NGỮ VĂN 12 TẬP 2

b¾t sÊu rõng u minh h¹(1) s¬n nam TiÓu dÉn S¬n Nam (1926  2008) cßn cã bót danh kh¸c lμ Ph¹m Anh Tμi, tªn khai sinh lμ Ph¹m Minh Tμi, sinh t¹i lμng §«ng Thíi, huyÖn An Biªn, tØnh Kiªn Giang ; häc tiÓu häc ë R¹ch Gi¸, häc trung häc ë CÇn Th¬. ¤ng tham gia c¸ch m¹ng tõ n¨m 1945 vμ ho¹t ®éng v¨n nghÖ thêi kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p ë Khu IX. Tõ n¨m 1954 ®Õn n¨m 1975, «ng lμm b¸o  viÕt v¨n ë Sμi Gßn. Sau n¨m 1975, «ng lμ héi viªn Héi Nhμ v¨n ViÖt Nam, uû viªn Ban ChÊp hμnh Héi liªn hiÖp V¨n häc nghÖ thuËt Thμnh phè Hå ChÝ Minh. S¬n Nam T¸c phÈm chÝnh cña S¬n Nam thêi k× kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p : T©y ®Çu ®á, Bªn rõng cï lao Dung (Gi¶i th−ëng V¨n nghÖ Cöu Long) ; thêi k× 1954  1975 : H−¬ng rõng Cμ Mau, Hai câi U Minh, Väc n−íc giìn tr¨ng (tËp truyÖn), Bμ Chóa Hßn, Chim quyªn xuèng ®Êt (tiÓu thuyÕt), T×m hiÓu ®Êt HËu Giang, V¨n minh miÖt v−ên (kh¶o cøu) ; thêi k× sau 1975 : BÕn NghÐ x−a, Ng−êi Sμi Gßn (kh¶o cøu),... H−¬ng rõng Cμ Mau gåm 18 truyÖn ng¾n. TËp truyÖn ®−a ta vμo mét thÕ giíi bao la vμ k× thó cña vïng rõng U Minh víi nh÷ng ng−êi d©n lao ®éng cã søc sèng m·nh liÖt, ®Ëm s©u ©n nghÜa vμ còng ®Çy tμi ba, trÝ dòng, gan gãc, can tr−êng. ThÊm ®−îm trong mçi trang viÕt lμ t×nh yªu thiÕt tha cña nhμ v¨n víi ®Êt n−íc quª h−¬ng. TruyÖn S¬n Nam cßn hÊp dÉn ng−êi ®äc b»ng c¸ch dùng truyÖn li k×, nh÷ng chi tiÕt gîi c¶m, nh©n vËt giμu chÊt sèng, ng«n ng÷ ®Ëm mμu s¾c Nam Bé. Cã thÓ thÊy râ nh÷ng ®iÒu ®ã qua truyÖn ng¾n B¾t sÊu rõng U Minh H¹ d−íi ®©y. V¨n b¶n (L−îc phÇn ®Çu : ë vïng U Minh H¹, c¸ sÊu th−êng ®i ng−îc s«ng vμo gi÷a rõng trμm sinh sèng. Mét ng−êi lªn rõng lÊy mËt ong ph¸t hiÖn ra ë ngän r¹ch C¸i Tμu cã c¸i ao sÊu “nhiÒu nh− tr¸i mï u chÝn rông”.) (1) Rõng U Minh cã diÖn tÝch kho¶ng 2000 km2, tr¶i dμi tõ s«ng ¤ng §èc ®Õn R¹ch Gi¸, tùa l−ng vμo miÒn T©y Nam Bé, mÆt h−íng ra vÞnh Th¸i Lan. S«ng TrÑm vμ s«ng C¸i Tμu chia U Minh thμnh hai phÇn : U Minh Th−îng phÝa b¾c thuéc Kiªn Giang, U Minh H¹ phÝa nam thuéc Cμ Mau. 50

C¸i ao sÊu ë ngän r¹ch(1) C¸i Tμu ®· bÞ ph¸t gi¸c. Tin Êy ®ån ®¹i lÇn lÇn, thÊu ®Õn tai «ng N¨m Hªn, ng−êi thî giμ chuyªn b¾t sÊu ë Kiªn Giang ®¹o(2), tøc lμ vïng R¹ch Gi¸ ngμy nay. ¤ng b¬i chiÕc xuång ba l¸(3) nhá ®Õn ®Þa phËn lμng Kh¸nh L©m, ngän r¹ch C¸i Tμu. Trong xuång, cã ván vÑn mét län nhang trÇn(4) vμ mét hò r−îu. Tõ sím tíi chiÒu, «ng b¬i xuång tíi lui theo r¹ch mμ h¸t : Hån ë ®©u ®©y ? Hån ¬i ! Hån hìi ! Xa c©y xa cèi, Xa céi xa nhμnh, §Çu b·i cuèi gμnh, Hïm tha, sÊu b¾t, Bëi v× th¾t ngÆt, Manh ¸o chÐn c¬m, U Minh ®á ngßm Rõng trμm xanh biÕc ! Ta th−¬ng ta tiÕc, LËp ®μn gi¶i oan... Giäng nghe ¶o n·o, rïng rîn. D©n lμng thÊy chuyÖn k× l¹, xuèng ®øng d−íi bÕn ®Ó nh×n kÜ. §o¸n chõng «ng l·o nä lμ ng−êi cã k× tμi, hä mêi «ng lªn nhμ, lμm thÞt gμ, mua r−îu thÕt ®·i. Sau khi tù x−ng danh t¸nh, «ng b¶o :  Nghe ®ån cã ao sÊu, t«i ch¼ng nÖ ®−êng xa ®Ó tíi xø Kh¸nh L©m nμy...  TÐ ra «ng lμ thî c©u sÊu ! ¤ng N¨m Hªn l¾c ®Çu :  Thî b¾t sÊu chí kh«ng ph¶i thî c©u. Hai nghÒ ®ã kh¸c nhau. C©u th× dïng l−ìi s¾t, mãc måi b»ng con vÞt sèng. §ã lμ ë d−íi n−íc. §»ng nμy t«i chuyªn b¾t sÊu trªn kh«, kh«ng cÇn l−ìi. (1) R¹ch : ®−êng dÉn n−íc tõ s«ng vμo ®ång ruéng, thuyÒn bÌ cã thÓ ®i l¹i. (2) Kiªn Giang ®¹o (®¹o : ®¬n vÞ hμnh chÝnh thêi x−a, t−¬ng ®−¬ng huyÖn) : ®¹o Kiªn Giang. (3) Xuång ba l¸ : thuyÒn nhá lμm b»ng v¸n gç ghÐp l¹i. (4) Län nhang trÇn : bã nhang (h−¬ng) kh«ng cã bao, rÎ tiÒn ; nhμ nghÌo th−êng dïng lo¹i nhang nμy. 51

 VËy chí «ng b¾t b»ng g× ?  T«i b¾t b»ng... hai tay kh«ng. Ai nÊy ng¹c nhiªn. ¤ng N¨m Hªn c−êi gißn :  Bμ con c« b¸c kh«ng tin sao ? Ai nÊy nöa tin nöa nghi. Hä cè nhí l¹i c¸ch b¾t sÊu cña mÊy ng−êi thî nμo ®Õn giê. B¾t sÊu b»ng hai tay kh«ng qu¶ lμ phi phμm(1), thÕ gian hi h÷u(2). Kh«ng lÏ «ng N¨m Hªn nμy l¹i nãi l¸o ®Ó l−êng g¹t, æng nμo ®· më miÖng xin tiÒn b¹c c¬m g¹o g× cña xãm nμy ! Ai nÊy n«n nao, thiÕu ®iÒu muèn n¨n nØ «ng ®i b¾t sÊu tøc th× ®Ó coi thö c¸ch thøc.  Th−a «ng, chõng nμo «ng ra nghÒ ®Ó cho d©n lμng chóng t«i ®−îc mõng ? NÕu cÇn tiÕp gióp chuyÖn chi, chóng t«i s½n sμng. ë xãm nμy, thiÕu g× trai lùc l−ìng ®· tõng gμi bÉy cäp, s¨n heo rõng. ¤ng N¨m Hªn ®¸p :  S¸ng mai sím, ®i còng kh«ng muén. T«i cÇn mét ng−êi dÉn ®−êng ®Õn ao c¸ sÊu ®ã. Cã vËy th«i ! Chõng mét giê ®ång hå sau lμ xong chuyÖn ! SÊu ë ao gi÷a rõng, t«i b¾t nhiÒu lÇn råi. Bμ con cø tin t«i. X−a nay, bÞ sÊu b¾t lμ ng−êi ®i ghe xuång hoÆc ngåi röa chÐn d−íi bÕn, cã bao giê sÊu r−ît ng−êi ta gi÷a rõng mμ ¨n thÞt ? T«i ®©y kh«ng tμi giái g× hÕt, ch¼ng qua lμ biÕt m−u mÑo chót Ýt, theo nh− ng−êi kh¸c th× hä nãi ®ã lμ bïa phÐp ®Ó kiÕm tiÒn. NghÒ b¾t sÊu cã thÓ lμm giμu ®−îc, ngÆt t«i kh«ng mang thø phó quíi(3) ®ã. Nãi thiÖt víi bμ con : cha mÑ t«i sanh ra chØ cã hai anh em tôi t«i. Anh t«i xuèng miÖt Gß Quao ph¸ rõng lËp rÉy håi m−êi hai n¨m vÒ tr−íc. Sau ®−îc tin cho hay : ¶nh bÞ sÊu ë ng· ba §×nh b¾t mÊt. T«i thÒ quyÕt tr¶ thï cho anh. Cùc lßng biÕt bao nhiªu khi nghe ë miÖt R¹ch Gi¸, Cμ Mau nμy cã nhiÒu con r¹ch, ng· ba, mang tªn §Çu SÊu, L−ng SÊu, Bμu SÊu, sau nμy hái l¹i t«i míi biÕt ®ã lμ n¬i ghª gím, håi x−a lóc ®Êt cßn hoang. R¹ch Cμ B¬ He, ®ã lμ chç sÊu léi nhiÒu, ng−êi Miªn sî sÊu kh«ng d¸m ®i qua nªn ®Æt tªn nh− vËy, còng nh− ph¸ Tam Giang, tru«ng Nhμ Hå(4) cña m×nh ngoμi HuÕ. * ** (1) Phi phμm : kh¸c th−êng. (2) Hi h÷u : hiÕm cã. (3) Phó quíi : phó quý. (4) Ph¸ Tam Giang : vïng biÓn ë huyÖn Qu¶ng §iÒn, tØnh Thõa Thiªn  HuÕ cã ba con s«ng ch¶y vμo råi ®æ ra cöa ThuËn An, n¬i ®©y s«ng réng, sãng d÷, thuyÒn bÌ hay bÞ ®¾m. Tru«ng Nhμ Hå : rõng Nhμ Hå (Hå X¸ L©m) ë huyÖn VÜnh Linh, tØnh Qu¶ng TrÞ, thêi x−a cã nhiÒu giÆc c−íp (Th−¬ng anh, em còng muèn v«  Sî tru«ng Nhμ Hå, sî ph¸ Tam Giang  Ca dao). 52

S¸ng h«m sau, «ng N¨m Hªn ®i lªn ao sÊu, cã T− Ho¹ch  mét tay ¨n ong rÊt rμnh ®Þa thÕ vïng C¸i Tμu dÉn ®−êng. NhiÒu ng−êi nμi nØ xin ®i theo. ¤ng N¨m Hªn c¶n l¹i :  §i nhiÒu chén rén(1) l¾m. T«i kh«ng giÊu nghÒ víi bμ con ®©u. Cã T− Ho¹ch ®i theo coi mμ. §· qu¸ giê ngä. Ngãng vÒ phÝa ao sÊu U Minh H¹, ai nÊy ®Òu thÊy mét lμn khãi ®en bèc lªn. Ban ®Çu ngì lμ ch¸y rõng, chËp sau, khãi lôn xuèng. Trong lóc ®ã bμ con xãm C¸i Tμu lo nÊu c¬m, mua r−îu ®îi chiÒu lμm tiÖc ¨n mõng. Nh−ng ng¹c nhiªn lμm sao, trêi võa xÕ, lóc ai nÊy ®ang nghØ trªn nhμ, bçng nghe tiÕng kªu rÐo tõng håi :  Bμ con ¬i ! Ra coi sÊu... Bèn m−¬i l¨m con cßn sèng nh¨n. Râ rμng lμ giäng T− Ho¹ch.  DiÖu kÕ ! DiÖu kÕ ! T«i lμ T− Ho¹ch ®i b¾t sÊu vÒ ®©y. Bμ con coi sÊu léi cã hμng d−íi s«ng m×nh nÌ ! Mét ®êi ng−êi míi cã mét lÇn. D−íi s«ng, T− Ho¹ch ngåi trªn xuång, b¬i nhÌ nhÑ nh− ®i d¹o m¸t. TiÕp theo l¸i xuång lμ mét bÇy sÊu, con nμy buéc nèi ®u«i con kia, ®en ngßm nh− khóc c©y kh« dμi. Mçi con sÊu, hai ch©n sau thóc kÐ(2) trªn l−ng, hai ch©n tr−íc tù do, qu¹t n−íc cÇm chõng nh− tiÕp søc víi T− Ho¹ch ®Ó ®Èy chiÕc bÌ qu¸i dÞ kia ®i nhÑ nhμng. Thùc tÕ hay lμ chiªm bao ? Ng−êi th× ®øng h¸ miÖng söng sèt råi toan ch¹y vμo nhμ trèn. Ng−êi kh¸c khÊn v¸i l©m r©m, e nay mai xãm nμy bÞ sù trõng ph¹t cña quû thÇn. Vμi ng−êi d¹n h¬n, b¬i xuång ra gi÷a s«ng, nh×n bÇy sÊu nä cho tá râ råi r−íc T− Ho¹ch vμo bê hái han rèi rÝt. §¹i kh¸i, T− Ho¹ch tr×nh bμy :  Tíi ao sÊu, «ng N¨m Hªn ®i vßng quanh dßm ®Þa thÕ råi ngåi xuèng uèng mét chung(3) r−îu. KÕ ®ã æng víi t«i lÊy xuæng(4) ®μo mét ®−êng nhá, ngμy mét c¹n, tõ bê ao lªn rõng chõng m−êi th−íc. Xong xu«i, æng biÓu t«i bøt cho æng mét n¾m d©y cãc kÌn(5). PhÇn æng th× lo ®èn mét ®èng c©y mèp(6) t−¬i, chÆt ra khóc chõng ba tÊc. (1) Chén rén : nhèn nh¸o, lén xén. (2) Thóc kÐ : trãi quÆt ch©n ra sau l−ng. (3) Chung : chÐn uèng r−îu, uèng trμ. (4) Xuæng : thuæng. (5) Cãc kÌn : lo¹i d©y leo ë rõng n−íc mÆn, dïng ®Ó trãi, buéc ; rÊt bÒn, ch¾c. (6) Mèp : mét lo¹i c©y gièng nh− c©y v«ng, gç xèp, ruét mÒm, rÊt dÎo, dÝnh ; c¸ sÊu ngËm ph¶i khóc gç mèp, hai hμm r¨ng dÝnh chÆt kh«ng më miÖng ra ®−îc n÷a. 53

Löa ch©m v« sËy ®Õ(1), cãc kÌn xung quanh, b¾t ch¸y xuèng ®¸m sËy ®Õ trong ao. ChËp sau, bÞ khãi bay cay m¾t, ngép thë, phÇn th× n−íc s«i nãng, sÊu bß lªn rõng theo con ®−êng ®μo s½n håi n·y. Tøc thêi, «ng N¨m Hªn ch¹y l¹i. SÊu h¸ miÖng hung h¨ng ®ßi t¸p(2) æng. æng ®ót v« miÖng sÊu mét khóc mèp. SÊu t¸p l¹i, dÝnh chÆt hai hμm r¨ng : nh− m×nh ngËm mét côc m¹ch nha(3) qu¸ lín, muèn h¸ miÖng cho réng ®Ó nh¶ ra còng kh«ng ®−îc. SÊu bÞ khóc mèp kho¸ miÖng, cßn c¸i ®u«i ®Ëp qua ®Ëp l¹i. ¤ng N¨m x¸ch c©y m¸c, nh¾m ngay sau l−ng sÊu mμ x¾n nhÌ nhÑ ®Ó c¾t g©n ®u«i. §u«i sÊu bÞ liÖt. ThÕ lμ m×nh yªn trÝ, lÊy d©y cãc kÌn trãi thóc kÐ hai ch©n sau cña nã l¹i ; chõa hai ch©n tr−íc ®Ó nã b¬i tiÕp víi m×nh.  Thùc lμ bùc th¸nh cña xø nμy råi ! M−u kÕ nh− vËy thùc qu¸ cao c−êng. æng ®©u råi ? Sao kh«ng thÊy æng vÒ ? Xãm m×nh nhÊt ®Þnh ®Òn ¬n æng mét sè tiÒn, nu«i æng cho tíi giμ, ë xãm nμy. Bμ con tÝnh sao ? T− Ho¹ch nãi :  Mμ quªn ! ¤ng biÓu t«i vÒ tr−íc cho bμ con coi thö. PhÇn æng m¾c ë l¹i cóng “®Êt ®ai v−¬ng tr¹ch”(4) råi ®i bé vÒ sau. Ch−a døt lêi, bªn s«ng nghe tiÕng h¸t cña «ng N¨m Hªn, ngμy mét râ : Hån ë ®©u ®©y ? Hån ¬i ! Hån hìi ! Xa c©y xa cèi, Xa céi xa nhμnh, §Çu b·i cuèi gμnh, Hïm tha, sÊu b¾t, Bëi v× th¾t ngÆt, Manh ¸o chÐn c¬m, U Minh ®á ngßm, Rõng trμm xanh biÕc ! Ta th−¬ng ta tiÕc, LËp ®μn gi¶i oan... (1) SËy ®Õ : mét lo¹i lau sËy. (2) T¸p : ngo¹m, ®íp nhanh, m¹nh b»ng miÖng h¸ réng. (3) M¹ch nha : thø kÑo rÊt qu¸nh, dÎo, nÊu b»ng mÇm thãc. (4) Cóng “®Êt ®ai v−¬ng tr¹ch\" : cóng thæ thÇn cai qu¶n nhμ ®Êt ruéng v−ên. 54

TiÕng nh− khãc lãc, nμi nØ. TiÕng nh− phÉn né, bi ai. Ghª rîn nhøt lμ khi thÊy «ng ®i ra khái mÐ rõng, ¸o r¸ch vai, tãc rèi nïi(1), m¾t ®á ngÇu, bã nhang ch¸y ®á qu¬ qua qu¬ l¹i trªn tay.  Coi t−íng cña æng ghª nh− t−íng thÇy ph¸p(2) !  Mét ng−êi thèt lªn nh− vËy. Nh−ng cã tiÕng khãc sôt sïi ®©u ®©y. §ã lμ vμi cô giμ, bμ l·o ch¹nh nhí ®Õn tæ tiªn, ®Õn b¹n bÌ cña m×nh, biÕt ®©u trªn b−íc ®−êng sanh nhai gi÷a chèn n−íc ®á rõng xanh, cã th©n nh©n cña hä ®· bá th©n v× ®μn sÊu nμy. Bã nhang ®ang ch¸y kia cã gi¶i oan ®−îc c¸i chÕt cña hä kh«ng chí ? (H−¬ng rõng Cμ Mau, NXB TrÎ, Thμnh phè Hå ChÝ Minh, 1986) H−íng dÉn ®äc thªm 1. Qua t¸c phÈm, thiªn nhiªn vμ con ng−êi vïng U Minh H¹ hiÖn lªn víi nh÷ng ®Æc ®iÓm næi bËt nμo ? 2. Ph©n tÝch tÝnh c¸ch, tμi nghÖ cña nh©n vËt N¨m Hªn. Bμi h¸t cña N¨m Hªn gîi cho anh (chÞ) c¶m nghÜ g× ? 3. Nªu nh÷ng nÐt ®Æc s¾c vÒ nghÖ thuËt kÓ chuyÖn, sö dông ng«n ng÷ cña S¬n Nam trong t¸c phÈm. 4. C¶m nhËn cña anh (chÞ) vÒ vïng ®Êt vμ con ng−êi miÒn cùc nam Tæ quèc qua truyÖn ng¾n B¾t sÊu rõng U Minh H¹. (1) Rèi nïi : xo¾n kÕt vμo nhau nh− bói chØ rèi. (2) ThÇy ph¸p : thÇy cóng, thÇy phï thuû, ng−êi cã ph¸p thuËt trõ ®−îc ma quû  theo mª tÝn. 55

NH÷NG §øA CON TRONG GIA §×NH nguyÔn thi KÕt qu¶ cÇn ®¹t  HiÓu ®−îc sù g¾n bã s©u nÆng gi÷a t×nh c¶m gia ®×nh vμ t×nh yªu n−íc, yªu c¸ch m¹ng, gi÷a truyÒn thèng gia ®×nh víi truyÒn thèng d©n téc ®· t¹o nªn søc m¹nh tinh thÇn to lín cña con ng−êi ViÖt Nam, d©n téc ViÖt Nam trong cuéc kh¸ng chiÕn chèng MÜ cøu n−íc.  N¾m ®−îc nghÖ thuËt trÇn thuËt, kh¾c ho¹ tÝnh c¸ch, miªu t¶ t©m lÝ vμ ®Æc ®iÓm ng«n ng÷ cña t¸c phÈm. TiÓu dÉn NguyÔn Thi (1928  1968), bót danh kh¸c lμ NguyÔn Ngäc TÊn, tªn khai sinh lμ NguyÔn Hoμng Ca, quª ë x· QuÇn Ph−¬ng Th−îng (nay lμ x· H¶i Anh), huyÖn H¶i HËu, tØnh Nam §Þnh. Må c«i cha tõ n¨m m−êi tuæi, mÑ ®i b−íc n÷a, NguyÔn Thi ph¶i sèng nhê hä hμng nªn vÊt v¶, tñi cùc tõ nhá. N¨m 1943, «ng theo ng−êi anh vμo Sμi Gßn, võa ®i lμm kiÕm sèng võa tù häc. N¨m 1945, «ng tham gia c¸ch m¹ng råi gia nhËp lùc l−îng vò trang. Trong kh¸ng chiÕn chèng thùc d©n Ph¸p, NguyÔn Thi lμm c«ng t¸c tuyªn huÊn, võa chiÕn ®Êu võa h¨ng h¸i ho¹t ®éng v¨n nghÖ. N¨m 1954, «ng tËp kÕt ra B¾c, c«ng t¸c ë toμ so¹n t¹p chÝ V¨n nghÖ Qu©n ®éi. Hai tËp truyÖn ng¾n Tr¨ng s¸ng (1960) vμ §«i b¹n (1962) cña «ng (víi bót danh NguyÔn Ngäc TÊn) ®· b¸o hiÖu triÓn väng cña mét tμi n¨ng. N¨m 1962, NguyÔn Thi t×nh nguyÖn trë l¹i NguyÔn Thi chiÕn tr−êng miÒn Nam, c«ng t¸c t¹i Côc chÝnh trÞ Qu©n gi¶i phãng miÒn Nam, lμ mét trong nh÷ng thμnh viªn s¸ng lËp vμ phô tr¸ch t¹p chÝ V¨n nghÖ Qu©n gi¶i phãng. ¤ng hi sinh ë mÆt trËn Sμi Gßn, trong cuéc tæng tÊn c«ng MËu Th©n n¨m 1968. S¸ng t¸c cña NguyÔn Thi gåm nhiÒu thÓ lo¹i : bót kÝ, truyÖn ng¾n, tiÓu thuyÕt. Sau khi hi sinh, t¸c phÈm cña «ng ®−îc s−u tËp vμ in l¹i trong TruyÖn vμ kÝ, xuÊt b¶n n¨m 1978, 56

NguyÔn Ngäc TÊn  NguyÔn Thi toμn tËp (4 quyÓn), xuÊt b¶n n¨m 1996. N¨m 2000 «ng ®−îc tÆng Gi¶i th−ëng Hå ChÝ Minh vÒ v¨n häc nghÖ thuËt. NguyÔn Thi lμ mét trong nh÷ng c©y bót v¨n xu«i hμng ®Çu cña v¨n nghÖ gi¶i phãng miÒn Nam thêi k× kh¸ng chiÕn chèng ®Õ quèc MÜ. ¤ng quª ë miÒn B¾c nh−ng ®· g¾n bã s©u nÆng víi nh©n d©n miÒn Nam vμ thùc sù xøng ®¸ng víi danh hiÖu Nhμ v¨n cña ng−êi n«ng d©n Nam Bé trong cuéc kh¸ng chiÕn chèng MÜ cøu n−íc. T¸c phÈm cña NguyÔn Thi tõ khi «ng trë l¹i miÒn Nam (1962) th−êng b¾t nguån trùc tiÕp tõ hiÖn thùc nãng báng, ¸c liÖt ë mÆt trËn miÒn §«ng  Nam Bé. Nh©n vËt tiªu biÓu trong s¸ng t¸c cña «ng lμ nh÷ng ng−êi n«ng d©n vïng ®Êt nμy, nh÷ng con ng−êi b¶n chÊt võa hån nhiªn, béc trùc, trung hËu võa cã lßng c¨m thï giÆc s©u s¾c ; v« cïng gan gãc, s½n sμng hi sinh v× quª h−¬ng, v× ®éc lËp, tù do cña Tæ quèc. NguyÔn Thi lμ c©y bót cã n¨ng lùc ph©n tÝch t©m lÝ s¾c s¶o. V¨n NguyÔn Thi võa giμu chÊt hiÖn thùc, ®Çy nh÷ng chi tiÕt d÷ déi, ¸c liÖt cña chiÕn tranh, võa ®»m th¾m chÊt tr÷ t×nh víi mét ng«n ng÷ phong phó, gãc c¹nh, ®Ëm chÊt Nam Bé, cã kh¶ n¨ng t¹o nªn nh÷ng nh©n vËt cã c¸ tÝnh m¹nh mÏ. Nh÷ng ®øa con trong gia ®×nh lμ mét trong nh÷ng truyÖn ng¾n xuÊt s¾c nhÊt cña NguyÔn Thi, ®−îc viÕt ngay trong nh÷ng ngμy chiÕn ®Êu ¸c liÖt khi «ng c«ng t¸c ë t¹p chÝ V¨n nghÖ Qu©n gi¶i phãng. V¨n b¶n (L−îc phÇn ®Çu : ViÖt lμ mét chiÕn sÜ Gi¶i phãng qu©n, xuÊt th©n tõ mét gia ®×nh n«ng d©n cã mèi thï s©u nÆng víi MÜ  nguþ : «ng néi vμ bè ViÖt ®Òu bÞ giÆc giÕt h¹i ; mÑ ViÖt võa ph¶i vÊt v¶ nu«i con võa ph¶i ®−¬ng ®Çu víi nh÷ng ®e do¹, h¹ch s¸ch cña bän giÆc, cuèi cïng còng chÕt v× bom ®¹n. Gia ®×nh chØ cßn l¹i ViÖt, chÞ ChiÕn, th»ng ót em, chó N¨m, vμ mét ng−êi chÞ nu«i ®i lÊy chång xa. TruyÒn thèng c¸ch m¹ng vÎ vang cña gia ®×nh vμ nh÷ng ®au th−¬ng mÊt m¸t nÆng nÒ do téi ¸c cña MÜ  nguþ g©y ra ®èi víi gia ®×nh ViÖt ®Òu ®−îc chó N¨m ghi chÐp vμo mét cuèn sæ cña gia ®×nh. ViÖt vμ ChiÕn h¨ng h¸i tßng qu©n ®i giÕt giÆc. ViÖt nhá tuæi, ®ång ®éi gäi th©n mËt lμ cËu T−. Anh rÊt g¾n bã víi ®¬n vÞ, ®Æc biÖt lμ víi tiÓu ®éi tr−ëng T¸nh, nh− t×nh ruét thÞt. ë anh lu«n lu«n s«i næi mét tinh thÇn chiÕn ®Êu. Anh quyÕt lËp ®−îc nhiÒu chiÕn c«ng ®Ó cïng chÞ ChiÕn tr¶ thï cho ba m¸. Trong trËn chiÕn ®Êu ¸c liÖt t¹i mét khu rõng cao su, ViÖt ®· h¹ ®−îc mét xe bäc thÐp cña ®Þch nh−ng bÞ th−¬ng nÆng vμ l¹c ®ång ®éi. ViÖt ngÊt ®i tØnh l¹i nhiÒu lÇn. Mçi lÇn tØnh l¹i, dßng håi øc l¹i ®−a anh trë vÒ víi nh÷ng kØ niÖm th©n thiÕt ®· qua : kØ niÖm vÒ m¸, chÞ ChiÕn, chó N¨m, vÒ ®ång ®éi vμ anh T¸nh,...) ViÖt tØnh dËy lÇn thø t−, trong ®Çu cßn tho¸ng qua h×nh ¶nh cña ng−êi mÑ. §ªm n÷a l¹i ®Õn. §ªm s©u th¨m th¼m, b¾t ®Çu tõ tiÕng dÕ g¸y u u cao vót m·i lªn. Ng−êi ViÖt nh− ®ang tan ra nhÌ nhÑ. ¦íc g× b©y giê l¹i ®−îc gÆp m¸. 57

Ph¶i, vÝ nh− lóc m¸ ®ang b¬i xuång, m¸ sÏ ghÐ l¹i, xoa ®Çu ViÖt, ®¸nh thøc ViÖt dËy, råi lÊy xoong c¬m ®i lμm ®ång ®Ó ë d−íi xuång lªn cho ViÖt ¨n... Nh−ng mÊy giät m−a lÊt phÊt trªn cæ lμm ViÖt choμng tØnh h¼n. Mét sù v¾ng lÆng nh− tõ trªn trêi lao xuèng ch¹y tõ cæ ViÖt, lan dμi cho tíi ngãn ch©n. ViÖt cã mét m×nh ë ®©y th«i − ? C©u hái bËt ra trong ®Çu ViÖt råi déi l¹i trong tõng ch©n l«ng kÏ tãc. C¸i c¶m gi¸c mét m×nh bËt lªn mét c¸ch râ rμng nhÊt, mªnh m«ng nhÊt, trong ®ªm thø hai nμy, khi ViÖt c¶m thÊy kh«ng cßn bß ®i ®−îc n÷a, khi nh÷ng h×nh ¶nh th©n yªu th−êng kÐo ®Õn rÊt nhanh råi còng vôt tan biÕn ®i rÊt nhanh chØ v× mét cμnh c©y g·y, mét giät m−a r¬i trªn mÆt, hoÆc mét tiÕng ®éng nhá cña ban ®ªm. ViÖt muèn ch¹y thËt nhanh, tho¸t khái sù v¾ng lÆng nμy, vÒ víi ¸nh s¸ng ban ngμy, gÆp l¹i anh T¸nh, nÝu chÆt lÊy c¸c anh mμ khãc nh− th»ng ót em vÉn nÝu ch©n chÞ ChiÕn, nh−ng ch©n tay kh«ng nhÊc lªn ®−îc. Bãng ®ªm v¾ng lÆng vμ l¹nh lÏo bao trßn lÊy ViÖt, kÐo theo ®Õn c¶ con ma côt ®Çu vÉn ngåi trªn c©y xoμi må c«i vμ th»ng cháng thôt l−ìi hay nh¶y nhãt trong nh÷ng ®ªm m−a ngoμi vμm s«ng(1), c¸i mμ ViÖt vÉn nghe c¸c chÞ nãi håi ë nhμ, ViÖt n»m thë dèc... Mét lo¹t ®¹n sóng lín v¨ng v¼ng déi ®Õn Çm Ü trªn ngän c©y. Råi lo¹t thø hai... ViÖt ngãc dËy. Râ rμng kh«ng ph¶i tiÕng ph¸o lÔnh l·ng cña giÆc. §ã lμ nh÷ng tiÕng næ quen thuéc, gom vμo mét chç, lín nhá kh«ng ®Òu, chen vμo ®ã lμ nh÷ng d©y sóng næ v« håi v« tËn. Sóng lín vμ sóng nhá quyÖn vμo nhau nh− tiÕng mâ vμ tiÕng trèng ®×nh ®¸nh dËy trêi dËy ®Êt håi §ång khëi. §óng sóng cña ta råi ! ViÖt muèn reo lªn. Anh T¸nh ch¾c ë ®ã, ®¬n vÞ m×nh ë ®ã. Chμ, næ d÷, ph¶i chuÈn bÞ lùu ®¹n xung phong th«i ! §ã, l¹i tiÕng hôp hïm... ch¾c lμ mét xe bäc thÐp võa bÞ ta b¾n ch¸y. TiÕng sóng nghe th©n thiÕt vμ vui l¹. Nh÷ng khu«n mÆt anh em m×nh l¹i hiÖn ra... C¸i c»m nhän ho¾t ra cña anh T¸nh, nô c−êi vμ c¸i nheo m¾t cña anh C«ng mçi lÇn anh ®éng viªn ViÖt tiÕn lªn... ViÖt vÉn cßn ®©y, nguyªn t¹i vÞ trÝ nμy, ®¹n ®· lªn nßng, ngãn c¸i cßn l¹i vÉn s½n sμng næ sóng. C¸c anh chê ViÖt mét chót. TiÕng m¸y bay vÉn gÇm ró hçn lo¹n trªn cao, nh−ng mÆc x¸c chóng. KÌn xung phong cña chóng ta ®· næi lªn. Lùu ®¹n ta ®ang næ ré... ViÖt ®· bß ®i ®−îc mét ®o¹n, c©y sóng ®Èy ®i tr−íc, hai cïi tay l«i ng−êi theo. ViÖt còng kh«ng biÕt r»ng m×nh ®ang bß ®i n÷a, chÝnh trËn ®¸nh ®ang gäi (1) Vμm s«ng : cöa s«ng. 58

ViÖt ®Õn. PhÝa ®ã lμ sù sèng. TiÕng sóng ®· ®em l¹i sù sèng cho ®ªm v¾ng lÆng. ë ®ã cã c¸c anh ®ang chê ViÖt, ®¹n ta ®ang ®æ lªn ®Çu giÆc MÜ nh÷ng ®¸m löa d÷ déi, vμ nh÷ng mòi lª nhän ho¾t trong ®ªm ®ang b¾t ®Çu xung phong... * ** Ngμy m¸ chÕt råi, ý nghÜ ®i bé ®éi còng th«i thóc ViÖt nh− vËy. Nh−ng håi ®ã r¾c rèi h¬n ®ªm nay bß tíi mÆt trËn nhiÒu. ViÖt võa ngá lêi ra, chÞ ChiÕn ®· giμnh ®i tr−íc. Hai ®øa lín ®ßi ®i hÕt, cßn th»ng ót em míi m−êi tuæi, lμm sao ? ViÖt ®i ®©u chÞ ChiÕn còng dßm chõng, coi ViÖt cã bäc quÇn ¸o theo kh«ng. ChÞ nãi :  Tao lín tao míi ®i, mÇy cßn nhá, ë nhμ phô lμm víi chó N¨m, qua n¨m h·y ®i. ViÖt ®¸ tr¸i dõa rông d−íi ch©n xuèng m−¬ng c¸i ®ïng :  Bé m×nh chÞ biÕt ®i tr¶ thï μ ?  Håi ®ã m¸ nãi cho tao ®i, mÇy ë nhμ lμm ruéng víi m¸, träng träng råi ®i sau.  M¸ nãi håi nμo ? M¸ chÕt råi, kh«ng biÕt ai mμ ph©n chøng. Nh−ng chÞ ChiÕn vÉn kh«ng chÞu, viÖc nμy ®©u cã nh−êng ®−îc, chÞ sang vËn ®éng chó N¨m. Trong ®ªm mÝt tinh ®Ó ghi tªn thanh niªn tßng qu©n, tr−íc mÆt bμ con c¶ x·, ®Ìn s¸ng rùc, anh c¸n bé cña huyÖn ®éi võa døt lêi, c¶ hai chÞ em ViÖt giμnh nhau ch¹y lªn.  T«i tªn lμ ViÖt, anh cho t«i ®i bé ®éi víi. ChÞ ChiÕn ®øng sau ViÖt, thë :  §Ò nghÞ mÊy anh xÐt cho. Nã lμ em t«i mμ c¸i g× nã còng giμnh... §«i ch©n mμy réng cña anh c¸n bé cø nh−íng lªn gi÷a tr¸n, kh«ng hiÓu chuyÖn g×. Bμ con c« b¸c ë d−íi bμn t¸n lao xao. Anh c¸n bé hái ViÖt :  Hai em lμ chÞ em ruét ?  D¹, nhμ em ë Êp Mét, em m−êi t¸m, chÞ ChiÕn em m−êi chÝn. ViÖt dßm chÞ, m×nh ®øng ®©u cã thua chÞ, tuy tãc chÞ cã cao h¬n m×nh mét chót thËt. 59

ChÞ ChiÕn nãi :  §Õn TÕt nμy nã míi ®−îc m−êi t¸m anh μ ! Em nãi ®Ó em ®i tr−íc, nã ë nhμ, thñng th¼ng ®Ó chó N¨m em thu xÕp råi h·y ®i, mμ nã kh«ng chÞu. Anh c¸n bé nh×n hai bé mÆt bÇu bÇu cïng mét khu«n cã hai c¸i chãt mòi h¬i hít lªn cña chÞ em ViÖt, råi c−êi :  Ba m¸ cã ®i ®©y kh«ng em ?  D¹ kh«ng.  Ba m¸ em chÕt råi.  ChÞ ChiÕn nãi thªm cho râ. Anh c¸n bé ®· cÇm viÕt(1) råi l¹i ®Æt xuèng. Tõ d−íi s©n, chó N¨m b−íc lªn. Chó nheo m¾t nh×n chÞ em ViÖt, råi nãi víi anh c¸n bé :  T«i xin cã mét c©u víi ®ång chÝ huyÖn ®éi. Hai ®øa ch¸u t«i nã mét lßng theo §¶ng nh− vËy, t«i còng mõng. VËy xin trªn cø ghi tªn cho c¶ hai. ViÖc lín ta tÝnh theo viÖc lín, cßn viÖc thán mán trong nhμ t«i thu xÕp kh¾c xong. §ªm Êy thanh niªn ghi tªn tßng qu©n ®«ng l¾m. Còng ngay ®ªm Êy, vÒ tíi nhμ, tr−íc khi ngñ, chÞ ChiÕn tõ trong buång nãi víi ra víi ViÖt :  Chó N¨m nãi mÇy víi tao ®i k× nμy lμ ra ch©n trêi mÆt biÓn, xa nhμ th× r¸ng häc chóng häc b¹n, thï cha mÑ ch−a tr¶ mμ bá vÒ lμ chó chÆt ®Çu. ViÖt l¨n kÒnh ra v¸n, c−êi kh× kh× :  ChÞ cã bÞ chÆt ®Çu th× chÆt chí chõng nμo t«i míi bÞ.  Tao ®· th−a víi chó N¨m råi. §· lμm th©n con g¸i ra ®i th× tao chØ cã mét c©u : NÕu giÆc cßn th× tao mÊt, vËy μ ! Chμ, chÞ ChiÕn b÷a nay nãi in nh− m¸ vËy ! Còng ë trong buång mμ nãi víi ra, còng n»m víi th»ng ót em, ë trªn c¸i gi−êng ®ã. ViÖt nãi :  ChÞ biÕt vËy sao håi n·y chÞ ng¨n t«i ? Ng−êi ta m−êi t¸m råi mμ nãi ch−a...  Håi ®ã m¸ tÝnh tuæi cho mÇy chí bé tao tÝnh ha ? Nhμ day cöa ra s«ng, trong ®ªm vui n¸o nøc nμy, ®om ®ãm tõ ngoμi rÆng bÇn còng kÐo vμo ®Çy nhμ. Chóng bay chíp chíp nh− dß trªn nãc råi sμ xuèng tr−íc mÆt ViÖt. ChÞ ChiÕn còng kh«ng ngñ ®−îc. S¾p tíi ®©y biÕt bao nhiªu (1) CÇm viÕt : cÇm bót. 60

chuyÖn ph¶i lo, ngay b©y giê còng bao nhiªu chuyÖn ph¶i nhí. C¶ chÞ c¶ em cïng nhí ®Õn m¸. H×nh nh− m¸ còng ®· vÒ ®©u ®©y. M¸ biÕn theo ¸nh ®om ®ãm trªn nãc nhμ hay ®ang ngåi dùa vμo mÊy thóng lóa mμ cÇm nãn qu¹t ? §ªm nay, dÔ g× m¸ v¾ng mÆt, m¸ còng ph¶i vÒ dßm ngã coi chÞ em ViÖt tÝnh to¸n viÖc nhμ lμm sao chí ? ChÞ ChiÕn l¹i nãi víi ra, ®óng lμ c¸i giäng rμnh rät tiÕng nμo ra tiÕng nÊy :  Mai mÇy viÕt th− cho chÞ Hai biÕt nghen ?  S¾p ®i tíi n¬i mμ cßn b¾t viÕt th−.  Th«i tao viÕt. ChÞ Hai lμ con nu«i cña m¸. Cha mÑ chÞ còng v× mét tay th»ng T©y mμ chÕt. Håi ba d¾t vÒ trao cho m¸, chÞ míi chÝn tuæi, èm nhom, mét m¶ng tãc bÞ bom x¨ng lμm ch¸y cßn sÐm nh− ®u«i bß. ChÞ lín tuæi h¬n chÞ ChiÕn nªn m¸ ®Æt chÞ lμ thø hai. Sèng víi gia ®×nh ®−îc mÊy n¨m th× mét ng−êi chó bμ con cña chÞ xuèng xin chÞ vÒ d−íi biÓn. Råi chÞ lín lªn, lÊy chång, c«ng t¸c lu«n d−íi ®ã. Sau nμy, mçi n¨m ®«i ba lÇn, chÞ l¹i v−ît c¸nh ®ång mÊy chôc c©y sè, léi qua mÊy chôc ®ån bãt giÆc vÒ th¨m m¸, th¨m em. Trõ m¾c c«ng t¸c th× th«i, cßn th× trêi sËp chÞ còng vÒ, cø mét m×nh mét nãn mμ ®i. Cã b÷a vÒ, dÇm m−a tr¾ng hÕt mÆt mòi, ch¬i víi em ®−îc mét buæi chiÒu, ¨n b÷a c¬m, ngñ víi m¸ mét ®ªm, hõng ®«ng l¹i tÊt t−ëi ®i sím. ChÞ ChiÕn l¹i nãi, giäng cßn rμnh rät h¬n c¶ håi n·y :  B©y giê chÞ Hai ë xa. ChÞ em m×nh ®i th× th»ng ót sang ë víi chó N¨m, chó nu«i. Cßn c¸i nhμ nμy ba m¸ lμm ra ®ã th× cho c¸c anh ë x· m−în më tr−êng häc. Chó N¨m nãi cã con nÝt häc ª a cã g× nã quÐt dän cho. Th»ng ót còng häc ë ®©y. MÇy chÞu kh«ng ? ViÖt chôp mét con ®om ®ãm óp trong lßng tay :  Sao kh«ng chÞu ?  Gi−êng v¸n còng cho x· m−în lμm ghÕ häc, nghen ?  Håi ®ã m¸ dÆn chÞ lμm sao, giê chÞ cø lμm y vËy, t«i chÞu hÕt.  M¸ dÆn tao håi nμo ? Giê cßn cã tao víi mÇy th«i. NÕu ®ång ý th× nåi, lu, chÐn, ®Üa, cuèc, v¸, ®Ìn soi víi n¬m ®Ó gëi chó N¨m. Chõng nμo chÞ Hai ë d−íi biÓn vÒ lμm giç m¸, chÞ cã muèn lÊy g× th× chÞ chë vÒ d−íi, nghen ?  T«i nãi chÞ tÝnh sao cø tÝnh mμ... 61

ChÞ ChiÕn cùa m×nh, lμm nh− chÞ nghÜ ngîi lung l¾m. Ph¶i chÞ thë dμi råi kªu th»ng ót dËy ®i ®¸i n÷a th× gièng hÖt nh− m¸ vËy. ChÞ l¹i nãi, lÇn nμy kh«ng gäi ViÖt b»ng mÇy, mμ b»ng em vμ x−ng chÞ :  Cßn n¨m c«ng ruéng håi tr−íc mÊy chó cÊp cho ba m¸, giê m×nh ®i m×nh trao l¹i chi bé ®Æng chia cho c« b¸c kh¸c mÇn, nghen ? Hai c«ng mÝa th× chõng nμo tíi mïa, nhê chó N¨m ®èn, ®Ó dμnh ®ã lμm ®¸m giç ba m¸. Em còng õ nghen ? õ!  Cßn bμn thê m¸ em tÝnh gëi ®©u ? Gëi sang chó N¨m cho th»ng ót nã coi chõng hay lμ ®Ó chÞ Hai vÒ ®em ®i ? ViÖt khÏ ngãc ®Çu lªn dßm bμn thê. Tõ n·y giê ®ang m¶i víi ý nghÜ m¸ ®· vÒ, nghe chÞ hái, ViÖt l¹i tin m¸ ®· vÒ ngåi ®©u ®ã thËt. ViÖt nãi :  M×nh ®i ®©u th× m¸ ®i theo ®ã chí lo g× mμ lo ?  VËy chí ba m¸ kh«ng theo con th× theo ai, nh−ng mμ còng ph¶i tÝnh cho ®©u ra ®ã chí. §em bμn thê sang gëi chó N¨m, em cã õ kh«ng ?  õ !... Mμ håi ®ã m¸ dÆn chÞ vËy h¶ ?  M¸ cã biÕt m¸ chÕt ®©u mμ dÆn. ViÖt s¶i ch©n ra gi−êng :  VËy mμ nãi nghe in nh− m¸ vËy. ChÞ ChiÕn hø mét c¸i “cãc” råi trë m×nh. May mμ chÞ kh«ng bÎ tay råi ®Ëp vμo b¾p vÕ than mái. ChÞ nãi :  Tao còng lùa ý nÕu m¸ cßn sèng ch¾c m¸ tÝnh vËy, nªn tao còng tÝnh vËy. §óng råi, hÌn chi chÞ nãi nghe thiÖt gän. VËy mμ håi n·y cßn giμnh ®i víi m×nh. ViÖt nghÜ vËy, råi ngñ quªn lóc nμo kh«ng biÕt. S¸ng h«m sau, nghe chÞ ChiÕn nãi, chó N¨m cø ngåi y trªn v¸n nh×n hai ch¸u thiÖt l©u. Mét l¸t, chó nãi :  Kh«n ! ViÖc nhμ nã thu ®−îc gän th× viÖc n−íc nã më ®−îc réng, gän bÒ gia thÕ, ®Æng bÒ n−íc non. Con nÝt chóng b©y k× ®¸nh giÆc nμy kh«n h¬n chó håi tr−íc.  Chó c−êi, ®−a mÊy ngãn tay cøng cßng chïi m¾t.  §©y råi tao giao cuèn sæ gia ®×nh cho chÞ em b©y. Gäi lμ giao vËy chí ®−a cho b©y råi b©y léi ®ïng ®ïng qua s«ng lμ h− hÕt. Gäi vËy chí tao vÉn gi÷, tao sÏ ghi cho hai ®øa b©y tõng ngμy. 62

Trong lóc chÞ ChiÕn xuèng bÕp nÊu c¬m, ViÖt ®i c©u Ýt con c¸ vÒ lμm b÷a cóng m¸ tr−íc khi dêi bμn thê sang nhμ chó, cßn mét m×nh ë nhμ trªn, chó N¨m l¹i cÊt tiÕng hß. Kh«ng ph¶i giäng hß trong trÎo trong ®ªm bay ra hai bªn bê s«ng, råi déi l¹i trªn c¸i ghe heo chÌo m−ín cña chó. C©u hß næi lªn gi÷a ban ngμy, b¾t ®Çu cÊt lªn nh− mét hiÖu lÖnh d−íi ¸nh n¾ng chãi chang, råi kÐo dμi, tõng tiÕng mét vì ra, nh¾n nhñ, tha thiÕt, cuèi cïng ng¾t l¹i nh− mét lêi thÒ d÷ déi. Cóng mÑ vμ c¬m n−íc xong, mÊy chÞ em, chó ch¸u thu xÕp ®å ®¹c dêi nhμ. ChÞ ChiÕn ra ®øng gi÷a s©n, kÐo c¸i kh¨n trªn cæ xuèng, còng x¾n tay ¸o ®Ó lé hai b¾p tay trßn vo s¹m ®á mμu ch¸y n¾ng, råi dang c¶ th©n ng−êi to vμ ch¾c nÞch cña m×nh nhÊc bæng mét ®Çu bμn thê m¸ lªn. ViÖt ghÐ vμo mét ®Çu. Nμo, ®−a m¸ sang ë t¹m bªn nhμ chó, chóng con ®i ®¸nh giÆc tr¶ thï cho ba m¸, ®Õn chõng n−íc nhμ ®éc lËp con l¹i ®−a m¸ vÒ. ViÖt khiªng tr−íc. ChÞ ChiÕn khiªng bÞch bÞch phÝa sau. Nghe tiÕng ch©n chÞ, ViÖt thÊy th−¬ng chÞ l¹. LÇn ®Çu tiªn ViÖt míi thÊy lßng m×nh râ nh− thÕ. Cßn mèi thï th»ng MÜ th× cã thÓ rê thÊy ®−îc, v× nã ®ang ®Ì nÆng ë trªn vai. Hai chÞ em khiªng m¸ b¨ng t¾t qua d·y ®Êt cμy tr−íc cöa, men theo ch©n v−ên tho¶ng mïi hoa cam, con ®−êng håi tr−íc m¸ vÉn ®i ®Ó léi hÕt ®ång nμy sang b−ng kh¸c. (L−îc phÇn cuèi : T¸nh cïng tiÓu ®éi ®i suèt ba ngμy míi t×m ®−îc ViÖt trong mét lïm c©y rËm vμ suýt n÷a th× bÞ ¨n ®¹n cña “cËu T−”, bëi dï ®· kiÖt søc kh«ng bß ®i ®−îc n÷a nh−ng mét ngãn tay ViÖt vÉn ®ang ®Æt ë cß sóng, ®¹n ®· lªn nßng vμ anh t−ëng lμ qu©n ®Þch tíi. NÕu T¸nh kh«ng lªn tiÕng ngay, cã lÏ ViÖt ®· næ sóng... ViÖt ®−îc ®−a vÒ ®iÒu trÞ t¹i mét bÖnh viÖn d· chiÕn, søc khoÎ dÇn håi phôc. Anh T¸nh giôc ViÖt viÕt th− cho chÞ ChiÕn kÓ chiÕn c«ng cña m×nh. ViÖt nhí chÞ ChiÕn, muèn viÕt th− nh−ng kh«ng biÕt viÕt sao. ViÖt còng kh«ng muèn kÓ chiÕn c«ng cña m×nh v× tù thÊy ch−a thÊm g× víi thμnh tÝch cña ®¬n vÞ vμ nh÷ng −íc mong cña m¸.) Th¸ng 2  1966 (TruyÖn vμ kÝ, NXB V¨n häc Gi¶i phãng, 1978) h−íng dÉn häc bµi 1. §o¹n trÝch Nh÷ng ®øa con trong gia ®×nh ®−îc trÇn thuËt chñ yÕu tõ ®iÓm nh×n cña nh©n vËt nμo ? C¸ch trÇn thuËt nμy cã t¸c dông nh− thÕ nμo ®èi víi kÕt cÊu truyÖn vμ kh¾c ho¹ tÝnh c¸ch nh©n vËt ? 63

2. T¸c phÈm kÓ chuyÖn mét gia ®×nh n«ng d©n Nam Bé. TruyÒn thèng nμo ®· g¾n bã nh÷ng ng−êi con trong gia ®×nh víi nhau ? (Chó ý mèi quan hÖ cña ChiÕn, ViÖt víi m¸ vμ chó N¨m.) 3. Ph©n tÝch vμ so s¸nh tÝnh c¸ch c¸c nh©n vËt ChiÕn, ViÖt ®Ó lμm râ sù tiÕp nèi truyÒn thèng gia ®×nh cña nh÷ng ng−êi con. 4. Ph©n tÝch nh÷ng biÓu hiÖn cña khuynh h−íng sö thi trong ®o¹n trÝch nμy. 5. §èi víi anh (chÞ), ®o¹n v¨n nμo c¶m ®éng nhÊt ? V× sao ? Ghi nhí  TruyÖn kÓ vÒ nh÷ng ng−êi con trong mét gia ®×nh n«ng d©n Nam Bé cã truyÒn thèng yªu n−íc, c¨m thï giÆc, thuû chung son s¾t víi quª h−¬ng, c¸ch m¹ng. ChÝnh sù g¾n bã s©u nÆng gi÷a t×nh c¶m gia ®×nh víi t×nh yªu n−íc, gi÷a truyÒn thèng gia ®×nh víi truyÒn thèng d©n téc ®· t¹o nªn søc m¹nh tinh thÇn to lín cña con ng−êi ViÖt Nam, d©n téc ViÖt Nam trong cuéc kh¸ng chiÕn chèng MÜ cøu n−íc.  T¸c phÈm thÓ hiÖn nh÷ng ®Æc s¾c vÒ nghÖ thuËt truyÖn ng¾n cña NguyÔn Thi : trÇn thuËt qua dßng håi t−ëng cña nh©n vËt, kh¾c ho¹ tÝnh c¸ch vμ miªu t¶ t©m lÝ s¾c s¶o ; ng«n ng÷ phong phó, gãc c¹nh vμ ®Ëm chÊt Nam Bé. luyÖn tËp 1. Ph©n tÝch ®èi tho¹i gi÷a ChiÕn vμ ViÖt ®ªm tr−íc ngμy nhËp ngò. T©m lÝ vμ tÝnh c¸ch cña mçi nh©n vËt thÓ hiÖn nh− thÕ nμo qua ®o¹n ®èi tho¹i nμy ? 2. T×m ®äc trän vÑn t¸c phÈm. 64

Tr¶ bμi lμm v¨n sè 5 KÕt qu¶ cÇn ®¹t Cñng cè thªm tri thøc vμ kÜ n¨ng viÕt bμi v¨n nghÞ luËn vÒ mét ý kiÕn bμn vÒ v¨n häc. I  ho¹t ®éng trªn líp 1. X¸c ®Þnh yªu cÇu bμi viÕt  §äc l¹i ®Ò bμi ®Ó x¸c ®Þnh yªu cÇu cña ®Ò.  §èi chiÕu nh÷ng yªu cÇu ®· x¸c ®Þnh víi bμi viÕt ®Ó nhËn ra nh÷ng −u ®iÓm vμ nh−îc ®iÓm cña bμi viÕt. 2. X©y dùng l¹i dμn ý Trªn c¬ së nh÷ng yªu cÇu ®· x¸c ®Þnh, tËp thÓ líp cïng x©y dùng l¹i dμn ý chi tiÕt. Gîi ý dμn ý cho bμi lμm v¨n ®Ò sè 1 : Më bμi :  Khi cÇm bót, c¸c nghÖ sÜ ch©n chÝnh ®Òu phÊn ®Êu ®Ó ®¹t ®−îc môc ®Ých cao c¶ cña v¨n ch−¬ng.  Lμ mét danh sÜ (“thÇn Siªu, th¸nh Qu¸t”), NguyÔn V¨n Siªu ®· nªu lªn mét quan niÖm ®óng ®¾n vμ thuyÕt phôc vÒ v¨n ch−¬ng (dÉn c©u nãi cña «ng). Th©n bμi :  Gi¶i thÝch ý kiÕn cña NguyÔn V¨n Siªu : + Tiªu chuÈn ®Ó NguyÔn V¨n Siªu ph©n lo¹i v¨n ch−¬ng lμ tÝnh môc ®Ých cña nã. + ThÕ nμo lμ v¨n ch−¬ng “chØ chuyªn chó ë v¨n ch−¬ng” ? + ThÕ nμo lμ v¨n ch−¬ng “chuyªn chó ë con ng−êi” ? 65

 B×nh luËn, ®¸nh gi¸. Cã thÓ nªu mét sè ý nh− sau : + Tiªu chÝ ®¸nh gi¸ mét t¸c phÈm v¨n ch−¬ng tr−íc hÕt lμ ë môc ®Ých cña ng−êi cÇm bót : ViÕt ®Ó n©ng cao kh¶ n¨ng vμ t¸c dông gi¸o dôc cña v¨n ch−¬ng chø kh«ng ph¶i v× thó vui trau chuèt c©u ch÷ h×nh thøc. + Tuy nhiªn, khi ®Ò cao môc ®Ých cao c¶ cña v¨n ch−¬ng lμ “chuyªn chó ë con ng−êi”, chóng ta kh«ng v× thÕ mμ coi nhÑ sù s¸ng t¹o nghÖ thuËt cña nhμ v¨n v× tÝnh nghÖ thuËt cña t¸c phÈm v¨n ch−¬ng cμng cao th× hiÖu qu¶ gi¸o dôc cña t¸c phÈm ®ã cμng lín. KÕt bμi :  ý kiÕn cña NguyÔn V¨n Siªu vÒ tÝnh môc ®Ých cña v¨n ch−¬ng rÊt tiªu biÓu cho quan niÖm truyÒn thèng “v¨n dÜ t¶i ®¹o” cña cha «ng ta.  ý kiÕn cña NguyÔn V¨n Siªu cho ®Õn nay vÉn cßn nguyªn gi¸ trÞ. 3. Söa ch÷a nh÷ng sai sãt cô thÓ trong bμi viÕt  §äc nhËn xÐt cña thÇy (c«) gi¸o vÒ bμi viÕt.  Söa l¹i c¸c sai sãt trong bμi viÕt. II  luyÖn tËp ë nhµ vµ chuÈn bÞ cho bµi viÕt sau 1. ViÕt l¹i toμn bé hoÆc mét phÇn bμi viÕt. 2. Thùc hiÖn c¸c yªu cÇu cña thÇy (c«) gi¸o, chuÈn bÞ tèt cho bμi viÕt sè 6. 66

ViÕt bμi lμm v¨n sè 6 : nghÞ luËn v¨n häc (Bμi lμm ë nhμ) KÕt qu¶ cÇn ®¹t  N¾m v÷ng h¬n n÷a c¸c t¸c phÈm truyÖn vμ tuú bót ®· häc ë líp 12.  VËn dông tèt h¬n c¸c kÜ n¨ng lμm bμi v¨n nghÞ luËn, nhÊt lμ c¸c kÜ n¨ng ph©n tÝch truyÖn, tuú bót vμ kÜ n¨ng lËp luËn.  Th«ng qua viÖc ph©n tÝch t¸c phÈm, cã ®−îc nh÷ng hiÓu biÕt ®óng ®¾n vÒ cuéc sèng. I  h−íng dÉn chung §Ó bμi viÕt ®¹t kÕt qu¶ tèt, anh (chÞ) cÇn thùc hiÖn c¸c c«ng viÖc chuÈn bÞ sau : 1. §äc l¹i c¸c t¸c phÈm (®o¹n trÝch) truyÖn vμ tuú bót ®· häc ë ch−¬ng tr×nh Ng÷ v¨n líp 12 ®Ó :  Nhí râ cèt truyÖn, nh©n vËt, chi tiÕt, sù viÖc chÝnh cña mçi truyÖn còng nh− dßng ý nghÜ, c¶m xóc vμ nh÷ng lêi v¨n ®Ñp cña mçi thiªn tuú bót.  T×m hiÓu nh÷ng néi dung c¬ b¶n vμ ®Æc s¾c nghÖ thuËt cña tõng t¸c phÈm (®o¹n trÝch).  Ghi l¹i nh÷ng ý kiÕn, ®¸nh gi¸, nh÷ng ®iÒu muèn bμn luËn cïng c¶m nghÜ vÒ t¸c phÈm hoÆc vÒ tõng mÆt, tõng khÝa c¹nh cña t¸c phÈm. 2. Häc l¹i ®Ó n¾m v÷ng h¬n c¸ch thøc t×m hiÓu vμ ph©n tÝch mét t¸c phÈm tù sù. 3. ¤n luyÖn nh÷ng kiÕn thøc vμ kÜ n¨ng vÒ tiÕng ViÖt ®· häc ®Ó cã c¸ch diÔn ®¹t chÝnh x¸c, rμnh m¹ch, chÆt chÏ, phï hîp víi tÝnh chÊt cña bμi v¨n nghÞ luËn v¨n häc. 4. ¤n l¹i c¸c kiÕn thøc vμ kÜ n¨ng lμm v¨n nghÞ luËn, nhÊt lμ nh÷ng kÜ n¨ng vÒ lËp luËn ®· häc ë líp 12. Chó ý rÌn luyÖn thªm nh÷ng mÆt cßn yÕu cña b¶n th©n ë c¸c kh©u : t×m hiÓu ®Ò ; lËp dμn ý ; t×m lÝ lÏ, dÉn chøng vμ tiÕn hμnh lËp luËn,... 67

Ii  gîi ý mét sè ®Ò bµi 1. Trong truyÖn Nh÷ng ®øa con trong gia ®×nh, NguyÔn Thi cã nªu lªn quan niÖm : ChuyÖn gia ®×nh còng dμi nh− s«ng, mçi thÕ hÖ ph¶i ghi vμo mét khóc. Råi tr¨m con s«ng cña gia ®×nh l¹i cïng ®æ vÒ mét biÓn, “mμ biÓn th× réng l¾m [...], réng b»ng c¶ n−íc ta vμ ra ngoμi c¶ n−íc ta”. Anh (chÞ) cã cho r»ng, trong thiªn truyÖn cña NguyÔn Thi qu¶ ®· cã mét dßng s«ng truyÒn thèng liªn tôc ch¶y tõ nh÷ng líp ng−êi ®i tr−íc : tæ tiªn, «ng cha, cho ®Õn líp ng−êi ®i sau : chÞ em ChiÕn, ViÖt ? 2. Ph©n tÝch h×nh ¶nh th¬ méng, tr÷ t×nh cña nh÷ng dßng s«ng ViÖt Nam qua hai bμi tuú bót Ng−êi l¸i ®ß S«ng §μ (NguyÔn Tu©n) vμ Ai ®· ®Æt tªn cho dßng s«ng ? (Hoμng Phñ Ngäc T−êng). 3. VÒ mét truyÖn ng¾n trong nÒn v¨n xu«i hiÖn ®¹i ViÖt Nam mμ anh (chÞ) yªu thÝch. III  Gîi ý c¸ch lµm bµi 1. CÇn ®äc kÜ ®Ò bμi ®Ó tr¸nh nh÷ng hiÓu lÇm ®¸ng tiÕc dÉn ®Õn l¹c ®Ò hoÆc xa ®Ò (vÝ dô : cho r»ng ®Ò 1 chØ yªu cÇu nh¾c l¹i nh÷ng ®Æc ®iÓm vÒ néi dung vμ nghÖ thuËt cña truyÖn Nh÷ng ®øa con trong gia ®×nh, ®Ò 2 ®ßi hái ph¶i ®Ò cËp tíi c¶ hai mÆt hung b¹o vμ tr÷ t×nh cña s«ng §μ, cßn ®Ó lμm ®Ò 3 th× chØ cÇn nh¾c l¹i nh÷ng kiÕn thøc ®· häc vÒ mét t¸c phÈm tù sù,...). 2. CÇn t×m ®ñ c¸c luËn ®iÓm, luËn cø cÇn thiÕt, nh»m ®¸p øng ®Çy ®ñ c¸c yªu cÇu cña ®Ò bμi. 3. X©y dùng mét dμn ý râ rμng, m¹ch l¹c. PhÇn më bμi giíi thiÖu ®−îc vÊn ®Ò nghÞ luËn vμ g©y ®−îc høng thó cho ng−êi ®äc. PhÇn th©n bμi tr×nh bμy c¸c luËn ®iÓm, luËn cø theo mét tiÕn tr×nh lËp luËn hîp lÝ, chÆt chÏ. PhÇn kÕt bμi th©u tãm ®−îc tinh thÇn vμ néi dung c¬ b¶n cña bμi lμm, ®ång thêi l−u l¹i nh÷ng suy ngÉm s©u xa trong ng−êi ®äc. 4. Trong qu¸ tr×nh tr×nh bμy luËn ®iÓm, luËn cø, cÇn vËn dông c¸c thao t¸c lËp luËn thÝch hîp. C¸c thao t¸c Êy ph¶i kÕt hîp hμi hoμ, nhuÇn nhuyÔn víi nhau. Chó ý kh«ng ®Ó bμi lμm m¾c lçi vÒ lËp luËn. 5. CÇn cè g¾ng n©ng cao hiÖu qu¶ diÔn ®¹t. L−u ý vËn dông hîp lÝ, s¸ng t¹o c¸c biÖn ph¸p chuyÓn ý, chuyÓn ®o¹n vμ c¸c phÐp tu tõ ®Ó c¸c c©u, c¸c ®o¹n v¨n thªm chÆt chÏ vμ hÊp dÉn, phï hîp víi mét bμi nghÞ luËn v¨n häc. 68

ChiÕc thuyÒn ngoμi xa nguyÔn minh ch©u KÕt qu¶ cÇn ®¹t  C¶m nhËn ®−îc suy nghÜ cña ng−êi nghÖ sÜ nhiÕp ¶nh khi ph¸t hiÖn ra sù thËt : ®»ng sau bøc ¶nh rÊt ®Ñp vÒ chiÕc thuyÒn trong s−¬ng sím mμ anh t×nh cê chôp ®−îc lμ sè phËn ®au ®ín cña ng−êi phô n÷ vμ bao ngang tr¸i trong mét gia ®×nh hμng chμi. Tõ ®ã thÊu hiÓu : mçi ng−êi trong câi ®êi, nhÊt lμ ng−êi nghÖ sÜ, kh«ng thÓ ®¬n gi¶n, s¬ l−îc khi nh×n nhËn cuéc sèng vμ con ng−êi.  ThÊy ®−îc nghÖ thuËt kÕt cÊu ®éc ®¸o, c¸ch triÓn khai cèt truyÖn, kh¾c ho¹ nh©n vËt cña mét c©y bót viÕt truyÖn ng¾n cã b¶n lÜnh vμ tμi hoa. TiÓu dÉn NguyÔn Minh Ch©u (1930  1989) quª ë lμng Th¬i, x· Quúnh H¶i (nay lμ x· S¬n H¶i), huyÖn Quúnh L−u, tØnh NghÖ An. §Çu n¨m 1950, «ng gia nhËp qu©n ®éi, theo häc Tr−êng SÜ quan Lôc qu©n TrÇn Quèc TuÊn. Tõ n¨m 1952 ®Õn n¨m 1958, «ng c«ng t¸c vμ chiÕn ®Êu t¹i S− ®oμn 320. N¨m 1962, «ng vÒ Phßng V¨n nghÖ qu©n ®éi, sau chuyÓn sang t¹p chÝ V¨n nghÖ Qu©n ®éi. T¸c phÈm chÝnh : Cöa s«ng (tiÓu thuyÕt, 1967), Nh÷ng vïng trêi kh¸c nhau (tËp truyÖn ng¾n, 1970), DÊu ch©n ng−êi lÝnh (tiÓu thuyÕt, 1972), MiÒn ch¸y (tiÓu thuyÕt, 1977), Löa tõ nh÷ng ng«i nhμ (tiÓu thuyÕt, 1977), Nh÷ng ng−êi ®i tõ trong rõng ra (tiÓu thuyÕt, 1982), M¶nh ®Êt t×nh yªu (tiÓu thuyÕt, 1987). ¤ng còng cã nhiÒu s¸ng t¸c viÕt cho thiÕu nhi nh− : Tõ gi· tuæi th¬ (tiÓu thuyÕt, 1974), Nh÷ng ngμy l−u l¹c (tiÓu thuyÕt, 1981), §¶o ®¸ k× l¹ (tiÓu NguyÔn Minh Ch©u thuyÕt, 1985),... vμ mét tËp tiÓu luËn phª b×nh Trang giÊy tr−íc ®Ìn (1994). §Æc biÖt, víi c¸c tËp truyÖn ng¾n : Ng−êi ®μn bμ trªn chuyÕn tμu tèc hμnh (1983), BÕn quª (1985), ChiÕc thuyÒn ngoμi xa (1987), Cá lau (1989), NguyÔn Minh Ch©u ®−îc coi lμ mét trong nh÷ng c©y bót tiªn phong cña v¨n häc ViÖt Nam thêi k× ®æi míi. N¨m 2000 «ng ®−îc tÆng Gi¶i th−ëng Hå ChÝ Minh vÒ v¨n häc nghÖ thuËt. 69

TruyÖn ng¾n ChiÕc thuyÒn ngoμi xa in ®Ëm phong c¸ch tù sù  triÕt lÝ cña NguyÔn Minh Ch©u. Víi ng«n tõ dung dÞ ®êi th−êng, truyÖn kÓ l¹i chuyÕn ®i thùc tÕ cña mét nghÖ sÜ nhiÕp ¶nh vμ nh÷ng chiªm nghiÖm s©u s¾c cña «ng vÒ nghÖ thuËt vμ cuéc ®êi. V¨n b¶n (L−îc phÇn ®Çu : §Ó cã thÓ xuÊt b¶n mét bé lÞch nghÖ thuËt vÒ thuyÒn vμ biÓn thËt −ng ý, tr−ëng phßng ®Ò nghÞ nghÖ sÜ nhiÕp ¶nh Phïng ®i thùc tÕ chôp bæ sung mét bøc ¶nh víi c¶nh biÓn buæi s¸ng cã s−¬ng mï. Nh©n chuyÕn ®i th¨m §Èu, ng−êi b¹n chiÕn ®Êu n¨m x−a, giê ®ang lμ ch¸nh ¸n toμ ¸n huyÖn, Phïng ®i tíi mét vïng biÓn tõng lμ chiÕn tr−êng cò cña anh thêi kh¸ng chiÕn chèng ®Õ quèc MÜ. Phïng ®· “phôc kÝch” mÊy buæi s¸ng mμ ch−a chôp ®−îc bøc ¶nh nμo. Sau gÇn mét tuÇn lÔ suy nghÜ, t×m kiÕm, Phïng quyÕt ®Þnh thu vμo tê lÞch th¸ng b¶y n¨m sau c¶nh thuyÒn ®¸nh c¸ thu l−íi vμo lóc b×nh minh.) Lóc bÊy giê trêi ®Çy mï tõ ngoμi biÓn bay vμo. L¹i l¸c ®¸c mÊy h¹t m−a. T«i róc vμo bªn b¸nh xÝch cña mét chiÕc xe t¨ng(1) ®Ó tr¸nh m−a, ®ang lói hói thay phim, lóc ngÈng lªn thÊy mét chuyÖn h¬i l¹ : mét chiÕc thuyÒn l−íi vã(2) mμ t«i ®o¸n lμ trong nhãm ®¸nh c¸ ban n·y ®ang chÌo th¼ng vμo tr−íc mÆt t«i. Cã lÏ suèt mét ®êi cÇm m¸y ¶nh ch−a bao giê t«i ®−îc thÊy mét c¶nh “®¾t” trêi cho nh− vËy : tr−íc mÆt t«i lμ mét bøc tranh mùc tμu cña mét danh ho¹ thêi cæ. Mòi thuyÒn in mét nÐt m¬ hå loÌ nhoÌ vμo bÇu s−¬ng mï tr¾ng nh− s÷a cã pha ®«i chót mμu hång hång do ¸nh mÆt trêi chiÕu vμo. Vμi bãng ng−êi lín lÉn trÎ con ngåi im ph¨ng ph¾c nh− t−îng trªn chiÕc mui khum khum, ®ang h−íng mÆt vμo bê. TÊt c¶ khung c¶nh Êy nh×n qua nh÷ng c¸i m¾t l−íi vμ tÊm l−íi n»m gi÷a hai chiÕc gäng vã hiÖn ra d−íi mét h×nh thï y hÖt c¸nh mét con d¬i, toμn bé khung c¶nh tõ ®−êng nÐt ®Õn ¸nh s¸ng ®Òu hμi hoμ vμ ®Ñp, mét vÎ ®Ñp thùc ®¬n gi¶n vμ toμn bÝch khiÕn ®øng tr−íc nã t«i trë nªn bèi rèi, trong tr¸i tim nh− cã c¸i g× bãp th¾t vμo. Ch¼ng biÕt ai ®ã lÇn ®Çu ®· ph¸t hiÖn ra b¶n th©n c¸i ®Ñp chÝnh lμ ®¹o ®øc ? Trong gi©y phót bèi rèi, t«i t−ëng chÝnh m×nh võa kh¸m ph¸ thÊy c¸i ch©n lÝ cña sù toμn thiÖn, kh¸m ph¸ thÊy c¸i kho¶nh kh¾c trong ngÇn cña t©m hån. Ch¼ng ph¶i lùa chän xª dÞch g× n÷a, t«i g¸c m¸y lªn b¸nh xÝch cña chiÕc xe t¨ng háng bÊm “liªn thanh” mét håi hÕt mét phÇn t− cuèn phim, thu vμo (1) §©y lμ b·i xe t¨ng háng do qu©n nguþ th¸o ch¹y ®Ó l¹i khi bÞ qu©n gi¶i phãng tÊn c«ng vμo mïa xu©n n¨m 1975. (2) ThuyÒn l−íi vã : thuyÒn ®¸nh c¸ cã hai gäng ë mòi thuyÒn ®Ó gi¨ng l−íi, khi c¸ ®−îc dån vμo th× cÊt lªn nh− cÊt vã. 70

chiÕc Pra-ti-ca(1) c¸i kho¶nh kh¾c h¹nh phóc trμn ngËp t©m hån m×nh, do c¸i ®Ñp tuyÖt ®Ønh cña ngo¹i c¶nh võa mang l¹i. T«i ch¾c mÈm ngay trong ngμy h«m nay hoÆc s¸ng mai ®· cã thÓ nh¶y lªn tμu ho¶ trë vÒ, nÕu c¸i anh b¹n ®ång ngò kh«ng cè nÝu gi÷ ë ch¬i thªm vμi b÷a. * ** Ngay lóc Êy, chiÕc thuyÒn ®©m th¼ng vμo tr−íc chç t«i ®øng. Mét ng−êi ®μn «ng vμ mét ng−êi ®μn bμ rêi chiÕc thuyÒn. Hä ph¶i léi qua mét qu·ng bê ph¸(2) n−íc ngËp ®Õn qu¸ ®Çu gèi. BÊt gi¸c t«i nghe ng−êi ®μn «ng nãi châ lªn thuyÒn nh− qu¸t : “Cø ngåi nguyªn ®Êy. §éng ®Ëy tao giÕt c¶ mμy ®i b©y giê”. Ch¾c ch¾n hä kh«ng tr«ng thÊy t«i. Ng−êi ®μn bμ tr¹c ngoμi bèn m−¬i, mét th©n h×nh quen thuéc cña ®μn bμ vïng biÓn, cao lín víi nh÷ng ®−êng nÐt th« kÖch. Mô rç mÆt. Khu«n mÆt mÖt mái sau mét ®ªm thøc tr¾ng kÐo l−íi, t¸i ng¾t vμ d−êng nh− ®ang buån ngñ. Ng−êi ®μn «ng ®i sau. TÊm l−ng réng vμ cong nh− l−ng mét chiÕc thuyÒn. M¸i tãc tæ qu¹. L·o ®i ch©n ch÷ b¸t, b−íc tõng b−íc ch¾c ch¾n, hμng l«ng mμy ch¸y n¾ng rñ xuèng hai con m¾t ®Çy vÎ ®éc d÷ lóc nμo còng nh×n d¸n vμo tÊm l−ng ¸o b¹c phÕch vμ r¸ch r−íi, nöa th©n d−íi −ít sòng cña ng−êi ®μn bμ. Tõ chç chiÕc xe t¨ng mμ t«i ®ang ®øng víi chiÕc m¸y ¶nh, ®i qu¸ m−¬i b−íc s©u vμo phÝa trong cã mét chiÕc xe rμ ph¸ m×n cña c«ng binh MÜ, chiÕc xe s¬n mμu vμng t−¬i vμ to lín gÊp ®«i mét chiÕc xe t¨ng. Hai ng−êi ®i qua tr−íc mÆt t«i. Hä ®i ®Õn bªn chiÕc xe rμ ph¸ m×n. Ng−êi ®μn bμ ®øng l¹i, ng−íc m¾t nh×n ra ngoμi mÆt ph¸ n−íc chç chiÕc thuyÒn ®Ëu mét tho¸ng, råi ®−a mét c¸nh tay lªn cã lÏ ®Þnh g·i hay söa l¹i m¸i tãc nh−ng råi l¹i bu«ng thâng xuèng, ®−a cÆp m¾t nh×n xuèng ch©n. L·o ®μn «ng lËp tøc trë nªn hïng hæ, mÆt ®á gay, l·o rót trong ng−êi ra mét chiÕc th¾t l−ng cña lÝnh nguþ ngμy x−a, cã vÎ nh− nh÷ng ®iÒu ph¶i nãi víi nhau hä ®· nãi hÕt, ch¼ng nãi ch¼ng r»ng l·o trót c¬n giËn nh− löa ch¸y b»ng c¸ch dïng chiÕc th¾t l−ng quËt tíi tÊp vμo l−ng ng−êi ®μn bμ, l·o võa ®¸nh võa thë hång héc, hai hμm r¨ng nghiÕn ken kÐt, cø mçi nh¸t quÊt xuèng (1) ChiÕc m¸y ¶nh hiÖu Pra-ti-ca. (2) Ph¸ : vïng biÓn ¨n s©u vμo ®Êt liÒn. 71

l·o l¹i nguyÒn rña b»ng c¸i giäng rªn rØ ®au ®ín : “Mμy chÕt ®i cho «ng nhê. Chóng mμy chÕt hÕt ®i cho «ng nhê !”. Ng−êi ®μn bμ víi mét vÎ cam chÞu ®Çy nhÉn nhôc, kh«ng hÒ kªu mét tiÕng, kh«ng chèng tr¶, còng kh«ng t×m c¸ch ch¹y trèn. TÊt c¶ mäi viÖc x¶y ®Õn khiÕn t«i kinh ng¹c ®Õn møc, trong mÊy phót ®Çu, t«i cø ®øng h¸ måm ra mμ nh×n. ThÕ råi ch¼ng biÕt tõ bao giê, t«i ®· vøt chiÕc m¸y ¶nh xuèng ®Êt ch¹y nhμo tíi. Bãng mét ®øa con nÝt lao qua tr−íc mÆt t«i. T«i võa kÞp nhËn ra th»ng Ph¸c  th»ng bÐ trªn rõng xuèng võa n»m ngñ víi t«i tõ lóc nöa ®ªm. Th»ng bÐ cø ch¹y mét m¹ch, sù giËn d÷ c¨ng th¼ng lμm nã khi ch¹y qua kh«ng nh×n thÊy t«i. Nh− mét viªn ®¹n trªn ®−êng lao tíi ®Ých ®· nh¾m, mÆc cho t«i gäi nã vÉn kh«ng hÒ ngo¶nh l¹i, nã ch¹y tiÕp mét qu·ng ng¾n gi÷a nh÷ng chiÕc xe t¨ng råi lËp tøc nh¶y xæ vμo c¸i l·o ®μn «ng. Còng y hÖt ng−êi ®μn bμ, th»ng bÐ cña t«i còng nh− mét ng−êi c©m, vμ ®Õn lóc nμy t«i míi biÕt lμ nã khoÎ ®Õn thÕ ! Khi t«i ch¹y ®Õn n¬i th× chiÕc th¾t l−ng da ®· n»m trong tay th»ng bÐ, kh«ng biÕt lμm thÕ nμo nã ®· gi»ng ®−îc chiÕc th¾t l−ng, liÒn d−ín th¼ng ng−êi vung chiÕc kho¸ s¾t quËt vμo gi÷a khu«n ngùc trÇn v¹m vì ch¸y n¾ng cã nh÷ng ®¸m l«ng ®en nh− h¾c Ýn, lo¨n xo¨n tõ rèn mäc ng−îc lªn. L·o ®μn «ng ®Þnh gi»ng l¹i chiÕc th¾t l−ng nh−ng ch¼ng ®−îc n÷a, liÒn dang th¼ng c¸nh cho th»ng bÐ hai c¸i t¸t khiÕn th»ng nhá l¶o ®¶o ng· dói xuèng c¸t. Råi l·o l¼ng lÆng bá ®i vÒ phÝa bê n−íc ®Ó trë vÒ thuyÒn. Kh«ng hÒ quay mÆt nh×n l¹i, chØ cã t¶ng l−ng khum khum vμ v¹m vì cμng cã vÎ cói thÊp h¬n, nom l·o nh− mét con gÊu ®ang ®i t×m nguån n−íc uèng, hai bμn ch©n ch÷ b¸t ®Ó l¹i nh÷ng vÕt ch©n to vμ s©u trªn b·i c¸t hoang v¾ng. Ng−êi ®μn bμ d−êng nh− lóc nμy míi c¶m thÊy ®au ®ín  võa ®au ®ín võa v« cïng xÊu hæ, nhôc nh·.  Ph¸c, con ¬i ! MiÖng mÕu m¸o gäi, ng−êi ®μn bμ ngåi xÖp xuèng tr−íc mÆt th»ng bÐ, «m chÇm lÊy nã råi l¹i bu«ng ra, ch¾p tay v¸i lÊy v¸i ®Ó, råi l¹i «m chÇm lÊy. Th»ng nhá cho ®Õn lóc nμy vÉn ch¼ng hÒ hÐ r¨ng, nh− mét viªn ®¹n b¾n vμo ng−êi ®μn «ng vμ b©y giê ®ang xuyªn qua t©m hån ng−êi ®μn bμ, lμm rá xuèng nh÷ng dßng n−íc m¾t, vμ c¸i th»ng nhá, lÆng lÏ ®−a mÊy ngãn tay khÏ sê trªn khu«n mÆt ng−êi mÑ, nh− muèn lau ®i nh÷ng giät n−íc m¾t chøa ®Çy trong nh÷ng nèt rç ch»ng chÞt. 72

ThÕ råi bÊt ngê ng−êi ®μn bμ bu«ng ®øa trÎ ra, ®i thËt nhanh ra khái b·i xe t¨ng háng, ®uæi theo l·o ®μn «ng. C¶ hai ng−êi l¹i trë vÒ chiÕc thuyÒn. Kho¶nh kh¾c sau, b·i c¸t l¹i trë vÒ víi vÎ mªnh m«ng vμ hoang s¬. Gi÷a tiÕng sãng ngoμi kh¬i déi nh÷ng tiÕng kªu å å vμo câi im lÆng, chØ cã t«i vμ th»ng bÐ ®øng tr¬ gi÷a b·i xe t¨ng háng, trªn tay th»ng nhá vÉn cÇm chiÕc th¾t l−ng, hai chóng t«i ®−a m¾t ng¬ ng¸c nh×n ra mét qu·ng bê ph¸ võa ban n·y chiÕc thuyÒn ®Ëu. Nh− trong c©u chuyÖn cæ ®Çy qu¸i ®¶n, chiÕc thuyÒn l−íi vã ®· biÕn mÊt. * ** (L−îc mét ®o¹n : BiÕt Phïng chøng kiÕn sù tμn b¹o cña cha m×nh, th»ng bÐ Ph¸c ®©m ra c¨m ghÐt anh. Ba h«m sau, còng trong lμn s−¬ng sím, Phïng l¹i chøng kiÕn c¶nh l·o ®μn «ng ®¸nh vî, c¶nh c« chÞ g¸i t−íc ®o¹t con dao g¨m mμ ®øa em trai ®Þnh dïng lμm vò khÝ ®Ó b¶o vÖ ng−êi mÑ ®¸ng th−¬ng. Kh«ng thÓ nÐn chÞu h¬n ®−îc n÷a, Phïng x«ng ra buéc l·o ®μn «ng ph¶i chÊm døt hμnh ®éng ®éc ¸c. L·o ®μn «ng ®¸nh tr¶, Phïng bÞ th−¬ng, anh ®−îc ®−a vÒ tr¹m y tÕ cña toμ ¸n huyÖn. ë ®Êy anh ®· nghe c©u chuyÖn cña ng−êi ®μn bμ hμng chμi víi bao sù c¶m th«ng vμ ngì ngμng, ng¹c nhiªn.) §©y lμ lÇn thø hai, ng−êi ®μn bμ ®−îc §Èu mêi ®Õn vÒ c«ng viÖc gia ®×nh. Còng kh«ng ph¶i lμ lÇn ®Çu ®Õn mét n¬i c«ng së nh−ng ng−êi ®μn bμ vÉn cã vÎ sî sÖt, lóng tóng  c¸i vÎ lóng tóng, sî sÖt mμ ngay lóc mô ®øng gi÷a b·i xe t¨ng còng kh«ng hÒ thÊy cã. Ng−êi ®μn bμ chØ quen sèng gi÷a mÆt n−íc võa ®Æt ch©n vμo trong gian phßng ®Çy bμn ghÕ vμ giÊy m¸ liÒn t×m ®Õn mét gãc t−êng ®Ó ngåi. Ngåi sau mét chiÕc bμn lín, §Èu nhæm dËy chØ chiÕc ghÕ m©y tr−íc mÆt, cè lμm ra vÎ th©n mËt :  ChÞ ngåi lªn ®©y, sao l¹i thÕ, h·y ngåi lªn chiÕc ghÕ nμy... §Èu ph¶i nãi ®Õn l−ît thø hai, mô míi d¸m rãn rÐn ®Õn ngåi ghÐ vμo mÐp chiÕc ghÕ vμ cè thu ng−êi l¹i. §Èu hái :  ThÕ nμo, chÞ ®· nghÜ kÜ ch−a ? Ng−êi ®μn bμ ng−íc lªn nh×n §Èu, råi l¹i cói mÆt xuèng.  Th−a ®·... 73

§Èu gËt ®Çu. Anh ®øng dËy. Tù nhiªn anh rêi chiÕc bμn ®Õn ®øng vÞn vμo l−ng ghÕ ng−êi ®μn bμ ngåi, giäng trë nªn ®Çy giËn d÷, kh¸c h¼n víi giäng mét vÞ ch¸nh ¸n :  Ba ngμy mét trËn nhÑ, n¨m ngμy mét trËn nÆng. C¶ n−íc kh«ng cã mét ng−êi chång nμo nh− h¾n. T«i ch−a hái téi cña h¾n mμ t«i chØ muèn b¶o ngay víi chÞ : ChÞ kh«ng sèng næi víi c¸i l·o ®μn «ng vò phu Êy ®©u ! ChÞ nghÜ thÕ nμo ? Ng−êi ®μn bμ h−íng vÒ phÝa §Èu, tù nhiªn ch¾p tay l¹i v¸i lia lÞa :  Con l¹y quý toμ...  Sao, sao ?  Quý toμ b¾t téi con còng ®−îc, ph¹t tï con còng ®−îc, ®õng b¾t con bá nã... Lóc bÊy giê t«i ®ang ngåi giÊu mÆt sau bøc mμn v¶i hoa ng¨n chç lμm viÖc bªn ngoμi vμ phßng ngñ bªn trong cña §Èu. Sau c©u nãi cña ng−êi ®μn bμ, t«i c¶m thÊy gian phßng ngñ lång léng giã biÓn cña §Èu tù nhiªn bÞ hót hÕt kh«ng khÝ, trë nªn ngét ng¹t qu¸. T«i vÐn l¸ mμn b−íc ra. Ng−êi ®μn bμ nhËn ra ®−îc t«i ngay. Mô nhÊp nhæm xoay m×nh trªn chiÕc ghÕ nh− bÞ kiÕn ®èt, vμ vÒ sau t«i míi sùc nghÜ ra, mô nghÜ r»ng toμ ¸n ®· bè trÝ s½n t«i ngåi phÝa sau ®Ó chuÈn bÞ lμm nh©n chøng.  ChÞ cø ngåi nguyªn ®Êy !  §Èu nãi víi vÎ ®Çy hμo høng cña mét con ng−êi b¶o vÖ c«ng lÝ võa cã thªm ng−êi ®Õn tiÕp viÖn, anh ch¹y sang phßng bªn x¸ch mét chiÕc ghÕ cho t«i. BÊy giê d−íi con m¾t cña ng−êi ®μn bμ hμng chμi, vÞ ch¸nh ¸n kh«ng ph¶i lμ §Èu ®· trë vÒ ngåi sau chiÕc bμn lín mμ lμ t«i, víi mÊy vÕt th−¬ng ®· lªn da non nh−ng vÉn ®Ó dÊu vÕt trªn mÆt.  Tuú bμ !  §Èu thay ®æi c¸ch x−ng h«, kho¸c lªn m×nh c¸i cung c¸ch bÒ ngoμi cña mét vÞ ch¸nh ¸n  chñ tr−¬ng nguyªn t¾c cña chóng t«i lμ kªu gäi hoμ thuËn... §ang ngåi cói gôc xuèng, ng−êi ®μn bμ bçng ngÈng lªn nh×n th¼ng vμo chóng t«i, lÇn l−ît tõng ng−êi mét, víi mét vÎ ban ®Çu h¬i ng¬ ng¸c.  ChÞ c¸m ¬n c¸c chó !  Ng−êi ®μn bμ ®ét nhiªn thèt lªn b»ng mét giäng khÈn thiÕt  §©y lμ chÞ nãi thμnh thùc, chÞ c¸m ¬n c¸c chó. Lßng c¸c chó tèt, nh−ng c¸c chó ®©u cã ph¶i lμ ng−êi lμm ¨n... cho nªn c¸c chó ®©u cã hiÓu ®−îc c¸i viÖc cña c¸c ng−êi lμm ¨n lam lò, khã nhäc... ChØ mÊy lêi mμo ®Çu Êy, ng−êi ®μn bμ ®· mÊt hÕt c¸i vÎ ngoμi khóm nóm, sî sÖt. §iÖu bé kh¸c, ng«n ng÷ kh¸c. 74

Còng ph¶i nãi thËt, nh÷ng lêi Êy, nhÊt lμ ®Êy l¹i lμ lêi mét ng−êi ®μn bμ khèn khæ, kh«ng ph¶i dÔ nghe ®èi víi chóng t«i. DÇu mÆt h·y cßn trÎ, §Èu còng lμ mét ch¸nh ¸n huyÖn. Cßn t«i, mét ng−êi ®¸ng lÏ mô ph¶i biÕt ¬n... Nh−ng ng−êi ®μn bμ ®Ó lé ra c¸i vÎ s¾c s¶o chØ ®Õn thÕ, chØ võa ®ñ ®Ó kÝch thÝch trÝ tß mß cña chóng t«i. Mô ®−a cÆp m¾t ®Çy vÎ mÖt mái nh×n ra ngoμi bê ph¸ bªn kia con ®−êng chÝnh cña phè huyÖn ë ®Êy, thiÕu n÷ mÆc ¸o tÝm vÉn ngåi ®îi mô trªn chiÕc mñng(1). Trong phót chèc, ngåi tr−íc mÆt chóng t«i l¹i vÉn lμ mét ng−êi ®μn bμ lóng tóng, ®Çy sî sÖt, nh−ng cã vÎ th«ng c¶m víi chóng t«i h¬n. Mô b¾t ®Çu kÓ :  Tõ nhá tuæi t«i ®· lμ mét ®øa con g¸i xÊu, l¹i rç mÆt, sau mét bËn lªn ®Ëu mïa. Håi bÊy giê nhμ t«i cßn kh¸ gi¶, nhμ t«i tr−íc ë trong c¸i phè nμy. Còng v× xÊu, trong phè kh«ng ai lÊy, t«i cã mang víi mét anh con trai mét nhμ hμng chμi gi÷a ph¸ hay ®Õn nhμ t«i mua b¶(2) vÒ ®an l−íi. L·o chång t«i khi Êy lμ mét anh con trai côc tÝnh nh−ng hiÒn lμnh l¾m, kh«ng bao giê ®¸nh ®Ëp t«i. Ng−êi ®μn bμ bçng chÐp miÖng, con m¾t nh− ®ang nh×n suèt c¶ ®êi m×nh :  Gi¸ t«i ®Î Ýt ®i, hoÆc chóng t«i s¾m ®−îc mét chiÕc thuyÒn réng h¬n, tõ ngμy c¸ch m¹ng vÒ ®· ®ì ®ãi khæ chø tr−íc kia vμo c¸c vô b¾c(3), «ng trêi lμm ®éng biÓn suèt hμng th¸ng, c¶ nhμ vî chång con c¸i toμn ¨n c©y x−¬ng rång luéc chÊm muèi...  L·o ta tr−íc håi b¶y nh¨m cã ®i lÝnh nguþ kh«ng ?  T«i bçng hái mét c©u nh− l¹c ®Ò.  Kh«ng chó μ, còng nghÌo khæ, tóng quÉn ®i v× trèn lÝnh  bçng mô ®á mÆt  nh−ng c¸i lçi chÝnh lμ ®¸m ®μn bμ ë thuyÒn ®Î nhiÒu qu¸, mμ thuyÒn l¹i chËt.  VËy sao kh«ng lªn bê mμ ë  §Èu hái.  Lμm nhμ trªn ®Êt ë mét chç ®©u cã thÓ lμm ®−îc c¸i nghÒ thuyÒn l−íi vã ? Tõ ngμy c¸ch m¹ng vÒ, c¸ch m¹ng ®· cÊp ®Êt cho nh−ng ch¼ng ai ë, v× kh«ng bá nghÒ ®−îc !  ë trªn thuyÒn cã bao giê l·o ta ®¸nh chÞ kh«ng ?  T«i hái. (1) Mñng : thuyÒn thóng. (2) B¶ : sîi ®an l−íi. (3) Vô b¾c : ë biÓn cã hai vô ®¸nh c¸ lμ vô nam (theo mïa giã nåm nam tõ th¸ng 5 ®Õn th¸ng 10) vμ vô b¾c (theo mïa giã ®«ng b¾c tõ th¸ng 11 ®Õn th¸ng 4) ; vô b¾c th−êng lμ mïa biÓn ®éng. 75

 BÊt kÓ lóc nμo thÊy khæ qu¸ lμ l·o x¸ch t«i ra ®¸nh, còng nh− ®μn «ng thuyÒn kh¸c uèng r−îu... Gi¸ mμ l·o uèng r−îu... th× t«i cßn ®ì khæ... Sau nμy con c¸i lín lªn, t«i míi xin ®−îc víi l·o... ®−a t«i lªn bê mμ ®¸nh...  Kh«ng thÓ nμo hiÓu ®−îc, kh«ng thÓ nμo hiÓu ®−îc !  §Èu vμ t«i cïng mét lóc thèt lªn.  Lμ bëi v× c¸c chó kh«ng ph¶i lμ ®μn bμ, ch−a bao giê c¸c chó biÕt nh− thÕ nμo lμ nçi vÊt v¶ cña ng−êi ®μn bμ trªn mét chiÕc thuyÒn kh«ng cã ®μn «ng...  Ph¶i, ph¶i, b©y giê t«i ®· hiÓu,  bÊt ngê §Èu trót mét tiÕng thë dμi ®Çy chua ch¸t,  trªn thuyÒn ph¶i cã mét ng−êi ®μn «ng... dï h¾n man rî, tμn b¹o ?  Ph¶i  Ng−êi ®μn bμ ®¸p  Còng cã khi biÓn ®éng sãng giã chø chó ? L¸t l©u sau mô l¹i míi nãi tiÕp :  Mong c¸c chó c¸ch m¹ng th«ng c¶m cho, ®¸m ®μn bμ hμng chμi ë thuyÒn chóng t«i cÇn ph¶i cã ng−êi ®μn «ng ®Ó chÌo chèng khi phong ba, ®Ó cïng lμm ¨n nu«i nÊng ®Æng mét s¾p(1) con nhμ nμo còng trªn d−íi chôc ®øa. ¤ng trêi sinh ra ng−êi ®μn bμ lμ ®Ó ®Î con, råi nu«i con cho ®Õn khi kh«n lín cho nªn ph¶i g¸nh lÊy c¸i khæ. §μn bμ ë thuyÒn chóng t«i ph¶i sèng cho con chø kh«ng thÓ sèng cho m×nh nh− ë trªn ®Êt ®−îc ! Mong c¸c chó l−îng t×nh cho c¸i sù l¹c hËu. C¸c chó ®õng b¾t t«i bá nã !  LÇn ®Çu tiªn trªn khu«n mÆt xÊu xÝ cña mô chît öng s¸ng lªn nh− mét nô c−êi  v¶ l¹i, ë trªn chiÕc thuyÒn còng cã lóc vî chång con c¸i chóng t«i sèng hoμ thuËn, vui vÎ.  C¶ ®êi chÞ cã mét lóc nμo thËt vui kh«ng ?  §ét nhiªn t«i hái.  Cã chø, chó ! Vui nhÊt lμ lóc ngåi nh×n ®μn con t«i chóng nã ®−îc ¨n no... Viªn ch¸nh ¸n huyÖn rêi chiÕc bμn xÕp ®Õn ph¸t ngèt lªn nh÷ng chång hå s¬, giÊy m¸. §Èu ®i ®i l¹i l¹i trong phßng, hai tay thäc s©u vμo hai bªn tói chiÕc quÇn qu©n phôc ®· cò. Mét c¸i g× võa míi vì ra trong ®Çu vÞ Bao C«ng cña c¸i phè huyÖn vïng biÓn, lóc nμy tr«ng §Èu rÊt nghiªm nghÞ vμ ®Çy suy nghÜ. Ng−êi ®μn bμ ®· khãc khi nghe t«i nh¾c ®Õn th»ng Ph¸c. Nh−ng t×nh th−¬ng con còng nh− nçi ®au, còng nh− c¸i sù th©m trÇm trong viÖc hiÓu thÊu c¸c lÏ ®êi h×nh nh− mô ch¼ng bao giê ®Ó lé râ rÖt ra bÒ ngoμi. Trong c¸i ®¸m con c¸i ®«ng ®óc ®ang sèng ë d−íi thuyÒn, mô kh«ng yªu mét ®øa nμo b»ng th»ng Ph¸c, c¸i th»ng con tõ tÝnh khÝ ®Õn mÆt mòi gièng nh− lét ra tõ c¸i l·o ®μn «ng ®· tõng hμnh h¹ mô, vμ kh«ng khÐo sÏ cßn hμnh h¹ mô cho ®Õn khi chÕt  nÕu kh«ng cã c¸ch m¹ng vÒ. (1) S¾p (ph−¬ng ng÷ Trung Bé, Nam Bé) : lò, bÇy, ®μn. 76

Mô cho chóng t«i biÕt, v× sî th»ng bÐ cã thÓ lμm ®iÒu g× d¹i dét ®èi víi bè nã, mô ®· ph¶i göi nã lªn rõng nhê bè m×nh nu«i ®· nöa n¨m nay. ë víi «ng ngo¹i, th»ng bÐ s−íng h¬n ë trªn thuyÒn víi bè mÑ. Nh−ng hÔ rêi ra lμ nã trèn vÒ. Th»ng bÐ tuyªn bè víi c¸c b¸c ë x−ëng ®ãng thuyÒn r»ng nã cßn cã mÆt ë d−íi biÓn nμy th× mÑ nã kh«ng bÞ ®¸nh. ChiÒu h«m Êy trong khi §Èu gÆp l·o ®μn «ng ®Ó gi¸o dôc r¨n d¹y l·o th× t«i trë l¹i x−ëng ®ãng thuyÒn. V¾ng th»ng Ph¸c, dï sao c¸i b·i c¸t còng nh− c¶ vïng ph¸ n−íc trë nªn trèng tr¶i thÕ nμo Êy. §ªm, nh÷ng ®μn chim di c− vÉn vç c¸nh trong s−¬ng, bay qua vïng ph¸. T«i kho¸c chiÕc m¸y ¶nh ®i lang thang cho ®Õn tËn khuya, ®· mái c¶ ch©n, t«i ®Õn ngåi bªn mét ngän löa. Nhóm phoi bμo b¾t ch¸y sang mÊy c¸i ®Çu mÈu gç c−a ra tõ c¸c lÎ v¸n cña mét chiÕc thuyÒn míi vít lªn ®−îc, sau vô ®¾m thuyÒn trong vô b¾c n¨m ngo¸i. GÇn s¸ng trêi trë giã ®ét ngét, tõng t¶ng m©y ®en xÕp ngæn ngang trªn mÆt biÓn ®en ngßm, vμ biÓn b¾t ®Çu gμo thÐt, sãng b¹c ®Çu ngoμi cöa l¹ch næi cån lªn, cao nh− nh÷ng ngän nói tuyÕt tr¾ng. Trong ph¸, c¸c thø tμu thuyÒn ®Òu t×m vμo bê ®Ó tró, duy ë gi÷a ph¸ ch¼ng hiÓu v× sao vÉn cßn thÊy mét chiÕc thuyÒn vã bÌ ®ang ®Ëu. Giã ró μo μo chung quanh chiÕc xe Reo võa míi ë trªn rõng xuèng, ch−a dì gç xuèng hÕt. C¸i «ng l·o ®· ngoμi s¸u m−¬i mμ vÉn cßn theo ®uæi nghÒ s¬n trμng ®ang ngåi bªn bÕp löa gi÷a trêi, vÉn ®Æt hai con m¾t ®Çy vÎ lo l¾ng ra ngoμi mÆt ph¸, n¬i cã chiÕc thuyÒn. C¸i bÕp löa còng bÞ giã nÐm tung ra kh¾p b·i c¸t, nh÷ng tμn löa ®á rùc bay quÈn lªn chung quanh chç t«i vμ «ng l·o ngåi. T«i xem l¹i xoong c¬m ®· sèng nh¨n hé «ng l·o ®o¹n gμo lªn :  ChiÒu giã nμy kh«ng khÐo b·o cÊp 11 råi ?  õ, õ...!  ¤ng l·o lÈm bÈm, vÉn kh«ng rêi m¾t khái chiÕc thuyÒn ®ang chèng chäi víi sãng giã gi÷a ph¸. * ** Nh÷ng tÊm ¶nh t«i mang vÒ, ®· ®−îc chän lÊy mét tÊm. Tr−ëng phßng rÊt b»ng lßng vÒ t«i. Kh«ng nh÷ng trong bé lÞch n¨m Êy mμ m·i m·i vÒ sau, tÊm ¶nh chôp cña t«i vÉn cßn ®−îc treo ë nhiÒu n¬i, nhÊt lμ trong c¸c gia ®×nh sμnh nghÖ thuËt. Qu¸i l¹, tuy lμ ¶nh ®en tr¾ng nh−ng mçi lÇn ng¾m kÜ, t«i vÉn thÊy hiÖn lªn c¸i 77

mμu hång hång cña ¸nh s−¬ng mai lóc bÊy giê t«i nh×n thÊy tõ b·i xe t¨ng háng, vμ nÕu nh×n l©u h¬n, bao giê t«i còng thÊy ng−êi ®μn bμ Êy ®ang b−íc ra khái tÊm ¶nh, ®ã lμ mét ng−êi ®μn bμ vïng biÓn cao lín víi nh÷ng ®−êng nÐt th« kÖch, tÊm l−ng ¸o b¹c phÕch cã miÕng v¸, nöa th©n d−íi −ít sòng, khu«n mÆt rç ®· nhît tr¾ng v× kÐo l−íi suèt ®ªm. Mô b−íc nh÷ng b−íc chËm r·i, bμn ch©n giËm trªn mÆt ®Êt ch¾c ch¾n, hoμ lÉn trong ®¸m ®«ng... 8  1983 (NguyÔn Minh Ch©u, Toμn tËp, tËp 3, NXB V¨n häc, Hμ Néi, 2001) h−íng dÉn häc bµi 1. Ph¸t hiÖn thø nhÊt cña ng−êi nghÖ sÜ nhiÕp ¶nh ®Çy th¬ méng. Anh ®· c¶m nhËn nh− thÕ nμo vÒ vÎ ®Ñp cña chiÕc thuyÒn ngoμi xa trªn biÓn sím mê s−¬ng ? 2. Ph¸t hiÖn thø hai cña ng−êi nghÖ sÜ nhiÕp ¶nh ®Çy nghÞch lÝ. Anh ®· chøng kiÕn vμ cã th¸i ®é nh− thÕ nμo tr−íc nh÷ng g× diÔn ra ë gia ®×nh hμng chμi ? 3. C©u chuyÖn cña ng−êi ®μn bμ ë toμ ¸n huyÖn nãi lªn ®iÒu g× ? 4. Nªu c¶m nghÜ vÒ c¸c nh©n vËt : ng−êi ®μn bμ vïng biÓn, l·o ®μn «ng ®éc ¸c, chÞ em th»ng Ph¸c, ng−êi nghÖ sÜ nhiÕp ¶nh. 5. C¸ch x©y dùng cèt truyÖn cña NguyÔn Minh Ch©u trong t¸c phÈm nμy cã nÐt g× ®éc ®¸o ? 6. Ng«n ng÷ ng−êi kÓ chuyÖn vμ ng«n ng÷ nh©n vËt trong truyÖn cã g× ®¸ng chó ý ? Ghi nhí Tõ c©u chuyÖn vÒ mét bøc ¶nh nghÖ thuËt vμ sù thËt cuéc ®êi ®»ng sau bøc ¶nh, truyÖn ng¾n ChiÕc thuyÒn ngoμi xa mang ®Õn mét bμi häc ®óng ®¾n vÒ c¸ch nh×n nhËn cuéc sèng vμ con ng−êi : mét c¸ch nh×n ®a diÖn, nhiÒu chiÒu, ph¸t hiÖn ra b¶n chÊt thËt sau vÎ ®Ñp bªn ngoμi cña hiÖn t−îng. C¸ch kh¾c ho¹ nh©n vËt, x©y dùng cèt truyÖn, sö dông ng«n ng÷ rÊt linh ho¹t, s¸ng t¹o ®· gãp phÇn lμm næi bËt chñ ®Ò  t− t−ëng cña t¸c phÈm. LuyÖn tËp Nh©n vËt nμo trong truyÖn ®Ó l¹i cho anh (chÞ) Ên t−îng s©u s¾c nhÊt ? V× sao ? 78

Thùc hμnh vÒ hμm ý KÕt qu¶ cÇn ®¹t  Cñng cè vμ n©ng cao nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ hμm ý, c¸ch t¹o hμm ý, t¸c dông cña hμm ý trong giao tiÕp ng«n ng÷.  Cã kÜ n¨ng lÜnh héi ®−îc hμm ý, kÜ n¨ng nãi vμ viÕt c©u cã hμm ý trong nh÷ng ng÷ c¶nh cÇn thiÕt. 1. §äc ®o¹n trÝch sau vμ tr¶ lêi c¸c c©u hái nªu ë d−íi. VÒ ®Õn nhμ, A Phñ l¼ng vai nÐm nöa con bß xuèng gèc ®μo tr−íc cöa. P¸ Tra b−íc ra hái :  MÊt mÊy con bß ? A Phñ tr¶ lêi tù nhiªn :  T«i vÒ lÊy sóng, thÕ nμo còng b¾n ®−îc. Con hæ nμy to l¾m. P¸ Tra hÊt tay, nãi :  Qu©n ¨n c−íp lμm mÊt bß tao. A Sö ! §em sóng ®i lÊy con hæ vÒ. (T« Hoμi, Vî chång A Phñ) C©u hái : a) NÕu c¨n cø vμo lêi ®¸p cña A Phñ ®èi víi c©u hái cña P¸ Tra th× : (1) Lêi ®¸p ®ã thiÕu th«ng tin g× cÇn thiÕt ®èi víi yªu cÇu cña c©u hái ? (2) Lêi ®¸p ®ã thõa th«ng tin g× so víi yªu cÇu cña c©u hái ? (3) C¸ch tr¶ lêi cña A Phñ cã hμm ý g× vμ thÓ hiÖn sù kh«n khÐo nh− thÕ nμo ? b) Tõ sù ph©n tÝch trªn, h·y nhí l¹i kiÕn thøc ®· häc ë Trung häc c¬ së : ThÕ nμo lμ hμm ý ? C¨n cø vμo ph−¬ng ch©m héi tho¹i ®· ®−îc häc ë Trung häc c¬ së, th× ë ®o¹n trÝch trªn, A Phñ ®· chñ ý vi ph¹m ph−¬ng ch©m vÒ l−îng (l−îng tin) khi giao tiÕp nh− thÕ nμo ? 79

2. §äc ®o¹n trÝch sau vμ tr¶ lêi c¸c c©u hái nªu ë d−íi. Nh÷ng lóc nh− thÕ, th× mét ng−êi dÉu kh«n ngoan còng kh«ng b×nh tÜnh ®−îc. NhÊt lμ khi tr«ng thÊy mét th»ng chØ ®Õn vßi tiÒn uèng r−îu nh− ChÝ PhÌo. Tuy vËy, cô còng mãc s½n n¨m hμo. Thμ mãc s½n ®Ó tèng nã ®i cho chãng. Nh−ng mãc råi, cô còng ph¶i qu¸t mét c©u cho nhÑ ng−êi :  ChÝ PhÌo ®Êy hë ? LÌ bÌ võa võa chø, t«i kh«ng ph¶i lμ c¸i kho. Råi nÐm bÑt n¨m hμo xuèng ®Êt, cô b¶o h¾n :  CÇm lÊy mμ cót, ®i ®i cho r¶nh. Råi lμm mμ ¨n chø cø b¸o ng−êi ta m·i μ ? H¾n trîn m¾t, chØ vμo mÆt cô :  Tao kh«ng ®Õn ®©y xin n¨m hμo. ThÊy h¾n toan lμm d÷, cô ®μnh dÞu giäng :  Th«i, cÇm lÊy vËy, t«i kh«ng cßn h¬n. H¾n vªnh c¸i mÆt lªn, rÊt lμ kiªu ng¹o :  Tao ®· b¶o tao kh«ng ®ßi tiÒn.  Giái ! H«m nay míi thÊy anh kh«ng ®ßi tiÒn. ThÕ th× anh cÇn g× ? H¾n dâng d¹c :  Tao muèn lμm ng−êi l−¬ng thiÖn. (Nam Cao, ChÝ PhÌo) C©u hái : a) C©u nãi cña b¸ KiÕn “T«i kh«ng ph¶i lμ c¸i kho” cã hμm ý g× ? C¸ch nãi nh− thÕ cã ®¶m b¶o ph−¬ng ch©m c¸ch thøc (cÇn nãi râ rμng, rμnh m¹ch) kh«ng ? b) ë l−ît lêi thø nhÊt vμ thø hai cña b¸ KiÕn cã nh÷ng c©u d¹ng c©u hái. Nh÷ng c©u ®ã thùc hiÖn hμnh ®éng nãi g× ? Chóng cã hμm ý nh− thÕ nμo ? c) ë l−ît lêi thø nhÊt vμ thø hai cña m×nh, ChÝ PhÌo ®Òu kh«ng nãi hÕt ý. PhÇn hμm ý cßn l¹i ®−îc t−êng minh ho¸ (®−îc nãi râ) ë l−ît lêi nμo ? C¸ch nãi ë hai l−ît lêi ®Çu cña ChÝ PhÌo kh«ng ®¶m b¶o ph−¬ng ch©m vÒ l−îng vμ ph−¬ng ch©m c¸ch thøc nh− thÕ nμo ? 3. §äc truyÖn c−êi sau vμ tr¶ lêi c¸c c©u hái nªu ë d−íi. V¨n hay Mét «ng ®å ngåi cÆm côi viÕt. Bμ vî ®Õn bªn c¹nh b¶o :  ¤ng lÊy giÊy khæ to mμ viÕt cã h¬n kh«ng ? 80

ThÇy ®å lÊy lμm ®¾c chÝ cho lμ vî khen tμi v¨n ch−¬ng cña m×nh, ý v¨n dåi dμo giÊy khæ nhá kh«ng ®ñ chÐp. Nh−ng thÇy còng hái l¹i :  Bμ nãi vËy lμ thÕ nμo ? Bμ vî thong th¶ nãi :  ¤ng ch¶ biÕt tÝnh to¸n g× c¶, giÊy khæ to bá ®i cßn gãi hμng, chø giÊy khæ nhá th× lμm g× ®−îc. (Theo TruyÖn c−êi nh÷ng chμng ngèc, NXB V¨n ho¸, Hμ Néi, 1993) C©u hái : a) L−ît lêi thø nhÊt cña bμ ®å cã h×nh thøc c©u hái nh−ng thùc chÊt lμ thùc hiÖn hμnh ®éng nãi g× (ng¨n c¶n, khuyªn, ®Ò nghÞ, khen,…) ? ë l−ît lêi ®ã, bμ ®å tá ý “khen tμi v¨n ch−¬ng” cña «ng ®å hay thùc chÊt ®¸nh gi¸ nh− thÕ nμo vÒ v¨n ch−¬ng cña «ng ? b) V× sao bμ ®å kh«ng nãi th¼ng ý m×nh mμ chän c¸ch nãi nh− trong truyÖn ? 4. Qua c¸c bμi tËp trªn, anh (chÞ) h·y x¸c ®Þnh : §Ó nãi mét c©u cã hμm ý, ng−êi ta dïng nh÷ng c¸ch thøc nμo ? Chän c©u tr¶ lêi ®óng vμ ®Çy ®ñ nhÊt. A  Chñ ý vi ph¹m ph−¬ng ch©m vÒ l−îng trong giao tiÕp (nãi thõa l−îng tin cÇn thiÕt hoÆc nãi thiÕu l−îng tin so víi yªu cÇu cña cuéc giao tiÕp) B  Chñ ý vi ph¹m ph−¬ng ch©m c¸ch thøc (nãi mËp mê, vßng vo, kh«ng râ rμng, rμnh m¹ch) C  Sö dông c¸c hμnh ®éng nãi gi¸n tiÕp D  Tuú ng÷ c¶nh mμ sö dông mét hay phèi hîp c¸c c¸ch thøc trªn 81

mïa l¸ rông trong v−ên Ma v¨n kh¸ng (TrÝch) TiÓu dÉn Ma V¨n Kh¸ng tªn khai sinh lμ §inh Träng §oμn, sinh n¨m 1936, quª gèc ë ph−êng Kim Liªn, quËn §èng §a, Hμ Néi. M−êi bèn tuæi, Ma V¨n Kh¸ng tham gia tæ chøc thiÕu sinh qu©n, råi ®−îc cö ®i häc ë Khu häc x¸ ViÖt Nam t¹i Trung Quèc. N¨m 1964, sau khi tèt nghiÖp §¹i häc S− ph¹m, «ng lªn d¹y häc ë tØnh Lμo Cai vμ b¾t ®Çu viÕt v¨n. LÊy bót danh Ma V¨n Kh¸ng chÝnh lμ c¸ch ®Ó «ng ghi nhí nh÷ng kØ niÖm kh«ng thÓ nμo quªn vÒ mét thêi tuæi trÎ ®Çy nhiÖt huyÕt, kh«ng ng¹i gian khã, l¨n lén víi c«ng viÖc d¹y häc n¬i b¶n lμng, vμ bμy tá niÒm tri ©n s©u nÆng cña m×nh ®èi víi ®ång bμo c¸c d©n téc vïng cao, n¬i «ng ®· g¾n bã h¬n m−êi n¨m trêi. N¨m 1976 «ng chuyÓn vÒ c«ng t¸c t¹i Hμ Néi, lμm Phã Gi¸m ®èc  Tæng biªn tËp Nhμ xuÊt b¶n Lao ®éng, Uû viªn Ban ChÊp hμnh Héi Nhμ v¨n Ma v¨n kh¸ng ViÖt Nam, Tæng biªn tËp t¹p chÝ V¨n häc n−íc ngoμi,... Víi nh÷ng ®ãng gãp tÝch cùc cho sù vËn ®éng vμ ph¸t triÓn nhiÒu mÆt cña v¨n häc nghÖ thuËt, Ma V¨n Kh¸ng ®−îc tÆng Gi¶i th−ëng V¨n häc ASEAN n¨m 1998 vμ Gi¶i th−ëng Hå ChÝ Minh vÒ v¨n häc nghÖ thuËt n¨m 2012. T¸c phÈm chÝnh : §ång b¹c tr¾ng hoa xoÌ (tiÓu thuyÕt, 1979), Vïng biªn ¶i (tiÓu thuyÕt, 1983), Mïa l¸ rông trong v−ên (tiÓu thuyÕt, 1985), Ngμy ®Ñp trêi (tËp truyÖn ng¾n, 1986), §¸m c−íi kh«ng cã giÊy gi¸ thó (tiÓu thuyÕt, 1989), Tr¨ng soi s©n nhá (tËp truyÖn ng¾n, 1994), Mét chiÒu d«ng giã (tËp truyÖn ng¾n, 1998),... Mïa l¸ rông trong v−ên lμ cuèn tiÓu thuyÕt ®−îc tÆng Gi¶i th−ëng Héi Nhμ v¨n ViÖt Nam n¨m 1986. T¸c phÈm thÓ hiÖn sù quan s¸t vμ c¶m nhËn tinh nh¹y cña nhμ v¨n vÒ nh÷ng biÕn ®éng, nh÷ng ®æi thay trong t− t−ëng vμ t©m lÝ cña con ng−êi ViÖt Nam giai ®o¹n x· héi chuyÓn m×nh xo¸ bá dÇn m« h×nh kinh tÕ tËp trung quan liªu, bao cÊp sang nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng víi nh÷ng r¹n vì tÊt yÕu theo c¶ hai h−íng tÝch cùc vμ tiªu cùc trong quan niÖm sèng, c¸ch sèng vμ c¸ch lùa chän c¸c gi¸ trÞ. ChuyÖn x¶y ra ngay trong chÝnh gia ®×nh «ng B»ng, mét gia ®×nh ®−îc coi lμ nÒn nÕp, lu«n gi÷ g×n gia ph¸p vμ gia phong, nay trë nªn chao ®¶o tr−íc nh÷ng c¬n ®Þa chÊn tinh thÇn tõ bªn ngoμi. Nhμ v¨n bμy tá niÒm lo l¾ng s©u s¾c cho c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng tr−íc nh÷ng ®æi thay cña thêi cuéc. V¨n b¶n d−íi ®©y trÝch tõ ch−¬ng 2 cña tiÓu thuyÕt Mïa l¸ rông trong v−ên. 82

V¨n b¶n CÇu ®−îc, −íc thÊy. Ng−êi phô n÷ mμ LÝ vμ Ph−îng cïng ao −íc hiÖn ra, thËt nh− ®· hiÖn ra ngay tr−íc cæng nhμ, vμo ®óng lóc c¶ nhμ ®ang tÝu tÝt vμo buæi cóng tÊt niªn chiÒu ba m−¬i TÕt. Nghe tiÕng chu«ng ®iÖn, Ph−îng ch¹y ra cöa. Tr−íc hai c¸nh cæng s¾t lμ mét phô n÷ n«ng th«n tr¹c n¨m m−¬i, ng−êi thon gän trong c¸i ¸o b«ng chÇn h¹t lùu(1). ChiÕc kh¨n len n©u th¾t «m mét khu«n mÆt réng cã cÆp m¾t hai mÝ ®»m th¾m vμ c¸i miÖng t−¬i. Ng−êi phô n÷ ®eo mét c¸i tay n¶i(2) nÆng, d¸ng võa ®i bé tõ ga xe löa vÒ, kh«ng cã c¸i vÎ ng¸c ng¬ l¹ lÉm, nh−ng hai con m¾t ®Ëm nçi båi håi. Ph−îng kÐo c¸nh cöa s¾t, dÌ dÆt :  B¸c... b¸c hái ai ¹ ? A, cã ph¶i b¸c lμ... lμ chÞ Hoμi kh«ng ¹ ?  C« Ph−îng ®Êy nh− ? Ph−îng quay ngo¾t vÒ sau, reo to :  ChÞ Hoμi ! ChÞ Hoμi lªn, anh §«ng, chÞ LÝ, anh LuËn ¬i ! Sù viÖc diÔn ra qu¸ − ®ét ngét ! §«ng, LÝ, LuËn hÊp tÊp tõ phßng kh¸ch ïa ra vÖt ®−êng l¸t xi m¨ng ®i qua v−ên c©y ra cæng, nh×n thÊy chÞ Hoμi thËt råi mμ vÉn cßn ng¬ ng¬ ng¸c ng¸c, nöa tin nöa ngê. ChÞ Hoμi lªn ! Lªn ®óng chiÒu ba m−¬i TÕt ! ThËt ngoμi søc t−ëng t−îng ! Trong t©m øc vÉn lμ cã h×nh bãng chÞ Hoμi. ChÞ Hoμi, vî anh c¶ T−êng liÖt sÜ. ChÞ Hoμi, d©u tr−ëng, nÕt na, thuú mÞ. Trong tiÒm thøc vÉn sèng ®éng mét chÞ Hoμi ®Ñp ng−êi, ®Ñp nÕt. Nh−ng b©y giê chÞ Hoμi ®· cã mét gia ®×nh riªng víi nh÷ng quan hÖ riªng, lo toan riªng, nªn vÉn nhí, vÉn quý, vÉn yªu chÞ ®Êy, mμ l¹i kh«ng d¸m, kh«ng nì nÝu kÐo chÞ vÒ m×nh. Quan hÖ cña chÞ ë gia ®×nh nμy ®· thuéc vÒ qu¸ khø. KØ niÖm cña chÞ ë ®©y ®Ñp nh−ng buån. ChÞ cã quyÒn quªn mμ kh«ng ai ®−îc tr¸ch cø. Ph−îng s«i næi, nång hËu :  Em mõng qu¸, chÞ Hoμi ¬i. §Ó em x¸ch tay n¶i cho. LÝ «m chÇm ng−êi phô n÷ ®· mét thêi lμ d©u tr−ëng, nøc në :  §óng lμ cã linh tÝnh nhÐ. ChÞ xem lêi em nãi cã thiªng kh«ng ? Em võa nãi : ¦íc g× chÞ Hoμi hiÖn ra b©y giê nhØ. (1) ¸o b«ng may b»ng nh÷ng ®−êng chØ ®an chÐo nhau t¹o ra c¸c « nhá h×nh h¹t lùu trªn mÆt v¶i. (2) Tay n¶i (cã n¬i gäi lμ tay ®Éy) : tói v¶i kho¸c vai, dïng ®ùng ®å mang ®i ®−êng. 83

 H¬n chôc n¨m nay chÞ Hoμi ch−a lªn Hμ Néi råi ®Êy.  LuËn nãi.  Lμm g× ! §¸m c−íi chó vμ c« Ph−îng chÞ cßn lªn dù c¬ mμ. Míi cã chÝn n¨m th«i. BËn qu¸. Nhμ n«ng ch¼ng bao giê hÕt viÖc. ¤ng ®©u ? LuËn ra vÎ thμnh th¹o :  Th¸ng nμy ®· cÊy ®©u chÞ ? ¤ng ë trªn nhμ, cã lÏ s¾p xuèng ®Êy.  D−ng mμ cßn rì(1) khoai t©y. Cßn häp §¹i héi. §Þnh ®i tõ sím kia, mμ c«ng kia viÖc nä cø dån tíi.  Cø vøt to¹ch c«ng viÖc mét chç ®·, chÞ ¹  LÝ chªm, hai m¾t tÝt l¹i  §êi ng−êi chØ nh÷ng lo cïng lo cã chÕt !  ¤ng cã khoÎ kh«ng, hai c« ?  ¤ng kh«ng khoÎ l¾m, chÞ ¹  Ph−îng ®¸p, ch−a hÕt mõng rì  GÆp chÞ ë ngoμi ®−êng kh«ng ch¾c em ®· nhËn ra ®−îc ®©u. H«m c−íi em, chÞ mÆc ¸o vÐt nh− c¸n bé kia. LuËn ®i c¹nh chÞ Hoμi, nghiªng nghiªng ®Çu :  Th× chÞ vÉn lμ chñ nhiÖm chø, chÞ Hoμi ? Ng−êi phô n÷ c−êi :  VÉn, nh−ng t«i chuyÓn sang lμm chñ nhiÖm hîp t¸c x· ®an dÖt th¶m ng« råi. §Êy, c¸i b·i soi(2) håi chó vÒ ch¬i, ®i thuyÒn ra, xem chäi tr©u Êy, giê b¹t ngμn lμ ng«. μ, c« Ph−îng chuyÓn ®−îc c«ng t¸c vÒ d−íi nμy råi nhØ. Th«i thÕ còng mõng. Råi lo cho bμ, cho ch¸u vÒ dÇn c« ¹. Ph−îng n¾m tay chÞ Hoμi :  Sao chÞ biÕt em chuyÓn c«ng t¸c vÒ d−íi nμy ?  ¤ng viÕt th− cho t«i. ¤ng kÓ hÕt. C¶ chuyÖn cËu Cõ. ThÕ nªn t«i míi sèt ruét, ph¶i lªn ngay. T«i sî «ng buån. §−a m¾t nh×n Ph−îng, LuËn nhËn ra Ph−îng buét khái tay chÞ Hoμi. Ph−îng cói m¾t chíp chíp v× mét c¶m kÝch bÊt ngê. Ng−êi phô n÷ t−ëng ®· c¾t hÕt mèi d©y liªn hÖ víi gia ®×nh nμy, vÉn giao c¶m, vÉn chia sÎ buån vui vμ cïng tham dù cuéc sèng cña gia ®×nh nμy. LuËn ®i tôt l¹i phÝa sau cïng Ph−îng, anh muèn gÇn gòi Ph−îng trong mèi ®ång c¶m nμy. PhÝa tr−íc, LÝ kÐo tay chÞ Hoμi, vui vÎ qu¸ møc, cïng §«ng ®−a chÞ vμo phßng kh¸ch. (1) Rì (c¸ch ph¸t ©m cña mét sè vïng) : dì. (2) B·i soi : b·i phï sa næi lªn ë gi÷a s«ng. 84

Trong phßng kh¸ch ®· bμy cç cóng, §«ng sóc Êm, pha trμ. LÝ sμ xuèng tay n¶i cïng chÞ Hoμi.  Ch¼ng mang ®−îc c¸i g× lªn ®©u  ChÞ Hoμi xëi lëi  C¸i Ngoan, th»ng Tung cø nhÐt vμo, råi giôc : MÑ ®i ®i, kh«ng «ng buån, c¸c chó, c¸c c« mong ! §©y lμ g¹o nÕp t¨ng s¶n(1) cña nhμ. C¸i giß thñ anh Êy gãi ®©y, «ng thÝch ¨n giß thñ l¾m ®Êy, c« LÝ ¹. Cßn bäc nμy lμ s¾n d©y. TrÎ con nã gi·, nã r©y ®Êy. μ, c¸i gièng m−íp h−¬ng nμy th¬m ngon mμ to qu¶ l¾m. C« Ph−îng cÊt ®i mμ gieo. Gieo ®ªm nay lμ tèt nhÊt ®Êy. ë nhμ, trång bê ao, cã qu¶ hai c©n b¶y kia. ê, cho nã leo bê t−êng. μ, «ng thî méc cßn ®Êy kh«ng ? MÊy con råi ? Chó §«ng tãc b¹c nh−ng vÉn khoÎ nhØ ! Ch¸u D− cã hay göi th− vÒ kh«ng ? C« LÝ tr«ng kh«ng nhËn ra ®−îc n÷a. TrÎ nh− g¸i m−êi t¸m Êy ! LÝ tÝt m¾t, hai m¸ h©y h©y :  ¤ng §«ng s¾p thμnh «ng Di LÆc råi, chÞ ¹. Cßn em... bÖnh ®Êy chÞ ¬i... CÇu thang cã tiÕng ba toong(2) chèng lÞch kÞch. Ph−îng vμ LuËn ch¹y ra ch©n cÇu thang. ¤ng B»ng ®· xuèng hÕt bËc. §· ®Õn lóc ph¶i xuèng ®Ó cóng, còng lμ lóc «ng nghe thÊy x«n xao tin chÞ Hoμi lªn. ¤ng cè ®i cho ngay ng¾n. Tr«ng «ng cao, gÇy h¬n mäi ngμy, nh−ng trang träng, chØnh tÒ h¬n, mÆc dÇu vÉn lμ bé com lª ®en, kÎ säc mê, cμi khuy chÐo. Cã lÏ do g−¬ng mÆt «ng ¸nh lªn c¸i c¶m xóc cña con ng−êi tr−íc ng−ìng cöa cña n¨m míi, do con m¾t ®· qua khái c¨n bÖnh, s¸ng dËy, ¸t ®i vÎ giμ nua, tμn lôi vμ nçi −u t− cßn ghi vÕt ë trªn tr¸n, vμ nÕp da xÖ ë hai bªn c»m. ¤ng s÷ng l¹i khi nh×n thÊy Hoμi, mÆt tho¸ng mét chót ng¬ ngÈn. Råi m¾t «ng chíp liªn håi, m«i «ng lËt bËt kh«ng thμnh tiÕng, cã c¶m gi¸c «ng s¾p khãc oμ. Hoμi gÇn nh− kh«ng chñ ®éng ®−îc m×nh, chÞ lao vÒ phÝa «ng B»ng, quªn c¶ ®«i dÐp, ®«i ch©n to b¶n, gãt nøt nÎ th©m ®en, giÉm trªn nÒn ®¸ l¹nh, kÞp h·m l¹i khi cßn c¸ch «ng giμ hai hμng g¹ch hoa.  «ng ! Ng−êi phô n÷ thèt lªn mét tiÕng nh− tiÕng nÊc. Vμ giäng «ng B»ng bçng khª ®Æc, khμn rÌ :  Hoμi ®Êy −, con ? (1) T¨ng s¶n : t¨ng s¶n l−îng nhê ¸p dông biÖn ph¸p kÜ thuËt vμ ch¨m sãc. (2) Ba toong (phiªn ©m tiÕng Ph¸p : baton) : gËy chèng. 85

Ph−îng quay mÆt ®i, m¾t ngÊn lÖ kh«ng nì nh×n c¶nh gÆp gì, kh«ng nì thÊy ®«i gãt ch©n nøt nÎ cña chÞ Hoμi, ngùc déi lªn nh÷ng c¬n sãng nghÑn ngμo vμ hai c¸nh mòi se se cay. C¶nh gÆp gì vui mõng nhiÔm mét nçi tiÕc th−¬ng, ®au buån, ª nhøc c¶ tim gan. ¤ng B»ng nÐn xóc ®éng, rót kh¨n tay, chÊm kÏ m¾t :  Anh Êy vμ c¸c ch¸u vÉn khoÎ c¶ chø, con ?  Th−a «ng, bèn ch¸u cña con nhê trêi vÉn khoÎ m¹nh c¶. Ch¸u ®Çu ®i bé ®éi ®ãng ë biªn giíi Hμ Tuyªn(1), võa råi hÕt nghÜa vô, vÒ x· tham gia s¶n xuÊt. Ch¸u thø hai häc líp m−êi. Ch¸u g¸i thø ba häc líp t¸m. Ch¸u trai ót häc líp s¸u. Nhμ con, c¶m ¬n «ng, vÉn ®−îc b×nh th−êng. Anh Êy giê tham gia Uû ban x·. LÏ ra, anh Êy thu xÕp c«ng viÖc ®−îc còng lªn kÝnh th¨m «ng dÞp nμy. C¶ c¸c ch¸u n÷a, bèn ®øa, ®øa nμo còng ®ßi ®i. NhÊt lμ th»ng lín, nã cø b¶o mÊy lÇn nã qua Hμ Néi mμ ch−a ®−îc vμo nhμ th¨m «ng, lÇn nμy rçi r·i nã ph¶i ®i... C©u chuyÖn cña ng−êi phô n÷ n«ng th«n cã c¸i vÎ kÒ cμ ®· ®−a cuéc gÆp gì ra khái nh÷ng chÊn ®éng t×nh c¶m bÊt th−êng. Vμ LÝ ®· hÝ hói xÕp xong m©m cóng, nh¶y tõ c¸i ghÕ ®Èu xuèng, xoa xoa hai bμn tay rÊt ý tø tr−íc «ng B»ng :  ¤ng ¹, con ®Ò nghÞ thÕ nμy, hμn huyªn cßn nhiÒu chuyÖn, ®Ó l¸t n÷a tha hå. Giê, mêi «ng l¹i khÊn cho lÔ cóng gia tiªn b¾t ®Çu ¹. Mäi ng−êi d¹t ra, ®Ó trèng mét kho¶ng réng tr−íc bμn thê. ¤ng B»ng so¸t l¹i hμng khuy ¸o, chØnh l¹i c¸i cμ v¹t, ho khan mét tiÕng, dÞch ch©n l¹i tr−íc mÆt bμn thê. H−¬ng ch¸y, uèn cong mét ®o¹n tμn, bèc to¶ mét lμn khãi ¶o mê. Hai c¸i b¸nh ch−ng bäc l¸ xanh t−¬i, buéc l¹t ®iÒu, xÕp c¹nh m©m ngò qu¶ vμ nh÷ng chÐn r−îu xinh x¾n ®Æt r¶i hμng ngang tr−íc bÖ thê. Ngän ®Ìn dÇu lim dim in c¸i chÊm vμng vμo d·y khung ¶nh ®Æt s¸t t−êng. ¶nh song th©n ë chÝnh gi÷a ; bªn tr¸i, ¶nh bμ B»ng mÆt hoa da phÊn, tãc vÊn kh¨n nhung, phÝa ph¶i, ¶nh anh c¶ T−êng ¸o trÊn thñ « qu¶ tr¸m, mò ca l« nghiªng, nÐt ®· ph«i pha. Ng−íc m¸i ®Çu hãi, diÒm tãc l¬ th¬ ®· b¹c hÕt, «ng B»ng ch¾p hai tay tr−íc ngùc. Khãi h−¬ng vμ khung c¶nh trÇm tÜnh ®−a hiÖn t¹i vÒ qu¸ khø. (1) Nay lμ Hμ Giang vμ Tuyªn Quang. 86

Tho¸ng c¸i, «ng B»ng nh− quªn hÕt xung quanh vμ b¶n thÓ(1). D©ng lªn trong «ng c¸i c¶m xóc thiªng liªng rÊt ®çi quen th©n vμ t©m trÝ «ng bçng mê nhoμ, phiªu diªu l·ng ®·ng gÇn xa, Èn hiÖn tÇng tÇng líp líp nh÷ng ¶nh h×nh khi tá khi mê, chËp chên nh− trong chiªm bao. Th−a thÇy mÑ ®· c¸ch trë ngμn trïng mμ vÉn h»ng sèng cïng con ch¸u. Con vÉn v¨ng v¼ng nghe ®©u ®©y lêi gi¸o huÊn(2) «ng cha, tiªn tæ. Con vÉn ®inh ninh ghi kh¾c c«ng ¬n sinh thμnh d−ìng dôc(3) cña thÇy mÑ, gia téc, «ng bμ, cha mÑ, tæ tiªn, con nh− thÊy tõ trong t©m linh, huyÕt m¹ch sù sinh s«i n¶y në, phóc thä an khang(4) cña ch¸u con ®êi ®êi nèi tiÕp trong céng ®ång d©n téc yªu th−¬ng. Vμ em, cïng con trai c¶ cña ba mÑ. Em cïng con ®· mÊt vμ vÉn h»ng sèng, h»ng vui buån, chia sÎ, ®ì n©ng, d¾t d×u t«i cïng c¸c ch¸u, c¸c con, c¸c em... Trong gi©y l¸t, nhËp vμo dßng xóc ®éng tri ©n(5) tiªn tæ vμ nh÷ng ng−êi ®· khuÊt, «ng B»ng l©ng l©ng trong nh÷ng hoμi niÖm h− ¶o, tho¸t trÇn. Nh−ng, «ng chØ ë trong dßng t×nh c¶m tr«i l÷ng lê ®ã trong gi©y phót. Qu¸ khø kh«ng c¾t rêi víi hiÖn t¹i. Tæ tiªn kh«ng t¸ch rêi víi con ch¸u. TÊt c¶ liªn kÕt mét m¹ch bÒn chÆt thuû chung. Bëi vËy, «ng l¹i trë vÒ víi nh÷ng ngμy ®ang sèng, víi nh÷ng ng−êi ®ang sèng. M¾t «ng bçng cay sÌ. Lßng «ng l¹i bån ngén. Vμ «ng véi cói xuèng, bËt trªn ®«i m«i nh÷ng lêi cÇu khÊn thμnh kÝnh vμ run rÈy :  H«m nay ngμy ba m−¬i th¸ng ch¹p n¨m BÝnh TuÊt, buæi tÊt niªn, con cïng c¸c nam tö, n÷ tö, t«n tö(6)... Râi(7) theo lêi cha, LuËn bçng bÊm tay §«ng. MÆt LuËn biÕn s¾c. Râ rμng lμ khi kÓ tªn c¸c con trai, «ng cô ®· g¹t tªn th»ng Cõ. LÝ ngä nguËy kh«ng yªn, l¸t sau, ghÐ tai chÞ Hoμi, hÝ höng : “ChÞ ¬i, em biÕt khÊn ®óng bμi kinh nhμ PhËt c¬”. M¾t chÞ Hoμi ®¨m ®¾m ng−íc lªn bμn thê. Vμ khi «ng B»ng võa bu«ng tay ch¾p, rót mïi xoa lau m¾t, lui ra, chÞ liÒn thÕ ch©n «ng cô, hai tay n©ng lªn tr−íc ngùc. * ** (1) B¶n thÓ (kh¸i niÖm triÕt häc) : nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n vÒ sù tån t¹i vμ b¶n chÊt con ng−êi ; ë ®©y dïng theo nghÜa : b¶n th©n m×nh. (2) Gi¸o huÊn : d¹y b¶o ®iÒu hay lÏ ph¶i. (3) D−ìng dôc (c¸ch nãi cò) : nu«i nÊng vμ d¹y dç. (4) Phóc thä an khang : phóc : tèt lμnh ; thä : sèng l©u ; an : yªn b×nh ; khang : khoÎ m¹nh. (5) Tri ©n : biÕt ¬n. (6) Nam tö : c¸c con trai ; n÷ tö : c¸c con g¸i ; t«n tö : c¸c ch¸u. (7) Râi (c¸ch ph¸t ©m cña mét sè vïng) : dâi. 87

ThËt lμ mét m©m cç qu¸ − thÞnh so¹n vμo c¸i thêi buæi ®Êt n−íc cßn rÊt nhiÒu khã kh¨n sau h¬n ba m−¬i n¨m chiÕn tranh vμ so víi ®ång l−¬ng cã h¹n cña c¸n bé, c«ng nh©n, viªn chøc lóc nμy. Trμn trÒ trªn mÆt bμn, ch¹m c¶ vμo cμnh quÊt LÝ cè t×nh ®Ó s¸t vμo m©m cç cho b÷a ¨n thªm ®Ñp, thªm sang, lμ la liÖt b¸t ®Üa ngån ngén c¸c mãn ¨n. Ngoμi c¸c mãn th−êng thÊy ë cç TÕt nh− gμ luéc, giß, ch¶, nem, m¨ng hÇm ch©n giß, miÕn nÊu lßng gμ, xóp l¬ xμo thÞt bß...  mãn nμo còng mang dÊu Ên tμi hoa cña ng−êi chÕ biÕn  lμ c¸c mãn kh¸c th−êng nh− gμ quay −íp hóng l×u, vÞt tÇn h¹t sen, ch¶ ch×a, mäc, v©y... §Æc s¾c nhÊt, mμ cã lÏ LÝ muèn béc lé khiÕu n¨ng, cïng tÊm lßng m×nh nhiÒu nhÊt ë ®ã, lμ c¸c mãn vÞt tÇn, v©y vμ mäc, nhÊt lμ mãn mäc. ChÞ ®· rÊt tØ mØ, vμ kÜ tÝnh hÕt søc khi chÕ biÕn mãn nμy. MiÕng th¨n ®−îc chän lùa, gi· thËt nhuyÔn nhõ thay cho giß sèng, ®−îc chÝnh tay chÞ trén víi méc nhÜ, nÊm h−¬ng, råi nÆn thμnh tõng viªn trßn trÜnh. Nåi n−íc dïng ®¶m b¶o ph¶i trong veo. Vμ chÝnh tay chÞ vít, chia ®Òu ra c¸c b¸t nhá. Mäi ng−êi vμo m©m, h©n hoan kh¸c th−êng. (Mïa l¸ rông trong v−ên, NXB Phô n÷, Hμ Néi, 1985) H−íng dÉn ®äc thªm 1. Nh©n vËt chÞ Hoμi trong t¸c phÈm ®Ó l¹i cho anh (chÞ) Ên t−îng g× ? V× sao mäi ng−êi trong gia ®×nh, víi nh÷ng tÝnh c¸ch kh¸c nhau, nh−ng tÊt c¶ ®Òu yªu quý chÞ Hoμi ? 2. Ph©n tÝch diÔn biÕn t©m lÝ hai nh©n vËt «ng B»ng vμ chÞ Hoμi trong c¶nh gÆp l¹i tr−íc giê cóng tÊt niªn. Sù xóc ®éng s©u s¾c cña hai ng−êi cã ý nghÜa g× ? 3. Khung c¶nh TÕt vμ dßng t©m t− cïng víi lêi khÊn cña «ng B»ng tr−íc bμn thê gîi cho anh (chÞ) c¶m xóc vμ suy nghÜ g× vÒ truyÒn thèng v¨n ho¸ riªng cña d©n téc ta ? 88

Mét ng−êi Hμ Néi nguyÔn kh¶i TiÓu dÉn NguyÔn Kh¶i (1930  2008) tªn khai sinh lμ NguyÔn M¹nh Kh¶i, sinh t¹i Hμ Néi nh−ng sèng ë nhiÒu n¬i. N¨m 1947 «ng gia nhËp tù vÖ chiÕn ®Êu ë thÞ x· H−ng Yªn, sau ®ã vμo bé ®éi, lμm y t¸ råi lμm b¸o. N¨m 1951 «ng lμm c«ng t¸c tuyªn huÊn ë Phßng chÝnh trÞ Qu©n khu III. N¨m 1952 «ng lμm Th− kÝ toμ so¹n b¸o ChiÕn sÜ Qu©n khu III. Tõ n¨m 1956 «ng c«ng t¸c ë toμ so¹n t¹p chÝ V¨n nghÖ Qu©n ®éi, lμ uû viªn Ban ChÊp hμnh Héi Nhμ v¨n ViÖt Nam. Sau n¨m 1975, «ng chuyÓn vμo sinh sèng, c«ng t¸c t¹i Thμnh phè Hå ChÝ Minh. NguyÔn Kh¶i b¾t ®Çu viÕt v¨n tõ n¨m 1950. N¨m 1951 «ng ®−îc tÆng gi¶i khuyÕn khÝch vÒ v¨n xu«i trong cuéc thi v¨n nghÖ 1951  1952 víi truyÖn X©y dùng, vμ b¾t ®Çu ®−îc chó ý tõ tiÓu thuyÕt Xung ®ét (phÇn I  1959, phÇn II  nguyÔn kh¶i 1962). NguyÔn Kh¶i cã nhiÒu t¸c phÈm viÕt vÒ n«ng th«n trong qu¸ tr×nh x©y dùng cuéc sèng míi : Mïa l¹c (tËp truyÖn ng¾n, 1960), Mét chÆng ®−êng (truyÖn dμi, 1962), TÇm nh×n xa (truyÖn, 1963), Ng−êi trë vÒ (tËp truyÖn võa, 1964), Chñ tÞch huyÖn (truyÖn, 1972) ; vÒ bé ®éi trong nh÷ng n¨m chiÕn tranh chèng MÜ : Hä sèng vμ chiÕn ®Êu (kÝ sù, 1966), Hoμ Vang (bót kÝ, 1967), §−êng trong m©y (tiÓu thuyÕt, 1970), Ra ®¶o (tiÓu thuyÕt, 1970), ChiÕn sÜ (tiÓu thuyÕt, 1973), Th¸ng ba ë T©y Nguyªn (kÝ sù, 1976). Tõ sau n¨m 1975, s¸ng t¸c cña «ng ®Ò cËp ®Õn nhiÒu vÊn ®Ò x· héi  chÝnh trÞ cã tÝnh thêi sù vμ ®Æc biÖt quan t©m ®Õn tÝnh c¸ch, t− t−ëng, tinh thÇn cña con ng−êi hiÖn nay tr−íc nh÷ng biÕn ®éng phøc t¹p cña ®êi sèng  tiªu biÓu lμ c¸c tiÓu thuyÕt : Cha vμ con, vμ… (1979), GÆp gì cuèi n¨m (1982), Thêi gian cña ng−êi (1985), vμ c¸c tËp truyÖn ng¾n : Mét ng−êi Hμ Néi (1990), Mét thêi giã bôi (1993), Hμ Néi trong m¾t t«i (1995), Sèng ë ®êi (2002),… N¨m 2000 «ng ®−îc tÆng Gi¶i th−ëng Hå ChÝ Minh vÒ v¨n häc nghÖ thuËt. TruyÖn ng¾n Mét ng−êi Hμ Néi ph¸t hiÖn vÎ ®Ñp trong chiÒu s©u t©m hån, tÝnh c¸ch con ng−êi ViÖt Nam qua bao biÕn ®éng, th¨ng trÇm cña ®Êt n−íc. V¨n b¶n d−íi ®©y cã l−îc mét sè ®o¹n. 89

V¨n b¶n 1 Chóng t«i gäi lμ c«, c« HiÒn, lμ chÞ em ®«i con d× ruét víi mÑ giμ t«i. N¨m 1955, t«i tõ kh¸ng chiÕn trë vÒ mét Hμ Néi nhá h¬n tr−íc, v¾ng h¬n tr−íc, cßn hä hμng chØ cßn l¹i cã d¨m gia ®×nh v× chång vμ con ®Òu ®i theo c¸ch m¹ng. C« HiÒn còng ë l¹i, dÇu c« chó vÉn sèng ë Hμ Néi suèt chÝn n¨m ®¸nh Ph¸p, c¸c con l¹i cßn nhá, ch¶ cã dÝnh lÝu g× ®Õn chÝnh phñ “ngoμi kia” c¶. Hä ë l¹i chØ v× kh«ng thÓ rêi xa Hμ Néi, kh«ng thÓ sinh c¬ lËp nghiÖp ë mét vïng ®Êt kh¸c. L¹i thªm, chó t«i lμm nghÒ gi¸o häc, mét «ng gi¸o d¹y cÊp TiÓu häc, lμ ng−êi cÇn thiÕt cña mäi chÕ ®é, chÕ ®é céng s¶n còng ph¶i khuyÕn khÝch trÎ con ®i häc, häc v¨n ho¸ vμ häc lμm ng−êi. Cßn chÝnh trÞ, chÝnh em lμ nh÷ng løa tuæi trªn, häc sinh tó tμi vμ sinh viªn ®¹i häc. TÝnh thÕ lμ ®óng, nh−ng t«i vÉn lo, thËt ra kh«ng cã g× ®¸ng ®Ó ph¶i lo nh−ng t«i vÉn nghi ng¹i gia ®×nh nμy rÊt khã g¾n bã víi chÕ ®é míi vμ chÕ ®é míi còng kh«ng thÓ tin cËy ®−îc ë hä. Lμ v× hä ë réng qu¸, mét toμ nhμ to¹ l¹c ngay t¹i mét ®−êng phè lín, h−íng nhμ nh×n th¼ng ra c©y si cæ thô vμ hËu cung cña ®Òn Ngäc S¬n. Víi ng−êi v« s¶n, ë qu¸ réng lμ mét c¸i téi, trong khi c¸n bé vμ gia ®×nh hä ph¶i ë chen chóc trong nh÷ng khu nhμ tËp thÓ, cã khi ph¶i ë ngay d−íi gÇm cÇu thang cña mét nhμ b¹n bÌ. C¸i mÆc còng sang träng qu¸. Mïa ®«ng «ng mÆc ¸o ba-®ê-xuy(1), ®i giμy da, bμ mÆc ¸o m¨ng-t« cæ l«ng, ®i giμy nhung ®Ýnh h¹t c−êm. L¹i c¸i ¨n n÷a còng kh«ng gièng víi sè ®«ng. Bμn ¨n tr¶i kh¨n tr¾ng, gi÷a bμn cã mét lä hoa nhá, b¸t óp trªn ®Üa, ®òa bäc trong giÊy b¶n vμ tõng ng−êi ngåi ®óng chç ®· quy ®Þnh. Gia ®×nh t«i th× ¨n uèng b×nh d©n h¬n, vî chång con c¸i ngåi xóm xÝt quanh c¸i m©m nh«m, thøc ¨n cã khi móc ra b¸t ra ®Üa, cã khi cø ®Ó nguyªn trong nåi, nåi lín ®Æt gi÷a m©m, nåi nhá ®Æt c¹nh m©m, cø viÖc sôc mu«i vμo, sôc ®òa vμo, võa ¨n võa qu¸t con m¾ng c¸i, nhåm nhoμm, h¶ hª, kh«ng cÇn ph¶i khu«n bã theo mét quy t¾c nμo c¶. ¨n cèt ®Ó sèng, ®Ó lμm viÖc, hay hím g× c¸i thø lÔ nghi r−êm rμ cña... giai cÊp t− s¶n. T«i kh«ng d¸m thèt ra miÖng nh−ng vî chång vÉn b¶o riªng nhau : “C« HiÒn ®Ých thÞ lμ t− s¶n råi. §· lμ t− s¶n th× kh«ng thÓ tin cËy ®−îc. ViÖc m×nh m×nh biÕt, viÖc c« mÆc c«, dÝnh lÝu nhiÒu cã ngμy l¹i r¾c rèi.”. (1) ¸o kho¸c dμi kiÓu ¢u, b»ng len, d¹, dïng cho ®μn «ng mÆc ngoμi vÒ mïa rÐt. 90

(L−îc ®o¹n 2 : C« HiÒn xuÊt th©n trong mét gia ®×nh giμu cã l−¬ng thiÖn : mÑ bu«n n−íc m¾m, bè ®ç tó tμi, mª v¨n th¬, d¹y con c¸i theo khu«n phÐp nhμ quan. C« HiÒn xinh ®Ñp, th«ng minh, ®−îc gia ®×nh cho phÐp më phßng tiÕp kh¸ch v¨n ch−¬ng, gäi lμ xa l«ng v¨n häc.) 3 §−îc sèng n¨m ®Çu ë Hμ Néi võa gi¶i phãng, víi løa tuæi chóng t«i ngμy Êy míi h¨m bèn h¨m nh¨m c¸i xu©n xanh, lμ cùc k× khoan kho¸i. ChÝn n¨m xa phè ph−êng, xa ¸nh ®iÖn, kh«ng ®−îc vμo r¹p xem chiÕu bãng hoÆc c¶i l−¬ng, kh«ng ®−îc vμo mét c¸i chî ®«ng ng−êi gi÷a ban ngμy, b©y giê mçi ngμy ®Òu ë Hμ Néi, mçi ®ªm ®Òu ë Hμ Néi, m·i m·i cßn ë Hμ Néi. Chóng t«i th× vui thÕ, t¹i sao nh÷ng ng−êi vèn sèng ë Hμ Néi ch−a thËt vui nhØ ? Hä ®ang t×m c¸ch thÝch øng víi chÕ ®é míi, c¸ch sèng, c¸ch lμm viÖc, c¶ c¸ch nãi n¨ng n÷a. Mét lÇn t«i ®Õn th¨m c« chó, th»ng em trai ®· m−êi bèn, m−êi l¨m tuæi ch¹y ra më cöa kªu Çm lªn : “MÑ ¬i ! §ång chÝ Kh¶i ®Õn !”. C« t«i cau mÆt g¾t : “Ph¶i gäi lμ anh Kh¶i, hiÓu ch−a ?”. BÊt ®å chó t«i còng b−íc tíi, n¾m tay t«i råi hái hån nhiªn : “T¹i sao chñ nhËt tr−íc ®ång chÝ kh«ng ra ch¬i, c¶ nhμ chê c¬m m·i”. C« t«i thë dμi, quay ng−êi ®i. T«i nãi : “N−íc ®−îc ®éc lËp vui qu¸ c« nhØ ?”. C« tr¶ lêi : “Vui h¬i nhiÒu, nãi còng h¬i nhiÒu, ph¶i nghÜ ®Õn lμm ¨n chø ?”. Theo c«, ChÝnh phñ can thiÖp vμo nhiÒu viÖc cña d©n qu¸, nμo ph¶i tËp thÓ dôc mçi s¸ng, ph¶i sinh ho¹t v¨n nghÖ mçi tèi, vî chång ph¶i sèng ra sao, trai g¸i ph¶i yªu nhau nh− thÕ nμo, thËm chÝ c¶ tiÒn c«ng s¸ cho kÎ ¨n ng−êi ë. VÒ sau tæ d©n phè l¹i vËn ®éng nhau kh«ng nªn nu«i ng−êi ë. Nhμ nμy tr−íc ®©y cã hai ng−êi ë, mét anh bÕp vμ mét chÞ vó(1). ChÞ vó lμ vî anh bÕp, ®Î ®−îc ®øa con nμo l¹i ®−a vÒ quª cho bμ ngo¹i nu«i. Sau ngμy gi¶i phãng, c« t«i cho anh bÕp vÒ quª lμm ruéng, cßn chÞ vó vÉn ë l¹i, v× chñ tí cßn cÇn dùa vμo nhau. Mçi ngμy chÞ ®i chî, ®Òu cã c¸n bé b¸m theo, dß hái : “ChÞ cã bÞ nhμ chñ hμnh h¹ kh«ng ? TiÒn c«ng cã ®−îc tr¶ ®Òu ®Æn kh«ng ? Th¸i ®é chÝnh trÞ cña hä lμ nh− thÕ nμo ?”. ChÞ vó g¾t Çm lªn : “NÕu hä kh«ng tö tÕ th× t«i ®· xÐo tõ l©u råi kh«ng khiÕn anh ph¶i xui”. ChÞ ta kÓ l¹i chuyÖn ®ã cho c¶ nhμ nghe, b×nh luËn : “C¸ch m¹ng g× toμn ®Ó ý ®Õn nh÷ng chuyÖn lÆt vÆt”. B©y giê th× chÞ vó ®· mÊt råi, vÒ quª ®−îc bèn n¨m th× mÊt. ChÞ tr«ng con cho bμ c« t«i tõ n¨m m−êi chÝn tuæi, ®Õn n¨m bèn l¨m tuæi míi vÒ quª, t×nh nghÜa nh− ng−êi trong hä. Anh chång kh«ng lÊy vî kh¸c v× c¸c con ®· tr−ëng thμnh, anh lμm chñ nhiÖm mét (1) Nh÷ng ng−êi ®i ë (trong x· héi cò), ng−êi nÊu ¨n, ng−êi nu«i con chñ,... 91

cöa hμng mua b¸n cña x·, ngμy giç «ng chó vμ ngμy TÕt ®Òu ®em g¹o, ®Ëu xanh, miÕn vμ r−îu, toμn cña nhμ lμm c¶, lªn biÕu c« vμ c¸c em. 4 Trong lÝ lÞch c¸n bé t«i kh«ng ghi tªn c« HiÒn. Hä th× xa, b¾n sóng ®¹i b¸c ch−a ch¾c ®· tíi, huèng hå cßn lμ bμ t− s¶n, dÝnh lÝu vμo l¹i thªm phiÒn. T«i vÉn ®inh ninh c« ph¶i thuéc giai cÊp t− s¶n v× c« cã g−¬ng mÆt ®Æc biÖt lμ t− s¶n, cμng giμ l¹i cμng râ. T«i hái c« :  T¹i sao c« kh«ng ph¶i häc tËp c¶i t¹o, c« giÊu còng tμi nhØ ? C« HiÒn c−êi rÊt t−¬i :  Tao ch−a ®ñ tiªu chuÈn. T«i còng c−êi :  L¹i cßn ch−a ®ñ. C« nãi th¶n nhiªn :  Tao cã bé mÆt rÊt t− s¶n, mét c¸ch sèng rÊt t− s¶n, nh−ng l¹i kh«ng bãc lét ai c¶ th× lμm sao thμnh t− s¶n ®−îc. T«i nÝn lÆng v× ®ã lμ sù thËt. Cöa hμng cña c« chØ b¸n cã mét thø : hoa giÊy, c¸c lo¹i hoa giÊy vμ c¸c l½ng hoa ®an b»ng tre, thªm Ýt b−u ¶nh vμ sæ tay kØ niÖm. Hoa lμm rÊt ®Ñp, b¸n rÊt ®¾t, nh−ng chÞu thuÕ rÊt nhÑ, chØ cã mét m×nh c« lμm, c¸c con th× ch¹y mua vËt liÖu, hoÆc lμm gióp phÇn cuèng l¸ vμo dÞp TÕt ta vμ TÕt t©y. NhiÒu bμ b¹n còng tá ý ngê vùc : “Tr«ng bμ nh− t− s¶n mμ kh«ng bÞ häc tËp còng l¹ nhØ ?”. C« t«i tr¶ lêi thËt nhÑ nhμng : “C¸c bμ kh«ng biÕt nh−ng nhμ n−íc l¹i rÊt biÕt”. TÊt nhiªn lμ c« kh«n h¬n c¸c bμ b¹n cña c« vμ còng thøc thêi h¬n «ng chång. Sau ngμy Hμ Néi gi¶i phãng c« vÉn cã hai dinh c¬, mét nhμ ®ang ë vμ mét nhμ ë Hμng Bón cho thuª. ¤ng lμm nghÒ d¹y häc, con ®«ng, ®ñ ¨n lμ may, cã tiÒn d− ®Ó tËu nhμ lμ do «ng viÕt s¸ch gi¸o khoa cÊp TiÓu häc, ®−îc Nha Häc chÝnh(1) c«ng nhËn vμ cho in b¸n. N¨m 1956, c« b¸n ng«i nhμ ë Hμng Bón cho mét ng−êi b¹n míi ë kh¸ng chiÕn vÒ. Mét n¨m sau, cã mét c¸n bé tíi hái vÒ nhμ cöa vμ cã nh¾c tíi ng«i nhμ ë Hμng Bón. C« tr¶ lêi tØnh kh« : “Xin mêi anh tíi ng«i nhμ anh võa nãi, hái th¼ng nhμ chñ xem hä tr¶ lêi ra sao. NÕu cßn th¾c m¾c xin mêi anh trë l¹i.”. (1) Nha Häc chÝnh : c¬ quan Trung −¬ng vÒ gi¸o dôc, nh− Bé Gi¸o dôc vμ §μo t¹o hiÖn nay. 92

Còng trong n¨m 1956, «ng chó t«i muèn mua mét m¸y in nhá ®Ó kinh doanh trong ngμnh in v× chÕ ®é míi kh«ng cho phÐp «ng më tr−êng t− thôc. Bμ vî hái l¹i : “¤ng cã ®øng m¸y ®−îc kh«ng ?”. ¤ng chång tr¶ lêi : “Kh«ng”, “¤ng cã s¾p ch÷ ®−îc kh«ng ?”, “Kh«ng”, “¤ng sÏ ph¶i thuª thî chø g×. §· cã thî tÊt cã chñ, «ng muèn lμm mét «ng chñ d−íi chÕ ®é nμy μ ?”. ¤ng chång tÝnh vèn nh¸t, rót lui ngay [...]. 5 C« HiÒn bªn ngo¹i, chÞ §¹i(1) bªn néi lμ nh÷ng ng−êi ®μn bμ cã ®Çu ãc rÊt thùc tÕ. Mäi sù mäi viÖc ®Òu ®−îc c¸c bμ Êy tÝnh to¸n tr−íc c¶. Vμ lu«n lu«n tÝnh ®óng v× kh«ng cã lßng tù ¸i, sù ganh ®ua, thãi thêi th−îng chen v«. Kh«ng cã c¶ sù l·ng m¹n hay m¬ méng ví vÈn. §· tÝnh lμ lμm, ®· lμm lμ kh«ng thÌm ®Ó ý ®Õn nh÷ng ®μm tiÕu cña thiªn h¹. C« tuyªn bè th¼ng thõng víi t«i : “Mét ®êi tao ch−a tõng bÞ ai c¸m dç, kÓ c¶ chÕ ®é”. GÇn ba chôc tuæi c« míi ®i lÊy chång, kh«ng lÊy mét «ng quan nμo hÕt, còng ch¶ høa hÑn g× víi ®¸m nghÖ sÜ v¨n nh©n, ®ïa vui mét thêi son trÎ thÕ lμ ®ñ, b©y giê ph¶i lμm vî, lμm mÑ, c« chän b¹n tr¨m n¨m lμ mét «ng gi¸o cÊp TiÓu häc hiÒn lμnh, ch¨m chØ, khiÕn c¶ Hμ Néi ph¶i kinh ng¹c. Cã g× mμ kinh ng¹c, c« ®· tÝnh tr−íc c¶. Sau khi sinh ®øa con g¸i ót, ng−êi con thø n¨m, c« nãi víi chång : “Tõ nay lμ chÊm døt chuyÖn sinh ®Î, bèn m−¬i tuæi råi, nÕu «ng vμ t«i sèng ®Õn s¸u chôc th× con ót ®· hai m−¬i, cã thÓ tù lËp ®−îc, khái ph¶i sèng b¸m vμo c¸c anh chÞ.”. Lμ th«i h¼n. C« b¶o t«i : “Mμy b¾t n¹t vî mμy qu¸, kh«ng ®Ó nã tù quyÕt ®Þnh bÊt cø viÖc g×, vËy lμ háng. Ng−êi ®μn bμ kh«ng lμ néi t−íng(2) th× c¸i gia ®×nh Êy còng ch¶ ra sao.”. Khi c¸c con cßn nhá, ngåi vμo bμn ¨n c« th−êng chó ý söa ch÷a c¸ch ngåi, c¸ch cÇm b¸t cÇm ®òa, c¸ch móc canh, c¶ c¸ch nãi chuyÖn trong b÷a ¨n. C« vÉn r¨n lò con t«i : “Chóng mμy lμ ng−êi Hμ Néi th× c¸ch ®i ®øng nãi n¨ng ph¶i cã chuÈn, kh«ng ®−îc sèng tuú tiÖn, bu«ng tuång.”. Cã lÇn t«i c·i : “Chóng t«i lμ ng−êi cña thêi lo¹n, c¸c cô l¹i b¾t d¹y con c¸i theo thêi b×nh lμ khã l¾m.”. C« ngåi ngÈn ra mét lóc, råi b¶o : “Tao chØ d¹y chóng nã biÕt tù träng, biÕt xÊu hæ, cßn sau nμy muèn ra sao lμ tuú.”. (1) ChÞ §¹i : mét ng−êi phô n÷ Hμ Néi th«ng minh, s¾c s¶o  nh©n vËt trong truyÖn N¾ng chiÒu cña NguyÔn Kh¶i. (2) Néi t−íng : chØ ng−êi vî  hμm ý ®Ò cao ng−êi qu¶n lÝ mäi viÖc trong gia ®×nh. 93

§Çu n¨m 1965, Hμ Néi cã ®ît tuyÓn qu©n vμo chiÕn ®Êu trong Nam, lμ ®ît ®Çu tiªn nªn tuyÓn chän rÊt kÜ cμng, løa tuæi tõ m−êi t¸m ®Õn hai l¨m, diÔn viªn c¶i l−¬ng vμ kÞch nãi cã, nh¹c sÜ cã, ho¹ sÜ cã, gi¸o viªn trung häc rÊt ®«ng, lμ nh÷ng chμng trai −u tó cña Hμ Néi. Nghe nãi kho¶ng s¸u tr¨m s¸u m−¬i ng−êi. Ng−êi con trai ®Çu cña c« HiÒn võa tèt nghiÖp trung häc, t×nh nguyÖn ®¨ng kÝ xin ®i ®¸nh MÜ. Th¸ng 4 n¨m 1965, lªn Th¸i Nguyªn huÊn luyÖn. Th¸ng 7 rêi Th¸i Nguyªn vμo Nam. Hä cã dõng l¹i Hμ Néi vμi giê vμo lóc tèi, nh−ng kh«ng mét ai biÕt. T«i hái c« : “C« b»ng lßng cho em ®i chiÕn ®Êu chø ?”. C« tr¶ lêi : “Tao ®au ®ín mμ b»ng lßng, v× tao kh«ng muèn nã sèng b¸m vμo sù hi sinh cña b¹n bÌ. Nã d¸m ®i còng lμ biÕt tù träng”. Ba n¨m c« kh«ng nhËn ®−îc mét tin tøc g× vÒ ®øa con ®· ra ®i, l¹i ®Õn th»ng em kÕ lμm ®¬n xin tßng qu©n, còng ®ßi vμo chiÕn tr−êng phÝa trong ®Ó gÆp anh, nÕu anh ®· hi sinh th× nèi tiÕp chÝ h−íng cña anh. T«i l¹i hái c« : “C« còng ®ång ý cho nã ®i μ ?”. C« tr¶ lêi buån b· : “Tao kh«ng khuyÕn khÝch, còng kh«ng ng¨n c¶n, ng¨n c¶n tøc lμ b¶o nã t×m ®−êng sèng ®Ó c¸c b¹n nã ph¶i chÕt, còng lμ mét c¸ch giÕt chÕt nã.”. Råi c« chÐp miÖng : “Tao còng muèn ®−îc sèng b×nh ®¼ng víi c¸c bμ mÑ kh¸c, hoÆc sèng c¶ hoÆc chÕt c¶, vui lÎ th× cã hay hím g×”. Còng may chó em t«i häc rÊt giái, thi vμo ®¹i häc víi sè ®iÓm rÊt cao, nªn nhμ tr−êng gi÷ l¹i. T«i ®Õn chóc mõng c« vμ em, c« nãi : “HiÖn t¹i th× nã may h¬n anh nã, nh−ng nÕu anh nã cßn sèng råi còng ch−a biÕt ®øa nμo may h¬n ®øa nμo.”. C« t«i tÝnh to¸n viÖc nhμ viÖc n−íc ®¹i kh¸i lμ nh− thÕ. 6 Th¸ng 12 n¨m 1975, c« HiÒn cho con g¸i xuèng nhμ gäi vî chång t«i tíi ¨n liªn hoan mõng em Dòng ®· vÒ. C« nãi : “Nã ®eo ba l« b−íc vμo ®Õn gi÷a nhμ, tao cßn hái, anh muèn mua g× ?”. T«i còng kh«ng thÓ nhËn ra nÕu ®−îc gÆp ®ång chÝ th−îng uý nμy ë ®©u ®ã. GÇy èm qu¸, da ®en qu¸, r©u ria còng nhiÒu qu¸, ch¶ cßn tÝ dÊu vÕt g× lμ mét chμng trai cña Hμ Néi. Trong mÊy chôc n¨m sèng d−íi chÕ ®é ta, mçi th¸ng c« chó ®Òu tæ chøc mét b÷a ¨n b¹n bÌ, gåm c¸c cùu c«ng d©n Hμ Néi, nh÷ng tªn tuæi ®· thμnh danh cña ®Êt kinh k×. Kho¶ng m−¬i, m−êi l¨m ng−êi g× ®ã. Cöa hμng ®ãng tõ chiÒu, c¸c bμ lÇn l−ît ®Õn tr−íc, x«ng ngay vμo bÕp cïng lμm c¬m, c¸c «ng ®Õn sau, mò d¹, ¸o ba-®ê-xuy, bá ¸o kho¸c ngoμi bªn trong cßn mÆc ®å bé, th¾t cμ v¹t, nh−ng ®· sên b¹c cò kÜ. TiÖc ®· bμy xong, vÉn chØ cã mÊy «ng ngåi t¸n su«ng chø ch−a thÊy c¸c bμ. Råi cöa trong më, bμ chñ xuÊt hiÖn tr−íc nh− diÔn viªn trªn 94

s©n khÊu, l−îc gi¾t tr©m cμi hoa hét lÊp l¸nh, råi mét lo¹t b¶y t¸m bμ tãc ®· b¹c hoÆc nöa xanh nöa b¹c, ¸o nhung, ¸o d¹, ®eo ngäc ®eo d©y ®i l¹i uyÓn chuyÓn. Ngμy th−êng c¸c bμ mÆc ¸o b«ng ng¾n, quÇn th©m, ®i dÐp ®i guèc, vu«ng kh¨n len t¬i típ buéc cæ hay bÞt ®Çu, lμ c¸c c« Lä Lem cña mçi ngμy, cã ph¶i trß chuyÖn m×nh còng dÔ ¨n nãi bu«ng tuång, thiÕu ý tø. TÊt c¶ lμ b×nh d©n, tÊt c¶ ®Òu cã quyÒn ¨n nãi th« tôc. Cßn lóc nμy, toμn lμ nh÷ng ng−êi quý ph¸i, m×nh ph¶i xö sù ra sao nhØ ? C« hái t«i : “X· héi nμo còng ph¶i cã mét giai tÇng th−îng l−u cña nã ®Ó lμm chuÈn cho mäi gi¸ trÞ. Theo anh, ë x· héi ta lμ tÇng líp nμo ?”. T«i c−êi ph¸ lªn : “Th−a c«, lμ bän lÝnh chóng t«i, lμ giai cÊp lÝnh chóng t«i, chø cßn ai n÷a.”. Cho nªn c¸i mïi lÝnh tr¸ng th©m nhiÔm vμo mäi n¬i mäi chç, quan hÖ kiÓu lÝnh, vui ch¬i kiÓu lÝnh, ¨n nãi kiÓu lÝnh, v¨n ch−¬ng còng lμ mét mïi lÝnh. Lμ ng−êi lÝnh võa chiÕn th¾ng, ng−êi lÝnh ®ang ®−îc c¶ x· héi träng väng. Cßn b©y giê, sau b÷a tiÖc mõng ®¹i th¾ng m−êi l¨m n¨m, tÇng líp lÝnh ®· mÊt ng«i vÞ ®éc t«n cña m×nh råi. B©y giê lμ thêi c¸c gi¸m ®èc c«ng ti, c¸c tæng gi¸m ®èc c«ng ti, c¸c cè vÊn, chuyªn viªn kinh tÕ thËt gi¶ ®ñ lo¹i lªn ng«i ban ph¸t mäi tiªu chuÈn gi¸ trÞ cho c¶ x· héi. T«i xin trë l¹i c¸i b÷a tiÖc cña buæi tèi h«m Êy, b÷a tiÖc cña mÊy ng−êi th−îng l−u cña Hμ Néi ®· mÊt ng«i tiÕp ®·i, chiÒu nÞnh hai anh bé ®éi tõ mét thμnh phè lín nhÊt n−íc trë vÒ. Nãi cho thËt, Dòng míi lμ nh©n vËt chÝnh, cßn t«i chØ lμ mét lo¹i nh©n vËt phô, ghÐ gÈm vμo c¸i vinh quang chung mμ th«i. Trong b÷a tiÖc h×nh nh− t«i nãi cã h¬i nhiÒu, nãi vÒ thμnh phè Sμi Gßn réng h¬n, ®«ng h¬n, ®Ñp h¬n c¸i Hμ Néi cña m×nh, vÒ ng−êi d©n Sμi Gßn còng lÞch thiÖp nh· nhÆn h¬n ng−êi d©n Hμ Néi. Nh÷ng ng−êi ngåi nghe ®Òu nÝn lÆng, kh«ng mét ai hái l¹i, kh«ng mét ai b×nh phÈm g× thªm. T«i ®· nãi ®iÒu g× thÊt thè ? Mét «ng giμ h−íng mÆt vÒ phÝa Dòng b¶o : “§ång chÝ bé ®éi cã chuyÖn g× vui kÓ nghe nμo ?”. Dòng nãi : “Th−a c¸c b¸c, chØ cã nh÷ng chuyÖn kh«ng ®−îc vui l¾m.”. Mét bμ nãi : “Cø nãi, ng−êi ®i xa vÒ cã quyÒn muèn nãi g× th× nãi.”. Dòng nãi r»ng trong nöa n¨m nay anh kh«ng ngít nghÜ vÒ nh÷ng ng−êi tõ Hμ Néi ra ®i c¸ch ®©y ®óng m−êi n¨m. S¸u tr¨m s¸u m−¬i ng−êi. B©y giê cßn l¹i kho¶ng chõng trªn d−íi bèn chôc. Anh kÓ vÒ mét ng−êi b¹n cïng trung ®oμn, cïng mét cÊp th−îng uý, tªn lμ TuÊt. Khi chuyÕn tμu tõ Th¸i Nguyªn tiÕn vμo ga Hμ Néi ®· gÇn nöa ®ªm. Võa m−a to xong, ¸nh ®iÖn loμ nhoμ trªn l¸ c©y, trªn nh÷ng mÆt ®−êng v¾ng hun hót, trªn s©n ga Hμ Néi. Tμu võa dõng l¹i th× ®©u ®ã bËt lªn tiÕng loa rÊt s©u, rÊt vang : “Quý kh¸ch chó ý ! Quý kh¸ch chó ý ! ChuyÕn tμu tõ Th¸i Nguyªn...”. TuÊt ngåi c¹nh Dòng chît nhoμi ng−êi qua mÆt b¹n, gÇn nh− ®−a c¶ nöa th©n ng−êi qua khu«n cöa sæ, hÊt mÆt lªn phÝa cã tiÕng loa, 95

kªu nho nhá : “Dòng ¬i, Dòng, tiÕng cña mÑ m×nh ®Êy ! TiÕng cña mÑ ®Êy !...”. Kh«ng mét ai ®−îc phÐp rêi khái toa tμu, kh«ng mét ng−êi th©n nμo ®−îc biÕt tr−íc ®Ó chê s½n ë s©n ga, ®Ó ®−îc nh×n nhau lÇn cuèi, nãi víi nhau mét lêi cuèi. TÊt c¶ ®Òu ph¶i bÝ mËt. Dòng kÓ tiÕp :  Th»ng TuÊt hi sinh ë trËn ®¸nh vμo Xu©n Léc, tr−íc ngμy toμn th¾ng cã mÊy ngμy. Ch¸u vÒ Hμ Néi lμ muèn nhμo ngay l¹i nhμ ga, ®Õn phßng ph¸t thanh, gÆp mÑ TuÊt, nãi víi bμ mét lêi, v× bän ch¸u vÉn ë c¹nh nhau trong suèt m−êi n¨m. VËy mμ ph¶i mÊy ngμy sau ch¸u míi d¸m ®Õn. Ch¸u biÕt nãi thÕ nμo víi mét bμ mÑ cã con hi sinh, mμ b¹n cña con m×nh l¹i vÉn cßn sèng, sèng ®Õn b©y giê, ®Õn h«m nay. Bμ b−íc ra gi÷a mét ®¸m ®«ng nh−ng ch¸u vÉn nhËn ngay ®−îc lμ mÑ cña TuÊt. TuÊt vÉn nãi lμ h¾n gièng mÑ h¬n gièng cha. Ch¸u chØ võa kÞp nãi : Th−a c«, ch¸u lμ Dòng... n−íc m¾t ®· ®Çm ®×a, råi ch¸u oμ khãc y hÖt mét ®øa trÎ. Bμ nÝu chÆt lÊy mét c¸nh tay cña ch¸u, ng−êi bμ run bÇn bËt nh−ng kh«ng khãc, vμ bμ nãi run rÈy : “NÝn ®i con, nÝn ®i Dòng. C« ®· biÕt c¶. C« biÕt tõ mÊy th¸ng nay råi.”. 7 NhiÒu n¨m ®· tr«i qua. T«i sèng ë Thμnh phè Hå ChÝ Minh thØnh tho¶ng cã viÖc ph¶i ra Hμ Néi ®Òu ghÐ l¹i th¨m c« HiÒn. Chó t«i ®· mÊt råi. C¸c em ®· cã gia ®×nh riªng. Chóng nã còng ®· b¾t ®Çu giμ. Líp c¸c cô trong hä chØ cßn vμi ng−êi, c« HiÒn lμ mét. C« ®· yÕu nhiÒu, ®· giμ h¼n, ngoμi b¶y m−¬i råi cßn g×, nh−ng c« vÉn lμ ng−êi cña h«m nay, mét ng−êi Hμ Néi cña h«m nay, thuÇn tuý Hμ Néi, kh«ng pha trén. N¬i tiÕp kh¸ch cña c« sau tÊm b×nh phong cao h¬n ®Çu ng−êi b»ng gç ch¹m suèt mÊy chôc n¨m kh«ng hÒ thay ®æi. Mét bé xa l«ng gô “c¸i kh¸nh”(1), c¸i sËp gô ch©n quú ch¹m rÊt ®Ñp nh−ng kh«ng kh¶m, c¸i tñ chïa mét c¸nh bªn trong bμy mét c¸i lä men Thuý hång, mét c¸i l− h−¬ng ®êi H¸n, mét c¸i liÔn hÊp s©m Giang T©y, vμ mÊy thø b×nh lä mμu men th× th−êng nh−ng cã d¸ng l¹, ch¶ râ tõ ®êi nμo. C« ®ang lau ®¸nh mét c¸i b¸t thuû tiªn men ®á, hai c¸i ®Çu rång g¾n nèi b»ng ®ång, miÖng ch©n còng ®Òu bÞt ®ång, thËt ®Ñp. Bªn ngoμi trêi rÐt, m−a r©y l¶ l−ít chØ ®ñ lμm Èm ¸o chø kh«ng lμm −ít, l¹i nh×n mét bμ l·o (nÕu lμ mét thiÕu n÷ th× ph¶i h¬n) lau ®¸nh c¸i b¸t bμy thuû tiªn thÊy TÕt qu¸, Hμ Néi qu¸, muèn ë thªm Ýt ngμy ¨n l¹i mét c¸i TÕt Hμ Néi. N¨m nay ch¾c ch−a thÓ cã thuû tiªn. D©n Hμ Néi nh¶y (1) Bé bμn ghÕ gç gô kiÓu Tμu, ch¹m h×nh trang trÝ chÝnh lμ c¸i kh¸nh. 96

tμu lªn L¹ng S¬n bu«n b¸n ®ñ thø mμ kh«ng bu«n ®−îc vμi ngμn cñ thuû tiªn nhØ ? VÝ thö cã thuû tiªn liÖu cßn cã ng−êi biÕt gät tØa thuû tiªn ? L¹i thªm c¸i c¸ch sèng, c¸i t©m lÝ sèng å ¹t, x« bå, vô lîi cña ®¸m ng−êi võa tho¸t khái c¸i chÕt c¸i khæ ®· dÔ g× cã ®−îc sù b×nh tÜnh ®Ó th−ëng thøc vÎ ®Ñp trang träng cña mét dß hoa thuû tiªn. C« HiÒn hái :  Anh ra Hμ Néi lÇn nμy thÊy phè x¸ thÕ nμo, d©n t×nh thÕ nμo ? T«i võa c−êi võa nãi :  Ch−a bao giê Hμ Néi vui nh− b©y giê. Phè x¸ vui, mÆt ng−êi vui.  NhiÒu ng−êi nãi Hμ Néi ®· sèng l¹i. T«i nãi :  Cã ®óng mét phÇn, phÇn x¸c th«i, cßn phÇn hån th× ch−a. Cø nh×n nghe nh÷ng ng−êi Hμ Néi bu«n b¸n, ¨n uèng, nãi n¨ng, c− xö víi nhau ë ngoμi ®−êng lμ ®ñ râ. Nãi thÕ còng h¬i nghiÖt. V× cã mÊy viÖc võa x¶y ra lμm t«i tøc, tøc vμ ®au. T«i ®¹p xe ë ®−êng Phan §×nh Phïng, t«i ®¹p chËm, võa ®¹p võa nghÜ ngîi. Mét «ng b¹n trÎ ®¹p xe nh− giã thóc m¹nh b¸nh xe vμo ®Ýt xe t«i, may mμ g−îng kÞp. T«i quay l¹i nãi còng nhÑ nhμng : “CËu ®i ®©u mμ véi thÕ ?”. H¾n kh«ng tr¶ lêi, ®¹p v−ît qua xe t«i, råi quay mÆt l¹i chöi mét c©u ®Õn s÷ng sê : “Tiªn s− c¸i anh giμ !”. L¹i mét buæi s¸ng t«i tíi th¨m mét ng−êi b¹n ë quËn §èng §a, ®· l©u kh«ng ®Õn nªn quªn ®−êng, l¸t l¸t ph¶i hái th¨m. Cã ng−êi tr¶ lêi, lμ nãi sâng hoÆc hÊt c»m, cã ng−êi cø gi−¬ng m¾t nh×n m×nh nh− nh×n con thó l¹. T«i cã than phiÒn víi vî chång b¹n vÒ sù thiÕu lÔ ®é cña ng−êi Hμ Néi, c« con g¸i ®ang cho con bó gãp lêi liÒn : “¤ng ¨n mÆc tÈm(1) nh− thÕ l¹i ®i xe ®¹p hä khinh lμ ph¶i, thö ®éi mò d¹, ¸o ba-®ê-xuy, c−ìi c¸i Cóp xem, th−a göi tö tÕ ngay”. T«i c−êi nh¨n nhã : “L¹i ra thÕ !”. C« HiÒn kh«ng b×nh luËn mét lêi nμo vÒ nh÷ng nhËn xÐt kh«ng mÊy vui vÎ cña t«i vÒ Hμ Néi. C« than thë víi t«i r»ng d¹o nμy c« th−êng nghÜ ngîi mäi chuyÖn mét c¸ch duy t©m, y hÖt mét bμ giμ nhμ quª. Mïa hÌ n¨m nä, b·o vμo Hμ Néi gμo ró mét ®ªm, s¸ng ra më cöa nh×n sang ®Òn Ngäc S¬n mμ h·i. C©y si cæ thô ®æ nghiªng, t¸n c©y ®Ì lªn hËu cung, mét phÇn bé rÔ bËt ®Êt chæng ng−îc lªn trêi. LËp tøc c« nghÜ ngay tíi sù kh¸c th−êng, sù dêi ®æi, ®iÒm xÊu, lμ sù ra ®i cña mét thêi. (1) TÈm (khÈu ng÷  th« tôc) : chØ ng−êi quª kÖch, ng©y ng«, ngèc nghÕch. 97

Víi ng−êi giμ, bÊt kÓ ai, c¸i thêi ®· qua lu«n lu«n lμ thêi vμng son. Mçi thÕ hÖ ®Òu cã thêi vμng son cña hä. Hμ Néi th× kh«ng thÕ. Thêi nμo nã còng ®Ñp, mét vÎ ®Ñp riªng cho mçi løa tuæi. C« nãi víi t«i thÕ, ®· biÕt nãi thÕ ®©u ph¶i ®· giμ. MÊy ngμy sau, c« kÓ tiÕp, thμnh phè cho m¸y cÈu tíi ®Æt bªn kia bê quμng d©y têi vμo th©n c©y si råi kÐo dÇn lªn, mçi ngμy mét tÝ. Sau mét th¸ng, c©y si l¹i sèng, l¹i træ ra l¸ non, vÉn lμ c©y si cña nhiÒu thÕ hÖ Hμ Néi, nghÜ cø l¹, t−ëng lμ chÕt ®øt bæ ra lμm cñi, mμ l¹i sèng. C« nãi thªm : “Thiªn ®Þa tuÇn hoμn, c¸i vμo ra cña t¹o vËt kh«ng thÓ l−êng tr−íc ®−îc.”. C« muèn më réng sù tÝnh to¸n vèn dÜ ®· rÊt kh«n ngoan cña m×nh lªn thªm mét tÇng n÷a ch¨ng, c¸i tÇng v« h×nh, kh«ng thÓ biÕt, nh−ng ph¶i biÕt lμ trªn ®êi nμy cßn cã nhiÒu lÝ sù kh«ng thÓ biÕt ®Ó khái bÞ bã vμo nh÷ng c¸i cã thÓ biÕt. Bμ giμ vÉn giái qu¸, bμ khiªm tèn vμ réng l−îng qu¸. Mét ng−êi nh− c« ph¶i chÕt ®i thËt tiÕc, l¹i mét h¹t bôi vμng cña Hμ Néi r¬i xuèng ch×m s©u vμo líp ®Êt cæ. Nh÷ng h¹t bôi vμng lÊp l¸nh ®©u ®ã ë mçi gãc phè Hμ Néi h·y m−în giã mμ bay lªn cho ®Êt kinh k× chãi s¸ng nh÷ng ¸nh vμng ! Ngμy 19  1  1990 (Theo Hμ Néi trong m¾t t«i, NXB Hμ Néi, 1995) h−íng dÉn ®äc thªm 1. Nh©n vËt trung t©m cña truyÖn lμ c« HiÒn. NhËn xÐt vÒ tÝnh c¸ch c« HiÒn, ®Æc biÖt lμ suy nghÜ, c¸ch øng xö cña c« trong tõng thêi ®o¹n cña ®Êt n−íc. V× sao t¸c gi¶ cho c« HiÒn lμ “mét h¹t bôi vμng” cña Hμ Néi ? 2. Nªu c¶m nghÜ vÒ nh©n vËt “t«i”, Dòng, ng−êi mÑ cña TuÊt, nh÷ng thanh niªn Hμ Néi vμ c¶ nh÷ng ng−êi t¹o nªn “nhËn xÐt kh«ng mÊy vui vΔ cña nh©n vËt “t«i” vÒ Hμ Néi. 3. ChuyÖn c©y si cæ thô ë ®Òn Ngäc S¬n bÞ b·o ®¸nh bËt rÔ råi l¹i håi sinh gîi cho anh (chÞ) suy nghÜ g× ? 4. Giäng ®iÖu trÇn thuËt vμ nghÖ thuËt x©y dùng nh©n vËt cña NguyÔn Kh¶i cã g× ®¸ng chó ý ? 98

Thùc hμnh vÒ hμm ý (TiÕp theo) 1. §äc ®o¹n trÝch sau vμ tr¶ lêi c¸c c©u hái nªu ë d−íi. B¸c Ph« g¸i, dÞu dμng, ®Æt cμnh cau lªn bμn, ngåi xæm ë xã cöa, g·i tai, nãi víi «ng lÝ :  L¹y thÇy, nhμ con th× ch−a cÊt c¬n, mÊy l¹i sî thÇy m¾ng chöi, nªn kh«ng d¸m ®Õn kªu. L¹y thÇy, quyÒn phÐp trong tay thÇy, thÇy tha cho nhμ con, ®õng b¾t nhμ con ®i xem ®¸ bãng véi.  å, viÖc quan kh«ng ph¶i thø chuyÖn ®μn bμ cña c¸c chÞ ! (NguyÔn C«ng Hoan, Tinh thÇn thÓ dôc) C©u hái : a) Lêi b¸c Ph« g¸i thùc hiÖn hμnh ®éng van xin, cÇu khÈn ; «ng lÝ ®· ®¸p l¹i b»ng hμnh ®éng nãi nh− thÕ nμo ? b) Lêi ®¸p cña «ng lÝ cã hμm ý g× ? Chän c©u tr¶ lêi ®óng vμ ®Çy ®ñ. A  Béc lé quyÒn uy cña m×nh B  ThÓ hiÖn sù tõ chèi quyÕt liÖt, m¹nh mÏ lêi van xin cña b¸c Ph« g¸i C  BiÓu lé th¸i ®é mØa mai, giÔu cît c¸ch suy nghÜ kiÓu ®μn bμ D  TÊt c¶ c¸c ph−¬ng ¸n trªn 2. §äc ®o¹n trÝch sau vμ tr¶ lêi c¸c c©u hái nªu ë d−íi. Khi h¾n ngõng nãi ®· ®−îc mét lóc kh¸ l©u, Tõ míi lμm nh− chît nhí :  Cã lÏ h«m nay ®· lμ mång hai, mång ba t©y råi, m×nh nhØ ?  μ ph¶i ! H«m nay mång ba… Gi¸ m×nh kh«ng hái t«i th× t«i quªn… T«i ph¶i ®i xuèng phè. Tõ nh¾c khÐo :  HÌn nμo mμ em thÊy ng−êi thu tiÒn nhμ s¸ng nay ®· ®Õn… Hé sÇm mÆt l¹i :  TiÒn nhμ… tiÒn giÆt… tiÒn thuèc… tiÒn n−íc m¾m… Cßn chÞu tÊt ! Th¸ng võa råi tiªu tèn qu¸, míi mång m−êi ®· hÕt tiÒn. May mμ cßn cã ®Êt mua chÞu ®−îc. (Nam Cao, §êi thõa) 99