pdf24_merged

μὲ ἐργασίας. Τὰ ἐπαγγέλματα μὲ τὰ ὁποῖα ἐπιστήμην, ὅσοι θέλουν νὰ ἀντιληφθοῦν τὸν ΜΑΪΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ - ΙΟΥΛΙΟΣ 2019 ἠσχολοῦντο οἱ μοναχοί του ἦσαν ποικίλα, πνευματικὸν θησαυρόν, ὁ ὁποῖος ὑπάρχει ὅπως ἡ ὑφαντική, ἡ οἰκοδομική, ἡ βυρσο- ὀπίσω ἀπὸ τοὺς ἀριθμούς, τὰ γεωμετρικὰ δεψική, ἡ ξυλουργική, ἡ χαλκευτική, ἡ γε- σχήματα, ὀπίσω ἀπὸ τὰ τηλεσκόπια καὶ τὰ ωργία, παντὸς εἴδους ἐργόχειρα, ἡ γραφική, φασματοσκόπια, ὀπίσω ἀπὸ τὰς θεωρίας ἡ νοσοκομειακή, ἡ ἰατρική»71. καὶ τὰ πειράματα»72. Οἱ ὁμιλίες του στὴν Ἑξαήμερον εἶναι ὑπό- Ἐν κατακλείδι ἡ θέσις τοῦ ἁγίου Βα- δειγμα συμφωνίας πίστεως καὶ ἐπιστήμης: σιλείου ἦταν ἡ ἐπιστήμη νὰ τίθεται στὴν «Ὁ καθηγητὴς Πλακίδης στὸ μνημονευθὲν ὑπηρεσία τοῦ ἀνθρώπου καὶ τῆς κοινωνίας· ἄρθρο του συμπεραίνει τὰ ἀκόλουθα: ‘Ἂς ἡ ἀξιοποίησίς της νὰ γίνεται πρὸς ὄφελος λάβουν συνεπῶς τὸν κόπον νὰ διεξέλθουν καὶ ἀληθινὴ πρόοδο τοῦ ἀνθρώπου. Καὶ τὴν Ἑξαήμερον τοῦ Μ. Πατρὸς οἱ ἐπιστή- αὐτὸ ὑλοποίησε ὁ ἴδιος δι’ ὅλης του τῆς μονες, ὅσοι ἐπιθυμοῦν νὰ ἴδουν εἰς θαυ- ἁγίας ζωῆς. μαστὴν ἐναρμόνισιν τὴν θρησκείαν καὶ τὴν 72. Δημητρίου Κωτσάκη, Ἡ Ἑξαήμερος κατὰ τὸν Μ. 71. Παναγιώτου Χρήστου, Ἑλληνικὴ Πατρολογία, τόμ. Βασίλειον καὶ τὴν ἐπιστήμη ( Ἀθῆναι: Ζωή, 1983), Δ΄ (Θεσσαλονίκη: Κυρομᾶνος, 1989), σ. 80. σ. 13. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ • Βασιλειου, Ὁμιλίαι εἰς τὴν Ἑξαήμερον, ΒΕΠ 51, 185-272. • Βασιλειου, Πρὸς τοὺς νέους ὅπως ἂν ἐξ ἑλληνικῶν ὠφελοῖντο λόγων, ΒΕΠ 54, 199-211. • Γρηγοριου Θεολογου, Εἰς τὸν Μ. Βασίλειον ἐπιτάφιος (ΜΓ΄), ΒΕΠ 60, 136-179. • Δερμιτζακη Μιχαηλ, Γεωολογικὲς προσεγγίσεις στὴν Ἑξαήμερον τοῦ Μ. Βασιλείου, Ἀθήνα: Ἁρμός, 2007. • Δημοπουλου Γεωργιου, ἀρχιμ., Ὁ φωστὴρ τῆς Καισαρείας, Ἀθῆναι: Σωτήρ, 1979. • Κωτσακη Δημητριου, Ἡ Ἑξαήμερος κατὰ τὸν Μ. Βασίλειον καὶ τὴν ἐπιστήμη, Ἀθῆναι: Ζωή, 1983. • Ματσουκα Νικου, Ἐπιστήμη, φιλοσοφία καὶ θεολογία στὴν Ἑξαήμερο τοῦ Μ. Βασιλείου, Θεσσαλονίκη: Πουρναρᾶς, 1990. • Μπεη Κωστα, Θρησκεία, ἐπιστήμη, φιλοσοφία: ἡ θρησκευτικὴ πίστη σὲ ἁρμονία μὲ τὴν ἐπιστημονικὴ γνώση καὶ τὴ φιλοσοφικὴ φρόνηση, Ἀθήνα: Πόλις, 2010, 511 σ. • Μπονη Κωνσταντινου, «Εἰσαγωγικά», ΒΕΠ 51, 11-184. • Παπαδοπουλου Στυλιανου, Ἡ ζωὴ ἑνὸς μεγάλου: Βασίλειος Καισαρείας, Ἀθήνα: Ἀποστολικὴ Διακονία, 1998. - 507σ • Τσιτσιγκου Σπυρου, Θρησκεία καὶ ἐπιστήμη, Ἀθήνα: Tremendum, 2010, 500 σ. • Φαραντου Μεγα, Ἐπιστήμη καὶ θρησκεία (ἀνάτυπον Θεολογίας), Ἀθῆναι 1998, 767 σ. • Χαρωνη Βασιλειου, Παιδαγωγικὴ ἀνθρωπολογία Μ. Βασιλείου, τόμ. Α΄ - Γ΄, Ἀθήνα 2002. • Χρηστου Παναγιωτου, Ἑλληνικὴ Πατρολογία, τόμ. Δ΄, Θεσσαλονίκη: Κυρομᾶνος, 1989. 45

η ΕΚΚΛΗΣιΑ εναντι των ΦΥΛΕΤΙΚΩΝ και ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΔΙΑΚΡιΣΕΩΝ Τοῦ κ. Παύλου Ἀθ. Παλούκα, Θεολόγου, τ. Σχ. Συμβούλου Θεολόγων * «οὐκ ἔνι Ἕλλην καί Ἰουδαῖος… βάρβαρος, Σκύθης, δοῦλος, ἐλεύθερος, ἀλλά τά πάντα καί ἐν πᾶσι Χριστός» (Κολοσ. γ΄ 11) * «Οὐκ ἔνι Ἰουδαῖος οὐδέ Ἕλλην, οὐκ ἔνι δοῦλος οὐδέ ἐλεύθερος, οὐκ ἔνι ἄρσεν καί θῆλυ, πάντες γάρ ὑμεῖς εἷς ἐστε Ὁ Θεός δημιούργησε τόν ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ» (Γαλ. γ΄ 28) ἄνθρωπο «κατ’εἰκόνα καί καθ’ὁμοίω- ἀνεξαρτήτως φυλῆς, χρώματος, θρησκείας καί κοινωνικῆς τάξεως. σιν… ἄρσεν καί θῆλυ ἐποίησεν αὐτούς…»1. Ὁ ἄνθρωπος λοιπόν εἶναι «εἰκόνα» τοῦ Θεοῦ, Δυστυχῶς ὅμως ὁ ἄνθρωπος ἔκανε κα- εἶναι πρόσωπο μέ νοῦ, λογική, ἐλευθερία βου- τάχρηση τῆς ἐλευθερίας πού τοῦ χάρισε ὁ λήσεως, συνείδηση κ.ἄ. καί ὄχι κάποιο ὄν – δημιουργός του καί «ἐξέπεσε». Ἀπό τότε φυ- ἐξάρτημα μέσα στήν ὅλη δημιουργία. Εἶναι γαδεύτηκε ἡ ἀγάπη καί ἡ εἰρήνη μεταξύ τῶν ἀκόμη κορωνίδα αὐτῆς καί ὅλη ἡ ἄλογη φύση ἀνδρογύνων καί τῶν ἀνθρώπων γενικότερα ὑποτάσσεται σ’αὐτόν, χωρίς νά ἔχει ὅμως τό καί ἐπῆλθε διατάραξη στίς ἀνθρώπινες σχέσεις. προνόμιο νά τήν καταχρᾶται. Μεταξύ τῶν ἀνθρώπων ἰσχύει τό χρέος τῆς ἀγάπης καί Μπῆκε ὁ ἐγωισμός καί ὁ ἕνας ὑποβλέπει, ὄχι τῆς ἀλληλοϋποταγῆς. Διότι ὁ Δημιουργός ὑποσκάπτει τόν ἄλλο καί θέλει νά τόν ἐκμε- δημιούργησε πρόσωπα. Ἡ ἀνθρώπινη ὕπαρ- ταλλευτεῖ καί νά τόν ὑποδουλώσει, θεωρώντας ξη ἁπλῶς διακρίνεται σέ ἄνδρα καί γυναῖκα, τον μάλιστα κατώτερο λόγω φτώχειας, φυλῆς, πρόσωπα ὅμοια καί ἰσότιμα, ἀμοιβαίως ἀλλη- θρησκείας, κατώτερης κοινωνικῆς τάξεως. λοσυμπληρούμενα. Ἔτσι καλλιεργήθηκαν τάσεις ἐθνικιστικές Ὁ ἄνθρωπος πλάστηκε νά ζήσει ἐλεύθε- καί ρατσιστικές, ὅπως τίς λέμε σήμερα καί κα- ρος καί μέσα στά ὅρια τῆς ἐλευθερίας, πού ταστρατήγηση τῶν ἀνθρωπίνων δικαιωμάτων. ὑποχρεωτικά πρέπει νά σέβεται, ἀφοῦ εἶναι δημιούργημα καί ὄχι αὐθύπαρκτος. Πέρασε λοιπόν τό πνεῦμα τοῦ θεσμοῦ τῆς δουλείας, ἡ ὁποία στήν ἀρχαιότητα καί στόν Εἶναι ὄν «κοινωνικόν» και «πολιτικόν», 1ο μ.Χ. αἰώνα ἦταν πολύ διαδεδομένη3. Ἐπί- ὅπως ἔλεγε ὁ Ἀριστοτέλης2, καί ὡς ἐκ τούτου σης, σέ ὑποτίμηση καί ὑποβάθμιση βρίσκο- πρέπει νά δημιουργεῖ ἰδεώδη κοινωνία καί νταν στήν παλιά ἐποχή –δυστυχῶς ὅμως καί νά ἐπικοινωνεῖ μέ τούς συνανθρώπους του, σήμερα!– οἱ δοῦλοι (κατάσταση πού δέν τιμᾶ τήν ἀνθρώπινη ἱστορία), τά παιδιά καί οἱ γυ- 1. Γένεσις α΄ 26-27 καί β΄ 21-23. 3. Σωκράτη Νίκα, Ἐκκλησία ὁ Λαός τοῦ Θεοῦ σέ πο- ρεία, Ἀθήνα 1992, σελ. 122: «Στήν ἐποχή τοῦ Κλαυδίου 2. ἈΑ,ρ5ισ, τ1ο.τ0έ9λο7υΒς,:1Ἠ2θ. ιΠκοάλΕιτὐικδάή,μΑει,α1,,Η1,. 1. 242Α, 25 καί (37-41 μ.Χ.) οἱ δοῦλοι εἶχαν φτάσει τά 60 ἑκατομ., ἐνῶ οἱ 252Β, 28. κάτοικοι ὅλης τῆς αὐτοκρατορίας ἦταν 120 ἑκατομμύρια»! 46

ναῖκες. Καί γενικά οἱ φυλετικές καί κοινωνικές Ἡ Χριστιανική διδασκαλία εἶναι πρωτοπό- διακρίσεις ἀπό ἀρχαιότητος μέχρι σήμερα. ρος στό θέμα τῆς κατανόησης τῆς ἀπόλυτης ἀξιοπρέπειας τοῦ ἀνθρώπινου προσώπου, Ἡ θέση τῆς πάνω στήν ὁποία πρέπει νά στηρίζονται τά χριστιανικῆς Ἐκκλησίας ἀνθρώπινα δικαιώματα. Ἡ θέση τῆς Ἐκκλησίας εἶναι ξεκάθαρη. Ὁ Ρατσισμός10, πού ἀποτελεῖ στίγμα τῆς Τό χριστιανικό πνεῦμα θέτει τόν ἄνθρω- ἐποχής μας, εἶναι παράλογος, ἀνήθικος καί πο πολύ ψηλά καί πάνω ἀπό ὁποιεσδήποτε ἀπάνθρωπος, ἀφοῦ στηρίζεται στόν ἐγωισμό, στενόκαρδες, ἐγωιστικές καί ζημιογόνες φυ- τή βία, τή διάκριση καί τόν παραγκωνισμό λετικές διακρίσεις καί κοινωνικές διαφορές. τοῦ ἀνθρώπου. Ἡ χριστιανική θέση ἀπέναντι στόν ἄνθρω- πο εἶναι ὅτι ὅλοι οἱ ἄνθρωποι εἶναι ἴσοι ἀδι- Ὅλοι εἴμαστε ἀδέλφια, πρόσωπα, «εἰκόνα ΜΑΪΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ - ΙΟΥΛΙΟΣ 2019 ακρίτως φυλῆς, ἐθνικότητας, χρώματος δέρ- θεοῦ», μέ κοινό πατέρα τόν Δημιουργό ὅλων ματος, θρησκείας καί τάξεως. τῶν Ἐθνῶν11, ὅπως εἶπε καί ὁ Ἀπ. Παῦλος Ἡ δουλεία, ὡς ἀρνητικό σύμπτωμα τῆς στήν σημαντική ὁμιλία του πάνω στόν Ἄρειο ἀνθρωπότητας, μετά τήν πτώση, ὑπῆρχε καί Πάγο (Ἀθήνα). στήν ἐποχή τῆς Π. Διαθήκης. Ὁ Μωσαϊκός νόμος θεσπίζει ὅμως δίκαιο τοῦ δούλου4 καί Ὁ ἄνθρωπος πρέπει νά σταματήσει νά περιφρουρεῖ αὐτόν προστατεύοντάς τον ἀπό εἶναι γιά τόν συνάνθρωπο λύκος, ὅπως ἔλε- τήν αὐθαιρεσία τοῦ κυρίου του. Ἔχει δικαιώ- γαν καί οἱ Λατίνοι12. Ἀλλά νά ὑπάρχει ἀμοι- ματα μέσα στήν κοινωνία. βαία ἀγάπη καί ἀλληλοσεβασμός μεταξύ τῶν Τά παιδιά καί ἡ γυναίκα διασφαλίζουν τό ἀνθρώπων. πρόσωπό τους καί τά δικαιώματά τους μέσα στή Χριστιανική Ἐκκλησία, ἡ ὁποία συμβάλλει Οἱ αἰώνιες πνευματικές, ἠθικές και κοι- στήν ἐξύψωση καί προστασία τους. νωνικές ἀξίες (πίστη, ἀγάπη, ἀδελφοσύνη, Ἔρχεται τό Εὐαγγέλιο καί μᾶς δίνει τόν «Κα- ἰσότητα, εἰρήνη, ἐλευθερία, δικαιοσύνη…) πρέ- ταστατικό Χάρτη» τῆς ἰσότητας τῶν ἀνθρώ- πει νά διέπουν τίς κοινωνικές σχέσεις τῶν πων καί καταργεῖ τίς κάθε εἴδους ἐθνικές καί ἀνθρώπων καί ὄχι ἡ βία καί ὁ πόλεμος, πού κοινωνικές διακρίσεις: «Οὐκ ἔνι Ἰουδαῖος οὐδέ μόνο κακά προξενοῦν. Ἕλλην… βάρβαρος, Σκύθης, δοῦλος, ἐλεύθερος…»5. Δέν ὑπάρχουν δηλαδή διαφορές καί διακρίσεις Ἡ ζωή τοῦ καθενός ἀνθρώπου, μαύρου, ἀνάμεσα στούς Ἕἀλνλθηρνώοςπ.οὁυγςά: ρ«ΟαὐὐκτόἔςσΚτιύδριαιοσςτοπλάή- λευκοῦ καί κίτρινου, εἶναι δῶρο θεοῦ καί Ἰουδαίου τε καί ὑπερτάτη ἀξία καί δέν ἔχει δικαίωμα κανείς ντων»6, θά διακηρύξει ὁ Ἀπ. Παῦλος. νά τῆς στερήσει ὅ,τι τῆς ἀνήκει ἤ τό χειρότερο Προμετωπίδα αὐτοῦ τοῦ «Χάρτη» μπο- νά τήν ἀφαιρέσει γιά λόγους οἰκονομικούς κ.ἄ. ρεῖ νά τεθεῖ τό «ἐντολήν καινήν δίδωμι ὑμῖν, ἵνα ἀγαπᾶτε ἀλλήλους»7 καί μάλιστα καί «τούς Ὁ χρυσός κανόνας τῆς Χριστιανικῆς ἐχθρούς ὑμῶν…»8. Ἠθικῆς, ὅπως ὁρίζεται ἀπό τό Εὐαγγέλιο, Αὐτό τό νόημα ἔχει καί ἡ παραβολή τοῦ δηλαδή «ὅλα ὅσα ἄν θέλετε νά σᾶς κάνουν οἱ Καλοῦ Σαμαρείτη9. ἄνθρωποι, νά κάνετε καί σεῖς ὁμοίως»13 ἤ τῆς 4. Ἔξοδος κα΄ 1 κ.ἑ., Δευτερον. ιε΄ 15 καί ἑξῆς. 10. Ρατσισμός-ρασισμός (ἀπό τό λατιν. razzismo) εἶναι 5. Γαλ. γ΄ 28 καί Κολοσ. γ΄ 11. πολιτική ἰδεολογία πού πρεσβεύει τήν ἀνωτερότητα 6. Ρωμ. ι΄ 12. καί καθαρότητα συγκεκριμένης φυλῆς ἥ ἔθνους. 7. Ἰωάν. ιγ΄ 44. Ἐκφράζεται κάτω ἀπό διάφορες ἰδεολογίες (παραλ- 8. Ματθ. ε΄ 44. λαγές) πού στηρίζονται ὅμως στήν ρατσιστική θέση, 9. Λουκ. 10, 30-37. πού εἴπαμε παραπάνω, ὅπως λ.χ. ὁ Σωβινισμός, ὁ Ἐθνοφυλετισμός, τό Ἀπαρτχάϊντ, ὁ Ναζισμός κ.ἄ. 11. Πράξ. 17, 26. 12. Homo homini lupus. Πλαῦτος (TITUS MACCUS ἤ MACCIUS, PLAUTOS), Asinaria, II, 4, 88 ( Ἡ κωμωδία τῶν γαϊδάρων). 13. Ματθ. ζ΄ 12. 47

Π. Διαθήκης «κάτι τό ὁποῖο ἐσύ μισεῖς νά μή το ἁγιοκαταταχθέντα π. Δημήτριο Κλεπινίν, πού κάνεις στόν ἄλλο»14, πρέπει νά μπεῖ σέ ἐφαρμο- ἔζησε στή Γαλλία15. γή πλέον ἀπό ὅλη τήν ἀνθρωπότητα, ἄσχετα Ἦταν τέτοια ἡ προσήλωση στά εὐαγγελικά τοῦ τί πιστεύει θρησκευτικά ὁ καθένας μας. ἰδεώδη σέ ὑπόδουλους λαούς ὥστε νά ταυτί- Ἔτσι θά γίνει ἡ ἐσωτερική ἀλλαγή τοῦ ζουν τόν Χριστό μέ κάθε ἐπαναστατική θεωρία. ἀνθρώπου καί θά μπορέσει νά μεταμορφώσει Ἐνδεικτική καί ἡ ἀκραία γιά πολλούς φράση τό «ἄηθες ἦθος» τῆς κοινωνίας μας. Διαφορε- «Χριστός καί Ἐπανάσταση πᾶνε ἀντάμα», κατά τήν τικά οἱ ψυχροί νόμοι, οἱ «διακηρύξεις» καί τά δήλωση τοῦ παλαιότερα ὑπουργοῦ ἐξωτερικῶν ἡμίμετρα δέν θά δώσουν τή λύση τους ποτέ, τῆς Νικαράγουα πατ. Μιγκουέλ Ντ’ Ἐσκότο. μά ποτέ. Στήν Ἀμερική, ἐμπνεόμενοι ἀπό τό κα- Τό ριζοσπαστικό μήνυμα τοῦ Χριστια- θαρῶς χριστιανικό πνεῦμα τῆς ἰσότητας καί νισμοῦ γιά τήν κατάργηση τῶν κάθε λογῆς ἐλευθερίας τοῦ ἀνθρώπου, ἀγωνίσθηκαν φυλετικῶν καί κοινωνικῶν διακρίσεων προ- ἐναντίον τῆς δουλείας καί τῶν φυλετικῶν ηγήθηκε ὅλων τῶν γνωστῶν ἀνθρωπίνων διακρίσεων: Ὁ 16ος πρόεδρος τῶν Η.Π.Α., ὁ «διακηρύξεων», καί ἀναφέρθηκε ἤδη ἀνωτέρω. Ἀβραάμ Λίνκολν (1809-1865), πού κατάρ- Καί δέν στάθηκε ἡ Ἐκκλησία μόνο στή γησε τή δουλεία (γύρω στά 6.000.000 δούλων θεωρητική διατύπωση, στήν πρόταση, ἀλλά βρήκαν τήν ἐλευθερία τους) καί τελικά δολο- προχώρησε καί στήν πράξη. φονήθηκε ἀπό φανατικό ὀπαδό τῆς δουλείας, Παλαιά, μέ τόν ἀγῶνα τῶν προφητῶν, τῶν καί ὁ Μάρτιν Λούθερ Κίγκ γιά τά δικαιώματα Ἀποστόλων, τῶν Πατέρων καί τῶν Ἁγίων τῆς τῶν Μαύρων καί αὐτός εἶχε τήν ἴδια τύχη Ἐκκλησίας μας. (δολοφονήθηκε τό 1968). Σήμερα, μέ διακηρύξεις, συνελεύσεις, δια- Νομίζουμε ὅτι εἶναι ἀρκετά τά στοιχεῖα μαρτυρίες, ἐγκυκλίους καί μέ διαλόγους ὑπέρ πού ἀναφέραμε, γιά νά μᾶς προβληματίσουν τῆς εἰρήνης καί τοῦ σεβασμοῦ τῶν ἀνθρωπί- καί νά βγάλουμε τά συμπεράσματά μας. νων πολιτικῶν, γλωσσικῶν, θρησκευτικῶν « Ἦλθε τό φῶς στόν κόσμο καί οἱ Φἄνῶθςρ. ωδιπόοτιι καί λοιπῶν δικαιωμάτων. ἀγάπησαν μᾶλλον τό σκότος παρά τό Ἀλλά καί μέ ἔμπρακτο ἀγώνα. μέ τή ἀνα- ἦταν πονηρά τά ἔργα τους…»16. πτυχθεῖσα δυτική «Θεολογία τῆς ἐπανάστασης» Γι’ αὐτό οἱ ρατσιστές εἶδαν τόν Χριστια- ἤ τῆς «ἀπελευθέρωσης». Δηλαδή, ἀξιόλογοι νισμό σάν τόν ἀσυμβίβαστο ἀντίπαλό τους. ἀγωνιστές Ἐπίσκοποι καί παπάδες (ἀντάρτες) Οἱ Χριστιανοί πάντως, δέν ἐπιτρέπεται νά ἀγωνίζονται ἤ ἀγωνίσθηκαν στό παρελθόν, παύσουν νά ἀγωνίζονται γιά τήν χριστιανική στή Λατινική Ἀμερική, Βραζιλία, Χιλή, Κο- παγκοσμιότητα καί κατά τῆς παγκοσμιοποίη- λομβία (π.χ. Χέλντερ Καμάρα, Καμίλο Τόρες), σης, ἡ ὁποία «πολτοποιεῖ» τήν ἀνθρωπότητα. Τουλούζη Γαλλίας (ὀνομαστός φυλακισμένος Πρέπει νά ἔχουμε ἀκράδαντη πίστη ὅτι ἀπό τούς Ναζί στό Ἄουσβιτς ὁ Ἐπίσκοπος Σέελ ὅλα τά κοινωνικά προβλήματα θά βροῦν τή Ἐρρίκος Ντερουά), Ἀφρική (Ντέσμον Τούτου). λύση τους, μόνο ἄν βάλουμε σέ ἐφαρμογή Ἀντίστοιχα ἀξίζει νά μνημονεύσουμε τό πα- τήν μοναδική καί ἀξεπέραστη διδασκαλία ράδειγμα τοῦ μακαριστοῦ μητρ. Τρίκκης (ἀπό τοῦ Θεανθρώπου Χριστοῦ. Διαφορετικά τό Λήμνου) Διονυσίου πού ἔζησε σέ στρατόπεδο παράλογο καί τό ἀνήθικο θά βρίσκουν χῶρο συγκεντρώσεως καί μᾶς ἄφησε καταπληκτικές ὕπαρξης μέ τή μορφή τοῦ ρατσισμοῦ ἤ τοῦ σελίδες ἀπό τό μαρτύριο πού ἔζησε ἐκεῖ καί ὅποιου ὑποκατάστατου αὐτοῦ. τήν προσφορά του, καί ἐκτός πολλῶν ἄλλων τό πρό ὀλίγων ἐτῶν ἐκδόθεν βιβλίο γιά ἕνα μάρ- τυρα τῆς χριστιανικῆς ἀγάπης καί προσφάτως 15. Βλ. Ἀρζακόφσκι-Κλεπινίν Ἑλέν, Ἡ ζωή θά εἶναι ἀγάπη - Καί ἡ ἀγάπη θά εἶναι Ζωή. Ἀκρίτας, Ἀθῆνα 14. Τωβίτ δ΄ 15. 2010. Ἐπίσης γιά τό ἴδιο θέμα (συλλογικό): Τί προ- σέφερε ὁ Χριστιανισμός, τ. Α΄, ἐκδ. Τῆνος. 16. Ἰωάν. γ΄ 19-21. 48

ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΜΑΪΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ - ΙΟΥΛΙΟΣ 2019 ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ ΜΕ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ Τοῦ κ. Νικολάου Ραγκούση, Φιλολόγου, πρώην παρέδρου τοῦ Παιδαγωγικοῦ Ἰνστιτούτου Δέν εἶναι πολλά χρόνια, πού τοῦ μορφωμένου ἀνθρώπου. Ἀντίθετα, μᾶς ἀποκαλύπτει ἕνα ἔλλειμμα παιδείας, πού κά- ἐπικρατοῦσε ἀκόμη στήν κοινή γνώμη ἡ νει τόν ἁπλό ἄνθρωπο νά ἐξανίσταται, ὅταν πεποίθηση ὅτι ὁ νέος ἄνθρωπος πηγαίνει βλέπει ἕναν ἐγγράμματο συμπολίτη του νά στό σχολεῖο, γιά νά μάθει γράμματα καί διαπράττει ἀδικήματα ἤ νά συμπεριφέρεται νά γίνει ἄνθρωπος. Καί αὐτό πού ἔλεγε μέ καί νά ὁμιλεῖ μέ ἀγένεια καί προσβλητικά γιά ἁπλά λόγια ὁ πολύς κόσμος τό ἐπεσήμαινε τόν συνάνθρωπό του. Σέ τέτοιες περιπτώσεις καί θεωρητικά ὁ κράτιστος τῶν φιλολόγων ἀκοῦμε συχνά ἐκφράσεις ἀποδοκιμασίας, τοῦ 20οῦ αἰώνα γερμανός Werner Jaeger λέ- ὅπως «κρίμα τά γράμματα πού ἔμαθες» ἤ «κρί- γοντας: «Ἡ πνευματική ἀρχή τῶν Ἑλλήνων δέν μα τά πτυχία σου», ἤ «δέν ντρέπεσαι, μορφωμέ- εἶναι ἡ ἀτομοκρατία, ἀλλά ὁ ἀνθρωπισμός, πού νος ἄνθρωπος καί νά φέρεσαι ἔτσι;». σημαίνει τήν ἀγωγή τοῦ ἀνθρώπου πρός τήν ἀληθινή του μορφή», τήν κατάκτηση δηλαδή Αὐτό το ἔλλειμμα παιδείας ἀποκαλύ- τῆς ἀνθρωπιᾶς του. Καί εἶναι φανερό ὅτι μ’ πτει πόσο εὐρύτερη καί ὑψηλότερη εἶναι ἡ αὐτή τή λέξη ἐννοοῦμε πολύ περισσότερα ἔννοια τῆς παιδείας ἀπό τήν ἁπλή «ἐγγραμ- πράγματα ἀπό τήν κατάρτιση τοῦ ἀνθρώ- ματοσύνη» καί δέν εἶναι σημερινό φαινόμε- που στά γράμματα γενικά καί τίς ἐπιστῆμες νο. Τό εἶχε ἐπισημάνει παραστατικότατα ὁ εἰδικότερα. Ἡ ἀνθρωπιά, πράγματι, περιέχει Ἰσοκράτης, μεγάλος ρήτορας τῆς ἀρχαιότη- καί τήν ἀγωγή καί τήν εὐγένεια καί τήν τας, σέ ἕνα σπουδαῖο πανηγυρικό του λόγο, ἀξιοπρέπεια καί τήν ἀρετή καί τόν πολιτι- ὅπου προσπαθώντας νά ἀναδείξει τίς πολ- σμό. Μ’ αὐτήν γίνεται ὁ ἄνθρωπος τό χα- λές εὐεργεσίες τῆς πόλης τῶν Ἀθηνῶν πρός ριτωμένο ἐκεῖνο πλάσμα, γιά τόν ὁποῖον ὁ τούς ἄλλους Ἕλληνες, ἔκανε καί μία ἀκριβή Μένανδρος, ὁ μεγάλος θεατρικός συγγραφέ- κωδικοποίηση τῆς παιδείας, πού ἀξίζει νά ας τοῦ 4ου αἰ. π.Χ., ἀναφώνησε: «ὡς χαρίεν τήν ἀκούσουμε σέ ἐλεύθερη νεοελληνική ἄνθρωπος», «ὅταν ἄνθρωπος ᾖ», ἄνθρωπος ἀπόδοση (βλ. Ἰσοκράτους, Παναθηναϊκός, δηλαδή ὁλοκληρωμένος διανοητικά, ψυχικά κεφ. θ΄, 26 ἕως καί ια΄). καί πνευματικά. «Τήν παιδεία, λοιπόν, πού μᾶς κληροδότησαν Ἑπομένως, ἡ μονόπλευρη ἀνάπτυξη τοῦ οἱ πρόγονοί μας δέν περιφρονῶ καθόλου, ἀλλά ἀνθρώπου, ἡ διάκρισή του σέ ἕνα τομέα τῆς καί αὐτήν πού ἔχουμε ἐμεῖς καθιερώσει ἐπαινῶ, ζωῆς, σέ μία ἐπιστήμη, σέ μία τέχνη, σέ ἕνα καί ἐννοῶ τή γεωμετρία, τήν ἀστρονομία, τή ἐπάγγελμα ἤ σέ ἕνα ἄθλημα, δέν εἶναι ἀρκε- ρητορική με τούς ἀντιθετικούς λόγους της κτλ. τή, γιά νά τοῦ ἐξασφαλίσει τόν ἐπίζηλο τίτλο Καί τούς νέους πού θά ἐπιθυμοῦσαν ζωηρά νά 49

σπουδάσουν αὐτές τίς ἐπιστῆμες τούς παρακινῶ τά εὐτυχῆ γεγονότα πού τούς συμβαίνουν, οὔτε νά κοπιάσουν σοβαρά, γιατί νομίζω ὅτι δέν θά ἀλλάζουν τόν χαρακτήρα τους οὔτε παίρνουν μποροῦσαν ποτέ νά βρεθοῦν ὠφελιμότερες καί τά μυαλά τους ἀέρα, ἀλλά παραμένουν σταθε- πιό κατάλληλες σπουδές γιά τή μόρφωσή τους. ροί στήν τάξη τῶν συνετῶν ἀνθρώπων καί δέν Βλέπω, ὅμως, ὅτι μερικοί ἀπ’ αὐτούς, πού κα- χαίρουν περισσότερο γιά τά ἀγαθά, πού κατά τέχουν τόσο τέλεια αὐτές τίς ἐπιστῆμες, ὥστε τύχην ἀπέκτησαν (ἤ κληρονόμησαν π.χ.), παρά νά εἶναι ἱκανοί νά διδάξουν καί ἄλλους, νά μήν γιά ὅσα ἀπέκτησαν ἀπ’ τήν ἀρχή μέ τή δική ἐκμεταλλεύονται κατάλληλα τίς γνώσεις τους τους ἱκανότητα καί φρονιμάδα. Καί αὐτούς πού καί, στίς ἄλλες δραστηριότητες τῆς ζωῆς τους, δέν ἔχουν πρός ἔνα μόνο ἀπ’ αὐτά, ἀλλά πρός νά εἶναι πιό ἄμυαλοι ἀπ’ τούς μαθητές τους καί, ὅλα τά παραπάνω σταθερά τή θετική στάση τολμῶ νά πῶ, καί ἀπ’ τούς δούλους. Καί τήν ἴδια τῆς ψυχῆς τους, αὐτούς θεωρῶ καί συνετούς γνώμη ἔχω καί γιά τούς ἱκανότατους ρήτορες καί τέλειους ἀνθρώπους, πού κατέχουν ὅλες καί τούς ὑπέροχους λογογράφους καί γενικά τίς ἀρετές. Αὐτή τή γνώμη ἔχω γιά τούς πραγ- γιά ὅλους ἐκείνους, πού διακρίνονται στίς πρα- ματικά μορφωμένους ἀνθρώπους». κτικές τέχνες καί στίς ἐπιστῆμες καί στή μυϊκή δύναμη. Γιατί βλέπω πολλούς ἀπ’ αὐτούς ὅτι Οἱ τέσσερις αὐτές γενικές κατηγορίες οὔτε τίς ἰδιωτικές τους διεκπεραιώνουν καλῶς συμπεριφορῶν καί στάσεων τοῦ πεπαι- οὔτε στίς συναναστροφές τους εἶναι ἀνεκτοί ἀπό δευμένου ἀνθρώπου ἔχουν ἀνάγκη ἀπό τούς ἄλλους καί γιά τή γνώμη τῶν συμπολιτῶν ἕνα σύντομο σχολιασμό. Πρῶτα-πρῶτα τἁομυαςρτἀήδμιααφταορδοιαῦπνρκάαττίοπυονλ. λὥάσἄτελλἔαχωκατήί μγενγώάμληα τονίζεται ἡ σωστή ἐκτίμηση τῆς πραγματι- ὅτι οὔτε αὐτοί ἔχουν τό ἦθος τοῦ μορφωμένου κότητας, ὅσο εἶναι ἀπαραίτητη προϋπόθε- ἀνθρώπου, γιά τό ὁποῖο τώρα σᾶς μιλάω». ση γιά τήν ἀνάληψη τῆς κατάλληλης κάθε φορά ἐνέργειας καί δράσης. Ἡ ἰατρική μᾶς Καί ἐδῶ θέτει ὁ Ἰσοκράτης τό καίριο βοηθάει νά καταλάβουμε τή σπουδαιότητα ἐρώτημα: «Τίνας οὖν καλῶ πεπαιδευμένους, αὐτοῦ τοῦ χαρακτηριστικοῦ, ἀφοῦ ἡ ἐπιτυ- ἐπειδή τάς τέχνας καί τάς ἐπιστήμας καί τάς χία κάθε θεραπείας ἐξαρτᾶται ἀπό τή σωστή δυνάμεις ἀποδοκιμάζω;». Γιά νά δώσει ὁ ἴδιος διάγνωση τοῦ ἰατροῦ, γιά τή συγκεκριμένη ἀναλυτικά τήν ἀπάντηση: κάθε φορά ἀσθένεια. «Πρῶτον μέν αὐτούς πού ἀντιμετωπίζουν Ὕστερα ὁ Ἰσοκράτης ὑπογραμμίζει τή σωστά τίς περιστάσεις, πού παρουσιάζονται μεγάλη σημασία τῆς καλῆς συμπεριφορᾶς στήν καθημερινή τους ζωή, καί σχηματίζουν στίς σχέσεις μας μέ τούς ἄλλους και μάλι- σωστή γνώμη γιά τήν ἐπικαιρότητα, γνώμη πού στα σέ τέτοιο βαθμό πού οἱ πολλοί αὐτό καί μπορεῖ νά ἀντιμετωπίζει στοχαστικά τό ἑκάστο- μόνο νά θεωροῦν ὡς κύριο χρακτηριστικό τε συμφέρον. Ἔπειτα ἐκείνους πού φέρονται τοῦ μορφωμένου ἀνθρώπου. καθώς πρέπει καί σωστά πρός ὅσους ἐπικοινω- νοῦν μαζί τους καί ὑπομένουμε εὔκολα καί ἄνε- Τρίτον, τό βάρος τῆς μόρφωσης πέφτει τα τίς δυσάρεστες καί ἀπρεπεῖς συμπεριφορές στήν ψυχική δύναμη μέ τήν ὁποία ἀντιμε- τῶν ἄλλων, ἐνῶ οἱ ἴδιοι συμπεριφέρονται ἤπια τωπίζει ὁ ἄνθρωπος τόσο τίς ἡδονές, ὥστε καί ὅπως πρέπει σέ ὅσους συναναστρέφονται. νά μή γίνεται δοῦλος σ’ αὐτές μέ ποικίλες Ἐπιπλέον ἐκείνους πού εἶναι πάντοτε ἐγκρα- μορφές ἐξάρτησης, ὅσο καί τίς συμφορές, τεῖς στίς ἡδονές καί δέν καταβάλλονται πολύ ὥστε νά μήν τόν ἐξουθενώνουν καί ἐξου- ἀπό τίς συμφορές, ἀλλά τίς ἀντιμετωπίζουν δετερώνουν ἔτσι κάθε δυνατότητά του γιά μέ ἀνδρεία καί ἀντάξια μέ τή φύση μας ὡς τήν ἀνάληψη τῆς ἀναγκαίας δράσης. Τό ἀνθρώπων. Τέταρτο, πού τό θεωρῶ καί σπου- νά διατηρήσει κανείς ἀκμαῖο τό ἠθικό του δαιότερο, ἐκείνους πού δέν διαφθείρονται ἀπό ἀπέναντι σέ ὁποιαδήποτε καταστροφή εἶναι πολύ σημαντικό ὄχι μόνο γιά τήν ἐπιβίωσή του, ἀλλά κυρίως γιά τήν ἀνάκαμψη καί 50

τή δυναμική του ἀντίδραση. Ὁ Διονύσιος Καί ὁ Ἰσοκράτης καταλήγει στήν ἀπά- ΜΑΪΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ - ΙΟΥΛΙΟΣ 2019 Σολωμός, στό ποίημά του « Ἡ Ἑλληνίδα μη- ντησή του ὅτι πραγματικά μορφωμένος τέρα», ἐξύμνησε ὑπέροχα αὐτή τή δύναμη, ἄνθρωπος δέν εἶναι ἐκεῖνος, πού διακρί- λέγοντας: νεται σέ μία ἀπό τίς παραπάνω ἰδιότητες, στάσεις ἤ συμπεριφορές, ἀλλά ἐκεῖνος, πού «Χαρές καί πλούτη νά χαθοῦν ἔχει ἀνεπτυγμένες ὅλες τίς δυνάμεις τοῦ καί τά βασίλεια κι ὅλα, νοῦ καί τῆς ψυχῆς του, ὑπογραμμίζοντας τίποτα δέν εἶναι, ἔτσι κατηγορηματικά ὅλο τό πλάτος καί τήν ἄν στητή μένει ἡ ψυχή κι ὁλόρθη». οὐσία τῆς πραγματικῆς παιδείας. Ἔτσι, κα- Καί ὁ Ἄγγλος ποιητής Ράντζιαρ Κίπλινγκ στό ποίημά του «Ἄν μπορεῖς...», λέει σχετικά: Στήν Ἀρχαία Ἑλλάδα «Ἄν μπορεῖς στήν τρικυμία νά κρατήσεις ὁ βασικός σκοπός τῆς ψυχραιμία... παιδείας σέ ὅλη τή ζωή Ἄν μπορεῖς στήν καταστροφή ν’ ἀντέξεις τοῦ ἀνθρώπου, ἦταν καί νά δώσεις κάποια λύση... νά γίνει ἄνδρας ἀγαθός. Ἄν μπορεῖς νά ὑποτάξεις σῶμα, πνεῦμα καί καρδιά... τανοοῦμε πληρέστερα τήν ἐπιγραμματική Ἄν μπορεῖς στήν καταιγίδα νά μή χάνεις ἐρωτηματική φράση του «τίνας οὖν καλῶ τήν ἐλπίδα... πεπαιδευμένους, ἐπειδή τάς τέχνας καί τάς Ἄν μπορεῖς νά εἶσαι ὁ ἴδιος στή χαρά καί ἐπιστήμας καί τάς δυνάμεις ἀποδοκιμάζω;», στήν ὀδύνη... ἡ ὁποία προφανέστατα καταδικάζει τή Ἄν ἡ πίστη στήν ψυχή σου μπρός σέ τίποτα μονομερή κατάρτιση ἑνός ἀνθρώπου σέ δέν σβήνει... ὁποιαδήποτε ἐπιστήμη, τέχνη ἤ ἐπάγγελμα, Ἄν μπορεῖς κάθε λεπτό σου νά ’ναι μιά δη- ἡ ὁποία ἀπό μόνη της δέν τοῦ ἐξασφαλίζει μιουργία καί ποτέ σου νά μή μένεις μέ τα χέρια τόν τίτλο τοῦ πεπαιδευμένου ἀνθρώπου. σταυρωμένα... Ἔ, παιδί μου, τότε πιά... θά μπορέσεις ν’ Κατά συνέπειαν, κατανοοῦμε καλύτερα ἀπολαύσεις, ὅπως πρέπει, τή ζωή σου... τότε καί τή γενική καί ἀφοριστική φράση τοῦ κι ὅλος ὁ οὐρανός καί ἡ γῆ ἀσφαλῶς θά ’ναι Ἀριστοτέλη στά Πολιτικά του, ὅπου πραγμα- δική σου». τεύεται καί τό θέμα τῆς παιδείας καί λέει: Τέταρτο καί σπουδαιότερο χαρακτη- «τό νά ἐπιζητεῖ κανείς παντοῦ τό ἀναγκαῖο καί ριστικό τοῦ μορφωμένου ἀνθρώπου εἶναι χρήσιμο, δέν εἶναι ἴδιον ἐλευθέρου ἀνδρός». νά παραμένει συνετός, ὅταν τόν βρίσκουν Δέν ταιριάζει, δηλαδή, στόν ἐλεύθερο εὐτυχῆ γεγονότα, καί νά μή χαίρει καί καμα- ἄνθρωπο (ἀλλά στόν δοῦλο) τό νά ἐπιζητεῖ ρώνει γιά ὅσα ἀγαθά κατά τύχην ἀπέκτησε, σέ κάθε περίσταση τῆς ζωῆς τό ἀναγκαῖο ἀλλά γιά ὅσα ὁ ἴδιος ἐδημιούργησε μέ τήν καί χρήσιμο γιά τίς ὑλικές ἤ συναισθημα- ἀξιοσύνη καί τή φρονιμάδα του. Εἶναι πολύ τικές ἀνάγκες του. Δέν ἐννοοῦσε, βέβαια, σημαντικό νά εἶναι κανείς δημιουργικός ὁ Ἀριστοτέλης ὅτι ἁπλῶς οἱ ἐλεύθεροι πο- σέ ὁποιοδήποτε τομέα δραστηριοποιεῖται. λίτες ἀσχολοῦνταν μέ τά γράμματα καί τίς Πού σημαίνει, ὅτι δέν ἔχει τόσο σημασία καλές τέχνες καί οἱ δοῦλοι μέ τίς πρακτικές τί διάβασες, τί ἔμαθες ἤ τι πτυχία τυπικά τέχνες. Ἡ γενικότητα τῆς διατύπωσης τῆς κατέχεις, ὅσο τί μπορείς νά κάνεις ἀξιοποι- παραπάνω φράσης του θέλει νά ἐπισημάνει ώντας τίς δυνατότητες πού σοῦ ἔδωσαν οἱ σπουδές σου, ἄν σέ μόρφωσαν πραγματικά. 51

τήν ἀπελευθερωτική δύναμη, πού ἔχει ἡ τό κατ’ ἀρετήν δρᾶν», πού θά πεῖ ὅτι μόνο καλιέργεια τοῦ πνεύματος τοῦ ἀνθρώπου ὅταν κανείς ἐνεργεῖ πάντα σύμφωνα μέ τήν μέ τίς ἐπιστῆμες καί τίς καλές τέχνες, μέ ἀρετή, μπορεῖ νά αἰσθάνεται εὐτυχισμένος. τήν ὁποία ἀπελευθερώνεται, πράγματι, ὁ ἄνθρωπος ἀπό τό σκοτάδι τῆς ἄγνοιας καί Διαπιστώνουμε, λοιπόν, ὅτι στήν Ἀρχαία τῆς ἀμάθειας, ἀλλά καί ἀπό τή δουλεία καί Ἑλλάδα ὁ βασικός σκοπός τῆς παιδείας σέ τήν καταλυτική ἐξάρτηση ἀπό τίς ὑλικές ὅλη τή ζωή τοῦ ἀνθρώπου, ἦταν νά γίνει ἀνάγκες, τίς ἰσχυρές ἐπιθυμίες, τίς ὁρμές ἄνδρας ἀγαθός. Ἀπό μικρός μέσα στήν καί τά ἔνστικτά του. Ἔτσι, μέ τήν πνευμα- οἰκογένεια ἀσκεῖται νά πράττει σύμφωνα μέ τική καλλιέργεια ὁ ἄνθρωπος ἀποκτᾶ μιά τήν ἀρετή, μέ βάση τήν παιδαγωγική ἀρχή ἐσωτερική/ψυχική ἐλευθερία, πού δυνα- ὅτι ἐνάρετοι γινόμαστε πράττοντας ἀγαθά μώνει τή βούλησή του πρός τήν ἐπιδίωξη ἔργα καί ὄχι μέ θεωρητική διδασκαλία. Ὁ καί ἐπιτυχία τοῦ ἀγαθοῦ, πού μόνον αὐτή Ἀριστοτέλης τό τόνιζε αὐτό ἐπιγραμματι- μπορεῖ νά τοῦ χαρίσει τήν εὐδαιμονία. κά στά «Ἠθικά Νικομάχεια»: «Ἅ δεῖ μαθόντας ποιεῖν, πράττοντες μανθάνομεν», δηλαδή ὅσα Μ’ αὐτή τήν ἔννοια στά χρόνια τῆς Ἀνα- πρέπει νά μάθουμε νά κάνουμε, τά μαθαί- γέννησης στήν Εὐρώπη τοῦ 15ου καί 16ου νουμε πράττοντας αὐτά. Καί, ὅταν οἱ γονεῖς αἰώνα ὀνόμασαν ἐλευθέριες τέχνες (artes ἔστελναν πιά τά παιδιά τους στούς δασκά- liberales) τή φιλοσοφία, τίς ἐπιστῆμες καί λους, ζητοῦσαν ἀπ’ αὐτούς νά φροντίσουν τίς καλές τέχνες γενικά. Τίς εἶπαν, ἐπίσης, περισσότερο τήν εὐκοσμία, τήν καθώς πρέ- ἀνθρωπιστικές ἐπιστῆμες, ἀφοῦ πίστεψαν πει συμπεριφορά τῶν παιδιῶν τους, παρά ὅτι μέ τή σπουδή τους, καί ἰδιαίτερα τή τά γράμματα καί τήν μουσική. σπουδή τῶν ἔργων τῆς κλασσικῆς ἀρχαι- ότητας, ὁ ἄνθρωπος ὁλοκληρώνεται καί Σ’ αὐτήν, ὅμως, τή φάση τῆς ἐκπαίδευ- κατακτᾶ τήν ἀληθινή του μορφή. σης τῶν παιδιῶν, ἐκτός ἀπό τόν ἐθισμό τους στήν κόσμια καί ἀξιοπρεπή συμπεριφορά, Ἦθος καί ἀρετή οἱ δάσκαλοι χρησιμοποιοῦσαν σέ εὐρεία κλίμακα «τά ποιήματα ἀγαθῶν ποιητῶν», Τώρα, σ’ αὐτή τήν πρώτη καί βασική δι- ἐπικῶν καί λυρικῶν ἀλλά καί ἄλλων ἀργό- άσταση τῆς παιδείας, τή σφαιρική, δηλαδή τερα, ὅπως ἀναφέρει ὁ Πλάτωνας στόν καί ὁλόπλευρη ἀνάπτυξη τοῦ ἀνθρώπου, Πρωταγόρα. Ἰδιαίτερα, ὅμως, δίδασκαν τήν πρέπει νά ὑπογραμμίσουμε ὅτι κεντρική Ἰλιάδα καί τήν Ὀδύσσεια τοῦ Ὁμήρου, ὥστε θέση ἔχει τό ἦθος, ἡ ἀρετή. Μήν ξεχνᾶμε δικαιολογημένα ἐλέγετο γιά τόν Ὅμηρο ὅτι τό ἰδεῶδες τῆς παιδείας στήν Ἀρχαία ὅτι «τήν Ἑλλάδα πᾶσαν πεπαίδευκεν οὗτος ὁ Ἑλλάδα ἦταν ὁ καλός κἀγαθός πολίτης, νά ποιητής». Καί τοῦτο γιατί πίστευαν ὅτι βλέ- γίνει δηλαδή ὁ καθένας καλός ἄνθρωπος, ποντας οἱ μαθητές τά ζωντανά παραδείγ- ὅπως τό ἐννοοῦμε ἁπλά σήμερα. Ἐκτός ἀπό ματα τῶν ἡρώων τῆς μεγάλης λογοτεχνίας, τήν ἱκανότητά του νά ἀσκεῖ ἄριστα ὅποια διδάσκονταν τήν ἀρετή ἀποτελεσματικό- ἐπιστήμη ἤ τέχνη ἤ ἐπάγγελμα διάλεξε στή τερα ἀπό κάθε προφορική θεωρητική δι- ζωή του, θά πρέπει νά μπορεῖ νά πράττει δασκαλία. Αὐτή τή συνείδηση εἶχε καί ὁ τό ἀγαθό παντοῦ και πάντα. Γιατί ἡ ἀγαθή Μακρυγιάννης στά νεότερα χρόνια, ὅταν πράξη τόν βοηθάει νά διαμορφώσει τό ἄρι- ἔγραφε στά Ἀπομνημονεύματά του: «Διά ὅλα στον ἦθος καί μέ αὐτό νά ἀποκτήσει τήν αὐτά γράφω ἐδῶ... γιά νά χρησιμέψουν στούς εὐδαιμονία στή ζωή του. Ρητά καί λιτά τό μεταγενέστερους καί νά μάθουν νά θυσιάζουν τονίζει αὐτό ὁ Ἀριστοτέλης: «Εὐδαιμονία ἐστί γιά τήν πατρίδα τους καί τή θρησκεία τους πε- ρισσότερη ἀρετή...». (Συνεχίζεται στό ἑπόμενο τεῦχος) 52

ΕΥΔΟΚΙΑ ΜΑΚΡΕΜΒΟΛΙΤΙΣΣΑ Τοῦ κ. Ἀνδρέα Δημάκη, Φιλολόγου - Ἱστορικοῦ Τόν 11ο αἰῶνα τήν αὐτο- 1050 τόν Κωνσταντίνο Ι΄ Δούκα καί ἀπέ- ΜΑΪΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ - ΙΟΥΛΙΟΣ 2019 κρατορική αὐλή τοῦ Βυζαντίου κτησε μαζί του ἑπτά παιδιά, τέσσερις γιούς καί τρεῖς θυγατέρες. Ὁ ἕνας ἀπό τούς γιούς διακυβέρνησαν τρεῖς γυναῖκες σέ λιγότερο τους πέθανε πρίν ἀπό τό 1059. Ὁ πρωτότο- ἀπό ἑκατό χρόνια (Ζωή, Θεοδώρα, Εὐδο- κος Μιχαήλ καί ὁ Κωνστάντιος στέφθηκαν κία). συμβασιλεῖς ἀπό τόν πατέρα τους. Τό 1067 ἡ Εὐδοκία μετά τό θάνατο τοῦ Τό 1060 ἡ Εὐδοκία ἀναγορεύτηκε συζύγου της Κωνσταντίνου Δούκα ἀνέλαβε Αὐγούστα ἕναν αἰῶνα μετά τή Θεοφανώ, τή διακυβέρνηση τοῦ κράτους καί συνέβαλε ἡ ὁποία ἦταν ἡ τελευταία αὐτοκράτειρα, στήν ἐγκαθίδρυση καί τήν ἐπικράτηση τῆς πού τῆς εἶχε ἀπονεμηθεῖ αὐτός ὁ τίτλος. Μέ δυναστείας τῶν Δουκῶν. τήν ἀναγόρευσή της ἀπέκτησε τό δικαίωμα νά ἀπεικονίζεται στά ἀργυρά καί χάλκινα Ἡ Εὐδοκία ἡ Μακρεμβολίτισσα (1021- νομίσματα τοῦ αὐτοκράτορα συζύγου της. 1096) ἦταν ἡ δεύτερη σύζυγος τοῦ βυζαντι- νοῦ αὐτοκράτορα Κωνσταντίνου Ι΄ Δούκα Στίς πηγές μέχρι τό 1066 ἐμφανίζεται (1059-1061) καί ὕστερα τοῦ Ρωμανοῦ Δ΄ μέ τόν τίτλο τῆς Αὐγούστης, σέ χάλκινο Διογένη (1068-1071). Δέν γνωρίζουμε μέ νόμισμα μέ ἀπεικόνιση τοῦ συζύγου της βεβαιότητα τίποτε γιά τήν καταγωγή της. καί στά κείμενα τοῦ Μιχαήλ Ἀτταλειάτη Εἶχε προκισθεῖ μέ ὀμορφιά και εὐφυΐα, ἔζη- καί τοῦ Ζωναρᾶ. σε σέ κύκλο λογίων καί ἦταν συγγενής μέ τίς μεγαλύτερες πνευματικές φυσιογνωμίες Ἡ Εὐδοκία εἶχε ἐμπνεύσει σεβασμό στό τῆς ἐποχῆς της. στενό περιβάλλον τῆς αὐλῆς καί στόν αὐτο- κράτορα κατά τά λεγόμενα τοῦ Μιχαήλ Ψελ- Ἦταν ἀνεψιά τοῦ πατριάρχη Μιχαήλ λοῦ, ὁ ὁποῖος ὑπῆρξε στενός συνεργάτης, Α΄Κηρουλαρίου (1043-1059). σύμβουλος καί φίλος της. Πιθανόν πατέρας της ἦταν ὁ Ἰωάννης Ὁ Κωνσταντίνος Ι΄ Δούκας ἦταν ἔμπι- Μακρεμβολίτης. Στήν ἴδια ἀποδίδονται στος φίλος τοῦ Μιχαήλ Ψελλοῦ καί τοῦ πα- συγγράμματα, πού σήμερα, ἀμφισβητεῖται τριάρχη Κωνσταντίνου Λειχούδη. Ἡ ἄνο- ἡ γνησιότητά τους. δος στό θρόνο τοῦ Κωνσταντίνου Δούκα ἦταν ἔργο τοῦ Ψελλοῦ, τόν ὁποῖο χρησιμο- Ἑπτά αἰῶνες, μετά τή μεσουράνηση στό ποιοῦσε ὡς προσωπικό σύμβουλο καί τοῦ πνευματικό στερέωμα τοῦ Βυζαντίου τῆς εἶχε ἀναθέσει τή διαπαιδαγώγηση τοῦ πρω- Εὐδοκίας ἤ Ἀθηναΐδος, ἔλαμψε τό ἀστέρι τότοκου γιοῦ του Μιχαήλ, πού τόν προόριζε τῆς λογίας Εὐδοκίας τῆς Μακρεμβολίτισ- ὡς διάδοχό του στό θρόνο. Ὁ αὐτοκράτορας σας. Οἱ δύο αὐτές γυναῖκες εἶχαν μελετήσει ἐξέφραζε τό θαυμασμό του γιά τόν πνευμα- σέ βάθος τή φιλοσοφά τῶν ἀρχαίων Ἑλλή- τώδη φιλόσοφο καί τόν εὔγλωττο ρήτορα. Ἡ νων καί ἦταν ἐξίσου φιλομαθεῖς καί πολυ- οἰκογένεια τοῦ Δούκα ἐκπροσωποῦσε τήν μαθεῖς. Ἐχειρίζοντο μέ τρόπο ἀριστοτεχνικό ἀριστοκρατία τῶν πολιτικῶν τῆς πρωτεύου- τή γλῶσσα, ἦταν καί οἱ δύο ὡραιότατες καί σας, ὅπως ἐκπροσωποῦσε τή στρατιωτική ἐπιπλέον ἡ Μακρεμβολίτισσα διακρινόταν ἀριστοκρατία τῆς Μικρᾶς Ἀσίας τήν ἐποχή γιά τούς λεπτότατους τρόπους της. αὐτή ἡ δυναστεία τῶν Κομνηνῶν. Ἡ Εὐδοκία παντρεύτηκε πρίν ἀπό τό 53

Τό 1065 ἡ Εὐδοκία δεσμεύτηκε μέ ὅρκο αἰτιολογία ὅτι τό κράτος εἶχε ἀνάγκη ἀπό στόν ἄνδρα της νά μήν παντρευτεῖ μετά τό μιά ἰσχυρή προσωπικότητα γιά τήν ἀντιμε- θάνατό του καί νά ὑπερασπίσει τά δικαιώ- τώπιση τοῦ τουρκικοῦ κινδύνου, ὁ ὁποῖος ματα τῶν παιδιῶν τους στο θρόνο. Προτοῦ ἀπειλοῦσε τήν αὐτοκρατορία. Ὁ γάμος ἔγινε πεθάνει ὁ αὐτοκράτορας ἀνεκήρυξε τόν τήν 1η Ἰανουαρίου 1068. ἀδελφό του Ἰωάννη Δούκα καίσαρα, τούς δέ γιούς του Μιχαήλ, Ἀνδρόνικο καί Κων- Στήν ἐνέργειά της αὐτή ὑπῆρξε ἀντίδρα- στάντιο ἄφησε κάτω ἀπό τήν ἐπιτροπεία ση ἀπό τόν καίσαρα Ἰωάννη Δούκα, πού τῆς συζύγου του Εὐδοκίας, γιατί σύμφωνα εἶχε ὁρισθεῖ ἀπό τόν ἀδελφό του Κωνστα- μέ τόν Ἰωάννη Σκυλίτζη ἐκτιμοῦσε αὐτήν ντίνο Ι΄ Δούκα ὡς ἐγγυητής γιά τή διασφά- «ὡς σωφρονεστάτην, ὡς ἀκριβεστάτην παι- λιση τῶν δικαιωμάτων διαδοχῆς τῶν τριῶν δαγωγόν καί ἱκανωτάτην εἰς τό νά κυβερνᾶ γιῶν του, ἀπό τόν Μιχαήλ Ψελλό, ὅπως ἐπί- τά κοινά». σης ἀπό μία μερίδα τῆς ἀριστοκρατίας, ἡ ὁποία δέ συμπαθοῦσε τόν Ρωμανό. Ὅταν πέθανε ὁ ἄνδρας της (21-5-1067), ἀφοῦ ἄσκησε ἐπί ἑπτά μῆνες (22 Μαΐου - Μετά τό θάνατο τοῦ πρώτου συζύγου 31 Δεκεμβρίου) ὡς βασιλεύς αὐτοκράτωρ της ἐκδηλώθηκαν ὅλες οἱ ἐξαιρετικές ἀρε- τήν ἐξουσία μέ συμβασιλεῖς τούς δύο γιούς τές τῆς αὐτοκράτειρας Εὐδοκίας, τόσο στό της, τό Μιχαήλ καί τόν Κωνστάντιο, πα- πεδίο τοῦ πνεύματος, ὅσο και στό πεδίο ντρεύτηκε τό Ρωμανό Δ΄ Διογένη μέ τήν τῆς πολιτικῆς. Ἔγινε λαμπρή ἡ διακυβέρνηση τοῦ κρά- τους ὑπό τό σκῆπτρον της, γιατί ὑπῆρχε «μετά σωφροσύνης εἰς ἁπάσας τάς ὑποθέ- σεις τοῦ κράτους πράττουσα τά ἁρμόζοντα», ὅπως βεβαιώνει Μιχαήλ ὁ Ψελλός. Παρουσιάζονταν πάντοτε ὡς πρόεδρος στίς συνεδριάσεις τῆς συγκλήτου καί τῆς γερουσίας, ἀκόμη δέ καί ὅλων τῶν κρα- τικῶν ὀργανισμῶν. Παρακολουθοῦσε μέ ἄγρυπνο βλέμμα καί ἐνδιαφέρον ὅ,τι ἀφο- ροῦσε τό κράτος καί τή διοίκησή του. Οἱ δέ γιοί της ἔτρεφαν γιά τήν ἐξαιρετική ἐκείνη μητέρα σεβασμό, φόβο, ἀλλά καί αἰδημο- σύνη. Μέ τό δεύτερο γάμο της μέ τό Ρωμανό Δ΄ τό Διογένη ἐκδόθηκε γαμήλιο νόμισμα, στό ὁποῖο ἀπεικονίζεται ὁ Χριστός νά εὐλο- γεῖ τό γάμο τοῦ αὐτοκρατορικοῦ ζεύγους. Ἐδῶ βλέπουμε μίαν ἄλλη ἀναβίωση βυ- ζαντινῶν παραδόσεων, σύμφωνα μέ τήν ὁποία ἡ ἔκδοση γαμήλιων νομισμάτων ἦταν συνηθισμένη κατά τόν 5ο αἰῶνα ἐπί τῶν αὐτοκρατόρων Θεοδοσίου Β΄ (408- 450), Μαρκιανοῦ (450-457) καί Ἀναστασίου Α΄ (491-518). Ὑπάρχει στή νομισματοθήκη τῶν Πα- ρισίων ἀνάγλυφο ἐπάνω σέ ἐλεφαντοστό, πού ἀπεικονίζει τόν Ἰησοῦ νά στέφει τήν 54

Εὐδοκία μαζί μέ τόν Ρωμανό. Ἐπίσης, ἡ ἴδια ἀκμαία τή σωματική της ὡραιότητα καί ΜΑΪΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ - ΙΟΥΛΙΟΣ 2019 παράσταση ὑπάρχει σέ χρυσό νόμισμα τοῦ τή δύναμη τοῦ πνεύματος. Ἑπομένως δέν Νομισματικοῦ Μουσείου Ἀθηνῶν. εἶναι ἀδικαιολόγητη ἡ ἐκλογή τοῦ Νικηφό- ρου, πού προτίμησε τήν Εὐδοκία, ἀντί τῆς Ἀπό τό γάμο τῆς Εὐδοκίας καί τοῦ Ρω- κόρης της Ζωῆς, τῆς ὡραιότατης, κατά τούς μανοῦ ἐγεννήθηκαν δυό γιοί, ὁ Νικηφόρος Βυζαντινούς ἱστορικούς, βασιλοπούλας. καί ὁ Λέων, τούς ὁποίους ὁ Ρωμανός ἀνε- κήρυξε συμβασιλεῖς μαζί μέ τό δευτερό- Τό γάμο Εὐδοκίας καί Νικηφόρου ἐμπό- τοκο γιό τοῦ Κωνσταντίνου Ι΄ Δούκα, τόν δισε ὁ εὐσεβέστατος πατριάρχης Κωνστα- Ἀνδρόνικο. ντινουπόλεως Κοσμᾶς. Ὕστερα ἀπό ὅλα αὐτά ἡ Εὐδοκία ἀρνήθηκε τόν ἐν λόγω Μετά τήν ἧττα τοῦ Ρωμανοῦ Δ΄ τοῦ γάμο. Ἔλαβε ὅμως τήν ἄδεια νά ἐπιστρέ- Διογένη στή μάχη τοῦ Μαντζικέρτ (26 ψει στήν Κωνσταντινούπολη, ὅπου πέρασε Αὐγούστου 1071), ἡ φρουρά τῶν Βαράγ- τό ὑπόλοιπο τοῦ βίου της ὡς τήν πρώτη γων ἐπαναστάτησε, ἀνακήρυξε αὐτοκράτο- σταυροφορία (1096) ἀσχολούμενη πιθανόν ρα τό μεγαλύτερο γιό της Εὐδοκίας Μιχαήλ μέ τή μελέτη καί τή συγγραφή. Δούκα ὡς Μιχαήλ Ζ΄ (24-10-1071) καί τήν ἀνάγκασε, ὕστερα ἀπό τήν τύφλωση καί Ἔγραψε τά ἑξῆς ἔργα: «Ὁ πλόκαμος τῆς θανάτωση τοῦ Ρωμανοῦ Διογένη, νά γίνει Ἀριάδνης», «Περί διαίτης μοναζουσῶν», μοναχή καί νά κλειστεῖ μαζί μέ τούς δύο «Τί δεῖ τάς βασιλίδας ἀσκεῖν» κ.ἄ. Πολλοί γιούς τοῦ Ρωμανοῦ σέ μοναστήρι τοῦ Βο- ὑποστηρίζουν ὅτι εἶναι ἡ συγγραφέας καί σπόρου, πού ἡ ἴδια εἶχε ἀνοικοδομήσει. τοῦ ἀρχαιολογικοῦ συγγράμματος «Ἰωνιάς» ἤτοι «συναγωγή θεῶν, ἡρώων τε καί τῶν Τό 1078, μετά τήν παραίτηση τοῦ γιοῦ περί αὐτούς μεταμορφώσεων, μύθων τε καί της, ὁ νέος αὐτοκράτορας Νικηφόρος Γ΄ ἀλληγοριῶν». Βοτανειάτης, ἀφοῦ ἀνῆλθε στό θρόνο, ἠθέ- λησε νά νυμφευθεῖ τή βασίλισσα Εὐδοκία, Συμπερασματικά κατά τήν περίοδο τῆς μέ τήν ὁποία διατηροῦσε καί ἀλληλογραφία. βασιλείας της δόθηκε ἐξαιρετική ὤθηση Ἡ ἐξόριστη βασίλισσα διατηροῦσε ἀκόμη στά γράμματα καί στίς τέχνες στό Βυζάντιο. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ • Νεώτερον Ἐγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν « Ἡλίου», τόμος Θ΄, Ἄρθρο «Εὐδοκία», Ἀθῆναι 1977. • Μεγάλη Σοβιετική Ἐγκυκλοπαίδεια, τόμος ΙΒ΄, Ἐκδοτική Ἑταιρεία «ΑΚΑΔΗΜΟΣ» Α.Ε., Ἀθήνα, 1979. • Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό, τόμος Γ΄, Ἐκδοτική Ἀθηνῶν Α.Ε., 1985. • Ευφροσυνης Κ. Λοντου-Δημητρακοπουλου, Ἑξάβιβλος, Ἀθῆναι 1939. • Ἐθνικό Ἵδρυμα Ἐρευνῶν, Ἰνστιτοῦτο Βυζαντινῶν Ἐρευνῶν, «ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ», τόμος ΙΒ΄, Ἀθήνα 1998. • Ἱστορία τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους, Ἐκδοτική Ἀθηνῶν Α.Ε., τόμος Η΄, Ἀθῆναι 1979. • Γεωργιου Οστρογκορσκυ, Ἱστορία τοῦ Βυζαντινοῦ Κράτους, τόμος Β΄, Ἱστορικές Ἐκδόσεις Στέφανος Βασιλόπουλος, Ἀθήνα, 1979. • Ιωαννου Σκυλιτζη, Χρονογραφία. 55

ΑΘΑΝΆΣΙΟΣ ΔΙΑΚΟΣ - Ο ΑΕΤΟΣ ΤΗΣ ΡΟΥΜΕΛΗΣ Τοῦ κ. Δημ. Γ. Μπράνη, Πολ. ἐπιστήμονα, τ. Σχολικοῦ Συμβούλου Δημ. Ἐκπ. Ο ΑΕΤΟΣ ΤΗΣ ΡΟΥΜΕΛΗΣ! ἑξῆς: Στη θέση «ΚΟΜΠΟΤΑΔΕΣ» συγκέ- ντρωσε πολλά τετράποδα ζῶα: ἵππους, Ὁ Ἀθανάσιος Διάκος, ὁ Ἀετός τῆς Ρού- ὄνους καί ἡμιόνους καί τά ἔβαλε νά τρέξουν, μελης, εἶναι ὁ ἡρωϊκός καί θρυλικός ἥρω- ὅσο δυνατά μποροῦσαν, γιά νά παραπλανή- ας τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπανάστασης τοῦ 1821. σει τούς Τούρκους. Τό σκεπτικό του ἦταν Τόν Απρίλιο τοῦ 1821 πολέμησε μέ τούς νά σηκωθοῦν σύννεφα κονιορτοῦ –σκόνης– συντρόφους του στό Γεφύρι τῆς Ἀλαμάνας, καί νά νομίσουν οἱ Τοῦρκοι, ὅτι οἱ Ἕλληνες τοῦ σημερινοῦ Σπερχειοῦ, τούς Τούρκους. εἶναι πολυάριθμοι. Πολέμησε γενναίως καί ἀνδρείως τόν προ- αιώνιο ἐχθρό τῆς Ἑλλάδας. Τό στρατήγημα μαρτυρεῖ –ἀσχέτως ἐκβάσεως– στρατηγική εὐφυΐα καί τόν Πρίν τή διεξαγωγή τῆς Μάχης, πραγ- πόθο γιά λευτεριά καί λύτρωση. Τόν πόθο ματοποιεῖ στό χωριό ΚΟΜΠΟΤΑΔΕΣ τῆς γιά ἀπαλλαγή ἀπό τό βαρύ καί μακροχρόνιο Φθιώτιδας, ἐλάχιστα ἀπέχον ἀπό τήν πόλη Ὀθωμανικό ζυγό! τῆς Λαμίας κι ἀκριβῶς δίπλα ἀπό τόν πο- ταμό Σπερχειό καί ἔχον ὡς φόντο τό ὄρος Η ΜΑΧΗ ΟΙΤΗ, νοτίως καί βορείως τό ὄρος ΟΘΡΥΣ, μέ τούς συντρόφους του, Συμβούλιο γιά τό Ἡ μάχη διεξήχθη στό Γεφύρι τῆς Ἀλα- ποῦ θά πρέπει νά περιμένουν τούς Τούρ- μάνας – τοῦ σημερινοῦ Σπερχειοῦ. Πολυ- κους πού μέ ἀρχηγούς τούς Πασάδες Κιοσέ άριθμοι οἱ Τοῦρκοι, ὀλιγάριθμοι, «σταγόνα Μεχμέτ καί Ὁμέρ Βρυώνη ξεκίνησαν νά στόν ὠκεανό» οἱ Ἕλληνες. Τούς βλέπουν καταπνίξουν τήν Ἐπανάσταση. καί μένουν ἀγέρωχοι, ἁπτόητοι, ἀτάραχοι, βράχοι ἀκλόνητοι. Τούς πολεμοῦν μέ ἀπί- Τό Συμβούλιο τό ἔκανε κάτω ἀπό τά πα- στευτο ἡρωϊσμό. Μέ ἀπίστευτη ἀνδρεία καί νύψηλα πλατάνια τῆς Πλατείας τῶν Κο- γενναιότητα. Μάχονται καί πολεμοῦν γιά μποτάδων, πού ἔτσι κατέστησαν ἱστορικά. τίς ἀξίες καί τά ἰδανικά, ὅπως πολέμησαν Ἐκεῖ ὑπάρχει καί ἡ προτομή τοῦ Ἀετοῦ τῆς οἱ Μαραθωνομάχοι, οἱ Θερμοπυλομάχοι, οἱ Ρούμελης τοῦ Ἐθνικοῦ Ἥρωα Ἀθανασίου Σαλαμινομάχοι, οἱ Βυζαντινομάχοι. Διάκου. Τό θάνατο δέν τόν φοβοῦνται, τόν πε- ΜΙΑ ΑΓΝΩΣΤΗ ΠΤΥΧΗ ριφρονοῦν. Πολεμοῦν γιά τό ΔΙΠΤΥΧΟ: ΤΗΣ ΜΑΧΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑ - ΠΑΤΡΙΔΑ. Δύο πόλοι ἑνω- μένοι κι’ ἀδιάσπαστοι μέσα στούς αἰῶνες. Ἡ στρατηγική του γιά τή μάχη εἶχε ὡς Ἀγωνίζονται εὐκλεῶς καί πέφτουν ἡρω- ϊκῶς. 56

ΤΟ ΞΙΦΟΣ ΤΟΥ ΜΑΪΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ - ΙΟΥΛΙΟΣ 2019 ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΔΙΑΚΟΥ Ὁ Ἀθανάσιος Διάκος πολεμάει τόν προ- αιώνιο ἐχθρό τῆς Ἑλλάδας ὡς ἄλλος Λεω- νίδας. Σπάει τό σπαθί του. Σπάει ἀπό τή χειμαρρώδη ὁρμή τοῦ Ἀετοῦ τῆς Ρούμελης κατά τοῦ προαιώνιου ἐχθροῦ τῆς Ἑλλάδας. Τόν πολεμάει καί τόν μάχεται μέ ἀνυπέρ- βλητο ἡρωϊσμό. Ἡ μάχη εἶναι γιγαντιαία. Βροντερή. Ὁμηρική. Τραυματίζεται! ΣΥΛΛΗΨΗ ΚΑΙ ΜΑΡΤΥΡΙΚΟΣ ΘΑΝΑΤΟΣ Τραυματισμένος ὁ Ἀθανάσιος Διάκος, πού τοῦ ἔταξαν οἱ Τοῦρκοι. Δέν αλλαξοπί- φεύγει, μέ ὅσες δυνάμεις τοῦ ἀπέμειναν, στησε. Δέν προσκύνησε τό Ἰσλάμ! «ΓΡΑΙ- πρός τά ἐπάνω. ΚΟΣ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ, ΓΡΑΙΚΟΣ ΠΕΘΑΙΝΕΙ!». Πρός τό ὄρος ΚΑΛΛΙΔΡΟΜΟ. Ἀνηφο- Ὁ Ἀθανάσιος Διάκος ἔγινε Ἐθνομάρτυ- ρίζει τήν πλαγιά. ρας. Μαρτύρησε φρικτά: Ἐκεῖ, κάποια στιγμή, συλλαμβάνεται. «Γιά τοῦ Χριστοῦ τήν Πίστη τήν ἁγία Συλλαμβάνεται καί μεταφέρεται μέ ἕναν καί τῆς Πατρίδας τήν Ἐλευθερία». ἡμίονο στό Ζητούνι. Ἔτσι, λεγόταν τότε ἡ Μαρτύρησε γιά τήν Πίστη. Μαρτύρη- Λαμία. σε γιά τό Ἔθνος. Ἔγινε Ἐθνικός Ἥρωας. Ἥρωας τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπανάστασης τοῦ Στό σημεῖο δέ, πού ἔγινε ἡ σύλληψή του, 1821 θρυλικός. στήθηκε μιά μαρμάρινη πλάκα. Ὁ θάνατος τοῦ Ἀθ. Διάκου θέτει στό προσκήνιο κάθε χρόνο τήν μία καί ἀνεπα- Γράφει: «ΕΝΤΑΥΘΑ ΣΥΝΕΛΗΦΘΗ, νάληπτη πραγματικότητα ὅτι Ὀρθοδοξία καί ΤΡΑΥΜΑΤΙΣΜΕΝΟΣ, ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΤΟΥΡ- Ἔθνος, Ἔθνος καί Ὀρθοδοξία ἦταν πάντοτε ΚΟΥΣ ΤΟΝ ΑΠΡΙΛΙΟΝ ΤΟΥ 1821 Ο ΕΘΝΙ- δύο πόλοι ἄρρηκτα ἑνωμένοι. Ἀδιάσπαστοι. ΚΟΣ ΗΡΩΑΣ ΤΗΣ ΑΛΑΜΑΝΑΣ ΑΘΑΝΑ- Καί, ἔτσι θά πρέπει νά μένουν πάντοτε. ΣΙΟΣ ΔΙΑΚΟΣ». Ἄρρηκτοι καί ἀδιάσπαστοι. Τό θέλει ὁ Θεός. Τό θέλει καί Ὅλος ὁ Ἐκεῖ οἱ Τοῦρκοι τοῦ τάζουν «τόν Οὐρανό Ἑλληνικός Λαός. Ὅλος ὁ Ἑλληνισμός ἁπα- μέ τ’ ἄστρα». Τοῦ λένε ὅπως ἐπικράτησε νταχοῦ τῆς γῆς. Καί μᾶς ὑπενθυμίζει, ὅτι ἀπό τή δημώδη ποίηση: «Γίνεσαι Τοῦρκος, δέν μποροῦμε νά ἀντιμετωπίζουμε μέ ἐπι- Διάκο μου, τήν Πίστη σου ν’ ἀλλάξεις;». πολαιότητα καί ἰδεοληψίες τά μεγάλα θέ- ματα τῆς ἐθνικῆς μας ταυτότητας. Καί ἡ ἀπάντηση ἡρωϊκή καί γενναία: «Ἐγώ, Γραικός γεννήθηκα καί Γραικός θά πε- θάνω. Δέν ἀλλαξοπιστῶ. Δέν ἀλλάζω τήν Πίστη μου καί τή Θρησκεία μου. Τή Θρησκεία τοῦ Γλυκυτάτου Ναζωραίου». Ὁ Ἀθανάσιος Διάκος, ὁ Ἀετός τῆς Ρού- μελης, ὁ Ἐθνικός ἥρωας τῆς Ἀλαμάνας ὁδη- γεῖται στόν διά τῆς πυρᾶς θάνατο, ὡς ἐάν ἦταν ἕνας ἀμνός. Ἀνασκολοπίζεται! Δέν δέχτηκε «τόν Οὐρανό μέ τ’ ἄστρα», 57

μια σχολικη εκδηλωση- εκπληξη για την αγια φιλοθεη Τῆς κ. Ζωῆς Γκενάκου, Φιλολόγου Στό τέλος τῆς σχολικῆς χρο- Ἀθηνῶν» παρουσίασε στήν αὐλή τοῦ ἀρχο- νιᾶς –11 Ἰουνίου 2019– στό πλαίσιο τοῦ ντικοῦ της –πού θεωρεῖται μοναδικό δια- σωθέν κτίσμα τοῦ 16ου αἰώνα– μιά θεατρι- διασχολικοῦ πολιτιστικοῦ προγράμματος κή ὁμάδα ἀπό μαθητές ἑπτά διαφορετικοῦ «Ψηφίδες ἔκφρασης: ψηφιδωτῶν ποίησις τύπου σχολείων, Λυκείων και Γυμνασίων, - φιλοκαλικές ψηλαφίσεις» παρουσιάστηκε Εἰδικῆς καί Γενικῆς Ἀγωγῆς καί Ἐκπαιδεύ- στό ἀρχοντικό τῆς οἰκογενείας Μπενιζέλου, σεως. (Εἰδικό Λύκειο Ἰλίου, Εἰδικό ΕΠΑΛ στό κέντρο τῆς Ἀθήνας, μιά θεατρική πα- Ἰλίου, 1ο Γυμνάσιο Ἁγίων Ἀναργύρων, 4ο ράσταση ἀφιερωμένη στήν Ἁγία Φιλοθέη. ΓΕΛ Πετρούπολης, 1ο ΕΠΑΛ Πετρούπολης καί Γυμνάσιο Κρυονερίου). Ὅπως εἶναι γνωστόν ἡ ζωή καί ἡ δρά- ση τῆς «Κυρᾶς τῶν Ἀθηνῶν», ὅπως ἀποκα- Ἡ θεατρική αὐτή ὁμάδα, παρά τό δια- λοῦσαν τήν Ἁγία, δεσπόζει τόν 16ο αἰώνα φορετικό δυναμικό, συνέθεσε ἕνα ἁρμονικό στήν τουρκοκρατούμενη Ἀθήνα καί ἀποτε- σύνολο βασισμένο στό σεβασμό τῆς δια- λεῖ ἕνα ἀσύγκριτο παράδειγμα ἐθνικῆς καί φορετικότητος καί τῆς μοναδικότητος τοῦ θρησκευτικῆς προσφορᾶς. ἀνθρωπίνου προσώπου, παρουσίασε μία παράσταση πού ἐνθουσίασε καί ἐνέπνευσε. Ἀγνοώντας θρησκευτικές καί φυλετικές διακρίσεις, ἡ Ρεβούλα Μπενιζέλου ἵδρυσε στό κέντρο τῆς Ἀθήνας ἕνα Μοναστήρι κατ’ ἀρχήν γιά νά βοηθήσει τήν κακοποιημένη γυναίκα –ὀρθόδοξη ἤ μουσουλμάνα ἀδιά- φορο–. Στόχος νά τή γιατρέψει, νά τῆς μάθει γράμματα, νά τήν κατηχήσει ἄν ἦταν χρι- στιανή καί τέλος νά τῆς μάθει μιά τέχνη γιά νά μπορεῖ νά ζήσει μέ τιμή κι ἀξιοπρέπεια. Παράλληλα, ὅποιος εἶχε ἀνάγκη, γέρος, ἄρρωστος, φτωχός ἤ καταδιωκόμενος εὕρισκε προστασία στόν Ξενώνα, τό Γη- ροκομεῖο, τό Ὀρφανοτροφεῖο κάι τά ἄλλα ἱδρύματα τῆς Μονῆς. Καί τό ἐκπληκτικό καί ἴσως μοναδικό στήν ἱστορία τῆς τουρκο- κρατίας εἶναι ὅτι μέ λεπτομέρειες ὅλη αὐτή ἡ μεγάλη καί πολυσχιδής δραστηριότης τῆς Μονῆς περιγράφεται μέ στοιχεῖα σέ ἔγγραφα τῆς Βενετικῆς Γερουσίας, ἡ ὁποία καί τήν ἐνίσχυσε οἰκονομικά σέ περίοδο μεγάλου διωγμοῦ. Τή ζωή καί τή δράση τῆς «Κυρᾶς τῶν 58

ΕΙΔΗΣΕΙΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ἅλατα καί ὅ,τι ἄλλο εἶχε ἐπικαθήσει ἐπί τῶν ΜΑΪΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ - ΙΟΥΛΙΟΣ 2019 ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ἐπιφανειῶν. «ΑΚΡΟΠΟΛΗ Αὐτοῦ τοῦ εἴδους οἱ ἐκπαιδευτικές δρά- & ΑΝΑΣΤΗΛΩΣΗ» σεις εἶναι πολύ σημαντικές καί ἀνοίγουν ὁρί- ζοντες στά παιδιά γιά νά στραφοῦν καί πρός Σέ ἕνα ἰδιαίτερα ἐνδιαφέρον πρόγραμμα τίς λεγόμενες «κλασσικές» σπουδές, ἤ ἀκόμα εἶχαν τήν εὐκαιρία νά συμμετάσχουν μαθη- ἐάν κινηθοῦν σέ ἄλλα ἐπιστημονικά πεδία τές τῆς Α΄ Λυκείου κατά τό σχ. ἔτος 2018- νά ἔχουν μιά ἐνημέρωση γιά τή σημασία καί 2019. Τίτλος του «Ἀκρόπολη & Ἀναστήλω- τό πολιτιστικό «βάθος» τῆς πατρίδας τους. ση» καί προσφέρθηκε ἀπό τό Ὑπουργεῖο Πο- λιτισμοῦ καί Ἀθλητισμοῦ, διά τῆς Ὑπηρεσίας Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ Συντήρησης Μνημείων Ἀκρόπολης. ΓΛΩΣΣΑ ΣΤΙΣ Η.Π.Α. Ἔλαβαν μέρος 14 Λύκεια τῆς Ἀττικῆς Εἶναι αἰτία χαρᾶς κάθε πληροφορία πού μέ 25 μαθητές τό καθένα, τόν Μάρτιο τοῦ φτάνει σέ μᾶς καί σχετίζεται μέ τή διάδοση 2019. Σύμφωνα μέ τό πρόγραμμα τῆς ἀνω- τῆς διδασκαλίας τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας τέρω ὑπηρεσίας, οἱ ἐκπαιδευτικοί –δύο ἀπό ἐκτός Ἑλλάδος. κάθε σχολεῖο– παρακαλούθησαν ἕνα ἐνημε- ρωτικό σεμινάριο ἀπό τούς/τίς ὑπεύθυνους/ Πληροφορούμαστε ἀπό τίς εἰδήσεις ες τοῦ προγράμματος σέ χῶρο τοῦ Μουσεί- τοῦ «Ἀθηναϊκοῦ Πρακτορείου Εἰδήσεων» ου Ἀκροπόλεως, πού ὁλοκληρώθηκε μέ μιά (ΑΠΕ-ΜΠΕ) τόν Ἰούλιο τοῦ 2019, ὅτι στήν ἐπίσκεψη-ξενάγηση στό Μουσεῖο, ὥστε νά πολιτεία Ντελαγουέαρ (Delaware) τῶν διαμορφώσουν οἱ ἐκπαιδευτικοί μιά πλήρη Η.Π.Α. ξεκινᾶ καί ἐπισήμως ἡ λειτουργία εἰκόνα. Στή συνέχεια 7 σχολεῖα ἀνά ἡμέ- παραρτήματος τοῦ Σχολείου Νέας Ἑλλη- ρα, καθηγητές/τριες καί μαθητές/τριες, ἐπι- νικῆς Γλώσσας τοῦ Α.Π.Θ. σκέφθηκαν τόν βράχο τῆς Ἀκροπόλεως καί ἀκριβῶς στόν χῶρο αὐτό ἐνημερώθηκαν Στήν εἴδηση τοῦ ΑΠΕ, ἀναφέρεται ὅτι ἀπό τούς εἰδικούς τεχνίτες τῆς ὑπηρεσίας τήν ἔγκριση τοῦ ἀνωτέρω προγράμματος ἀναστηλώσεως καί παρακολούθησαν ἐργα- ὑπέγραψε ἡ ἴδια ἡ Ὑπουργός Παιδείας τῆς σίες ἀναστήλωσης ἀπό τό ἐξειδικευμένο τε- ἀνωτέρω πολιτείας, δίνοντας ἔτσι ἰδιαίτερη χνικό προσωπικό, ἕνα σχολεῖο ἀνά ἡμίωρο, βαρύτητα στό γεγονός, προσδίδοντάς του ἀνά σταθμό ἐργασίας καί συντήρησης. Οἱ κύρος καί δείχνοντας ὅτι ἡ ἑλληνική γλῶσσα μαθητές εἶχαν τήν μοναδική ἐμπειρία νά δέν σχετίζεται μόνο μέ τή χρήση κάποιων δοῦν ἀπό κοντά καί νά ἐνημερωθοῦν γιά λέξεων γιά τίς καλοκαιρινές διακοπές. τόν τρόπο ἀποκατάστασης τῶν μαρμάρων τοῦ Παρθενῶνα, νά δοῦν in situ πῶς γί- νεται ὁ καθαρισμός καί ἡ ἀποκατάσταση μαρμάρων πού ἔχουν φθορές ἤ ἀλλοιώσεις ἀπό τίς καιρικές συνθῆκες στό πέρασμα τῶν αἰώνων καί νά δοκιμάσουν οἱ ἴδιοι νά καθαρίσουν καί νά ἀπομακρύνουν μέ τά εἰδικά ξέστρα καί ἐργαλεῖα ἤ ὑγρά τά 59

ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ (Sources Chrétiennes) Kάτω ἀπό τόν ἀνωτέρο τίτ- ἐκδοθέντα τό 1942 πού περιελάμβανε τό λο, στεγάζεται μιά πολύ μεγάλη προσπά- ἔργο τοῦ ἁγ. Γρηγορίου Νύσσης, Εἰς τόν βίον Μωϋσέως, καί τελευταίους μέ αὔξοντα θεια πού ἔχει δώσει στή θεολογία καί ευ- ἀριθμό 600, Κυρίλλου Ἀλεξανδρείας, Σχόλια ρύτερα στήν παγκόσμια γραμματεία, ἔργα εἰς τό κατά Ἰωάννην, βιβλ. 1ον (2018), 602, τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας. Πρόκειται Ἱερωνύμου, Σχόλια εἰς τόν Δανιήλ (2019), γιά μιά ἐργασία ἔκδοσης κριτικοῦ κειμέ- 603, Ἰλαρίου τοῦ Πουατιέ (Πικταύων), Σχόλια νου πού μαζί μέ τήν παράλληλη τοῦ Corpus εἰς τούς Ψαλμούς, τ.ΙΙΙ, Ψαλ. 62-66, (2019). Christianorum ἔχουν ὑποκαταστήσει τό κολοσσιαῖο ἔργο τῆς Ἑλληνικῆς καί Λατι- Ὁ πατερικός λόγος ὀφείλει νά ἀποκτή- νικῆς Πατρολογίας τοῦ Jaques Paul Migne. σει μιά θέση στή ζωή τῶν πιστῶν καί τῆς Πρίν ἀπό ἑβδομῆντα ἑπτά χρόνια, ξεκίνησε Ἐκκλησίας στήν ἐποχή μας. Καί εἶναι μέν αὐτή ἡ δύσκολη προσπάθεια μέσα στή δίνη ἀληθές, ὅτι ἡ ἐποχή μας καί ὁ τρόπος ζωῆς τοῦ Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ὡς προσφορά μας μᾶς ἀποκόπτουν ἀπό τίς πνευματικές ἐλπίδας στόν σπαρασσόμενο κόσμο. Ἱδρυ- μας ρίζες. Παρ’ ὅλα αὐτά ὅμως ἡ μελέτη τῶν τές τῆς σειρᾶς αὐτῆς, ἦσαν τρεῖς μεγάλοι πατέρων μας, εἰδικά γιά ἐμᾶς τούς ὀρθοδό- Γάλλοι θεολόγοι, Ἰησουΐτες, οἱ: Henri de ξους πού ἐπισημαίνουμε παντοῦ ὅτι εἴμα- Lubac (1891-1991), Jean Danielou (1905- στε «Ἐκκλησία τῶν Πατέρων», πρέπει νά λά- 1974) καί Claude Mondésert (1906-1990). βει συστηματικό χαρακτήρα. Δέν πρέπει νά Ἑβδομῆντα ἑπτά χρόνια μελετῶν καί ἐκδό- ἐγκαταλειφθεῖ. Γι’ αὐτό καί οἱ διδάσκοντες σεων, προσφορά στόν χριστιανικό κόσμο. τά σχετικά μαθήματα στίς Θεολογικές μας Γιά τήν ἱστορία ἀναφέρουμε ὅτι μέχρι σή- Σχολές, ἀλλά καί οἱ σχετιζόμενοι –κυρίως μερα ἔχουν ἐκδοθεῖ 560 τόμοι, μέ πρῶτον γραμματολογικά στίς Φιλοσοφικές μας Σχο- λές– πρέπει νά συντελέσουν στήν εὐρύτερη διάδοση τῶν κειμένων αὐτῶν μέ μελέτες κατανοητές ἀπό τούς μέσης καί ἀνώτερης παιδείας πιστούς. Γι’ αὐτό εἶναι ἐξόχως συγκινητικό νά σέ ὑποδέχε- ται ἡ σειρά τῶν τόμων τῶν Sources Chrétiennes, στήν πρώτη αἴθουσα τῆς Βιβλιο- θήκης τοῦ Καθολικοῦ Ἰνστι- τούτου στό Παρίσι. Ἐκτός ἀπό τή Δυτική Χριστιανοσύ- νη, πρέπει κυρίως νά τούς ἀκούσουμε ἐμεῖς. Γ.Μ. 60

εισ Μνημοσυνον ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΜΑΥΡΙΚΑΚΗΣ (1928-1/12/2018) Ὁ ἀείμνηστος Γεώργιος Μαυρικάκης, τῆς Χ.Ε.Ε. καθώς καί μέλος τοῦ Δ.Σ. τοῦ ΜΑΪΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ - ΙΟΥΛΙΟΣ 2019 γεννήθηκε στή Νεάπολη Λασηθίου Κρήτης. «Ἀπ. Παύλου». Τά τελευταῖα χρόνια ἡ βε- Ἄριστος μαθητής, σπούδασε στή Μαθημα- βαρυμένη ὑγεία του δέν τοῦ ἐπέτρεπε τή τική Σχολή τοῦ Παν/μίου Ἀθηνῶν. Διορί- συμμετοχή σέ ἐκδηλώσεις καθώς καί τήν στηκε στή Μέση Ἐκπαίδευση καί φοίτησε προσφιλή του συγγραφική ἐνασχόληση, κα- στήν τότε μετεκπαίδευση, στό Διδασκαλεῖο θώς γιά δεκαετίες ὑπῆρξε τακτικός ἀρθρο- Μέσης Ἐκπαιδεύσεως ἀποκτώντας ἔτσι γράφος στά περιοδικά «Ἑλληνοχριστιανική τυπικά καί οὐσιαστικά προσόντα γιά τήν Ἀγωγή», «Ἀκτίνες» κ.ἄ. Κυρίως θέματα τῶν ὑπηρεσιακή του ἐξέλιξη καί σταδιοδρομία. ἄρθρων του ἦταν τά ἐπιστημονικά πεδία Προήχθη σέ Λυκειάρχη καί σέ Γενικό Ἐπι- πού σχετίζονται μέ τήν Ἀστρονομία, μέ τήν θεωρητῆ Μέσης (Δ/θμιας σήμερα) Ἐκπαι- ἔννοια τοῦ χρόνου, τή διδακτική τῶν μα- δεύσεως (ΓΕΜΕ). Εὐγενής καί διακριτικός, θηματικῶν, κ.λπ. διακρινόταν γιά τήν θερμή του πίστη καί τή συνεπή πνευματική του ζωή. Διακόνη- Νυμφευμένος μέ τήν ἐπίσης φιλόλογο σε γιά δεκαετίες ὡς κυκλάρχης Φιλικῶν ἐκπαιδευτικό Ἀθηναΐδα Σκαρδάση, ἀπέκτη- Κύκλων Ἀνδρῶν. σαν ἕξι τέκνα, καί γιά ὅσους τόν γνωρίσαμε, ὑπῆρξε πρότυπο πατέρα καί οἰκογενειάρχη. Ἀπό τήν νεανική του ἡλικία ὑπῆρξε τα- κτικό καί συνεπές μέλος τῆς Χ.Ε.Ε.Λ. καί Ὁ Θεός νά ἀναπαύει τήν ψυχή του. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΑΡΔΕΛΛΗΣ (9/2/1937-23/4/2019) Τά Μέλη, οἱ συνεργάτες καί οἱ φίλοι τῆς Γυμνάσιο τῆς πόλης. Διετέλεσε πρόεδρος Χριστιανικῆς Στέγης Βόλου «Ὁ Ἀπόστολος τῆς στέγης «Ὁ Ἀπόστολος Παῦλος» ἐπί Παῦλος», πενθοῦν. Λυποῦνται βαθύτατα πολλά ἔτη. γιατί δέν θά εἶναι πλέον μαζί τους ὁ ἄνθρω- πος, τοῦ ὁποίου ἡ παρουσία ἦταν ἄρρηκτα Τή θέση αὐτή τήν ὑπηρέτησε «ἐξ ὅλης συνοδεμένη μέ τό πνευματικό-ἐκπαιδευτικό τῆς ψυχῆς καί τῆς ἰσχύος αὐτοῦ», ὅπως ἔργο αὐτῆς τῆς Στέγης. ἐξάλλου καί τό λειτούργημά του ὡς ἐκπαι- δευτικοῦ καί αὐτό τοῦ οἰκογενειάρχου. Ὁ ἀείμνηστος Κώστας Σαρδέλλης σπού- Μέ τήν ἀντάξια σύζυγό του δημιούργη- δασε Φυσική στό Πανεπιστήμιο Ἀθηνῶν. σαν οἰκογένεια-πρότυπο «τήν κατ’ οἶκον Ἐργάστηκε στήν Ἀθήνα καί κυρίως στό ἐκκλησία» καί χάρηκε παιδιά καί ἐγγόνια. Βόλο, ὅπου διετέλεσε Γυμνασιάρχης σέ Τά Μέλη οἱ συνεργάτες καί οἱ φίλοι τῆς 61

Στέγης θά θυμοῦνται γιά πάντα τήν ἤρεμη, ἀφιέρωσαν τίς ὁμιλίες τους στή μνήμη του, σεμνή, χαμογελαστή μορφή τοῦ προέδρου ἐπιλέγοντας μερικά περιστατικά ἀπό τή της, τόν μεστό πνευματικό του λόγο, τόν ζωή του. Πρόκειται γιά τούς: Κωνσταντῖνο διοργανωτή τῶν ἡμερήσιων ἐκδρομῶν μέ Μαυρομμάτη, πρώην λυκειάρχη τοῦ ἀνω- τό πλούσιο προσκυνηματικό, ἱστορικό, γε- τέρω σχολείου καί τούς παλαιούς μαθητές ωγραφικό ψυχαγωγικό πρόγραμμα. του: Κωνσταντῖνο Γουργουλιάνη, πρώην πρύτανη τοῦ Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Ὅλα αὐτά καί ἄλλα πολλαπλάσια θά καί Κωνσταντίνο Λούλη, ἐπιχειρηματία καί ἀνήκουν πλέον στό «τότε», ὅταν ὁ Κων- πρώην πολιτικό διοικητή τοῦ Ἁγίου Ὄρους. σταντῖνος Σαρδέλλης ἦταν μαζί μας. Ἐξάλλου κατά τό μνημόσυνό του, τῆς Γιατί τώρα αὐτός ἀναπαύεται «ἐν σκη- 1.6.2019, παρέστη καί λειτούργησε ὁ ἐκ Βό- ναῖς δικαίων», «ἐν χώρα ζώντων». Ἐμεῖς λου καταγόμενος μητροπολίτης Κερκύρας μένουμε μόνοι μας καί θά ἐπαναλαμβάνου- κ.κ. Νεκτάριος, ὁ ὁποῖος ἦταν ἐπίσης μαθη- με, ὅσο ζοῦμε, μέ πόνο ψυχῆς, πώς χάσαμε τής τοῦ Κωνσταντίνου Σαρδέλλη, τόσο στό τόν πολυτιμότατο φίλο, τόν ἀνεπανάληπτο σχολεῖο ὅσο καί στίς Χριστιανικές Μαθητι- συνεργάτη, τόν φίλτατο ἀδελφό μας. κές Ὁμάδες (ΧΜΟ) τοῦ «Ἀποστόλου Παύ- λου». Τό τέλος δέ τοῦ κηρύγματός του, τό Αἰωνία θά εἶναι ἡ μνήμη του καί γλυ- ἀφιέρωσε στίς μνῆμες ἐκείνης τῆς ἐποχῆς κύτατη ἡ ἀνάμνησή του. πού μέ τή ζωή του, τίς ὁδηγίες του καί τή σωστή καθοδήγησή του τόν ἐνέπνευσε καί Νά σημειωθεῖ ὅτι στίς 15.5 2019 πραγ- τόν στήριξε στίς πνευματικές του ἀναζη- ματοποιήθηκε στό Βόλο μεγάλη συνάντηση τήσεις. τῶν ἀποφοίτων του 2ου Γυμνασίου-Λυκείου Βόλου, οἱ ὁποῖοι εἶχαν καθηγητή τόν Κων- σταντῖνο Σαρδέλλη καί οἱ τρεῖς ὁμιλητές, 62

Βιβλίο-παρουσιάσεις ΜΑΪΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ - ΙΟΥΛΙΟΣ 2019 Εὐάγγελος Ἰω. Κιούσης Λεξικό λογίων φράσεων τῆς Νεοελληνικῆς Ἀθήνα, 2019 (β΄ ἐκδ.), σ. 676, αὐτοέκδοση. Ὁ ἐκλεκτός φιλόλογος καί Γυμνασιάρχης κ. Εὐάγγελος Κιούσης ἐξέ- δωσε σέ ἕναν ὀγκώδη τόμο ἐξ 676 σ., σέ δεύτερη ἔκδοση, συμπληρω- μένη καί βελτιωμένη, τό «Λεξικό λογίων φράσεων τῆς νεοελληνικῆς». Συστηματικός στήν ἐργασία του ὁ κ. Κιούσης, ἐργάζεται μεθοδικά καί στό λεξικό αὐτό ὅπως καί σέ ἄλλα ἀντίστοιχα προγενέστερα ἔργα του. Ὁ σ. στό ἐγχείρημά του αὐτό, πέτυχε νά συγκεντρώσει καί νά κατα- τάξει πλῆθος λογίων φράσεων, πού ἀκόμα καί σήμερα χρησιμοποιοῦμε καί προέρχονται ἀπό τήν ἀρχαία, βυζαντινή καί λόγια παράδοσή μας. Κάποιες ἀπό τίς φράσεις αὐτές, ἄλλοι τίς χρησιμοποιοῦν γνωρίζοντας τή σημασία τους καί ἄλλοι, πολλές ἐξ αὐτῶν, χωρίς νά γνωρίζουν τό ἀκριβές τους νόημα. Ὁ κ. Κιούσης ἀνέλαβε καί ἔφερε εἰς πέρας ἕνα ἐπίπονο ἔργο τό ὁποῖο ὁ ἀναγνώστης ἀντιλαμβάνεται ἀμέσως μέ τό ἄνοιγμά του. Γιατί δέν παραθέτει ἁπλῶς τή φράση, ἀλλά δίνει καί τό ὀρθό νόημα καί τήν ἀρχική της σημασία, ἐπεξηγεῖ, δίδει τήν ἀρχική της προέλευση, παραθέτει παραδείγματα ἀπό σύγχρονες πηγές πού τή χρησιμοποιοῦν καί κατορθώνει ἐν τέλει νά δείξει τήν ἀδιάκοπη συνέχεια καί ἑνότητα τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας. Τό ἔργο αὐτό δέν εἶναι ἀναγκαῖο μόνο στούς φιλολόγους, ἀλλά καί σέ κάθε μορφωμένο Ἕλληνα. Ὁ κ. Κιούσης ἀξίζει συγχαρητηρίων καί ἐπαίνων, ὄχι μόνο γιά τόν κόπο πού κατέβαλε, ὄχι μόνο γιά τό χρόνο πού «δαπάνησε», ἀλλά κυρίως γιατί σέ περίοδο οἰκονομικῆς κρίσης, ἀνέλαβε καί τό οἰκονομικό κόστος, ἀφοῦ τό ἔργο αὐτό δέν ἐξεδόθη ἀπό κάποιο ἐκδοτικό οἶκο, ἀλλά εἶναι αὐτοέκδοση. Εἶναι μιά προσπάθεια πού ὅλοι πρέπει νά στηρίξουμε. Ι.Μ. Ἀλέξανδρος Κακαβούλης Τά οὐσιώδη τῆς παιδείας μας-Ἐπείγουσα ἀναζήτηση Ἀθήνα 2019 σ. 212, αὐτοέκδοση. Μέ τό νέο ἔργο πού μᾶς προσφέρει ὁ καθηγητής Παν/μίου καί ἐκλεκτός ἀρθρογράφος τοῦ περιοδικοῦ μας κ. Ἀλέξανδρος Κακαβούλης, ἔρχεται νά ἐπισημάνει τίς πιό οὐσιαστικές πλευρές τῆς παιδείας μας ἀλλά καί τίς ἀδυναμίες της. Ἀδυναμίες πού μέ τήν πάροδο τοῦ χρόνου καί μέ τήν ἀδιαφορία μας, ἀφήνονται καί ὁδηγοῦνται σέ μιά φθίνουσα πορεία, πού συμπαρασύρει σέ χαμηλότατα ἐπίπεδα τό ὅλο ἐκπαιδευτικό μας σύστημα. 63

Τό ἔργο διαρθρώνεται σέ εἴκοσι τέσσερα κεφάλαια, ταξινομημένα σέ δύο μέρη, καί ἀναφέρονται αὐτοτελῶς σέ θέματα πού συνδέονται ἄμεσα μέ τήν παιδεία μας. Πολλά ἀπό τά κεφάλαια αὐτά, κατά τήν μαρτυρία τοῦ σ. ἔχουν ἀποτελέσει ἀντικείμενο ἐπεξεργασίας ἀπό ὁμάδα καθηγητῶν Παιδα- γωγικῆς καί Ψυχολογίας, πού συντονίζει ὁ σ. καί ἔτσι οἱ διαπιστώσεις προσλαμβάνουν ἰδιαίτερο κύρος. Ἀξίζουν ἰδιαίτερες εὐχαριστίες πρός τόν σ. γιά τόν κόπο πού δε- καετίες καταβάλλει γιά τήν παρατήρηση τῆς πορείας τῆς Παιδείας μας, κυρίως ὅμως γιά τίς πάντοτε εὔστοχες κρίσεις καί προτάσεις του, ὅπως αὐτές πού καί στό παρόν πόνημα περιλαμβάνονται. Ι.Μ. Παῦλος Ἀθ. Παλούκας Ἕνας διαβατάρης τῆς ζωῆς ἄφησε τήν… πατημασιά του αὐτοέκδοση, Ἰωάννινα 2019, σσ. 140. Κυκλοφόρησε πρόσφατα, στά Ἰωάννινα, σέ αὐτοέκδοση, τό βιβλίο – αὐτοβιογραφία τοῦ ἀγαπητοῦ φίλου καί συναδέλφου Παύλου Ἀθ. Παλούκα, Ἐπίτιμου Σχολικοῦ Συμβούλου Β/θμιας Εκπ/σης, μέ τόν εὑρηματικό καί ποιητικό τίτλο, Ἕνας διαβατάρης τῆς ζωῆς ἄφησε τήν… πατημασιά του, ἀνεξίτηλο ἴχνος τῆς χριστιανικῆς του ζωῆς, μέ προμε- τωπίδα τή ρήση τοῦ Ἀποστόλου Παύλου, «Καυχᾶσθαι δή οὐ συμφέρει μοι…» καί μέ συγκινητική ἀφιέρωση στούς ἀγαπητούς του συγγενεῖς. Ἕνα πολυσέλιδο πόνημα, 140 σελίδων, μέ θαυμάσιο εἰκαστικό ὑλικό, στά ἐξώφυλλα καί στό ἐσωτερικό τοῦ βιβλίου, πού ἀναφέρεται ἀνα- λυτικά στήν πορεία τοῦ συγγραφέα (οἰκογενειακή - ἐπαγγελματική) καί στήν προσφορά του στήν ἐκπαίδευση, στά γράμματα καί στό λαϊκό μας πολιτισμό. Τό βιβλίο, μετά ἀπό ἕνα συνοπτικό, ἀλλά ἐξαιρετικό προλογικό σημείωμα, μέ φιλοσοφική διάσταση, δομεῖται σέ δύο μέρη. Τό Α΄ μέρος περιλαμβάνει ἕνα ἐκτενές curriculum vitae, πού σφραγίζεται ἔντονα ἀπό τίς βιωματικές ἀναπολήσεις τοῦ συγγραφέα καί τίς νο- σταλγικές ἀναδρομές στό παρελθόν. Τό Β΄ μέρος τοῦ βιβλίου, με τίτλο 47 χρόνια ἐργογραφίας, περι- λαμβάνει τό σύνολο τῆς συγγραφής του, ἡ ὁποία ἀρχίζει τό 1972 καί συνεχίζεται ἀμείωτη ὥς σήμερα. Ἕνας χείμαρρος ποικίλων δημοσιευ- μάτων (429 στόν ἀριθμό), πού καλύπτουν ἕνα εὐρύτερο ἐπιστημονικό φάσμα καί ἀποκαλύπτουν τήν ἐκπληκτική γραφίδα τοῦ συγγραφέα, πού ἐξακτινώνεται ἐπιτυχῶς σέ ὅλους τούς τομεῖς τοῦ ἐπιστητοῦ. Ἐκφράζουμε τά θερμότατα συγχαρητήρια στόν σ. γιά τή συγγρα- φική του παραγωγή, εὐχόμενοι ὁλόψυχα, νά συνεχίσει, εὐδόκιμα, μέ τή βοήθεια τοῦ Θεοῦ, θεῖον δώρημα, τήν ὅλη του πνευματική δημιουργία, ἀέναη, γόνιμη και διηνεκή. Ἀγγ. Στέφος, δ.φ. 64

Ἀξίζει νά διαβάζετε ΕΤΟΣ 65ο • Ἰούλιος - Αὔγουστος 2019 • Ἀρ. 634 ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΔΟΣ m «Μικρές, ἀθόρυβες πράξεις ἀρετῆς» m «Δεκαπενταύγουστος. Προσδοκώντας τὸ θαῦμα» m «Αἰδὼς Ἀργεῖοι!» m «45 χρόνια Ἀττίλα στὴ μαρτυρικὴ Κύπρο» Τὸ μηνιαῖο Ὀρθόδοξο Χριστιανικὸ Περιοδικὸ Περιοδικὸ μὲ ἱστορία μεγαλύτερη τῶν 50 ἐτῶν, μὲ τὴν ἱστορία τῶν 100 χρόνων του κοντὰ στὸν ποὺ ἀπευθύνεται στὴ γυναῖκα, στὴν πνευματικὴ ἑλληνικὸ λαό. καὶ κοινωνική της παρουσία. ΕΠΙΣΤΗΜΗ-ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ-ΓΡΑΜΜΑΤΑ-ΤΕΧΝΗ ΕΤΟΣ 82ο= | ΙΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2019 | ΑΡΙΘ. 776 «Ἡ θέση τοῦ ἀνθρώπου στὸ Σύμπαν» «Ἠθικοδογματικὴ θεώρησις τῶν ἐκτρώσεων» «Εἰσαγωγὴ στὴ φιλοσοφικὴ ἔννοια τῆς Ὀντολογίας» Τὸ περιοδικὸ γιὰ τὴν Ἐπι- Νεανικὸ περιοδικὸ τῆς “Χρι- Τὸ μηνιαῖο παιδικὸ περιοδικὸ στήμη, τὰ Γράμματα καὶ τὴν στιανικῆς Φοιτητικῆς Ἑνώσεως” ποὺ κυκλοφορεῖ ἀπὸ τὸ 1946 Τέχνη, μὲ τὸ ἔνδοξο πα- – μὲ τὸν ἐνθουσιασμὸ τῆς νεότη- – ἕνας πολύτιμος πνευμα- ρελθὸν καὶ τὸ δυναμικό “πα- τας καὶ τὴ σφραγῖδα τῆς πίστης τικὸς φίλος γιὰ τὰ Ἑλληνό- ρών” στὶς μάχες του κατὰ τοῦ καὶ τῆς παιδείας. πουλα. ὑλισμοῦ καὶ τῆς ἀπιστίας.

ST RESS PO «EΛΛΗΝΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΑΓΩΓΗ» P ΚΑΡΥΤΣΗ 14, Τ.Τ. 10561 X+7 ΑΘΗΝΑ ΚΩΔΙΚΟΣ: RESS POS 01 1213 KEMΠ. Κ. P 540 T EKΔΟΣΕΙΣ Χριστιανικῆς Ἑνώσεως Ἐκπαιδευτικῶν Λειτουργῶν • Σπυρ. Καλλιάφα: ΤΟ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΓΕΝΕΤΗΣΙΟΥ ΟΡΜΗΣ_______________________ 3,00 € ΕΘΝΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΙΣ, ΦΥΣΙΚΟΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΑΙ & ΠΑΙΔΕΙΑ___________ 3,00 € ΤΑ ΠΕΝΤΕ ΠΡΩΤΑ ΠΑΙΔΙΚΑ ΕΤΗ ἔκδοσις Γ΄_____________________________________ 5,00 € • Ἰ. Θ. Κολιτσάρα: ΠΑΡΟΙΜΙΑΙ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΛΑΟΥ τόμοι Β΄ & Γ΄ ἕκαστος_______________________ 6,00 € Η ΑΠΑ ΓΡΑΦΗ ΔΙΑ ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΚΑΙ ΤΗΝ ΜΟΡΦΩΣΙΝ ΤΟΥ_________________________ 3,00 € Ο ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΣ ΗΓΕΤΗΣ____________________________________________________ 10,00 € • Β. Χαραλαμποπούλου: Η ΣΧΟΛΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ_____________________________________________________ 3,00 € Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΙΣ ΤΟΥ ΥΠΟΔΟΥΛΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ________________ 3,00 € ΤΟ ΠΑΙΔΙΚΟ ΚΑΙ ΕΦΗΒΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟ_____________________________________________ 3,00 € • Μ. Debesse: ΣΤΑΘΜΟΙ ΑΓΩΓΗΣ____________________________________________________________ 5,00 € • G. Allport: ΤΟ ΑΤΟΜΟΝ ΚΑΙ Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΟΥ____________________________________________ 6,00 € • Ίωάν. Ἀντωνίου: ΠΩΣ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΖΩΜΕΝ ΤΑΣ ΑΣΘΕΝΕΙΑΣ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΜΑΣ ΑΠΟ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΑΠΟΨΕΩΣ____________________________________________________ 3,00 € • ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΝΕΔΡΙΩΝ ΤΗΣ Χ.Ε.Ε.Λ.: ΤΑ ΕΛΛΗΝΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑ ΙΔΑΝΙΚΑ ΕΙΣ ΤΗΝ ΠΑΙΔΕΙΑΝ ΜΑΣ____________________ 6,00 € Η ΜΟΡΦΩΣΙΣ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΟΣ_________________________________________ 6,00 € Η ΨΥΧΑΓΩΓΙΑ ΩΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟΝ ΠΡΟΒΛΗΜΑ_________________________________ 6,00 € Ο ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΣ ΕΙΣ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗΝ ΤΟΥ______________________________________ 6,00 € Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΣ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ_______________________________________ 6,00 € ΟΔΗΓΉΤΙΚΗ, ΚΥΒΕΡΝΗΤΙΚΗ___________________________________________________ 6,00 € ΤΑ ΟΠΤΙΚΟΑΚΟΥΣΤΙΚΑ ΜΕΣΑ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ____________________________________ 6,00 € ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ_____________________________________________ 6,00 € ΠΑΡΑΔΟΣΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΔΟΣ____________________________________________________ 6,00 € ΤΟ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΝ ΠΝΕΥΜΑ ΕΙΣ ΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΙΝ__________________________ 6,00 € ΘΕΜΕΛΙΩΔΕΙΣ ΑΞΙΕΣ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΕΙΑ__________________________________________ 6,00 € Η ΕΘΝΙΚΗ ΜΑΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ___________________________________________________ 6,00 € ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ____________________ 6,00 € ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΠΑΙΔΕΙΑ______________________________________________________ 6,00 € ΠΑΙΔΕΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ__________________________________________ 6,00 € Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ ΤΟΥ ΜΕΛΛΟΝΤΟΣ______________________________________ 6,00 € Η ΚΡΙΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ___________________________________________ 6,00 € ΠΡΟΣΩΠΟ ΚΑΙ ΠΑΙΔΕΙΑ_______________________________________________________ 6,00 € ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΠΑΙΔΕΙΑ_____________________________________________ 6,00 € ΑΝΑΤΟΜΙΑ ΤΩΝ ΣΧΟΛΙΚΩΝ ΑΠΟΤΥΧΙΩΝ______________________________________ 6,00 € ΝΕΕΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ ΚΑΙ ΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΝΕΟΛΑΙΑΣ______________________________ 10,00 € ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ______________ 10,00 €

Έτος ΞΘ΄ • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2019 • ΑΡΙΘ. 634 ΔΙΜΗΝΙΑΙΟ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ì ΣΠΟΡΑ ΚΑΙ ΣΥΓΚΟΜΙΔΗ (ΘΕΜΕΛΙΩΔΗ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΑΓΩΓΗΣ) ì ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ ΜΕ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ ì ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΜΑΝΑΤΖΜΕΝΤ ΣΤΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ ì ΤέσσερΕις Ιερωμένοι διδάσκαλοι τοῦ Γένους ποῦ Ασχολήθηκαν μέ τήν Αστρονομία ì Ο ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΔΡΟΣΙΝΗΣ ΣΤΗ ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

Περιεχόμενα 67 ΣΧΟΛΙΑ.......................................................................................65 «Τέκνα μου Πάργιοι, 78 ΣΠΟΡΑ ΚΑΙ ΣΥΓΚΟΜΙΔΗ πρὸς διαφύλαξιν τῆς πί- 82 (ΘΕΜΕΛΙΩΔΗ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΑΓΩΓΗΣ) στεως καὶ ἐλευθερίαν τῆς Τοῦ κ. Ἠλία Λιαμῆ .......................................................................67 πατρίδος φροντίσατε νὰ συστήσετε ἀνυπερθέτως ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ σχολεῖον ἑλληνικόν, δι’ οὗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ ΜΕ θὰ γνωρίσωσι τὰ τέκνα σας ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ ὅσα ἐσεῖς ἀγνοεῖτε». Τοῦ κ. Νικολάου Ραγκούση .....................................................71 «Πρέπει νὰ στερεώνετε ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ σχολεῖα ἑλληνικὰ νὰ φωτί- ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ- ζωνται οἱ ἄνθρωποι. διότι ΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΜΑΝΑΤΖΜΕΝΤ διαβάζοντας τὰ ἑλληνικὰ ΣΤΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ τὰ ηὗρα, ὅπου φωτίζουν ΜΟΝΑΔΩΝ και λαμπρύνουν τόν νοῦ Τοῦ κ. Ἠλία Γεραρῆ......................................................................78 τοῦ μαθητοῦ ἀνθρώπου, καθὼς φωτίζει ὁ ἥλιος ΤέσσερΕις Iερωμένοι διδάσκαλοι τήν γῆν, ὅταν εἶναι ξαστε- του Γένους που ασχολήθηκαν ριὰ καὶ βλέπουν τὰ μάτια με την αστρονομία μακρυά, ἔτζι βλέπει καὶ Τοῦ κ. Κωνσταντίνου Μαυρομµάτη.......................................89 ὁ νοῦς τὰ μέλλοντα. Ἀπει- κάζουν ὅλα τὰ καλὰ καὶ τὰ Ο ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΔΡΟΣΙΝΗΣ κακά, φυλάγονται ἀπὸ κάθε ΣΤΗ ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ λογῆς κακὸν καὶ ἁμαρτίαν. Τοῦ κ. Ἀναστάσιου Ἀγγ. Στέφου...............................................95 διότι τὸ σχολεῖον ἀνοίγει τὴν ἐκκλησίαν. μανθάνομεν BIΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ..........................................99 τί εἶναι Θεός, τί εἶναι Ἁγία προτεραιότητες ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ........99 Τριάς, τί εἶναι ἄγγελοι, τί εἶναι ἀρετή, τί εἶναι δαίμο- ΔΙΜΗΝΙΑΙΟ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ νες, τί εἶναι ἄγγελοι, τί εἶναι ἀρετή, τί εἶναι δαίμονες, τί Ὄργανο τῆς Χριστιανικῆς Ἑνώσεως Ἐκπαιδευτικῶν Λειτουργῶν εἶναι κόσμος. Τὸ σχολεῖον Ἐγκεκριμένο ἀπό τό Ὑπουργεῖο Παιδείας. Ἀριθμός Ἐγκρ. 1717/15.2.1952 φωτίζει τοὺς ἀνθρώπους καὶ Ἱδρυτής: Ἰ. Θ. Κολιτσάρας (†1989) ἀνοίγουν καὶ μανθάνουν τὰ Ἐκδότης - Ἰδιοκτήτης: Χ.Ε.Ε.Λ. μυστήρια τῆς πίστεως καὶ Καρύτση 14, 105 61 Ἀθήνα, Τηλ.-Fax: 210 32.27.100 διαβάζουν τὰ ἀδέλφια τὴν Ὑπεύθυνος σύμφωνα μέ τό νόμο καί ἐπιμελητής ἐκδόσεως: θείαν καὶ ἱερὰν Γραφήν». Ἰωάννης Μαρκότσης, Διαγόρα 35, 153 44 Γέρακας, Τηλ.: 210 66.12.399 Διευθύνεται ἀπό Συντακτική Ἐπιτροπή Ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλὸς Δημιουργικό - Ἐκτύπωση «Λυχνία Α.Ε.» Ἀνδραβίδας 7, 136 71 Χαμόμυλο Ἀχαρνῶν Τ. 210 3410436, F. 210 3425967 • www.lyhnia.com, [email protected] Τιμή τεύχους 1,50€ Ἐτήσια συνδρομή: Ἐσωτερικοῦ-Κύπρου 10€, Ἐξωτερικοῦ 20€ • 25$ Ἀθήνα - Αὔγουστος 2019 ΟΔΗΓΙΕΣ: Ἐπιστολές, συνεργασίες, ἐπιταγές, βιβλία καί ἄλλα ἔντυπα νά στέλνονται στό γραφεῖο τῆς Χ.Ε.Ε.Λ., Καρύτση 14, 10561 Ἀθῆνα. • Τό Γραφεῖο εἶναι ἀνοικτό κάθε ἐργάσιμη ἡμέρα ἀπό 9 π.μ. ἕως 1 μ.μ. Τεύχη τοῦ περιοδικοῦ πωλοῦνται στά βιβλιοπωλεῖα τῆς «ΖΩΗΣ» στήν Ἀθήνα καί σέ ἄλλες ἐπαρχιακές πόλεις, καθώς καί στό γραφεῖο τῆς Χ.Ε.Ε.Λ. στήν Ἀθήνα. • Ἡ δημοσίευση τῶν ἄρθρων ἐγκρίνεται ἀπό τή Συντακτική Ἐπιτροπή. Μή δημοσιευμένα ἄρθρα δέν ἐπιστρέφονται. Ἡ Συντακτική Ἐπιτροπή διατηρεῖ τό δικαίωμα νά συντομεύει τά κείμενα ἤ νά δημοσιεύει τμηματικά τά μακρά κείμενα. Γι’ αὐτό πρέπει τά ἀποστελλόμενα ἄρθρα νά μήν ὑπερβαίνουν τίς 6-8 σελίδες. Στό περιοδικό δημοσιεύονται ἐργασίες σχετικές μέ θέματα Παιδαγωγικῆς καί Διδακτικῆς, ἀλλά καί μέ ἱστορικά ἤ ἄλλα ἐπίκαιρα θέματα. Ὅσοι θέλουν παρουσίαση τοῦ βιβλίου τους, παρακαλοῦνται νά ἀποστέλουν δύο ἀντίτυπα, ἕνα γιά ἁπλή ἀγγελία καί γιά τή βιβλιοθήκη τῆς Ἑνώσεως καί ἄλλο γιά τόν μέλλοντα νά κάμει τήν βιβλιοπαρουσίαση. Ἡ Συντακτική Ἐπιτροπή ἔχει τό δικαίωμα νά μήν ἐγκρίνει τή δημοσίευση βιβλιοκρισιῶν γιά βιβλία ἄσχετα μέ τό περιεχόμενο καί τή γραμμή τοῦ περιοδικοῦ. Τήν εὐθύνη γιά τά δημοσιευμένα κείμενα φέρουν οἱ συγγραφεῖς τους.

ΣΧΟΛΙΑ Η ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΗ Ἐλευθεριῶν δέν ὑπάρχει γραμμένη ἡ ἀφηρημέ- ΙΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2019 ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ νη ἔννοια τοῦ οὐδετερόθρησκου κράτους, ἀλλά συνάγεται ἀπό τήν ἔννοια τῆς Θρησκευτικῆς Ἡ διαδικασία τῆς ἀναθεώρησης τοῦ Συντάγ- Ἐλευθερίας τοῦ ἄρ. 9 πού εἶναι εὐρύτερη». ματος πού βρίσκεται σέ ἐξέλιξη ἀπό τήν προ- ηγούμενη Βουλή καί τήν νέα μετά τίς ἐκλογές, 3. «Ἄρα σέ κάθε κράτος ἀπό τά 47 μέλη τῆς περιλαμβάνει μεταξύ τῶν ἄλλων ἄρθρων, καί Μεγάλης Εὐρώπης ἡ σχέση πολιτείας-Ἐκκλη- τά ἄρθρα 3 καί 13. Τά ἄρθρα αὐτά μεταξύ τῶν σίας ρυθμίζεται μέ διαφορετικό τρόπο, στή πολλῶν θεμάτων πού ρυθμίζουν, καθορίζουν βάση τῆς ἱστορικῆς καί συνταγματικῆς τους καί θέματα πού ἅπτονται τοῦ μαθήματος τῶν παράδοσης, ἀλλά πάντα ὑπό τό πρῖσμα τῆς θρησκευτικῶν. θρησκευτικῆς ἐλευθερίας...». Διατυπώσεις ἀσαφεῖς,διφορούμενες καί 4. «Τό ἀφηρημένο τῆς ἔννοιας ‘οὐδετερό- δεκτικές πολλῶν ἑρμηνειῶν ὅπως ἀρκετές θρησκο κράτος’ ὁδηγεῖ μᾶλλον σέ ἕνα κράτος φορές μέχρι τώρα ἔχει συμβεῖ, πού γιά τήν ‘θρησκευτικά ἀδιάφορο’, κάτι πού σαφῶς μπο- ἀκριβή ἑρμηνεία τους χρειάζεται ἡ προσφυγή ρεῖ νά κλονίσει τόν Ἀξιακό Πυρήνα τοῦ Συντάγ- στό Συμβούλιο τῆς Ἐπικρατείας, μποροῦν νά ματός μας καί νά μᾶς ἀπομακρύνει ἀπό τή ὁδηγήσουν σέ ἀλλοίωση τοῦ χαρακτῆρα τοῦ Συνταγματική καί ἱστορική μας ρίζα». μαθήματος. Φυσικά, στά παραπάνω ἔχει δημιουργηθεῖ Ἔχει καταστεῖ σαφές σέ ὅσους παρακολου- ἕνας εὐρύς διάλογος, κυρίως ἀπό ὅσους καί θοῦν τά δρώμενα,ὅτι ἡ διαστρέβλωση καί ἡ ὅσες ἐπιθυμοῦν διακαῶς τή ρητή διατύπωση παραπληροφόρηση θεμάτων, εἰδικά σέ θέματα στό Σύνταγμα γιά τόν χωρισμό Ἐκκλησίας καί πού ἀφοροῦν δῆθεν πίεση ἀπό τήν Εὐρώπη γιά κράτους. Παρότι οἱ πάντες γνωρίζουν καί ἀπο- ἀλλαγές στίς σχέσεις Κράτους-Ἐκκλησίας καί δέχονται στά γραπτά ἔργα τους ὅτι οἱ ρόλοι εἶναι θρησκευτικῆς ἐλευθερίας εἶναι στήν ἡμερήσια σαφῶς διακριτοί, ἐπιμένουν, ἐπιδιώκουν καί διάταξη. πιέζουν πρός πᾶσα κατεύθυνση καί μέ κάθε τρόπο στή ρητή ἀναγραφή «χωρισμός». Μάλι- Ἔτσι, παρακολουθώντας τή σχετική εἰδησε- στα δέ, ἕνας ἐκ τῶν φημισμένων ἀκαδημαϊκῶν ογραφία καί τά Πρακτικά τῶν Συνεδριάσεων δασκάλων, ὁμότιμος καθηγητής, χαρακτήρισε τῆς Βουλῆς ἀλλά καί σχετικές ἀναρτήσεις στό ὡς ἔχουσα «ἄτολμο καί ἀμφίρροπο χαρακτήρα», διαδίκτυο, ἑστιάσαμε τήν ἔρευνα στίς βασικές τήν πρόταση τῆς ἀναθεωρητέας διάταξης γιά ἀγορεύσεις γιά τό θέμα καί τίς τοποθετήσεις τό χωρισμό Ἐκκλησίας καί Πολιτείας (ἐπιστολή ὑπευθύνων βουλευτῶν ὅπως τοῦ Προέδρου τῆς ὁμ. καθ. Συντ. Δικαίου ΑΠΘ Ἀντ. Μανιτάκη, ἀναθεωρητικῆς ἐπιτροπῆς, κ. Εὐρ. Στυλιανίδη. Καθημερινή, 20-1-2019). Ὁ Πρόεδρος τῆς ἐπιτροπῆς, στό ὑπό συζήτηση θέμα μεταξύ ἄλλων τόνισε ὅτι: Ὅλοι βέβαια γνωρίζουμε, ὅτι ἐν σχέσει μέ τό «βάθος» καί τήν ὄσμωση στόν ἑλληνικό βίο 1. «... Ἡ Εὐρωπαϊκή Συνθήκη τοῦ Ἀμστερ- τῆς ὀρθόδοξης ἐκκλησίας μέ τήν κοινωνία, ἡ νταμ στό ἄρ. 11δέχεται ‘ὅτι ἡ Εὐρωπαϊκή Ἕνω- παρέμβαση ἤ ἀνάμειξη τῆς Ἐκκλησίας στό Δη- ση σέβεται καί δέν προδικάζει τό σύμφωνο πρός μόσιο βίο, ὄχι μόνο δέν ἐπιβάλλεται ἀπό τήν τό ἐθνικό καθεστώς τῶν Ἐκκλησιῶν καί τῶν ἴδια, ἀλλά τῆς ζητεῖται γιά εὐνόητους λόγους, θρησκευτικῶν ἑνώσεων ἤ κοινοτήτων’....». ὄχι μόνο εἶναι δυσανάλογη μέ τό μέγεθος, τό εἶδος τῆς προσφορᾶς καί τῆς ἀνιδιοτελοῦς 2. «... στήν Εὐρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμά- θυσίας πλειάδας ἡγετικῶν της στελεχῶν, ἀλλά των τοῦ ἀνθρώπου καί στόν Χάρτη Θεμελιωδῶν ἀντιθέτως, στηρίζει ἀδυναμίες τοῦ κρατικοῦ μηχανισμοῦ, χωρίς τυμπανοκρουσίες ἀντιμε- 65

τωπίζει κοινωνικά προβλήματα μέ ἀπόλυτη δι- καί ἀπό τήν ἄλλη, τό μάθημα τῶν θρησκευτικῶν ακριτικότητα, δέν λειτουργεῖ ὅπως τά πολιτικά ἤ οἱ σχέσεις Κράτους καί Ἐκκλησίας, ἄλλης τά- κόμματα στηλιτεύοντας τήν ἀνικανότητα τῆς ξεως καί ποιότητας, νά ἀντιμετωπίζονται ἀπα- κρατικῆς μηχανῆς ὅπως π.χ. τό θέμα τῶν συσ- ξιωτικά, ἐχθρικά καί ἀπορριπτικά. σιτίων, τό προνοιακό ἔργο ὅπου τό κράτος ἀπου- σιάζει κ.λπ. Αὐτό λοιπόν σημαίνει ὅτι κάποιοι Τά παραπάνω, ὅπως καί ἀρκετές φορές πού ἔχουν δυσκολία μέ τό ζήτημα «πίστη» ἤ στό παρελθόν ἔχει συμβεῖ καί ἐσχάτως συνέ- «θρησκεία» θά διαγράψουν τήν ἱστορία; Τό αὐτό βη, καλεῖται τό συνταγματικό δικαστήριο νά τά ἐν σχέσει με τά ἀνωτέρω, συμβαίνει καί μέ τήν ἀντιμετωπίσει. Ὑπάρχει ὅμως λόγος γιά τέτοια βαρύτητα τοῦ μαθήματος τῶν θρησκευτικῶν, ἐμπλοκή; Πολύ εὔστοχα γιά τό θέμα σέ ἄρθρο δηλ. μιᾶς ζωντανῆς παράδοσης καί ἱστορίας του ὁ Σεβ/τος Μητρ. Μάνης κ. Χρυσόστομος δι- αἰώνων, πού ἀντί νά συντελεῖ στήν ἀποκάλυψη ερωτᾶται «θά προσθέσουμε στά ἑκάστοτε δικαστή- τῆς Ἀλήθειας, ἔχει γίνει πεδίο ἄγονων ἀντι- ρια τήν ἐπίλυση τῶν διαφορῶν πού θά προκύψουν παραθέσεων μέ μόνο θύμα τήν οὐσία καί τό καί ἀντί τῆς συνοχῆς καί ἠρεμίας τῆς κοινωνίας περιεχόμενο τοῦ μαθήματος. θά ἐπικρατεῖ ἡ ἀβεβαιότητα καί ἡ ἀστάθεια μέχρι τήν ἔκδοση τῆς δικαστικῆς ἀπόφασης; Ἀκόμη μιά Δέν μπορεῖ στόν περιορισμένο χῶρο τοῦ σειρά ζητημάτων , ὡς ἑορτολόγιο, ἐπίσημες ἀργίες παρόντος νά ἀναπτυχθεῖ διεξοδικά τό θέμα καί καί τελετές, ἱερά σύμβολα, καί ἄλλες θρησκευτικές νά ἀναλυθεῖ ἡ ὅλη ἐπιχειρηματολογία. ἐκδηλώσεις, πῶς θά ἀντιμετωπισθοῦν ὅλα αὐτά μέ τήν ἐφαρμογή τῆς οὐδετεροθρησκείας;» (βλ. ἄρθρο Κάθε καλόπιστος ἐκτιμητής ὅμως μπορεῖ του ἐν: Ὀρθόδοξος Τύπος, 22-2-2019). νά ἐπικεντρώσει στό ὅτι τά παιδιά στό σχολεῖο διαμορφώνουν ἕνα γνωστικό ὑπόβαθρο καί μιά ΑΥΞΗΣΗ ΕΙΣΑΚΤΕΩΝ συνείδηση πού ἐμπεριέχει τόν πλοῦτο τῆς ἑλλη- νικῆς παράδοσης καί πολιτισμοῦ. Γλῶσσα καί Τό παρελθόν ἔτος (2018-2019) εἰσήχθη- ἱστορία. Δηλαδή ὅλα τά βασικά καί πρωτεύοντα σαν πάνω ἀπό 17.000 φοιτητές στίς λεγόμε- στοιχεῖα τῆς καλούμενης ἐθνικῆς ἰδιοπροσω- νες καθηγητικές καί ἐκπ/κέςσχολές. Σύμφωνα πείας. Ἐπίσης, ἀκολουθώντας τήν τρέχουσα μέ πίνακα (Καθημερινή, 20-1-2019) ὁ ἀκριβής ἰδεολογικοπολιτική ἀντίληψη, διδάσκονται «ἰδε- ἀριθμός πρωτοετῶν σ’ αὐτές εἶναι 17.320. Πρίν ολογικά φορτισμένα» ἐπιστημονικά πεδία, ὅπως τίς ἀλλαγές ἤ τή μή λειτουργία τμημάτων γιά τό πολιτική ἐπιστήμη, κοινωνιολογία, οἰκονομία. τρέχον σχ. ἔτος ὁ ἀριθμός αὐτός θά αὐξανόταν Ἀποτελεῖ στρουθοκαμηλισμό νά μήν παραδε- κατά κάποιες ἑκατοντάδες ἤ χιλιάδες. χόμαστε τήν ταύτιση τοῦ περιεχομένου αὐτῶν τῶν γνωστικῶν πεδίων μέ τό ἐκάστοτε κρατοῦν Ἀπορεῖ κανείς μέ τό ἄν οἱ ὑπεύθυνοι γιά ἰδεολογικοπολιτικό πλαίσιο. Συνέχεια στὴ σελίδα 99 Τό ἐρώτημα λοιπόν εἶναι ἁπλό. Πῶς μιά πρόσκαιρη καί ἐπίκαιρη ἰδεολογικοπολιτική ἄποψη μπορεῖ νά βρίσκει «χῶρο» στό σχολεῖο Ὑπενθυμίζουμε στούς συνδρομητές καί συνδρομήτριες τοῦ περιοδικοῦ μας, τήν ἀνανέωση τῶν συνδρομῶν τους, ὥστε νά συνεχιστεῖ ἡ ἔκδοση τοῦ περιοδικοῦ μας. Ἡ καταβολή μπορεῖ νά γίνει στά κατά τόπους βιβλιοπωλεῖα τῆς «ΖΩΗΣ» ἤ στούς ἀντιπροσώπους. Ἄν ἡ συνδρομή καταβληθεῖ μέσω ἠλεκτρονικῆς πληρωμῆς νά σημειώνεται τό ὄνομα τοῦ συνδρομητῆ. Τό ΙΒΑΝ γιά τραπεζική πληρωμή (Τράπεζα Eurobank) εἶναι: GR 8002602010000930100366731 66

ΣΠΟΡΑ ΚΑΙ ΣΥΓΚΟΜΙΔΗ (Θεμελιώδη ζητήματα ἀγωγῆς) Τοῦ κ. Ἠλία Λιαμῆ, Θεολόγου, δρ. Θεολογίας, Μουσικοπαιδαγωγοῦ Πρίν ἀπό λίγα χρόνια, ἄν καί πρῶτο μέλημα τῆς κάθε ἐξουσίας εἶναι, ΙΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2019 μέσα ἀπό τή προπαγάνδα καί τόν φόβο, τά σημάδια δέν ἦταν καί λίγα, κάθε συζήτη- νά ἀδρανοποιήσει τούς λαούς καί νά τούς ση γιά τό τί σπόρος πέφτει στίς τάξεις καί παραπετάξει, ἀδύναμους καί ἀκίνδυνους, στά ἀμφιθέατρα ἐθεωρεῖτο μιά γραφική σέ ἕναν καναπέ. συζήτηση πολυτελείας. Ταΐσαμε σπάταλα τούς λάκκους μέ δανεικά καί ἀμφίβολης Μοναδική ἐλπίδα, ἀλλά καί πανίσχυρο ποιότητας λιπάσματα. Ἡ γῆ ὅμως δέν ξε- ὅπλο ἀληθινῆς ἀντίστασης εἶναι ἡ παιδεία. γελιέται. Ἡ γῆ λέει πάντα τήν ἀλήθεια. Αὐτός εἶναι ὁ σπόρος, πού καθορίζει τούς Καί ἡ γῆ τῆς σημερινῆς κοινωνίας μᾶς λέει καρπούς τῆς κάθε γενιᾶς. Οἱ σπόροι ὅμως, ἐπίσης τήν ἀλήθεια. Ὅπως κάθε δέντρο ὅπως καλά γνωρίζουμε, δέν εἶναι ἁπλῶς εἶναι μάρτυρας τοῦ σπόρου πού τό κάποια ἀσήμαντα ἀντικείμενα πενῆντα ἤ γέννησε, ἔτσι καί κάθε κοινωνία εἶναι ἑκατό χιλιοστῶν. Ὁ σπόρος κουβαλάει μέσα μάρτυρας τῆς παιδείας πού τήν ἔθρεψε. του τό σχέδιο, τήν εἰκόνα, τήν κάθε λε- πτομέρεια τοῦ δέντρου πού θά δώσει καί Καθώς οἱ δομές, οἱ σχεδιασμοί καί οἱ πού αὐτό, μέ τή σειρά του, θά θεριέψει, καί νομικές δικλεῖδες ἀσφαλείας καταρρέουν, ὅπως λέει τό Εὐαγγέλιο, θά δώσει σκιά καί ὄντας ἀδύναμες νά ὑπερνικήσουν τήν καταφύγιο στά σμήνη τῶν πετεινῶν τοῦ ἀνθρώπινη ἀπληστία καί ματαιοδοξία, οὐρανοῦ. Καί ἐνῶ ὁ κάθε λογικός ἄνθρω- παραμερίζουμε, ὅσο γίνεται, τόν δίκαιο πος, πρίν σπείρει, φροντίζει νά μάθει, τί θυμό καί τήν διάχυτη ἀπόγνωση καί προ- φυτό θά τοῦ δώσει ὁ κάθε σπόρος, ἐμεῖς, σπαθοῦμε νά διακρίνουμε, τί εἶναι αὐτό τήν κρίσιμη στιγμή τῆς σπορᾶς, θεωρήσα- πού πραγματικά ἔπαιξε τόν πρῶτο, τόν με περιττή τήν ἐρώτηση, «τί ἀνθρώπους βασικό ρόλο στίς ἐξελίξεις. Καί ὅλες μας θέλουμε νά διαμορφώσουμε;» οἱ ἀναζητήσεις καταλήγουν σέ ἕνα καί μόνο σημεῖο: Στήν ποιότητα τῆς ἀνθρώπινης Ὅταν ἐπί τρεῖς δεκαετίες ἀλλάζαμε καί ὕπαρξης, στήν ποιότητα τῶν προθέσεών ξαναλλάζαμε τά συστήματα καί ἐπιτρέπαμε, της, κυρίως ὅμως στήν ποιότητα τῶν πρά- οἱ χῶροι τῆς σπουδῆς νά μεταβάλλονται σέ ξεών της. ἀρένες κομματικῶν προγυμνασμάτων, οὔτε χρόνος, οὔτε δυνάμεις περίσσεψαν γιά Οἱ ἄνθρωποι εἶναι αὐτοί πού κατευθύ- μιά σοβαρή συζήτηση γύρω ἀπό τό τί λει- νουν τήν ἱστορία, οἱ ἄνθρωποι ἐπιλέγουν, τούργησε στό παρελθόν, μέ τί διδάγματα, οἱ ἄνθρωποι πολιτεύονται, οἱ ἄνθρωποι θετικά καί ἀρνητικά μᾶς προίκισε μιά ἱστο- σχετίζονται, οἱ ἄνθρωποι ἀποφασίζουν. ρία τριῶν χιλιάδων χρόνων, τί καθορίζει Μπορεῖ νά φαίνεται, πώς οἱ ἐπώνυμοι κρα- τήν ταυτότητά μας, τί νοηματοδοτεῖ τή τοῦν τά ἡνία τῆς ἱστορίας, στήν πραγμα- ζωή μας, πῶς θά μάθουμε νά συνυπάρ- τικότητα ὅμως ἡ ποιότητα τῶν πολλῶν, χουμε, νά συνεργαζόμαστε, νά στηρίζουμε τῶν καθημερινῶν ἀνθρώπων, καθορίζει ὁ ἕνας τόν ἄλλον; τό ἱστορικό «γίγνεσθαι» καί ἴσως γι’ αὐτό, 67

Σήμερα, λυπούμαστε γιά τόν ἀτομισμό ἤμασταν, πού ἀποκλείσαμε ἀπό τούς χώ- καί τήν ἀδιαφορία τῆς κοινωνίας μας γιά ρους τῆς σπουδῆς τή χαρά τῆς πρωτοβου- τά κοινά. λίας καί τῆς δημιουργίας. Ἐμεῖς ὅμως ἤμασταν, πού «χωρίς πε- Μᾶς πανικοβάλλει μιά νεολαία, πού ρίσκεψιν, χωρίς αἰδῶ», πού λέει καί ὁ Καβά- δέν ξέρει νά ἐκτιμᾶ, πού ἔμαθε μόνο νά φης, θεοποιήσαμε στό σύστημα τῆς παιδείας ἀγχώνεται, χωρίς νά ἀπολαμβάνει τό ταξίδι μας τήν βαθμοθηρία καί ταυτίσαμε τόν ὅρο γιά τήν Ἰθάκη τῆς γνώσης, μιά νεολαία «ἐπιτυχία» μόνον μέ τό ἀτομικό ἀριστεῖο. βέβαιη, πώς μιά καλή γνωριμία εἶναι τό καλύτερο διδακτορικό, ἐμεῖς ὅμως ἤμα- Ὁ σπόρος κουβα- σταν πού δαιμονοποιήσαμε τή λέξη «ὅρια» λάει μέσα του τό σχέ- καί τή λέξη «σεβασμός», κληρονομώντας διο, τήν εἰκόνα, τήν στήν ἑπόμενη γενιά τήν ἰσόβια ἐφηβική κάθε λεπτομέρεια τοῦ μας ἀνωριμότητα νά θέλουμε τά πάντα, δέντρου πού θά δώσει τώρα καί δωρεάν, καί ἀπό κόστος καί ἀπό καί πού αὐτό, μέ τή σει- κόπο. Τό κάθε ἐμπόδιο στό «θέλω» μας ἔγινε ρά του, θά θεριέψει, καί ἐχθρός, πού ἔπρεπε νά ἐξολοθρευτεῖ. Ἄν ὅπως λέει τό Εὐαγγέλιο, ἕνα δάσος ἦταν ἐμπόδιο στά οἰκοδομικά θά δώσει σκιά καί κα- μας σχέδια, τόσο τό χειρότερο γιά τό δάσος. ταφύγιο στά σμήνη τῶν Ἄν ὁ ἄριστος ἐδικαιοῦτο νά προχωρήσει πετεινῶν τοῦ οὐρανοῦ. καί στεκόταν ἐμπόδιο στό δικό μας ρου- σφέτι, τόσο τό χειρότερο γιά τόν ἄριστο. Ἀναζητοῦμε τώρα τίς δυνάμεις τοῦ λαοῦ Ἄν ὁ νόμος ζητοῦσε τή δίκαιη οἰκονομική μας, πού θά μᾶς περάσουν διά μέσου τῆς συνδρομή μας, τήν ὥρα πού ἐμεῖς «μαγει- Ἐρυθρᾶς Θαλάσσης –πού μᾶλλον πρός τό ρεύαμε» ἀποδείξεις καί παραστατικά, τόσο μαῦρο φέρνει– ἐμεῖς ὅμως ἤμασταν πού τό χειρότερο γιά τό νόμο. ἀποθεώσαμε τήν μετριότητα, στιγματίσαμε τή διαδικασία ἀνεύρεσης τῶν ἐξαιρετικῶν Ἔφτασε ἡ ὥρα τῆς ἀνάγκης. Καί ἡ ἀνά- προσόντων καί ἀδιαφορήσαμε γιά διαδικα- γκη φέρνει πάντοτε κοντύτερα τόν ἕναν σίες ἐνεργοποίησης δεξιοτήτων, ἐπενδύο- στόν ἄλλον. Δέν βρίσκουμε ὅμως εὔκολα τόν ντας μόνο στή μνήμη καί στήν ἀπίστευτα βηματισμό μας. Διότι, ποτέ, οὔτε διδάξαμε, βαρετή ἀναπαραγωγή γνώσεων, ἀμφίβολης οὔτε διδαχτήκαμε νά ἀκοῦμε, νά συμπο- κιόλας ποιότητας. νοῦμε, νά ὑποχωροῦμε, νά σεβόμαστε, νά μοιραζόμαστε, νά συμπαραστεκόμαστε καί Ἀναγνωρίζουμε τήν ἀνάγκη αὐτοκρι- νά ἀγαποῦμε, βάζοντας πλάτη γιά τό δίκιο τικῆς καί διόρθωσης τῶν κακῶς κειμένων, καί τοῦ ἄλλου. Τό μόνο πού φαίνεται πώς ἐμεῖς ὅμως ἤμασταν πού ἀρνηθήκαμε διδάξαμε καί διδαχτήκαμε σωστά, εἶναι νά νά μετρηθοῦμε μέ ἕνα μέτρο σταθερό, μιά διασφαλίζουμε κεκτημένα καί νά βρίσκου- κλίμακα ἀξιῶν καί ἐπιδόσεων, ἕνα σύστημα με εὔκολα ἐνόχους. ἀξιολόγησης, μετατρέποντας σέ ὑπέρτατο κριτή ἕναν καχεκτικό καί βολεμένο ἑαυτό. Κι ὅμως, ὁ κάθε ἐκπαιδευτικός, πού ἡ ματιά του εἶναι ἀκόμη ζωντανή καί συλλο- Λυπούμαστε, πού τόσο εὔκολα ὑποκύ- γικά ὅσοι ἔχουμε τήν ἐσωτερική μαρτυρία ψαμε στόν καταναλωτισμό, ἐμεῖς ὅμως ὅτι ἑρμηνεύουμε καί κατανοοῦμε σωστά, βλέπουμε τόν πλοῦτο τῶν ψυχῶν τῆς νέας γενιᾶς. Νέοι ἄνθρωποι στίς σχολικές τάξεις καί στά ἀμφιθέατρα, μέ ματιά κα- θαρή, μέ βαθύ συναίσθημα, μέ ὄνειρα καί προθυμία γιά μεγάλα καί ὡραῖα πράγματα. 68

Διδαχτήκαμε ἱστορία τοῦ σπόρου. Καί μάλιστα, τό μεγάλωμα καί ΙΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2019 γιά νά προχωρήσουμε στό τό κάρπισμα τοῦ μεγάλου δέντρου τοῦ νέου μέλλον. Διδαχτήκαμε τήν κόσμου, πού εἶναι ἤδη παρών ὡς ἐκκλησία, Ἑλληνική γλώσσα, γιατί στίς ἀλλά καί προσδοκώμενος ὡς Βασιλεία τοῦ λέξεις της βρήκαμε δρόμους Θεοῦ, πραγματοποιεῖται ὡς ἀποτέλεσμα τῆς νά μοιραστοῦμε συναισθή- θυσίας τοῦ ἴδιου τοῦ Θεανθρώπου. Αὐτή ἡ ματα καί σοφία αἰώνων μέ ἑρμηνεία ἀποκαλύπτει μιά πανανθρώπινη τόν ὑπόλοιπο κόσμο. Πάνω καί διαχρονική ἀλήθεια: ἀπ’ ὅλα ὅμως διδαχτήκαμε πώς ἡ θυσία μας, μπορεῖ νά Πίσω ἀπό κάθε ἀληθινή πρόοδο τοῦ γίνει ζωή γιά τούς ἄλλους. κόσμου, σέ κάθε ἐπίπεδο, κοινωνικό, Κι ἴσως γι’ αὐτό, στόν τόπο ἐπιστημονικό, πνευματικό, κρύβεται μιά αὐτό, πιστέψαμε τόσο στήν θυσία. Αὐτό τό ξέρουν, ὅλοι ὅσοι ἔθεσαν τό Ἀνάσταση. ἑαυτό τους στή ὑπηρεσία ἑνός μεγάλου σκο- ποῦ. Αὐτό ἰσχύει καί γιά τό κάθε ἐκπαιδευτι- Μαθητές καί φοιτητές, πού μᾶς κοιτοῦν στά κό σύστημα. Πίσω ἀπό τίς ὑποδομές, τά κον- μάτια καί περιμένουν λίγη ἐνθάρρυνση, δύλια, τούς σχεδιασμούς καί τίς ρυθμίσεις, λίγη συμπαράσταση, λίγο ἔπαινο, πολλή πίσω ἀπό κάθε ἐκπαιδευτική, μορφωτική ὅμως ἔμπνευση καί στέρεα πρότυπα συ- καί εὐρύτερα, πνευματική σοδειά, κρύβεται νέπειας καί ἐντιμότητας, γιά νά πετάξουν. τό πρότυπο καί ἡ θυσία ἑνός δασκάλου. Αὐτή ἡ στάση, αὐτή ἡ συμπεριφορά ἀποτε- Καί θάνατος γιά ἕνα δάσκαλο δέν εἶναι νά λοῦν τήν οὐσία τῆς παιδείας. Βαυκαλιζόμα- πέσει ματωμένος στό δρόμο γιά τούς μα- στε γιά τόν δῆθεν ἀνθρωποκεντρισμό τοῦ θητές του – ἄν καί δέν εἶναι λίγα καί αὐτά πολιτισμοῦ μας, καμιά ὅμως κοινωνία δέν τά περιστατικά μέσα στήν ἱστορία. Θάνατος ξεχώρισε τόσο τόν δάσκαλο ἀπό τή γνώση, γιά τόν δάσκαλο εἶναι νά κάνει τό μυαλό καί μετατρέποντάς τον σέ ἕναν ἁπλό μεταφορέα τήν καρδιά του γέφυρα, πού πάνω του θά της, μαραίνοντας ἔτσι, καί αὐτόν καί τόν πατήσει ὁ μαθητής του γιά νά γευτεῖ ἕνα μαθητή του. Ἐδῶ ἴσως νά κρύβεται καί ἡ καλύτερο κόσμο. Θάνατος γιά τό δάσκαλο μεγάλη ἀπάντηση σέ ὅλα ἐκεῖνα πού μᾶς εἶναι νά ξεφύγει ἀπό τήν ἐφηβεία του καί νά ταλαιπωροῦν σήμερα: ἀτενίσει ὡς ἐνήλικας τό παρελθόν, τό παρόν καί τό μέλλον τοῦ τόπου του. Νά κρίνει, νά «ἀμήν ἀμήν λέγω ὑμῖν, ἐάν μή ὁ κόκ- διαλεχθεῖ, νά ὡριμάσει, συνεχῶς νά ὡριμά- κος τοῦ σίτου πεσῶν εἰς τήν γῆν ἀποθάνῃ, αὐτός μόνος μένει· ἐάν δέ ἀποθάνῃ, πολύν καρπόν φέρει» ( Ἰω. 12, 24). Πρίν ἀπ’ τή μεγάλη σοδειά, προηγεῖται ὁ θάνατος τοῦ σπόρου. Ἔτσι καί στήν παιδεία μας, κάτι πρέπει νά πεθάνει. Ὁρισμένοι Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας, στήν παραβολή τοῦ σπορέα, ἀποδίδουν στόν Χρι- στό τό ρόλο, ὄχι μόνον τοῦ σπορέα ἀλλά καί 69

ζει, καί νά κεράσει τό κρασί τῆς σοφίας καί πώς ἡ θυσία μας, μπορεῖ νά γίνει ζωή γιά τοῦ κόπου του μέ τούς ἀγαπημένους του τούς ἄλλους. Κι ἴσως γι’ αὐτό, στόν τόπο μαθητές ἤ φοιτητές πού ἀξιώθηκε νά ἔχει αὐτό, πιστέψαμε τόσο στήν Ἀνάσταση. Για- μπροστά του. Θάνατος γιά τό δάσκαλο τί τήν εἴδαμε πάντα ζωντανή στά πρόσω- εἶναι τό ξεπέρασμα τῆς μονοτονίας, ἀλλά καί πα τῶν ἀφανῶν καί τῶν περιφρονημένων τῆς δίψας του γιά ἐξουσία καί ἀνέλιξη, πάσῃ ἀπό τά κανάλια καί τούς προβολεῖς, ἀλλά θυσίᾳ. Θάνατος γιά τό δάσκαλο εἶναι νά τιμημένων στίς καρδιές ἐκείνων πού τούς ξέρει νά παραμερίσει, δίνοντας ἀρχοντικά γνώρισαν καί κατάλαβαν πώς ζωή χωρίς καί περήφανα τή θέση του στούς νεώτερους πίστη καί χρέος δέν ἀντέχεται. πού βγῆκαν ἀπ’ τά χέρια του. Θάνατος γιά τό δάσκαλο εἶναι νά μήν πάψει ποτέ νά Ἔλεγε ὁ στρατηγός Μακρυγιάννης: εἶναι μαθητής τῶν μαθητῶν του. Ὅλα αὐτά «Ὅλοι οἱ προκομμένοι ἄντρες τῶν παλαιῶν ἀκούγονται γιά θάνατος, ὅμως εἶναι ὁ ἀσφα- Ἑλλήνων, οἱ γοναῖγοι ὅλης τῆς ἀνθρωπότης, ὁ λέστερος δρόμος γιά μιά ἀειφόρο ζωή. Λυκοῦργος, ὁ Πλάτων… καί οἱ ἐπίλοιποι πατέρες γενικῶς τῆς ἀνθρωπότης κοπίαζαν, βασανίζο- Ἡ ἱστορία μας εἶναι γεμάτη λάθη καί νταν νύχτα καί ἡμέρα μ’ ἀρετή, μέ εἰλικρίνει- ἀκυρωμένους ἡρωϊσμούς ἀπό διχόνοια αν… Αὐτεῖνοι δέν τήραγαν νά θησαυρίσουνε καί μισαλλοδοξία. Ὁ λαός μας ὅμως ἔμεινε μάταια καί προσωρινά, τήραγαν νά φωτίσουν ὄρθιος, γιατί πάντα, τήν κρίσιμη στιγμή, τόν κόσμο μέ φῶτα παντοτινά… Ἕντυναν τούς βρέθηκαν ἄνθρωποι θυσίας πού σήκωσαν ἀνθρώπους ἀρετή, τούς γύμνωναν ἀπό τήν στήν πλάτη τους τίς ἁμαρτίες μιᾶς ὁλόκλη- κακήν διαγωγή…». ρης κοινωνίας. Τόν τόπο αὐτό τόν ἔσωσαν Αὐτό τόν πλοῦτο πρέπει νά βγάλουμε ἀνώνυμοι ἥρωες. Καί πολλοί ἀπό αὐτούς ἀπ’ τά σεντούκια τῆς ἱστορίας μας. Τήν πέρασαν ἀπό σχολικές καί πανεπιστημιακές ὥρα πού κάποιοι μιλᾶνε γιά κρίση, ἐμεῖς αἴθουσες. Ἐκεῖ μέσα, ὄχι μέ λεκτικές ἀκρο- ἄς ἀκούσουμε τούς σκουριασμένους μεντε- βασίες, ἀλλά μέ συμπεριφορά, μέ γλυκιά σέδες ν’ ἀνοίγουν γιά νά ξαναβγοῦν στό φῶς ματιά, μέ ἀληθινό ἐνδιαφέρον καί μέ τά τζοβαϊρικά, ὅπως ἔλεγε κι ὁ στρατηγός. προσωπική πνευματική ἐξέλιξη, γλύ- Εἶναι πολλά καί μαζευτήκανε ἀπό ἐποχές καναν νεανικές ψυχές, φύτεψαν ὁράματα, πιό δύσκολες ἀπ’ τίς δικές μας. Τό ἐρώτημα ἄνοιξαν δρόμους καί πρόσφεραν, ὄχι εἰκο- εἶναι ἄλλο: Οἱ μελλοντικές γενιές, θά βροῦν νικά ἤ διαδραστικά μοντέλα, ἀλλά μοντέλα κάτι νά κρατήσουν ἀπό μᾶς; Στά δύσκολα ζωῆς. Ὅλοι μας, καί ὁ γράφων, γνωρίζουμε τοῦ μέλλοντος, θά ἔχουν νά θυμηθοῦν οἱ ἀνθρώπους, πού ὅταν βρέθηκαν σέ κρίσιμες τότε γενιές δρόμους πού ἐμεῖς ἀνοίξαμε θέσεις καί ἐνώπιον κρίσιμων ἀποφάσεων, γιά νά ξαναβγοῦν στό φῶς; Πῶς θά μᾶς ἔβαλαν γιά πυξίδα ἕναν δάσκαλο, πιό πάνω μελετᾶνε οἱ Ἕλληνες τοῦ 2050; Διότι Ἑλλάδα ἀκόμη κι ἀπό τό γονιό τους. καί τότε θά ὑπάρχει. Ἐδῶ ὅμως καί τώρα φυτεύονται οἱ σπόροι πού θά δώσουν τότε Ἡ παράδοσή μας ποτέ δέν ἀπέρριψε τή τόν καρπό τους. Σήμερα, στή δική μας γνώση. Τή σεβάστηκε, τήν καλλιέργησε, τήν πράξη, στή δική μας ὑπέρβαση, στή δική διατήρησε. Ποτέ ὅμως δέν τήν θεοποίησε. μας θυσία, θεμελιώνεται τό μέλλον. Ὅλοι Στή γῆ αὐτή διδαχτήκαμε τά μαθηματικά μας καί ὁ καθένας ξεχωριστά ἀποφασίζουμε γιά νά μάθουμε νά ἀναγνωρίζουμε τήν σήμερα ἄν οἱ ζωές μας θά γίνουν στέρεες ἁρμονία. Διδαχτήκαμε ἱστορία γιά νά προ- γέφυρες νά περάσει πάνω ἀπό τήν ἄβυσ- χωρήσουμε στό μέλλον. Διδαχτήκαμε τήν σο ἡ πιό ταλαντούχα, ἡ πιό προικισμένη, Ἑλληνική γλώσσα, γιατί στίς λέξεις της βρή- ἡ πιό ἐλπιδοφόρα γενιά τῆς ἱστορίας μας. καμε δρόμους νά μοιραστοῦμε συναισθή- Ἡ γενιά τῶν σημερινῶν θρανίων καί τῶν ματα καί σοφία αἰώνων μέ τόν ὑπόλοιπο σημερινῶν ἀμφιθεάτρων. Καί θά περάσει! κόσμο. Πάνω ἀπ’ ὅλα ὅμως διδαχτήκαμε 70

ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ ΜΕ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ Τοῦ κ. Νικολάου Ραγκούση, Φιλολόγου, πρώην παρέδρου τοῦ Παιδαγωγικοῦ Ἰνστιτούτου (Συνέχεια ἀπό τό προηγούμενο τ. 633) ΙΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2019 Πραγματικά, ποιός δέν θυμᾶται ζωηρά κέντρων τῶν γραμμάτων τοῦ ἑλληνικοῦ τόν πολυμήχανο καί εὑρηματικό Ὀδυσσέα, χώρου, οἱ ὁποῖες ἦταν ἕνα εἶδος πανε- τόν ἡρωϊκό καί ὑπερήφανο Ἀχιλλέα, τόν πιστημίου ἐκείνη τήν ἐποχή. Τίς εἶπαν, γενναῖο ἀλλά καί τρυφερό σύζυγο Ἕκτορα, ὅμως, φιλοσοφικές, διότι μέ τήν σπουδή ἰδιαίτερα στή συνάντησή του μέ τήν Ἀνδρο- κάθε ἐπιστήμης κατέληγαν στή φιλοσοφία, μάχη, τήν ἐυσεβή καί φιλάδελφη Ἀντιγόνη, τήν ἐπιστήμη πού ἀναζητάει τήν αἰτία καί πού προτίμησε τόν θάνατο παρά τήν προ- πρώτη ἀρχή, ἀλλά καί τόν ἀπώτερο σκο- σβολή τῶν Κάτω Θεῶν καί τοῦ ἀδελφοῦ της, πό καί τό βαθύτερο νόημα σέ κάθε τομέα ἤ τέλος τήν ἠθική στάση τοῦ φιλοσοφημέ- τοῦ ἐπιστητοῦ καί τῆς δραστηριότητας τοῦ νου Σωκράτη, πού ἀρνήθηκε νά δραπετεύ- ἀνθρώπου. Εἶχαν, βέβαια, ἐπίγνωση τοῦ σει ἀπό τή φυλακή γιά νά μήν παραβιάσει γεγονότος ὅτι ἡ βαθύτερη οὐσία τῆς γνώ- τήν καταδικαστική γι’ αὐτόν ἀπόφαση τῆς σης, ἡ κατασταλαγμένη καί ἀξιολογημένη πολιτείας! Αὐτή τήν ἠθοπλαστική δύναμη σοφία, εἶναι ἕνας ἄπιαστος στόχος γιά τίς τῶν μεγάλων ἔργων τῆς τέχνης τοῦ λόγου, πεπερασμένες δυνάμεις τοῦ ἀνθρώπου. Γι’ πού προβάλλουν τό ἦθος τοῦ καλοῦ κἀγα- αὐτό ὁ ἄνθρωπος μόνο φιλόσοφος μπορεῖ θοῦ πολίτη ἤθελε νά ὑπογραμμίσει ὁ μεγά- νά γίνει, ἀλλά ὄχι καί σοφός. Ὅσο μάλιστα λος φιλόλογος Werner Jaeger, ὅταν ἔγραφε προχωράει βαθύτερα στή γνώση, τόσο πε- στό ἔργο του «Παιδεία» ὅτι: «κύριοι φορεῖς ρισσότερα στοιχεῖα τῆς γνώσης διαπιστώ- τῆς παιδείας γιά τούς Ἀρχαίους Ἕλληνες δέν νει ὅτι ἀγνοεῖ. Ἔτσι, ἔφθασε ὁ Σωκράτης, ἦταν τόσο οἱ ἄφωνες τέχνες τοῦ γλύπτη, τοῦ ἕνας ἀπό τούς μεγαλύτερους φιλοσόφους ζωγράφου καί τοῦ ἀρχιτέκτονα, ὅσο ὁ ποιη- τῆς ἀνθρωπότητας, νά ὁμολογεῖ: «ἕνα τής, ὁ φιλόσοφος καί ὁ ρήτορας (ὁ πολιτικός πράγμα ξέρω καλά, ὅτι δέν ξέρω τίποτα». Τό δηλαδή)». πολύ σημαντικό εἶναι ὅτι οἱ πρόγονοί μας πίστευαν ὅτι καί ἡ ἄριστη ἐπιστημονική Τό ἴδιο ἰδεῶδες τοῦ καλοῦ κἀγαθοῦ γνώση χωρίς τήν ἀρετή εἶναι μία τυφλή ἀνθρώπου ἐπιδιώκουν οἱ νέοι καί στήν δύναμη, πού μπορεῖ νά χρησιμοποιηθεῖ ἀνώτατη ἐκπαίδευση, στίς Φιλοσοφικές τόσο πρός τό ἀγαθό ὅσο καί πρός τό κακό. Σχολές τῶν Ἀθηνῶν καί ἄλλων μεγάλων 71

Ὁ Πλάτωνας διατύπωσε ἐπιγραμματικά κείου θεωρητικῆς κατεύθυνσης καί τώρα αὐτή τήν ἀλήθεια λέγοντας: «Πᾶσα ἐπιστήμη «ἀνθρωπιστικοῦ προσανατολισμοῦ», ὡς ἕνα χωριζομένη ἀρετῆς πανουργία τις φαίνεται». εἶδος ἐπαγγελματικῆς κατάρτισης γιά τούς Πράγματι χωρίς τόν φωτισμό τῆς ὕψιστης μαθητές πού ἐπιθυμοῦν νά σπουδάσουν ἰδέας τοῦ ἀγαθοῦ, ἕνας καλός ἐπιστήμονας φιλολογία, θεολογία ἤ νομική, λές καί δέν μπορεῖ νά κάνει τά πάντα, τά μεγαλύτερα ἔχουν ἀνάγκη τήν ἀνθρωπιστική παιδεία καλά, ἀλλά καί τά μεγαλύτερα κακά. τῶν μεγάλων κλασσικῶν οἱ μέλλοντες ἐπι- στήμονες τῶν θετικῶν ἐπιστημῶν (μηχανι- Ἄν τώρα, σέ σχέση μέ τίς δυό πρῶτες γε- κοί, ἀρχιτέκτονες, γιατροί, γεωπόνοι κτλ.). νικές ἀρχές τῆς παιδείας στήν Ἀρχαία Ἑλλά- Ὅπως ἐπεσήμανε, ὅμως, ἤδη ἀπό τήνἐποχή δα, τήν ὁλόπλευρη ἀνάπτυξη τοῦ ἀνθρώπου τοῦ μεσοπολέμου ὁ μεγάλος Ἕλληνας φιλό- καί τήν κεντρική θέση τῆς ἀρετῆς σ’ αὐτήν, λογος Ἰωάννης Συκουτρῆς: «Ἡ ἀπασχόληση ἄν κάναμε μιά ἀναφορά στή σημερινή μέ τήν ἀρχαιότητα δέν εἶναι ζήτημα ἐπιστημο- ἐκπαιδευτική πραγματικότητα στή χώρα νικῆς εἰδικεύσεως. Εἶναι πρόβλημα ζωτικό τῆς μας, θά παρατηρούσαμε ὅτι ἡ παιδεία μας ἐσωτερικῆς τοῦ ἀνθρώπου ὑποστάσεως, κάτι πορεύεται στόν ἀντίποδα αὐτῶν τῶν ἀρχῶν. πού ἐγγίζει τίς θεμελιώδεις ἀξίες, ἐπί τῶν ὁποίων Ἔχει στραφεῖ, ἰδίως μετά τόν Β΄ Παγκόσμιο οἰκοδομεῖ τή θέση του στήν πνευματική ζωή». Πόλεμο, πρός τήν ἄμεσα χρηστική ὠφελιμό- τητα τῶν σπουδῶν, ἐπιδιώκοντας τήν πιό Εἶναι ἀλήθεια ὅτι στίς μέρες μας, καί στενή ἐπιστημονική ἐξειδίκευση. Κι ἄν αὐτό ὄχι μόνο στη χώρα μας, ὁ ἀνθρωπιστικός εἶναι κατά ἕνα μέρος δικαιολογημένο στήν μορφωτικός ἄξονας, πού προσανατόλιζε ἀνώτατη ἐκπαίδευση, λόγῳ τῆς ἀλματώ- ὅλη τήν ἐκπαίδευση πρός τή μορφωτική δους ἀνάπτυξης τῆς ἐπιστήμης καί τῆς τε- διάσταση τῆς γνώσης, ἔχει ὑποχωρήσει χνολογίας, δέν δικαιολογεῖται καθόλου στό μέχρι ἐξαφανίσεως σχεδόν, κάτω ἀπό τά χῶρο τῆς γενικῆς ἐκπαίδευσης, πού ὀφείλει πλήγματα τοῦ ἀγγλοσαξωνικοῦ καί τοῦ νά προετοιμάζει τόν ὁλόπλευρα μορφωμένο ἀμερικανικοῦ προτύπου, στό ὁποῖο ἐπκρα- πολίτη σέ ὅλους τούς τομεῖς τῆς γνώσης τεῖ ἡ οἰκονομική γλώσσα τῶν ἐπιχειρήσε- καί τῆς ζωῆς. Καί παρατηροῦμε νά προω- ων. Κύριος στόχος δέν εἶναι πιά ἡ παιδεία, θεῖται ἡ πρόωρη ἐξειδίκευση ἀπό τίς δύο ἡ διαμόρφωση μιᾶς ὁλοκληρωμένης προ- τελευταῖες τάξεις τοῦ Λυκείου, ὅπου περιο- σωπικότητας ἀλλά ἡ χρηστική ἀποδοτικό- ρίζεται ἡ διδασκαλία τῆς ἀρχαιοελληνικῆς τητα τῆς ἐκπαίδευσης γιά τήν ἐξασφάλιση γραμματείας σταδιακά στίς Β΄ καί στή Γ΄ μιᾶς ἀνταγωνιστικῆς θέσης στήν ἀγορά τάξεις τοῦ Λυκείου καί αὐξομειώνεται κατά ἐργασίας. Δευτεροβάθμια καί Τριτοβάθμια περιόδους καί ἡ διδασκαλία τῆς Νεοελλη- Ἐκπαίδευση ἔχουν τήν ἴδια γενική κατεύ- νικῆς Λογοτεχνίας. Καί τό χειροτερο εἶναι θυνση πρός τήν ἀνάπτυξη ἰκανοτήτων γιά ὅτι ὑποβιβάζεται πολύ ἡ σημασία τῶν κατ’ τήν αὔξηση τῆς παραγωγῆς ἀγαθῶν καί ἐξοχήν ἀνθρωπιστικῶν μαθημάτων καί στό τήν παροχή ὑπηρεσιῶν γιά τή μεγιστο- Γυμνάσιο καί στό Λύκειο μέ τήν ἀπόφαση ποίηση τοῦ κέρδους, κυρίως τοῦ οἰκονο- τῆς πολιτείας νά μήν ἐξετάζονται γραπτῶς μικοῦ. Μέ τέτοιο, ὅμως, προσανατολισμό αὐτά τά μαθήματα στίς προαγωγικές καί δέν μπορεῖ ἡ ἐκπαίδευση νά μορφώσει ἀπολυτήριες ἐξετάσεις. Καί ξέρουμε καλά τόν νέο ἄνθρωπο πρός τό ἄριστον ἤθος, ὅτι μάθημα πού δέν ἐξετάζεται γραπτῶς, γιά νά πραγματώσει τό ἰδανικό τοῦ καλοῦ περιπίπτει στήν ἀδιαφορία τῶν μαθητῶν κἀγαθοῦ πολίτη καί νά ζήσει «ἀξίως τῆς καί στήν πράξη καταργεῖται. φύσεως ἧς μετέχοντες τυγχάνομεν», ἀντάξια τῆς ἀνθρώπινης φύσης μας δηλαδή, ὅπως Ἡ διδασκαλία, βέβαια, τῆς ἀρχαίας μας ὑποστήριξε ὁ Ἰσοκράτης. γραμματείας διατηρεῖται στή Γ΄ τάξη Λυ- 72

Ἄς προσεγγίσουμε ἕνα τρίτο βασικό (ΙΧ, 63-64) ὅτι ἄνθρωπος χωρίς οἰκογένεια, ΙΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2019 χαρακτηριστικό τῆς παιδείας τῶν προγό- χωρίς θεσμικά ὀργανωμένη κοινωνία καί νων μας, τόν προσανατολισμό της στήν χωρίς πατρίδα εἶναι ἐκεῖνος πού ἐπιθυμεῖ πολιτική ἀρετή τοῦ νέου ἀνθρώπου, πού τόν παγερό καί ἐπιθετικό πόλεμο (βλ. Ἰλιά- ἦταν ἀπαραίτητο συμπλήρωμα τῆς ἠθικῆς δα, ΙΧ, 63-64: «τεφρήτωρ, ἀθέμιστος ἀνέστι- ἀρετῆς του. Γιατί δέν ἔβλεπαν τόν ἄνθρωπο ός ἐστιν ἐκεῖνος ὅς πολέμου ἔραται ἐπιδημίου ὡς ἄτομο αὐτόνομο, ἀλλά πάντα ὡς μέλος ὀκρυόεντος»). Ἀντίθετα, μέσα στήν πόλη, ὁ ὀργανικό τῆς πολιτείας. Ἑπομένως, ἡ ἠθική ἄνθρωπος ἀναπτύσσεται, γίνεται δημιουρ- ἀγωγή του ἦταν στενά συνδεδεμένη μέ τή γικός, ὀργανώνει πολίτευμα, καλλιεργεῖ τήν ζωή του στήν πόλη. Καί εἶχαν σαφή συ- ἐπιστήμη καί τήν τέχνη, δημιουργεῖ μέ ἕνα νείδηση οἱ ἀρχαῖοι μας πρόγονοι ὅτι κάθε λόγο πολιτισμό, ὅπως μαρτυρεῖ καί ἡ ἑτυ- φροντίδα τοῦ ἀτόμου καί τῆς οἰκογένειας μολογική προέλευση αὐτῆς τῆς λέξης ἀπό γιά τή μόρφωσή του, ἦταν φροντίδα γιά τήν πόλη. Καί ὁ πολιτισμός μέ κυριότερο τήν πολιτεία. Καί ὁ πολίτης θεωροῦσε ὅτι φορέα του τή γλώσσα, συνιστᾶ τήν ἐθνική ἡ καλή ἐπαγγελματική ἤ ἐπιστημονική του κατάρτιση ἀποτελεῖ τή δική του συμβολή Ὡς πρός την ἀνάδειξη στήν πρόοδο ὅλης τῆς πόλης. Γι’ αὐτό καί σέ ἕνα ἀξίωμα, ἐνδιαφερόταν καί συμμετεῖχε στά κοινά προτιμοῦνται οἱ ἄξιοι πράγματα τῆς πόλεως. Ἐπιγραμματικά το- καί ἱκανοί καί κανείς νίζει αὐτή τή μεγάλη ἀλήθεια ὁ Θουκυδίδης δέν ἐμποδίζεται στόν Ἐπιτάφιο Λόγο, πού ἐκφώνησε ὁ Πε- ἀπό τήν ταπεινή καταγωγή ρικλῆς πρός τιμήν τῶν πρώτων νεκρῶν τοῦ ἤ τή φτώχια του, ἄν ἔχει Πελοποννησιακοῦ Πολέμου: «Καί συμβαίνει κάτι καλό νά προσφέρει σέ μᾶς, λέει, καί τίς ἰδιωτικές μας ὑποθέσεις στήν πόλη (ἀξιοκρατία). νά μήν παραμελοῦμε καί τά κοινά πράγματα τῆς πόλης νά φροντίζουμε. Καί μόνοι ἐμεῖς, ταυτότητα ἑνός λαοῦ. Γι’ αὐτό ὁ Ἴων Δρα- αὐτόν πού δέν μετέχει στά κοινά, δέν τόν θεω- γούμης, ἕνας διανοούμενος καί πολιτικός ροῦμε ἁπλῶς φιλήσυχο, ἀλλά ἄχρηστο». Καί μεγάλης παιδείας, ἔλεγε χαρακτηριστικά: ὁ Ἀριστοτέλης στά Πολιτικά του τήν ἴδια θέλω νά εἶμαι ὡραῖο παράδειγμα ἀνθρώ- ἀλήθεια ἐπισημαίνει λέγοντας ὅτι πολίτης που Ἕλληνος. Κατά συνέπεια, ἡ μόρφωση δέν εἶναι αὐτός πού κατοικεῖ ἁπλῶς κάπου, τοῦ ὁλοκληρωμένου ἀνθρώπου καί ἄριστου σέ μιά πόλη, ἀλλά αὐτός πού μπορεῖ νά πολίτη μέ τά συγκεκριμένα χαρακτηριστι- μετέχει καί στίς δικαστικές καί τίς πολι- κά τῆς πατρίδος του εἶναι τό χρέος κάθε τικές ἀρχές. Ἑπομένως, ἡ πόλη δέν εἶναι ὀργανωμένης καί πολιτισμένης πολιτείας. μόνον ἕνας τόπο, ἀλλά κυρίως τό σύνολο τῶν πολιτῶν. Γι’ αὐτό κι ἐμεῖς, ἀκόμα καί Μέ ποιούς τρόπους, τώρα, μέ ποιά πο- σήμερα, λέμε Δῆμος «Ἀθηναίων» καί ὄχι λιτική καί μέ ποιούς νόμους ἡ πόλη-κρά- Δῆμος «Ἀθηνῶν». τος τῆς ἀρχαίας Ἀθήνας κατά τόν Χρυσοῦν Αἰώνα τοῦ Περικλῆ, ἐκπαίδευε τούς πολίτες Ἐπειδή, λοιπόν, ὁ ἄνθρωπος εἶναι ἐκ ὥστε να γίνουν καί ἄνδρες ἀγαθοι καί ἄρι- φύσεως πολιτικόν ὄν, δέν μπορεῖ νά ἀνα- πτυχθεῖ ὡς ἄνθρωπος ἐκτός τῆς πόλεως. Ὅπως ἔλεγε χαρακτηριστικά ὁ Ἀριστοτέλης: «ὁ ἄνθρωπος ἐκτός τῆς πόλεως εἶναι ἤ θεός ἤ θηρίον». Μιά ἀλήθεια προβεβλημένη ἤδη ἀπό τόν Ὅμηρο, πού ψάλλει στήν Ἰλιάδα 73

στα μέλη τῆς πολιτείας; Μιά εἰκόνα σαφή ἐργασίας καί στήν ἀνάπαυση καί τήν ψυ- τῆς πολιτικῆς ἀρετῆς τῶν Ἀθηναίων πα- χαγωγία. Γι’ αὐτό ἡ πολιτεία ἔχει θεσπίσει ρουσιάζει ὁ Περικλῆς στόν Ἐπιτάφιο Λόγο γιορτές καί θυσίες καί ἀγῶνες καθ’ ὅλη τή του, διότι ἔκρινε ὅτι θά ἦταν πολύ ὠφέλι- διάρκεια τοῦ ἔτους. Καί τό ἴδιο ἰσορροπημέ- μο νά τήν ἀκούσει ὅλο τό συγκεντρωμένο νη εἶναι καί ἡ ἐκπαίδευση τῶν πολιτῶν, πού πλῆθος στήν τιμητική ταφή τῶν πρώτων ἀποβλέπει ἐξίσου στή σωματική ἀνάπτυξη νεκρῶν τοῦ Πελοποννησιακοῦ Πολέμου. καί στή πνευματική καί ἠθική καλλιέργεια, Νά ἀκούσουν, δηλαδή, πῶς ἐκπαιδεύτηκαν σέ ἀντίθεση μέ τή μονομερή στρατιωτική αὐτοί, πού μέ τίς ἀρετές καί τήν ἀνδρεία ἀγωγή τῶν Σπαρτιατῶν. Ἔτσι, ἐνῶ ζοῦν τους κατέστησαν τήν πόλιν τους ὄχι μόνον μέ ἄνεση, καταφέρνουν νά εἶναι τό ἴδιο αὐτάρκη καί στόν πόλεμο καί στήν εἰρήνη, ἀνδρεῖοι μ’ αὐτούς στήν ἀντιμετώπιση τῶν ἀλλά καί «παίδευσιν τῆς Ἑλλάδος», σχολεῖο πολεμικῶν κινδύνων. δηλαδή γιά ὅλους τούς Ἕλληνες. Καί πρῶτα-πρῶτα, ὅλοι οἱ πολίτες μπο- Τέλος, ὑπογραμμίζει ὁ Περικλῆς ὅτι ἡ ροῦν νά μετέχουν στά κοινά πράγματα τῆς πολιτεία ἐπιβραβεύει τούς ἄριστους ἐκ τῶν πόλης, ὅπως εἴδαμε παραπάνω. Καί ὅλοι πολιτῶν στόν πόλεμο καί τήν εἰρήνη, γιατί εἶναι ἴσοι ἀπέναντι στόν νόμο ὡς πρός τίς ἔτσι παρακινοῦνται οἱ πολίτες νά ἐπιδιώ- ἰδιωτικές τους διαφορές (ἰσονομία), ἀλλά κουν τό ἄριστον ἦθος. Παροιμιώδης εἶναι ὡς πρός την ἀνάδειξη σέ ἕνα ἀξίωμα, προ- ἡ φράση, μέ τήν ὁποία κλείνει τόν Ἐπιτάφιο τιμοῦνται οἱ ἄξιοι καί ἱκανοί καί κανείς δέν Λόγο του: «ἆθλα γάρ οἷς κεῖται ἀρετῆς μέγιστα, ἐμποδίζεται ἀπό τήν ταπεινή καταγωγή ἤ τοῖς δε καί ἄνδρες ἄριστοι πολιτεύουσιν», πού τή φτώχια του, ἄν ἔχει κάτι καλό νά προ- θά πεῖ ὅτι στίς πολιτεῖες, ὅπου ἐπιβραβεύ- σφέρει στήν πόλη (ἀξιοκρατία). εται μέ μεγάλα βραβεῖα ἡ ἀρετή, ἐκεῖ ἀνα- Ὕστερα, οἱ πολίτες ζοῦν ἐλεύθερα καί δεικνύονται καί οἱ ἄριστοι πολίτες. Στόν χωρίς περιορισμούς στίς σχέσεις τους μέ ἀντίποδα αὐτῆς τῆς ἀντίληψης κινεῖται ἡ τήν πόλη, ἀλλά καί στίς καθημερινές, κοι- σημερινή πολιτεία μας, πού θεωρεῖ ρετσι- νωνικές καί ἐπαγγελματικές τους σχέσεις, νιά, δηλαδή κουσούρι, τήν ἀριστεία καί χωρίς νά ὑποψιάζονται ὁ ἕνας τόν ἄλλο καί προωθεῖ τήν ἰσοπέδωση τῶν πολιτῶν πρός χπωούρίτςόννάεὐὀχραγίρζιοσνττεαῖ.ιο, ὔἄτνεὁπἄαλίρλνοοςυκνάνγιε’ιακὐάττόι τά κάτω, μέ τήν κατάργηση τῆς ἀξιολόγη- ὕφος στενοχωρημένου, πού δέν βλάπτει μέν σης καί στήν ἐκπαίδευση καί στή δημόσια τόν ἄλλο, ἀλλά τοῦ προκαλεῖ θλίψη. διοίκηση, ὥστε νά μή γνωρίζει τούς ἄξιους Καί ἐνῶ συμπεριφέρονται χωρίς νά ἐνο- καί ἱκανούς, γιά νά μπορεῖ νά ἐπιλέγει τούς χλεῖ ὁ ἕνας τόν ἄλλο, στά δημόσια πράγμα- δικούς της ἀνθρώπους στίς θέσεις εὐθύνης. τα ποτέ δέν παρανομοῦν, ἀπό ἐσωτερικό στῆεβς ατσιμμωό ρπίεαρςι.σὑσπόατκεροούοπυανράστἀοπύός τόν φόβο Μέ ὅλους, λοιπόν, αὐτούς τούς τρόπους ἄρχοντες καί ἰδιαίτερα μέ τήν εὐνομία, μέ καλούς νό- τῆς πολιτείας, καί στούς ἑκάστοτε ἰσχύοντες μους δηλαδή, πού ἀποβλέπουν στό συμφέ- νόμους καί μάλιστα σ’ αὐτούς, πού ἔχουν ρον ὅλων τῶν πολιτῶν καί ὄχι μιᾶς μόνον θεσπισθεῖ γιά τήν ὠφέλεια τῶν ἀδικου- ὁμάδας, ἡ πολιτεία ἐκπαιδεύει τούς πολίτες μένων, ἀλλά καί στούς ἄγραφους νόμους, της στήν πολιτική ἀρετή. Εἶναι, δηλαδή μία πού φέρνουν μεγάλη ντροπή σέ ὅσους τούς παιδαγωγοῦσα πολιτεία μέ τήν εὐρύτερη παραβαίνουν. δυνατή σημασία τῆς λέξης. Καί οἱ πολίτες Ἐπίσης, ἡ ζωή τῶν πολιτῶν εἶναι ἰσορ- ἐκπαιδεύονται, ὅπως εἴδαμε, μέ τήν ὑπα- ροπημένη ἀνάμεσα στούς κόπους τῆς κοή καί τόν σεβασμό στούς νόμους ἀπό τήν νεανική τους ἡλικία μέ βάση τό γνωμικό «ἄρχεσθαι μαθῶν ἄρχειν ἐπιστήσει», δηλαδή ἄν μάθεις νά ἐφαρμόζεις τούς νόμους ὡς 74

πολίτης τότε μόνο ὑπάρχει ἐλπίδα νά γίνεις γιά τήν πολιτεία. Θά ὑπενθυμιστεῖ μόνο ἡ ΙΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2019 καλός ἄρχοντας. Ἄν, λοιπόν, οἱ νόμοι, γρα- συμβουλή πού ἔδινε ἕνας ἀρχαῖος σοφός σέ πτοί καί ἄγραφοι, ἔχουν τόση σημασία γιά ἕναν ἄρχοντα: «Σκόπει, τοίνυν ὅτι κατά νόμον τή συνοχή καί τήν ὁμαλή λειτουργία μιᾶς ἄρχεις, ἔπειτα ὅτι ἀνθρώπων ἄρχεις καί τέλος πολιτείας, καταλαβαίνουμε γιατί εἶναι ἀδύ- ὅτι οὐκ ἀεί ἄρχεις», πού σημαίνει: «νά ἔχεις νατο νά ζήσει ἡ πολιτεία αὐτή, ἄν οἱ ἰσχύ- πάντα στό νοῦ σου ὅτι κυβερνᾶς σύμφωνα οντες νόμοι δέν ἐφαρμόζονται ἀπό ὅλους μέ τόν νόμο, ὅτι διοικεῖς ἀνθρώπους καί ὅτι ἀνεξαιρέτως, τόσο τούς ἄρχοντες ὅσο καί δέν θά κυβερνᾶς γιά πάντα...». τούς ἀρχόμενους. Ὑπακούουν... καί στούς Τή ζωτική αὐτή σημασία τῶν νόμων γιά ἄγραφους νόμους, πού τή ζωή καί τήν πρόοδο τῆς πόλης ὑπογραμ- φέρνουν μεγάλη ντροπή μίζει θαυμάσια ὁ Πλάτωνας στόν Διάλογο σέ ὅσους τούς Κρίτων, ὅπου ὁ Σωκράτης λέει στόν Κρί- παραβαίνουν. τωνα πού τόν προέτρεπε νά δραπετεύσει ἀπό τή φυλακή: Ἀνακεφαλαιώνοντας τίς βασικές αρχές τῆς παιδείας στήν Ἀρχαία Ἑλλάδα, πού «Σκέψουν, λοιπόν, Κρίτωνα ὡς ἑξῆς: ἐάν ἀναπτύξαμε παραπάνω, εἶναι ἀνάγκη νά παρουσιαζόντουσαν οἱ νόμοι καί τό κοινό διατυπώσουμε τίς ἀκόλουθες γενικές πα- τῆς πόλεως τήν ὥρα πού ἐμεῖς ἑτοιμαζό- ρατηρήσεις. μαστε νά ἀποδράσουμε καί μᾶς ρωτοῦσαν: πές μας, Σωκράτη, τί ἔχεις στό νοῦ σου νά Πρῶτα-πρῶτα, τόν βασικό σκοπό τῆς κάνεις; τίποτε ἄλλο ἤ μ’ αὐτό τό ἔργο πού παιδείας, πού ἦταν ὁ ὁλοκληρωμένος ἐπιχειρεῖς σκοπεύεις νά καταστρέψεις καί ἄνθρωπος, μακριά ἀπό κάθε μονομέρεια, ἐμᾶς τούς νόμους καί ὁλόκληρη τήν πόλη, στήν ὁποία θά ὁδηγοῦσε ἡ ἀνάπτυξη μιᾶς ὅσον ἐξαρτᾶται ἀπό ἐσένα; ἤ νόμίζεις ὅτι μόνον ἱκανότητάς του, ἐπαγγελματικῆς, εἶναι δυνατόν νά ὑπάρχει ἀκόμα καί νά ἐπιστημονικῆς ἤ καλλιτεχνικῆς. Μέ τήν μήν ἀνατραπεῖ ἐκ θεμελίων ἐκείνη ἡ πόλη, πεποίθηση πάντα, ὅτι χωρίς ἀληθινή καί στήν ὁποία οἱ δικαστικές ἀποφάσεις (καί ὁλόπλευρη μόρφωση, ὁ ἄνθρωπος θά εἶναι οἱ σχετικοί νόμοι) δέν ἔχουν καμιά ἰσχύ, ὄχι μόνο ἀνολοκλήρωτος, ἀλλά κυρίως ἀνε- ἀλλά ἀπό τόν κάθε ἰδιώτη ἀκυρώνονται καί λεύθερος ἀπό τά κάθε εἴδους δεσμά, ὑλικά καταργοῦνται; Τί θά ἀπαντήσουμε σ’ αὐτά, ἤ πνευματικά, πού χαλκεύουν γι’ αὐτόν ὁ Κρίτωνα; Ἤ μήπως ὅτι μᾶς ἀδίκησε ἡ πόλη ἀπαιτητικός ἑαυτός του καί οἱ ἀνάγκες τῆς καί δέν ἔκρινε ὀρθῶς τή δίκη; καθημερινῆς ζωῆς. Εἶναι βαρυσήμαντη ἡ σχετική ρήση τοῦ Ἀριστοτέλη: «τό νά ἐπιζητεῖ – Ναί, ναί, Σωκράτη, αὐτά θά ποῦμε». κανείς παντοῦ τό χρήσιμο καί ἀναγκαῖο, δέν Καί τότε οἱ νόμοι θά ποῦν: «Καί νομίζεις, εἶναι ἴδιον ἐλευθέρου ἀνθρώπου». Σωκράτη, ὅτι ἔχεις δικαίωμα, ἄν ἐμεῖς καί ἡ πατρίδα πήραμε εἰς βάρος σου μία δί- Ὕστερα εἴδαμε ὅτι ἡ ἀληθινή μόρφωση καιη κατά τή γνώμη μας ἀπόφαση, ἐσύ νά ἀνταποκρίνεται στήν πραγματική φύση μας, μᾶς ἀνταποδώσεις τήν ἀδικία καί νά μᾶς πού εἶναι κατ’ ἐξοχήν πνευματική καί μᾶς καταστρέψεις, ὅσον ἐξαρτᾶται ἀπό σένα, διακρίνει ἀπό ὅλα τά ἄλλα ἔμβια ὄντα, γιατί καί πράττοντας τέτοια θά ἰσχυριστεῖς ὅτι ἀπορρέει ἀπό τήν ἰδιαίτερη πνευματική μας πράττεις δίκαια, ἐσύ πού ἐνδιαφερόσουν ἀληθινά γιά τήν ἀρετή;». Δέν χρειάζεται, κανένα σχόλιο αὐτή ἡ ἀριστουργηματική ὑπεράσπιση τῆς ση- μασίας, πού ἔχει ἡ ἐφαρμογή τῶν νόμων 75

καταγωγή. Ὁ Πλάτωνας ἐπεσήμανε ὅτι ἡ καλλιεργεῖται καί δημιουργεῖ πολιτισμό. ψυχή μας εἶναι τό μόνο ἀπό τά στοιχεῖα τοῦ Αὐτή τήν πόλη, τήν πατρίδα του, ἐκπαιδεύ- ἐσωτερικοῦ μας κόσμου, πού εἶναι θεϊκό εται διά βίου ὁ πολίτης νά τήν τιμᾶ καί νά καί ἀθάνατο («ψυχή γάρ τῶν ἐν ἡμῖν μόνον τή σέβεται περισσότερο ἀπό τήν μητέρα καί ἐστίν ἀθάνατον καί θεῖον»). Καί ξέρουμε ὅτι ὁ τόν πατέρα του, νά τήν ἔχει σέ ὑψηλότερη δικός μας Θεός καί πατέρας, ἐνεφύσησε σέ θέση μεταξύ καί θεῶν καί ἀνθρώπων, νά μᾶς κατά τή δημιουργία «πνοήν ζωῆς» καί τήν ὑπακούει, ἀλλά καί νά τήν φροντίζει, μᾶς ἔπλασε «κατ’ εἰκόνα Του». Μέ τέτοια ὅταν βρίσκεται σέ δύσκολη θέση, περισ- εὐγενική καί θεϊκή καταγωγή ἡ ψυχή μας σότερο ἀπό ὅσο φροντίζει τόν πατέρα του, εἶναι τόσο μεγάλης ἀξίας, ὥστε ὁ Ἰησοῦς νά διατυπώσει τό θεμελιῶδες ἐρώτημα: «τί σύμφωνα μέ τήν γάρ ὠφεληθήσεται ἄνθρωπος, ἐάν τόν κόσμον ἀθάνατη ρήση ὅλον κερδήσῃ, τήν δέ ψυχήν αὐτοῦ ζημειωθῇ;» τοῦ Σωκράτη (Ματθ. 16, 26). στόν Κρίτωνα τοῦ Πλάτωνα. Ἔπειτα διαπιστώσαμε ὅτι ἡ πραγματι- Καί αὐτό, για- κή παιδεία δέν ὁλοκληρώνεται χωρίς τήν τί πίστευαν ὅτι, πολιτική μόρφωση τοῦ ἀνθρώπου, ἀφοῦ ὁ ὅταν ἡ πολιτεία ἄνθρωπος μέσα στήν πόλη ἀναπτύσσεται, εὐημερεῖ, τότε ὁ κάθε πολίτης αἰσθάνεται εὐτυ- χής καί ἀσφαλής, ἀφοῦ θά μπορεῖ νά βρεῖ τή φρο- ντίδα καί τήν προστασία πού ἔχει ἀνάγκη. Ὁ Μακρυγιάννης πού ἦταν ἀγράμ- ματος μέν, θρεμ- μένος ὅμωςἀπό τήν παράδοση τῆς πατρίδος του, διακηρύσ- σει αὐτή τή με- γάλη ἀλήθεια στά Ἀπομνημονεύματά του: « Ὅσο ἀγαπῶ τήν πατρίδα μου, λέει, δέν ἀγαπῶ τίποτας! Νά ’ρθει ἕνας καί νά μστορῦέφποεμῖ αὅιτινάθάμοπῦάβψγεάιλὀεμι κπαρίότςάἡδύποατμράίτδιαα,. ὅτι ἄν εἶμαι ἐγώ στραβός καί ἡ πατρίδα μου καλά, μέ θρέφει. Ἄν ἡ πατρίδα μου εἶναι ἀχαμνά, καί δέκα μάτια νά ’χω, στραβά θά νά εἶμαι, ὅτι σ’ αὐτήνη θά ζήσω». Αὐτή τήν πολιτική ἀρετή θαυμάζει ὁ 76

πρώην πρόεδρος τῆς Δημοκρατίας Κων- θρησκεία, ἔθνη δέν ὑπάρχουν». σταντῖνος Τσάτσος στό βιβλίο του «Ἀφορι- Εἶναι φανερό, λοιπόν, ἀπό πού πρέπει νά σμοί καί Διαλογισμοί» λέγοντας: «Πόσο σέβο- κάνουμε ἀρχή, ἄν θέλουμε νά προκόψουμε μαι τούς ἀνθρώπους πού αἰσθάνονται περισ- ἐμεῖς καί ἡ πολιτεία μας στό σύνολό της. «Ἄν σότερο κύτταρα τῆς πολιτείας παρά αὐτόνομες θέλεις νά ἀλλάξεις τούς ἄλλους, πρέπει νά προσωπικότητες. Ἡ Ρώμη ἔγινε κοσμοκράτειρα, ἀλλάξεις πρῶτα τόν ἑαυτό σου», συμβούλευε διότι ἐπί αἰῶνες γεννοῦσε ἀράδα τέτοιους πο- ὁ σύγχρονός μας ἅγιος Παΐσιος κάποιους λίτες. Καί ἡ Ἑλλάδα χάθηκε, διότι ἐλάχιστους νέους, πού ζήτησαν τή γνώμη του. Τό ἔργο τέτοιους εἶχε γεννήσει». αὐτό, ὅμως, δέν εἶναι εὔκολο. Ὁ ἄνθρωπος πολύ δύσκολα ἀλλάζει νοοτροπία καί χαρα- Τό οὐσιαστικότερο, ὅμως, γνώρισμα κτήρα. Γι’ αὐτο καί, πέραν ἀπό τή βοήθεια τῆς παιδείας τῶν προγόνων μας ἦταν ἡ τῆς κατάλληλης παιδείας, ἔχει ἀνάγκη ἀπό κυρίαρχη θέση τῆς ἀρετῆς, ἡ ὁποία, συν- τήν ἀνακανιστική δύναμη, πού μπορεῖ νά δεδεμένη πάντα μέ τήν εὐσέβεια, μπορεῖ τοῦ προσφέρει μόνον ἡ πηγή τῆς ἠθικῆς νά χαρίσει στόν πολίτη καί τήν πολιτεία καθαρότητας, τό πλήρωμα τῆς ἁγιότητας καί ΙΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2019 τήν εὐδαιμονία. «Βλέπουμε, ἔλεγε ὁ Ἀριστο- τῆς ἀρετῆς, ὁ σαρκωμένος Υἱός τοῦ Χριστια- τέλης στά Πολιτικά του, ὅτι κάθε κοινωνία νικοῦ Θεοῦ τῆς ἀγάπης. Αὐτό διατράνωσε ὁ ἔχει συσταθεῖ γιά τήν κατάκτηση κάποιου Ἀπόστολος Παῦλος λέγοντας: «πάντα ἰσχύω ἀγαθοῦ καί μάλιστα τοῦ ὑπέρτατου, πού ἐν τῷ ἐνδυναμοῦντί με Χριστῷ» (ΦΔ. 4, Β). Μέ εἶναι ἡ εὐδαιμονία ὅλων τῶν πολιτῶν». τή χάριν τοῦ Θεοῦ ὁ ἄνθρωπος μπορεῖ νά Στήν ἐπιτυχία αὐτοῦ τοῦ σκοποῦ συμβάλλει ἀναγεννηθεῖ πνευματικά, νά γίνει «καινή κάθε πολίτης καλός κἀγαθός μέ τό ἄριστον κτίσις», κατάλληλος διά πᾶν ἔργον ἀγαθόν. ἦθος του, ἐπί τοῦ ὁποίου θεμελιώνεται τό Ἀντί, ὅμως, νά ἀναζητήσει αὐτή τή βο- τέλειο πολίτευμα, πάντα κατά τόν Ἀριστοτέ- ήθεια, ὁ σύγχρονος κόσμος «πειραματίζεται λη. Αὐτό σημαίνει ὅτι φαῦλοι πολίτες, ὅσες δἀολκλιάμάμζήο-νΧταρςισντάιαδνιαικμήορνφοώοτσρεοι πμίίαα.πτοόλιπτιεσίρμαένμηα, ἱκανότητες κι ἄν ἔχουν ἀναπτύξει, δέν μπο- θά ἀποτύχει», ὑποστηρίζει κατηγορηματικά ροῦν νά συμβάλουν οὔτε στό δικό τους οὔτε ὁ μεγάλος ἄγγλος συγγραφέας T. Ἔλιοτ, ὁ στό γενικό καλό. Πολύ περισσότερο φαῦλοι ποιητής «Τῆς ἔρημης χώρας», ἤδη ἀπό τόν κυβερνῆτες δέν μποροῦν νά προσφέρουν μεσοπόλεμο. Καί συνεχίζει προφητικά γιά κανένα καλό στήν πολιτεία, γιατί ὁ ἀνήθι- τό μέλλον τοῦ σύγχρονου κόσμου: «ὅμως κος τρόπος ζωῆς καί διακυβέρνησής τους πμέρνέοπνετιανςάτδόεγίξκορυέμμιεσμμεάγάτολυη. ὑπομονή περι- ἀκυρώνει τή λειτουργία καί τῶν καλύτερων στό ἀναμεταξύ νόμων. Γι’ αὐτό ὁ Ἰσοκράτης συμβούλευε ἐξαγοράζοντας τόν καιρό, ὥστε ἡ Πίστη νά τόν Δημόνικο, ἄρχοντα-τύραννο τοῦ Κιτί- σπκροοαυύτμἔηεχθοκευῖαμζίωεννάμτπξαρανονήσαστχάττοίμσύαοςςυσ.μκὥεοστττεόεινννοπάύοἀςλνιαταἰιῶνσενμώεός-. ου τῆς Κύπρου: «Νά μιμηθεῖς τό ἦθος τῶν καί νά σώσουμε τόν κόσμο ἀπό τήν αὐτο- βτάασἐιπλιέτωεύνγμκααίτάνάτοἐυπςι.δκιαώίξνεάις πνεάίθμεισμαηι θμεέῖνς κτονία» (βλ. Ζήσιμου Λορεντζάτου, Μελέτες, στούς νόμους, πού ἔχουν θεσπισθεῖ ἀπό ἐκδ. Γαλαξία, Ἀθήνα 1966). Ἄμποτε νά νοιώ- τούς βασιλεῖς, ἀλλά νά θεωρεῖς ἰσχυρότερο σουμε αὐτήν τήν μεγάλη ἀλήθεια ἄρχοντερς νόμο τόν τρόπο τους». Ἰσχυρότερο, λοιπόν, καί ἀρχόμενο στόν τόπο μας. τό ἦθος ἀπό τούς νόμους. Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι πάλι κατηγορηματικός: «χωρίς ἀρετή καί πόνο εἰς τήν πατρίδα καί πίστην εἰς τήν 77

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΜΑΝΑΤΖΜΕΝΤ ΣΤΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ Τοῦ κ. Ἠλία Γεραρῆ, Ἐκπαιδευτικοῦ Εἰσαγωγή 4. Ποιά νομίζετε ὅτι εἶναι ἡ σχέση μεταξύ ἡγεσίας καί μάνατζμεντ; Κύριος σκοπός τῆς ἔρευνας τῆς πα- ρούσας ἐργασίας εἶναι νά σκιαγραφηθεῖ ἡ 5. Ποιά κατά τήν γνώμη σας εἶναι τά χαρα- ἀποτελεσματικότητα καί χρησιμότητα τοῦ κτηριστικά τοῦ ἐπιτυχημένου σχολικοῦ μάνατζμεντ στή διοίκηση ἑνός ἐκπαιδευτι- ἡγέτη στό σημερινό σχολεῖο; Ἀρκεῖ γιά κοῦ ὀργανισμοῦ καί νά διερευνηθεῖ ἄν ἡ νά ἐπιτύχει τό ἔργο του ἡ γνώση τοῦ βα- ἐφαρμογή τῶν ἀρχῶν του συγκρούεται μέ σικοῦ νομοθετικοῦ πλαισίου, ἡ αἴσθηση τούς σκοπούς καί τίς ἀξίες τοῦ σχολείου. δικαίου καί ἡ ἐμπειρία ἤ χρειάζεται νά Εἰδικότερα, ἔγινε προσπάθεια νά καταγρα- διαθέτει καί ἄλλες γνώσεις καί ἐπιπλέον φοῦν οἱ ἀπόψεις καί ἀντιλήψεις ἐν ἐνεργείᾳ δεξιότητες; ἐκπαιδευτικῶν, σχετικά μέ τά παρακάτω Κύρια ὑπόθεση τῆς ἐργασίας ἦταν ὅτι ἡ ἐρωτήματα: 1. Ἡ γνώση καί ἐφαρμογή τῶν θεωριῶν καί ἐφαρμογή τῶν ἀρχῶν τοῦ μάνατζμεντ μπο- ρεῖ νά συμβάλει οὐσιαστικά στήν ἀναβάθ- πρακτικῶν τοῦ μάνατζμεντ μπορεῖ νά μιση ἑνός σχολικοῦ ὀργανισμοῦ καί εἰδικά βοηθήσει οὐσιαστικά τό ἔργο τῶν στε- ἄν συνδυαστεῖ μέ τό μοντέλο τῆς μετασχη- λεχῶν τῆς ἐκπαίδευσης; ματιστικῆς ἡγεσίας πού θά ἀναλυθεῖ στό 2. Ὁ προγραμματισμός ὡς μία ἀπό τίς λει- θεωρητικό μέρος τῆς παρούσας ἐργασίας. τουργίες τοῦ μάνατζμεντ θεωρεῖτε ὅτι Ἡ ἡγεσία καί τό μάνατζμεντ ἀποτελοῦν συμβάλλει καθοριστικά στήν ἐπιτυχη- προϋποθέσεις ἀποδοτικότητας καί ἀπο- μένη λειτουργία ἑνός ἐκπαιδευτικοῦ τελεσματικότητας γιά ὅλες τίς κοινωνικές ὀργανισμοῦ; ὀργανώσεις μεταξύ αὐτῶν καί τό σύγχρονο 3. Ἡ λειτουργία τοῦ ἐλέγχου-ἀξιολόγησης σχολεῖο. Καμία κοινωνική ὀργάνωση δέν πού ἀποτελεῖ οὐσιαστική λειτουργία μπορεῖ νά λειτουργεῖ ἀποδοτικά, ἀποτελε- τοῦ μάνατζμεντ σέ ἕναν ἐκπαιδευτι- σματικά καί νά ἀνταποκρίνεται στήν ἀπο- κό ὀργανισμό, θεωρεῖτε ὅτι συμβάλλει στολή της χωρίς σωστό προγραμματισμό στήν κατεύθυνση τῆς χειραγώγησης τῶν καί ἔλεγχο, χωρίς τήν κατάλληλη ὀργάνωση, ἐκπαιδευτικῶν καί στήν οἰκοδόμηση τή στελέχωση καί τή σωστή διοίκηση τοῦ ἐξουσιαστικῶν τάσεων ἐκ μέρους τῆς ἀνθρώπινου δυναμικοῦ. διοίκησης τοῦ ὀργανισμοῦ; Γιά τή συλλογή τῶν ἐρευνητικῶν δε- δομένων ὥστε νά ἐλεγχθοῦν οἱ παραπά- 78

νω ὑποθέσεις, ἀξιοποιήθηκε τό ἐργαλεῖο 2008) τό μάνατζμεντ ὁρίζεται ὡς ἡ διαδικα- τῆς συνέντευξης. Συγκεκριμένα χρησιμο- σία τοῦ προγραμματισμοῦ (planning), τῆς ποιήθηκε δεῖγμα δέκα ἐκπαιδευτικῶν (4 ὀργάνωσης (organizing), τῆς διεύθυνσης ἄνδρες καί 6 γυναῖκες) πού ἐργάζονται σέ (directing) καί τοῦ ἐλέγχου (controlling) Δημοτικά Σχολεῖα ἀξιοποιώντας δομημέ- τῶν ἀνθρώπινων, χρηματοοικονομικῶν, νη συνέντευξη μέ πέντε ἐρωτήματα ἀνοι- φυσικῶν καί πληροφοριακῶν πόρων ἑνός κτοῦ τύπου. Οἱ ἕξι ἐκπαιδευτικοί (ποσοστό ὀργανισμοῦ, ὥστε νά ἐπιτυγχάνονται οἱ 60%) εἶχαν ἀπό 10-20 ἔτη ὑπηρεσίας καί οἱ στόχοι του μέ ἀποτελεσματικό τρόπο. τέσσερις ἀπό αὐτούς εἶχαν μεταπτυχιακές σπουδές στήν Διοίκηση τῆς Ἐκπαίδευσης. Τό ἐπιτυχημένο ἔργο τῶν στελεχῶν στόν Δύο ἐκπαιδευτικοί εἶχαν 24-30 ἔτη ὑπη- χῶρο τῆς ἐκπαίδευσης, συνεπῶς, ἀπαιτεῖ ρεσίας καί οἱ ἄλλοι δύο εἶχαν περισσότερα ἱκανότητες συντονισμοῦ καί ὀργάνωσης ἀπό 30 ἔτη στήν ἐκπαίδευση. ὁμάδας, καλλιέργειας κατάλληλου κλίματος, ἐπιλογῆς σωστῶν μέσων/πόρων, ἀποτελε- Βιβλιογραφική σματικῆς χρήσης/διαχείρισής τους καί ὡς ΙΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2019 ἀνασκόπηση ἐκ τούτου σωστῆς ἄσκησης τῶν ἀρχῶν/ λειτουργιῶν τῆς διοίκησης (προγραμματι- Ἡ ἐκπαίδευση, ὡς θεμελιώδης χῶρος (σΛμεόμςο, νὀῆργκάανίωΚσοηλ,εδζιάεκύηθςυ,ν2σ0η1κ3α. ίΜἔλπεργίχνοιας), μόρφωσης καί γεφύρωσης τοῦ ἀνθρώπου 2008), ὥστε ὄχι μόνο νά ἐπιτυγχάνονται οἱ μέ τήν κοινωνία, γιά νά μπορεῖ νά ἀντι- στόχοι (Ἀποτελεσματικότητα), ἀλλά αὐτό νά μετωπίζει ἐπιτυχῶς τίς νέες προκλήσεις συμβαίνει καί μέ ὅσο τό δυνατόν λιγότερους καί ἀλλαγές πού συμβαίνουν, θά πρέπει νά οἰκονομικούς πόρους (ἀποδοτικότητα). διαθέτει προσαρμοστικότητα καί εὐκινησία στίς ραγδαῖες κοινωνικοπολιτισμικές καί Σύμφωνα μέ τόν Drucker (ὅπως ἀνα- τεχνολογικές ἐξελίξεις. Ὡς ἐκ τούτου, ἀνα- φέρεται στήν Χριστοπούλου, 2008), ὁ προ- γκαῖο εἶναι οἱ ἐκπαιδευτικοί ὀργανισμοί γραμματισμός εἶναι ὅ,τι πρέπει νά γίνει σή- καί πιό συγκεκριμένα οἱ σχολικές μονάδες, μερα γιά νά δικαιούμαστε τό αὔριο, καθώς νά ἀντιλαμβάνονται τίς νέες μεταβολές, μέ τό αὔριο δέν εἶναι παρά τό σήμερα γιά τό καθοριστικό παράγοντα τήν ὕπαρξη ἀποτε- ὁποῖο φροντίσαμε χθές. Ὁ προγραμματι- λεσματικῆς διοίκησης πού ἐφαρμόζει καί σμός γεφυρώνει τό χάσμα τοῦ «ἐκεῖ πού προωθεῖ τίς βασικές ἀ2ρ0χ1έ2ς.τΜοῦπμεάλνααδτάζμκεηνςτ, βρισκόμαστε» μέ τό «ἐκεῖ πού θέλουμε νά (Γκουτζινοπούλου, φθάσουμε». Κατά τόν προγραμματισμό 2010). προκαθορίζονται λεπτομερῶς οἱ στόχοι Ὕστερα ἀπό ἀνασκόπηση τῆς σχετικῆς τοῦ ἐκπαιδευτικοῦ ὀργανισμοῦ, προκειμέ- βιβλιογραφίας μπορεῖ κανείς νά ἐντοπίσει νου νά συντονιστοῦν/προσδιοριστοῦν οἱ διάφορους ὁρισμούς γιά τό Μάνατζμεντ. ἀπαραίτητες ἐνέργειες καί τά ἀπαραίτη- Οἱ περισσότεροι ὅμως περιγράφουν τή δι- τα μέσα, ἔτσι ὥστε νά ἐπιτευχθεῖ ὅσο τό αδικασία προγραμματισμοῦ/σχεδιασμοῦ δυνατόν μεγαλύτερη ἀποτελεσματικότητα καί ὀργάνωσης ἑνός περιβάλλοντος, ὅπου (Μπρίνια, 2008). Ὁ προγραμματισμός στίς ἄνθρωποι/ἐργαζόμενοι πετυχαίνουν ἐπι- ἐκπαιδευτικές μονάδες εἶναι ἀναγκαῖος γιά λεγμένους στόχους καί ἀποτελέσματα, ἀξι- πολλούς λόγους. Τέτοιοι λόγοι μπορεῖ νά νοπιαο,ιώ20ν0τα8ς. συγκεκριμένους πόρους (Μπρί- εἶναι ἡ μείωση τῆς ἀβεβαιότητας καί τοῦ Μπουρής, 2008). Σύμφωνα μέ κόστους ἤ ἡ ἐπίτευξη ἐλέγχου τῆς ἐκπαι- τόν Daft (ὅπως ἀναφέρεται στήν Μπρίνια, δευτικῆς δράσης (Μπρίνια, 2008). Μέρος τῶν ἐνεργειῶν τοῦ προγραμμα- τισμοῦ ἀποτελεῖ καί ἡ λήψη ἀποφάσεων 79

(Σαΐτης, 2014). Ἡ ὅλη διαδικασία/δρα- Ἡ ὀργάνωση ἐκφράζεται μέ καταμερισμό στηριότητα, συγκεκριμένα, περιλαμβάνει τῆς ἐργασίας/τοῦ ἔργου, μέ ἀνάθεση καθη- τά ἀκόλουθα στάδια/βήματα: α) Καθορι- κόντων καί μέ μεταβίβαση τῆς ἐξουσίας σέ σμός τῶν στόχων, β) Προσδιορισμός τῆς ἄλλα κλιμάκια πού ἀφοροῦν τή διοίκηση ὑφιστάμενης κατάστασης, γ) Καταγραφή τῆς σχολικῆς μονάδας, προκειμένου νά ἐναλλακτικῶν προτάσεων, δ) Ἐπιλογή τῆς ἐπιτευχθεῖ ἡ καλύτερη δυνατή ἀποτελε- καλύτερης λύσης, ε) Ἐφαρμογή τοῦ προ- σματικότητα. γράμματος δράσης καί στ) Ἀξιολόγηση τῶν Ἐπιπλέον, σύμφωνα μέ τήν Μπρίνια ἀποτελεσμάτων (Σαΐτης, 2014). Συνεπῶς, (2008), ἡ ὀργάνωση μιᾶς ἐκπαιδευτικῆς ἡ ὀρθή λήψη ἀποφάσεων καθορίζει καί τό μονάδας μπορεῖ νά ἀφορᾶ τό περιεχόμενο πόσο εὔστοχος εἶναι ὁ προγραμματισμός. τῶν σπουδῶν (ἀναλυτικό πρόγραμμα, βι- βλία κ.λπ.), τούς ἐκπαιδευτικούς, τήν ὑλικο- Σύμφωνα μέ τόν Σαΐτη (2014), ἡ πα- τεχνική ὑποδομή, τήν ἐσωτερική λειτουργία ραπάνω δραστηριότητα στό ἐπίπεδο τῆς (ἐκδηλώσεις, ἐκπαιδευτικές καινοτομίες σχολικῆς μονάδας προϋποθέτει ἀπό τόν κ.α.) ἤ τή σύνδεση τῆς μονάδας μέ τήν διευθυντή τοῦ σχολείου, στήν ἀρχή τῆς εὐρύτερη κοινωνία. σχολικῆς χρονιᾶς, συγκεκριμένες ἐνέργειες: Ἡ διεύθυνση σχετίζεται μέ τόν τρόπο α) Π ρογραμματισμό τῶν δραστηριοτήτων πού ἐνεργοποιεῖται καί καθοδηγεῖται τό ἐκπαιδευτικό προσωπικό ἑνός ὀργανισμοῦ τοῦ σχολείου, προκειμένου νά ἐπιτευχθοῦν ἀποτελεσμα- β) Σύγκληση τοῦ συλλόγου διδασκόντων τικά οἱ στόχοι πού ἔχουν τεθεῖ, ὄχι μέσω ἁπλῶν «ἐντολῶν», ἀλλά μέσω ἑνός κλίματος γιά κατανομή τοῦ ἐκπαιδευτικοῦ ἔργου, ἀποτελεσματικῆς ἐπικοινωνίας καί συνερ- γ) Σύγκληση τοῦ συλλόγου διδασκόντων γιά γασίας. Τά χαρακτηριστικά τοῦ ἐπιτυχημένου λήψη συγκεκριμένων ἀποφάσεων πού ἡγέτη εἶναι ἡ σύλληψη/δημιουργία κοινοῦ ἀφοροῦν τή λειτουργία τοῦ σχολείου (π.χ. ὁράματος, ἡ προώθηση κατανεμημένης σχολικές ἐκδρομές), ἐργασίας, ἡ ἐμψύχωση/ἐνδυνάμωση ἀλλά δ) Δημιουργία «μνημονίου ἐνεργειῶν» γιά καί ἡ ἐπιβράβευση τῶν συνεργατῶν, ἡ καλ- ὅλη τή διάρκεια τοῦ σχολικοῦ ἔτους, λιέργεια τῆς συλλογικότητας, ἡ δημιουργία ε) Ἀ νανέωση, κάθε ἑβδομάδα, τοῦ χρονοδι- μαθησιακῆς κοινότητας καί παραγωγικῶν αγράμματος καθηκόντων του. σχέσεων μεταξύ τους, ἡ σωστή ἀξιοποίηση Ὁ ἐπιτυχημένος διευθυντής μιᾶς σχο- τῶν εὐκαιριῶν πού προκύπτουν, ἡ προώθη- λικῆς μονάδας θά πρέπει πρωτίστως νά ση τῶν καινοτομιῶν, ἡ ἀντιμετώπιση τῶν εἶναι καλός στήν ὀργάνωση, κάνοντας ἀπειλῶν (Μπρίνια, 2008). Ἕναν ἡγέτη τόν σωστή χρήση τόσο τῶν ἀνθρώπινων, ὅσο ἀκολουθοῦν ἐθελοντικά οἱ συνεργάτες του, καί τῶν ὑλικῶν πόρων, προκειμένου νά οκαἱ ίὁἱπκοαῖνοοι πχοαίρηασκητη(Σρίαζΐοτνητςα, ι2ἀ0π14ό. προθυμία ἐπιτευχθοῦν οἱ προγραμματισμένοι στό- 2008). Μπρίνια, χοι (Σαΐτης, 2014). Σύμφωνα μέ τόν Allen (ὅπως ἀναφέρεται στήν Μπρίνια, 2008), Οἱ Rauch καί Behling (ὅπως ἀναφέρεται ὀργάνωση εἶναι ἡ διαδικασία προσδιορι- στήν Μπρίνια, 2008), δίνουν στήν ἡγεσία σμοῦ καί ὁμαδοποίησης τῆς ἐργασίας πού τόν ὁρισμό τῆς ἀπόπειρας ἐπηρεασμοῦ πρέπει νά πραγματοποιηθεῖ, καθορισμοῦ τῶν δραστηριοτήτων τῶν ἀτόμων μέσω καί μεταβίβασης ἁρμοδιοτήτων, εὐθύνης τῆς ἐπικοινωνιακῆς διαδικασίας μέ στόχο καί ἐξουσίας καί ἐγκαθίδρυσης σχέσεων τήν ἐπίτευξη κάποιου στόχου ἤ στόχων. πού νά ἀποσκοποῦν καί νά ἐπιτρέπουν στά ἄτομα νά δουλεύουν μαζί ὅσο πιό ἀποτε- λεσματικά γίνεται γιά τήν ἐπίτευξη τῶν στόχων τοῦ ὀργανισμοῦ. 80

Συνεπῶς ὁ ἡγέτης θά πρέπει νά χαρακτη- ἕνας ἐκπαιδευτικός ὀργανισμός μπορεῖ νά ΙΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2019 ρίζεται ἀπό αὐτοεπίγνωση, αὐτοπεποίθηση, ἐπαναπροσδιορίσει τούς προγραμματισμέ- ἀλλά πρωτίστως ἀπό ἐνσυναίσθηση, προ- νους στόχους του, σέ περίπτωση πού ἔχει κειμένου νά κατανοεῖ συναισθηματικά τούς ἀποκλίνει ἀπό αὐτούς. Γιά νά εἶναι ὅμως συνεργάτες του. ἀποτελεσματική ἡ διαδικασία τοῦ ἐλέγχου, θά πρέπει νά ἀνταποκρίνεται στίς ἰδιαίτερες Ὁ Σαΐτης (2014) θεωρεῖ πώς σήμερα συνθῆκες τοῦ ὀργανισμοῦ, νά εἶναι κατα- χρειαζόμαστε περισσότερο ἀπό ποτέ ἐπι- νοητή ἀλλά καί ἀποδεκτή ἀπό τούς συμμε- τυχημένους ἡγέτες, προκειμένου νά ξεπε- τέχοντές της/αὐτούς πού τήν ἐφαρμόζουν, ραστεῖ ἡ ἀδράνεια τῆς οἰκονομικῆς κρίσης, νά ἐπικεντρώνεται σέ σημαντικά σημεῖα, νά οἱ ὁποῖοι θά ἐμπνέουν τόσο τά μέλη τῆς κεἶήνα(Σι αεὐΐτέηλιςκ, τ2η0,1ο4ἰκ. οΜνοπμριίκνήιακ2α0ί 0ἀ8ν)τ.ικειμενι- ἐκπαιδευτικῆς κοινότητας, ὅσο καί τήν εὐρύτερη κοινωνία, μέσα ἀπό τήν ἀμφισβή- Πιό συγκεκριμένα, σύμφωνα μέ τήν τηση τοῦ κατεστημένου καί Μπρίνια (2008), σέ μία ἐκπαιδευτική μονά- τήν καλλιέργεια ὑψηλῶν δα, ἡ λειτουργία τοῦ ἐλέγχου/ἀξιολόγησης, ὁραμάτων. γίνεται σέ τρία ἐπίπεδα (τό Οἰκονομικό, τό Παιδαγωγικό καί τό Διοικητικό) καί ταυ- Ἡ λειτουργία τοῦ ἐλέγ- τόχρονα ἐπιδιώκεται νά ἀποκτηθεῖ ἕνας χου σχετίζεται περισσότε- «μορφωτικός χαρακτήρας», νά ἐμπλακοῦν ρο μέ τή διαδικασία τοῦ οἱ ὁμάδες πού σχετίζονται μέ τόν ἐκπαιδευ- προγραμματισμοῦ, μέ τήν τικό ὀργανισμό, νά ἐλαττωθεῖ ἡ ἰσοπέδωση, ἔννοια ὅτι κατά τόν ἔλεγχο νά ἐλαχιστοποιηθεῖ ἡ σχολική ἀποτυχία, νά διερευνᾶται ἡ ἐπίτευξη τῶν τροποποιηθοῦν χαρακτηριστικά πού εἶναι στόχων πού ἔχουν τεθεῖ «παγιωμένα» καί νά γίνουν προσπάθειες (Σαΐτης, 2014). Ὁ ἔλεγχος, γιά ἐκδημοκρατισμό τῆς ἐκπαίδευσης. λανθασμένα, συγχέεται μέ τή διαδικασία ἐντοπισμοῦ Ὅσον ἀφορᾶ τό καταλληλότερο μοντέλο ΐλταηθςῶ, ν20κ1α4ί.τΜήνπτριίμνωιαρί2α0(0Σ8α)-. ἡγεσίας γιά τό σημερινό σχολεῖο τοῦ 21ου Θά μποροῦσε νά ὁριστεῖ αἰώνα, προτείνεται ἡ μετασχηματιστική ὡς ἡ διοικητική δραστη- ριότητα πού ὑπολογίζει τίς ἀποκλίσεις ἀπό τήν προκαθορισμένη ἀπόδοση καί παρέχει πληροφορίες, μέσα ἀπό τίς ὁποῖες μποροῦν νά ληφθοῦν διορθωτικές ἀποφάσεις, εἴτε γιά νά βελτιωθεῖ ἡ μελλοντική ἀποδοτικό- τητα, εἴτε γιά νά τροποποιηθοῦν τά ἀρχικά σχέδια-προγράμματα τοῦ ὀργανισμοῦ (Σα- ΐτης, 2014). Τά στάδια τοῦ ἐλέγχου-ἀξιολόγησης εἶναι: α) Καθορισμός προτύπων, β) Παρα- κολούθηση - Ἀξιολόγηση - Μέτρηση, γ) Σύ- γκριση συμπεριφορῶν καί ἀποτελεσμάτων μέ πρότυπα, δ) Ἀνάλυση ἀποκλίσεων καί ἐντοπισμοί αἰτίων, ε) Διόρθωση ἀποκλί- σεων. Μέσω τῆς λειτουργίας τοῦ ἐλέγχου, 81

ἡγεσία (transformational leadership) πού τόν θαυμασμό καί τήν ἐμπιστοσύνη τους, στηρίζεται στίς ἀρχές τῆς ἐμπλοκῆς καί τῆς ἐμπνέοντάς τους, ὥστε νά ταυτίζονται συμμετοχῆς τόσο τοῦ διευθυντῆ ὅσο καί συλλογικά μέ τό ὅραμα καί τήν ἀποστολή. τῶν ἐκπαιδευτικῶν μέσα ἀπό τήν κατανομή • Κινητροδότηση μέσω τῆς ἔμπνευσης ἤ ἁρμοδιοτήτων (Leithwood καί Jantzi, 2000). ἐμπνευσμένη παρακίνηση (inspirational motivation), δηλαδή ἀλλαγή τῆς πεποί- Ἡ θεωρία τῆς μετασχηματιστικῆς ἡγε- θησης τῶν μελῶν τῆς σχολικῆς μονάδας σίας κατέχει τίς δύο τελευταῖες δεκαετίες ὅτι τά προβλήματά της μποροῦν νά ἐπι- προεξέχουσα θέση στίς νεότερες θεωρίες λυθοῦν. Οἱ ἡγέτες στήν περίπτωση αὐτή καί ἐμπειρικές μελέτες σχετικά μέ τήν ἡγε- ἐνεργοποιοῦν τούς ἐκπαιδευτικούς μέσω σία, γιά τήν ὁποία μίλησε πρῶτος ὁ Burns τῆς προβολῆς ἑνός στόχου γιά βελτίωση (1978) κάνοντας ἀναφορά στήν παρακίνη- τῆς σχολικῆς μονάδας καί τῆς ἐμπέδω- ση πού προσφέρουν αὐτοί οἱ ἡγέτες στούς σης τῆς πεποίθησης ὅτι ἡ ἐπίτευξή του ἀνθρώπους τους, σέ ἀντίθεση μέ τούς συ- εἶναι ρεαλιστική. Ὁ ἡγέτης ἑστιάζει καί ναλλακτικούς ἡγέτες, οἱ ὁποῖοι προσφέρουν ἱκανοποιεῖ τίς ἀνώτερες ἀνάγκες τῶν ὑλικές ἀνταμοιβές στούς ὑφισταμένους ἀνθρώπων του, τούς ὁδηγεῖ στήν αὐτο- τους, ὡς ἀνταπόδοση γιά τίς προσπάθειές πραγμάτωση, ἐνισχύοντας τήν αὐτοπεποί- τους, λειτουργώντας ἔτσι μέσα στά πλαίσια θηση, τήν αὐτοεκτίμηση, τήν ἐλπίδα, τήν ἑνός ὑπάρχοντος συστήματος ἤ κουλτού- αἰσιοδοξία καί τήν ἐνδυνάμωση. ρας, χωρίς νά προσπαθοῦν νά τό ἀλλάξουν • Διανοητική διέγερση ἤ ἐνεργοποίηση (Bass, 1985). Ἔπειτα, ἕνας μεγάλος ἀριθ- (intellectual simulation). Οἱ μετασχημα- μός μελετητῶν διερεύνησε τό φαινόμενο τιστικοί ἡγέτες ἐνεργοποιοῦν τούς ἐκπαι- 1τDῆ9eς8v5aμn. εBnτaeα,nσ1nχ9iηs8μ6κ.ααKτίιoNσuτazιneκsuῆsκς,α1ἡί9Pγ8εo5σs.nίαTeςirc, h(1By9a9κs3αs)ί,. δευτικούς πρός τήν κατεύθυνση τῆς και- Οἱ τέσσερις διαστάσεις τῆς μετασχηματι- νοτομίας καί τῆς δημιουργικότητας μέσω στικῆς ἡγεσίας οἱ ὁποῖες μποροῦν νά ἐφαρ- τῆς εὐθείας ἀμφισβήτησης παραδοσιακῶν μοστοῦν καί στό χῶρο τῆς διοίκησης τῆς ἀντιλήψεων καί πρακτικῶν ἤ μέσω τῆς ἐκπαίδευσης εἶναι: ἐπαναδιατύπωσης μέ νέους ὅρους πα- • Ἐπιρροή μέσω τοῦ παραδείγματος ἤ ἰδεολο- λαιῶν προβλημάτων (π.χ. ἡ ἐπανερμηνεία τῆς πολυπολιτισμικότητας τοῦ μαθητικοῦ γική ἐπιρροή (idealized influence), δηλα- πληθυσμοῦ ἀπό πρόβλημα σέ εὐκαιρία δή δημιουργία σχέσεων ἐμπιστοσύνης ἐμπλουτισμοῦ). Ἔτσι, τούς κάνει νά ἀμφι- καί σεβασμοῦ. Μέ τή συμπεριφορά του, σβητοῦν τά στερεότυπα καί τίς παγιω- ὁ ἡγέτης ἐπιδεικνύει τήν πίστη καί τήν μένες ἀντιλήψεις, νά ἀλλάζουν τρόπους ἐμπιστοσύνη του σέ ἕνα καλύτερο μέλ- σκέψης, νά βλέπουν τά πράγματα μέσα λον, δίνει ἀτομικό καί συλλογικό κοινό ἀπό διαφορετικά «γυαλιά» καί νά σκέφτο- νόημα στό ὅραμα καί τήν ἀποστολή τοῦ νται «ἔξω ἀπό τό κουτί», δημιουργικά καί ἐκπαιδευτικοῦ ὀργανισμοῦ καί ὁ ἴδιος καινοτομικά. ἀποτελεῖ παράδειγμα ὑψηλῶν ἐπιδόσε- • Ἐνδιαφέρον γιά τό ἄτομο ἤ ἐξατομικευμένο ων, ἐνῶ ἡ συμπεριφορά του ταυτίζεται ἐνδιαφέρον (individualized consideration). μέ τίς ἀξίες καί τά πιστεύω τά ὁποῖα κη- Οἱ μετασχηματιστικοί σχολικοί ἡγέτες ρύσσει. Οἱ ἡγέτες αὐτοί χαρακτηρίζονται νοιάζονται καί φροντίζουν κάθε συνεργά- ἀπό ἰσχυρή δέσμευση στό στόχο, ὑψηλά τη ἀτομικά, ἐπικοινωνοῦν καί τοῦ συμπε- πρότυπα ἠθικῆς συμπεριφορᾶς καί γενικά ριφέρονται ἀνάλογα μέ τόν χαρακτήρα, συμπεριφέρονται ὡς ὑποδείγματα (role τήν προσωπικότητα καί τίς ἀνάγκες του. models) γιά τούς ὑπόλοιπους, κερδίζοντας Ἀφιερώνουν χρόνο γιά νά καθοδηγοῦν 82

τούς συνεργάτες τους, νά τούς βοηθοῦν ἡ ἡγεσία ἔχει πιά ἀπομυθοποιηθεῖ ὡς ἕναν νά ἀναπτύσσονται καί νά τούς παρέ- ἕβνααθμἔμόφκυατίοἔτχαελιέπντάοψ. ετόι νγάεγθοενωόςρεαῖὐτταόι ἁπλῶς χουν ὑποστήριξη, ὥστε νά προοδεύουν ἐπιτρέ- (teaching, coaching, mentoring). Δίνουν πει ἀκόμα καί στούς «κοινούς θνητούς» νά προσοχή καί συνεισφέρουν ὅσο μποροῦν ἐκπαιδευτοῦν καί νά μάθουν τεχνικές πού στήν ἐπίλυση ἀτομικῶν προβλημάτων θά τούς κάνουν ἀρκετά ἀποτελεσματικούς τῶν μαθητῶν ἤ προβλημάτων πού σχε- στήν ἡγεσία τοῦ ἀνθρώπινου δυναμικοῦ ττίῶζοννἐτκαπιαμιέδετυήτνικἐῶπανγ(γBεuλμshα,τ2ικ0ή05β.ελΜτίπωοσυη- καί νά ἐπιτυγχάνουν ἐξαιρετικά ἀποτελέ- ραντᾶς, 2017). σματα. Ἡτέχἡνγηεσ. ίμαιάμπτέοχρνεηῖ νά προσεγγιστεῖ ὡς μιά τήν ὁποία μπο- Ἡ βασικότερη ἔννοια τῆς μετασχημα- ρεῖ κάποιος νά μάθει στό μεγαλύτερό της τιστικῆς ἡγεσίας εἶναι ἡ «ἐμπλοκή» καί μέρος. Ἀκριβῶς ἐπειδή κάποιος μαθαίνει ἀπαιτεῖ συνεργατική ἀντίληψη πού δέν μιά τέχνη δέ σημαίνει βέβαια ὅτι θά γίνει περιορίζεται στά στενά πλαίσια τοῦ σχο- σπουδαῖος, ἀλλά μπορεῖ νά φθάσει σέ ἕνα λείου (μαθητές, ἐκπαιδευτικούς, βοηθητικό ἱκανοποιητικό ἐπίπεδο καί νά εἶναι ἀρκετά ΙΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2019 προσωπικό), ἀλλά ἐπιδιώκει νά ἐμφυσήσει καλός. καί στούς ἐξωγενεῖς παράγοντες (γονεῖς, Σκεφτόμενος κάποιος ὅλους τους ζωγρά- εἰδικούς, κοινότητα) μιά ἀντίληψη πού θά φους, τούς μουσικούς ἤ τούς καλλιτέχνες διαμορφώνει θετικές στάσεις ἀπέναντι στήν ὁποιουδήποτε εἴδους πού ἔχουν διδαχθεῖ καινοτομία καί τό διαφορετικό. Ὁ διευθυ- μιά τέχνη, διαπιστώνει εὔκολα ὅτι πολύ ντής ὡς μετασχηματιστικός ἡγέτης υἱοθετεῖ λίγοι ἔφθασαν στό σημεῖο νά εἶναι παγκο- καινοτομίες συνεργατῶν, ὄντας ἕτοιμος νά σμίου φήμης ἤ νά θεωροῦνται «φαινόμενα». προκαλέσει τό κατεστημένο καί εἶναι πρό- Τό ἴδιο ἰσχύει καί γιά τήν τέχνη τῆς ἡγεσί- θυμος νά ἀναλάβει ρίσκο μαθαίνοντας ἀπό ας. Υπάρχουν πολλοί ἡγέτες πού εἶναι ἀρκε- τά λάθη καί τίς ἐπιτυχίες του. Δημιουργεῖ τά καλοί καί ἀρκετά ἀποτελεσματικοί, καί ἕνα ἑλκυστικό καί συναρπαστικό ὅραμα, ἄλλοι πού ἀγγίζουν τήν κορυφή. Ἡ κορυφή κάνοντας τούς συνεργάτες του κοινωνούς ἀπαιτεῖ παράλληλα χάρισμα καί ἐκπαίδευση τοῦ ὁράματός του. Καλλιεργεῖ τήν ὁμαδι- γιά συνεχή βελτίωση. κότητα καί τή συνεργασία, ἐνδυναμώνει Ποιά εἶναι ὅμως τά κλειδιά γιά τήν τούς συνεργάτες του, ἐμπνέοντας ἐμπιστο- ἄσκηση μιᾶς ἀποτελεσματικῆς ἡγεσίας σύνη στίς ἱκανότητές τους καί ψυχολογική πού ὀφείλεται ὡς ἐπί τό πλεῖστον σέ σω- δέσμευση στό ἔργο. Καταρτίζει λεπτομερῆ στή ἐκπαίδευση; σχέδια, παρακολουθεῖ τήν ὑλοποίησή τους, • Ἡ ἀναγνώριση ὅτι ἡ ἡγεσία εἶναι ἕνα ἀναλαμβάνει διορθωτικές ἐνέργειες καί κερ- «ἄθλημα» στό ὁποῖο πρέπει καί μποροῦμε δίζει μικρές ἐνδιάμεσες μάχες. Φροντίζει νά βελτιωνόμαστε συνεχῶς. Ἡ ἀναζήτηση νά κάνει πράξη ὅσα πρεσβεύει, ἀποτελώ- προτύπων καί ἡ προσπάθεια νά παραδειγ- ντας παράδειγμα γιά τούς συνεργάτες του ματιστεῖ κάποιος ἀπό ἀποτελεσματικούς στόν ἐκπαιδευτικό ὀργανισμό (leading by ἡγέτες πού ἔχουν ἀναπτύξει τίς ἡγετικές example). Δείχνει γνήσιο ἐνδιαφέρον καί τους ἱκανότητες. ἀγάπη γιά τή δουλειά του καί τούς συνεργά- • Ἡ συνειδητοποίηση τοῦ γεγονότος ὅτι ἄν τες του, ἐνῶ φροντίζει νά τούς ἐπιβραβεύει καί ἡ ἡγεσία εἶναι μιά τέχνη, δέν εἶναι πυ- μέ ἀτομική ἀναγνώριση ἀλλά καί ὁμαδι- ρηνική φυσική. Χρειάζεται νά χαλαρώσει κούς ἑορτασμούς ἐπιτευγμάτων (Kouzes κάποιος καί νά σταματήσει νά κάνει τά καί Posner, 1993). πράγματα δύσκολα γιά τόν ἑαυτό του καί τούς ἄλλους. Ἐκεῖνο πού πρέπει νά τονιστεῖ εἶναι ὅτι 83

• Ν ά θυμᾶται ὁ κάθε ἡγέτης τόν Χρυσό Κα- μάνατζερ εἶναι αὐτός πού ἔχει ὡς εὐθύνη νόνα: «Συμπεριφερθεῖτε ὅπως θά θέλατε νά ἐπιτυγχάνει ἀποτελέσματα μέσω ἄλλων νά σᾶς συμπεριφέρονται». Ὡς ἡγέτης εἶναι ἀνθρώπων (ὑφισταμένων) διαθέτοντας τήν σημαντικό νά φροντίζει τούς ἀνθρώπους ἐξουσία νά ἀσκεῖ τίς λειτουργίες τοῦ μάνα- του, νά ἀγαπᾶ τούς ὑφισταμένους του, νά τζμεντ ἤ διοίκησης, δηλαδή νά προγραμ- ἐνδιαφέρεται γιά τά ἐνδιαφέροντά τους ματίζει, νά ὀργανώνει, νά συντονίζει, νά καί νά προωθεῖ τήν ἐπιτυχία τους. Χρειά- ἐλέγχει καί νά διευθύνει τούς ὑφισταμένους ζεται νά θυμᾶται διαρκῶς ὅτι γιά νά γίνει του. ἀποτελεσματικός ἡγέτης πρέπει νά κατα- λάβει ὅτι «οἱ σχέσεις ἔχουν σημασία». Ὁ μάνατζερ διορίζεται καί χρησιμοποι- εῖ νόμιμη-«δοτή ἐξουσία», δίνει ἐντολές, • Νά ἀντιγράψει τεχνικες πού ἀποδίδουν χρησιμοποιεῖ ἀνταμοιβές ἤ ποινές καί ἡ καί νά μήν πιέζει τά πράγματα πού δέ παρακίνηση πού ἀσκεῖ ἀναφέρεται σέ ἀνά- λειτουργοῦν νά ἀποδώσουν. Εἶναι χρή- γκες κατωτέρου ἐπιπέδου. Ἐπικεντρώνεται σιμο νά ἀκολουθεῖ συμβουλές ἀπό βιβλία στίς διαδικασίες, στά συστήματα, ἐλέγχει καί διάφορες ἄλλες πηγές, ἀλλά νά μήν καί κινεῖται σέ προκαθορισμένα τυπικά ἀγκιστρώνεται ἀπαρέγκλιτα στήν ἐκτέλε- πλαίσια. Ἐνδιαφέρεται γιά τό «πῶς», κάνει σή τους, ἀλλά νά παραμένει εὐέλικτος. διαχείριση τῆς παρούσας κατάστασης ἀπο- δεχόμενος τήν πραγματικότητα, δίνοντας • Ε ἶναι ἀπαραίτητο νά ἐπαναπροσδιορίσει ἔμφαση στό «τώρα» καί ἐπικεντρώνοντας τήν ἔννοια τῆς ἡγεσίας. Να διερευνήσει τό ἐνδιαφέρον του νά κάνει τά πράγματα τή σημασία καί τό νόημά της, καί νά τήν «σωστά» (Μπουραντᾶς, 2002). προσεγγίσει μέ τόν δικό του προσωπι- κό τρόπο καί βάσει τοῦ δικοῦ του ξεχω- Στόν ἀντίποδα, ὁ ἡγέτης ἀναδεικνύεται, ριστοῦ χαρακτήρα – μέ τήν καρδιά καί χρησιμοποιεῖ τήν προσωπική του δύναμη τό μυαλό. Ἀγνοώντας τά στερεότυπα, νά καί περνᾶ τό ὅραμά του στούς συνεργάτες βρεῖ ἕναν νέο τρόπο διοίκησης, νά κα- του, ἐμπνέει καί πείθει, ἐνῶ ἡ παρακίνηση ταλάβει τί λειτουργεῖ γιά τόν ἴδιο καί τίς πού ἀσκεῖ ἀναφέρεται σέ ἀνάγκες ἀνωτέρου συνθῆκες στίς ὁποῖες δραστηριοποιεῖται, ἐπιπέδου. Ἐπικεντρώνεται στούς ἀνθρώ- χωρίς νά φοβᾶται νά εἶναι διαφορετικός πους, στά συναισθήματα καί κερδίζει τήν καί νά τολμᾶ νά διαψεύδει αὐτό πού θε- ἐμπιστοσύνη καί πίστη αὐτῶν πού προΐ- ωρεῖται ἀδιαμφισβήτητο. Ἴσως χρειαστεῖ σταται. Περαιτέρω ἀνοίγει νέους ὁρίζοντες, νά ξεκινήσει πάλι ἀπό τό μηδέν ὅπως ὁ διευρύνει τά πλαίσια καί ἐνδιαφέρεται γιά πρῶτος πού ἀνακάλυψε τή λέξη «ἡγεσία»! τό «γιατί», ἐνῶ προκαλεῖ καί προβαίνει σέ (Μπουραντᾶς, 2018). ἀλλαγές. Ἐρευνᾶ τήν πραγματικότητα δίνο- Ἐπιπρόσθετα, ἀναγκαία εἶναι ἡ ἀναφο- ντας ἔμφαση στό μέλλον καί φροντίζει νά κάνει τά «σωστά» πράγματα (Μπουραντᾶς, ρά στή σχέση ἡγεσίας καί μάνατζμεντ. Ἡ 2005). ἡγεσία καί τό μάνατζμεντ εἶναι συμπλη- ρωματικές καί ἀλληλοεπηρεαζόμενες λει- Ὑποχρέωση τοῦ ἡγέτη, σέ ἀντίθεση μέ τουργίες-ρόλοι, ἐξίσου ἀπαραίτητες γιά τήν τοῦ μάνατζερ, εἶναι νά δημιουργεῖ, νά ἀπο- ἀποτελεσματικότητα τῶν στελεχῶν καί τῶν τρέπει γεγονότα ἤ νά ἀλλάζει μιά κατάστα- ὀργανώσεων πού διοικοῦν. Τό μάνατζμεντ ση, ὥστε ὁ ἐκπαιδευτικός ὀργανισμός νά ἀντιμετωπίζει κυρίως τήν πολυπλοκότητα μπορέσει νά πραγματοποιήσει τούς στό- στίς σύγχρονες ὀργανώσεις, ἐνῶ ἡ ἡγεσία χους τούς ὁποίους ἔχει προκαθορίσει μέ ἀντιμετωπίζει τίς ἀλλαγές τοῦ σύγχρονου βάση τό ὅραμα καί τήν ἀποστολή. Σημει- κόσμου (Kotter, 1990). Ὁ προϊστάμενος ἤ ώνουμε ὅμως ὅτι ἡ ἀποτελεσματική ἡγεσία ἐμπεριέχει τήν ἄσκηση τοῦ μάνατζμεντ, 84

ὅπως καί ἡ ἔννοια τοῦ ἡγέτη ἐμπεριέχει μογή τῶν θεωριῶν καί πρακτικῶν τοῦ μά- ΙΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2019 καί τήν ἔννοια τοῦ μάνατζερ. Συνεπῶς, ἡ νατζμεντ μπορεῖ νά βοηθήσει τό ἔργο τῶν ἔννοια τοῦ ἡγέτη εἶναι εὐρύτερη αὐτῆς τοῦ στελεχῶν τῆς ἐκπαίδευσης, παρατηρήθηκε μάνατζερ. Γιά νά πετύχει στό ἔργο του ὁ ὅτι οἱ ὀκτώ ἀπό τούς δέκα ἐκπαιδευτικούς ἡγέτης σέ ἕναν ἐκπαιδευτικό ὀργανισμό, τοῦ δείγματος (ποσοστό 80%) βλέπουν θε- ἀσφαλῶς πρέπει νά εἶναι καί μάνατζερ, τικά τήν ἐφαρμογή τῶν ἀρχῶν τοῦ μάνα- δηλαδή νά ἀσκεῖ ταυτόχρονα καί τίς δι- τζμεντ στή σύγχρονη σχολική διοίκηση, οικητικές λειτουργίες (μάνατζμεντ), ὅπως ἐνῶ δύο μόνο συμμετέχοντες (ποσοστό προγραμματισμός, ἔλεγχος, ὀργάνωση, 20%) ἐξέφρασαν κάποιες ἐπιφυλάξεις ὅσον συντονισμός. Ἐξάλλου, καμία κοινωνική ἀφορᾶ τήν ἐφαρμογή του, κυρίως γιατί δέν ὀργάνωση, ὅπως καί τό σχολεῖο, δέν μπορεῖ εἶχαν ἀκριβή γνώση ὅλου τοῦ θεωρητικοῦ νά λειτουργεῖ ἀποδοτικά, ἀποτελεσματικά πλαισίου τοῦ μάνατζμεντ. Ἀξίζει νά ἐπιση- καί νά ἀνταποκρίνεται στήν ἀποστολή του μανθεῖ ὅτι οἱ συγκεκριμένοι ἐκπαιδευτι- χωρίς τήν κατάλληλη ὀργάνωση, τήν κα- κοί εἶχαν πολλά ἔτη ὑπηρεσίας (> 30) καί τάλληλη στελέχωση καί τή σωστή διοίκηση ἴσως αὐτό ἐξηγεῖ τίς ἐπιφυλάξεις τους, ἀφοῦ τοῦ ἀνθρώπινου δυναμικοῦ. Βεβαίως, ἡ ἄλλωστε δέν εἶχαν παρακολουθήσει κάποιο ἀποτελεσματικότητα τοῦ κάθε ἐκπαιδευ- σεμινάριο οὔτε εἰδικές σπουδές σχετικά μέ τικοῦ ὀργανισμοῦ ἐξαρτᾶται κυρίως ἀπό τήν ἐκπαιδευτική διοίκηση. τούς ἀνθρώπους, ἀφοῦ αὐτοί παίρνουν καί ὑλοποιοῦν λιγότερο ἤ περισσότερο σημα- Σχετικά μέ τή δεύτερη (2η) ἐρώτηση πού ντικές ἀποφάσεις. Συνεπῶς, ἡ νοοτροπία- τέθηκε καί ἀφοροῦσε τή συμβολή τοῦ προ- κουλτούρα, ἡ θέληση τῶν ἀνθρώπων νά γραμματισμοῦ, ὡς βασικῆς λειτουργίας τοῦ κάνουν τά πράγματα σωστά καί ἔξυπνα καί μάνατζμεντ, στήν ἐπιτυχία ἑνός ἐκπαιδευ- ἡ διάθεσή τους νά καταβάλουν προσπά- τικοῦ ὀργανισμοῦ, ὅλοι οἱ συμμετέχοντες θειες γιά τίς μέγιστες δυνατές ἐπιδόσεις (ποσοστό 100%) συμφώνησαν ὅτι συμβάλ- ἀποτελοῦν προϋποθέσεις ἀποδοτικότητας, λει καθοριστικά στήν ἐπιτυχημένη λειτουρ- ἀποτελεσματικότητας, ποιότητας καί και- γία μίας σχολικῆς μονάδας καί περαιτέρω νοτομίας. Τήν εὐθύνη γιά τήν ἐξασφάλιση στήν ἐπίτευξη τῶν σκοπῶν τῆς ἐκπαίδευ- ὅλων αὐτῶν ἔχουν οἱ προϊστάμενοι-ἡγέτες σης. Μάλιστα, τονίστηκε ἀπό ὅλους ὅτι ἡ ὅλων των ἱεραρχικῶν ἐπιπέδων στήν πυ- ἔλλειψη προγραμματισμοῦ μόνο προβλή- ραμίδα τῆς ἐκπαιδευτικῆς ἡγεσίας, ἀφοῦ ματα δημιουργεῖ σέ ποικίλους τομεῖς τῆς ἐξ ὁρισμοῦ ὑπάρχουν γιά νά ἐπιτυγχάνουν σχολικῆς ζωῆς καί ὁ σωστός καί ἔγκαιρος ἀποτελέσματα μέσω ἄλλων ἀνθρώπων, δη- προγραμματισμός εἶναι ἀναγκαῖος γιά κάθε λαδή τῶν ὑφισταμένων-συνεργατῶν τους. σχολεῖο, εἰδικά στό σύγχρονο περιβάλλον μέ τίς τόσες προκλήσεις. Ἀνάλυση ἀποτελεσμάτων Ἐπιπλέον, στήν τρίτη (3η) ἐρώτηση, σχε- τικά μέ τή λειτουργία τοῦ ἐλέγχου-ἀξιολό- τῆς ἔρευνας γησης, ὡς μίας ἀπό τίς βασικές λειτουργίες τοῦ μάνατζμεντ καί κατά πόσο μπορεῖ νά Στό κεφάλαιο αὐτό παρουσιάζονται καί συμβάλλει στήν κατεύθυνση τῆς χειραγώ- ἀναλύονται τά δεδομένα τῆς ἔρευνας, μέ γησης τῶν ἐκπαιδευτικῶν, οἱ ἕξι ἀπό τούς σκοπό νά διερευνηθοῦν οἱ στόχοι πού τέ- δέκα ἐκπαιδευτικούς (ποσοστό 60%) δέν θηκαν. Εἰδικότερα στήν πρώτη (1η) ἐρώτηση εἶχαν καμία ἐπιφύλαξη γιά τήν ἐφαρμογή πού τέθηκε, κατά πόσο ἡ γνώση καί ἐφαρ- του, θεωρώντας ὅτι μπορεῖ νά βοηθήσει στήν ἀνατροφοδότηση (feedback) κάθε συμμετέχοντα στήν ἐκπαιδευτική διαδι- 85

κασία καί στήν περαιτέρω βελτίωσή του. Οἱ 100%) ὅτι δέν ἀρκεῖ στό σχολεῖο τοῦ 21ου ὑπόλοιποι τέσσερις συμμετέχοντες (ποσο- αἰώνα μέ τίς ραγδαῖες ἀλλαγές καί προκλή- στό 40%) ναί μέν θεώρησαν ὡς θετική τή σεις νά γνωρίζει τό στέλεχος τῆς ἐκπαίδευ- λειτουργία τοῦ ἐλέγχου, ὅμως ἐξέφρασαν σης μόνο το βασικό νομοθετικό πλαίσιο καί ἐπιφυλάξεις κατά πόσο μπορεῖ νά χρησι- νά διοικεῖ κυρίως ἐμπειρικά, ἀλλά χρειάζε- μοποιηθεῖ σέ ὁρισμένες περιπτώσεις ὡς ται συνεχή ἐκπαίδευση καί ἐπιμόρφωση, ἐργαλεῖο ἐπιβολῆς ἀπό τόν διευθυντή μίας κατάρτιση σέ θέματα ἐκπαιδευτικῆς ἡγεσί- σχολικῆς μονάδας, εἰδικά ἄν παρεισφρή- ας καί διοίκησης καί στήν ἐφαρμογή τῶν σουν ὑποκειμενικές ἀντιλήψεις του ἤ ἄν ἀρχῶν τοῦ μάνατζμεντ στό ἐκπαιδευτικό χρησιμοποιηθεῖ ὡς ἐργαλεῖο πειθοῦς διά περιβάλλον. Ἐπιπλέον, θεώρησαν ἀπαραί- τοῦ φόβου, κάτι πού ὅμως ξεφεύγει ἀπό τητα χαρακτηριστικά τοῦ σχολικοῦ ἡγέτη τήν πραγματική του θέση στή θεωρία τοῦ τή δημοκρατικότητά του, τή φιλικότητα καί μάνατζμεντ. ἀλληλεγγύη πρός τούς συναδέλφους του, τούς γονεῖς καί τούς μαθητές, τήν προώ- Περαιτέρω, στήν τέταρτη (4η) ἐρώτηση θηση συνεργατικῶν μορφῶν ἐργασίας καί πού διερευνοῦσε τή σχέση μεταξύ ἡγεσίας τήν ἐνσυναίσθηση. καί μάνατζμεντ, καταρχήν ὅλοι οἱ ἐκπαιδευ- τικοί (ποσοστό 100%), θεώρησαν ὅτι ὑπάρ- Συμπεράσματα- χει ἄμεση σχέση μεταξύ των δύο ἐννοιῶν. Προτάσεις Ρωτώντας τους νά μᾶς διευκρινίσουν εἰδι- κότερα ποιά εἶναι ἡ σχέση τους, οἱ ἑπτά ἀπό Ἀπό τήν ἀνάλυση καί τήν ἔρευνα πού τούς ἐκπαιδευτικούς τοῦ δείγματος (πο- προηγήθηκε ἔγινε σαφές ὅτι ἡ ἐφαρμογή σοστό 70%) πιστεύουν ὅτι ἡ ἡγεσία εἶναι τῶν ἀρχῶν τοῦ μάνατζμεντ, μπορεῖ νά μία εὐρύτερη ἔννοια ἀπό αὐτή τοῦ μάνα- τροποποιεῖται ἀνάλογα μέ τίς ἰδιαιτερό- τζμεντ καί περισσότερο προσιτή γιά τόν τητες ἑνός ὀργανισμοῦ καί τή λειτουργία χῶρο τῆς ἐκπαίδευσης, ἐνῶ τό μάνατζμεντ του, ὡστόσο οἱ βασικές ἔννοιες καί θεωρίες ἔχει περισσότερο τεχνοκρατικό χαρακτή- του συνιστοῦν ἀναγκαιότητα καί ὄχι πολυ- ρα ἀλλά καί αὐτό μπορεῖ νά ἔχει ἐφαρμο- τέλεια γιά ἕναν ἐκπαιδευτικό ὀργανισμό γή στήν ἐκπαίδευση προσαρμοζόμενο στίς καί πιό συγκεκριμένα μία σχολική μονάδα, εἰδικότερες συνθῆκες πού ἐπικρατοῦν σέ προκειμένου νά ἐπιτευχθεῖ τόσο ἡ ἀποτε- αὐτήν. Τρεῖς μάλιστα ἐκπαιδευτικοί ἀπό λεσματικότητα, ὅσο καί ἡ ἀποδοτικότητά τούς προαναφερόμενους (ποσοστό 30% τοῦ της. Σημαντικό εἶναι νά σημειωθεῖ πώς τό συνολικοῦ δείγματος) οἱ ὁποῖοι εἶχαν κάνει μάνατζμεντ, ἐκτός ἀπό ἐπιστήμη, ἀποτελεῖ μεταπτυχιακές σπουδές στήν ἐκπαιδευτική καί ἕνα εἶδος τέχνης, πού ἀποκτιέται μέσω ἡγεσία, ἀναφέρθηκαν στήν μετασχηματι- τῆς ἐμπειρίας (Μπρίνια, 2008). Ἡ Διοίκηση στική ἡγεσία ὡς τό καταλληλότερο μοντέλο εἶναι ἐπιστήμη γιατί διέπεται ἀπό ὁρισμέ- γιά τό σημερινό σχολεῖο. Οἱ ὑπόλοιποι τρεῖς νες ἀρχές καί χρησιμοποιεῖ ἐπιστημονικές συμμετέχοντες τοῦ συνολικοῦ δείγματος προσεγγίσεις, ἀλλά εἶναι καί τέχνη γιατί (ποσοστό 30%) ταύτισαν τίς δύο ἔννοιες παρέχει σέ αὐτούς πού τήν ἀσκοῦν τή δυ- σχεδόν ὁλοκληρωτικά. Ἴσως αὐτό ὀφείλεται νατότητα πρωτοβουλίας καί εὐελιξίας. στήν ἔλλειψη θεωρητικῆς τους κατάρτισης σέ θέματα ἐκπαιδευτικῆς ἡγεσίας καί μά- Στή σημερινή ἐποχή ὑπάρχει μιά παγκό- νατζμεντ. σμια κινητοποίηση ἀναφορικά μέ τό ζήτημα τῆς ἐκπαιδευτικῆς ἡγεσίας καί πῶς αὐτή Τέλος, στήν πέμπτη (5η) ἐρώτηση πού μπορεῖ νά ὁδηγήσει τίς σχολικές μονάδες ἀφοροῦσε τά χαρακτηριστικά τοῦ ἐπιτυχη- στή μέγιστη ἀποτελεσματικότητα. Ὁ ἱκανός μένου ἐκπαιδευτικοῦ ἡγέτη, ὅλοι οἱ συμμε- τέχοντες, ἐξέφρασαν τήν ἄποψη (ποσοστό 86

διευθυντής-ἡγέτης ὀφείλει νά ἀντιμετωπίζει ἀρνητικά ἀποτελέσματα καί νά ἐπαναπροσ- ΙΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2019 τήν πολυπλοκότητα τοῦ σύγχρονου ἐκπαι- διορίζει τούς στόχους του ὅταν διαπιστω- δευτικοῦ περιβάλλοντος ὄχι σάν πρόβλημα θοῦν ἀποκλίσεις. ἀλλά σάν εὐκαιρία ἐμπλουτισμοῦ τῆς ἐκπαι- δευτικῆς διαδικασίας. Ὁ σχολικός ἡγέτης Συνοψίζοντας λοιπόν, γίνεται σαφές ὅτι τοῦ 21ου αἰώνα ὀφείλει νά προωθήσει καί στό βαθμό πού τό σχολεῖο ὡς κοινωνική νά ἐφαρμόσει καινοτομίες, νά κάνει τούς ὀργάνωση ἐπιδιώκει τήν ἀποτελεσματικό- ἄλλους ἀνθρώπους στόν ἐκπαιδευτικό ὀργα- τητα, ἡ ἐφαρμογή τῶν ἀρχῶν τοῦ μάνα- νισμό νά τόν ἀκολουθήσουν ἐθελοντικά καί τζμεντ εἶναι ἀναγκαία. Ὡστόσο θά πρέπει πρόθυμα καί νά ἐπιδιώξει τή δημιουργία νά τονιστεῖ ὅτι τό μάνατζμεντ δέν παίρνει ἑνός καλύτερου μέλλοντος μέσω μικρῶν ἤ τήν ἴδια μορφή καί δέν ἐφαρμόζεται μέ τόν μεγαλύτερων ἀλλαγῶν. Τά χαρακτηριστι- ἴδιο τρόπο σέ μιά οἰκογένεια, σέ ἕνα συν- κά τοῦ ἐπιτυχημένου σχολικοῦ ἡγέτη πού δικαλιστικό σύλλογο, σέ μιά πολυεθνική πρέπει νά χαρακτηρίζουν τή διοίκηση τοῦ ἤ σέ μιά μικρή ἐπιχείρηση, σέ ἕνα δημό- σημερινοῦ σχολείου, ὅπως ἀναδείχθηκαν σιο ἤ σέ ἕνα ἰδιωτικό ὀργανισμό, σέ ἕναν μέσα ἀπό τήν ἔρευνά μας, ἀλλά προβάλλο- ἐκπαιδευτικό ὀργανισμό. Κάθε περίπτωση νται καί ἀπό τή σύγχρονη θεωρία τῆς ἐκπαι- ἐμφανίζει ἰδιαιτερότητες καί ἀπαιτεῖ ξε- δευτικῆς διοίκησης, εἶναι ἡ δημιουργία καί χωριστή ἐφαρμογή τῆς γνώσης τοῦ μάνα- μετάδοση ὁράματος, ἡ προώθηση τῆς με- τζμεντ. Εἰδικά στό σχολεῖο θά πρέπει νά τασχηματιστικῆς ἡγεσίας, ἡ διαμόρφωση συνδυαστεῖ μέ τήν παράλληλη ἐφαρμογή συλλογικῆς κουλτούρας, ἡ κατανόηση καί ἀρχῶν ὅπως ὁ ἀλληλοσεβασμός, ἡ ἐνσυ- ἐπαγγελματική ἀνάπτυξη τοῦ προσωπικοῦ ναίσθηση, ἡ συνεργατικότητα καί γενικά του ἐκπαιδευτικοῦ ὀργανισμοῦ καί ἡ δημι- ἡ ἐφαρμογή ἀνθρωπιστικῶν ἰδεωδῶν. Τά ουργία παραγωγικῶν σχέσεων μέ τούς γο- βασικά στοιχεῖα ὅμως, δηλαδή οἱ ἔννοιες, νεῖς καί τήν κοινότητα. Ἐπιπλέον, θά πρέπει οἱ ἀρχές καί οἱ θεωρίες ἔχουν γενική ἰσχύ νά μπορεῖ νά προωθεῖ τήν ἐνσυναίσθηση, καί καθολική ἐφαρμογή καί συντελοῦν στήν τήν συναισθηματική νοημοσύνη καί νά ἐπι- ἀποτελεσματικότερη διοίκηση ἑνός ἐκπαι- δεικνύει εὐαισθησία στούς ἄλλους, εἰδικά δευτικοῦ ὀργανισμοῦ. σέ εὐάλωτες κοινωνικές ὁμάδες. Πρότασή μας εἶναι ὅτι γιά νά μποροῦν τά Ἀπό τήν ἔρευνα διαφάνηκε ὅτι ὁ δι- στελέχη τῆς ἐκπαίδευσης νά διαχειριστοῦν ευθυντής δέν ἔχει αὐστηρά το ρόλο τοῦ μέ ἐπιτυχία τίς αὐξανόμενες πιέσεις πού μάνατζερ, ἀλλά αὐτόν τοῦ ἡγέτη, δηλαδή δέχονται τόσο σέ ἐπίπεδο σχολικῆς μονάδας εἶναι αὐτός πού καταφέρνει νά κάνει τά ὅσο καί σέ ἐπίπεδο ἐπικοινωνίας μέ τούς ἄλλα ἄτομα νά τόν ἀκολουθοῦν ἐθελοντικά γονεῖς, ὀφείλουν νά τύχουν μιά σειρά ἀπό καί πρόθυμα. Εἶναι ἐκεῖνος ὁ προϊστάμε- ἐπιμορφωτικές δράσεις πάνω σε θέματα νος πού, ἀνεξάρτητα ἀπό τήν ὀργάνωση ἐκπαιδευτικῆς διοίκησης καί ἡγεσίας, οἱ καί τό ἱεραρχικό ἐπίπεδο πού βρίσκεται, ὁποῖες θά στοχεύουν στή βέλτιστη πρακτική καταφέρνει νά πετυχαίνει ἐξαιρετικά ἀπο- ἀπό τή μεριά τους, τόσο σέ λειτουργικές δια- τελέσματα μέ τή βοήθεια ἱκανοποιημένων χειριστικές λειτουργίες ὅσο καί σέ ἡγετικούς συνεργατῶν. ρόλους, καθώς καί στήν ἀνάπτυξη διαπρο- σωπικῶν σχέσεων ἀνάμεσα στό στέλεχος καί Ἀπαραίτητη εἶναι καί ἡ λειτουργία τοῦ στό σύλλογο διδασκόντων, στούς μαθητές, ἐλέγχου, ὁ ὁποῖος ἀρκετές φορές λανθασμέ- στούς γονεῖς καί σέ ὅσους σχετίζονται μέ να, συγχέεται μέ τή διαδικασία ἐντοπισμοῦ τίς πολυδιάστατες λειτουργίες καί ρόλους λαθῶν καί τήν τιμωρία. Μέ τή βοήθεια τῆς μίας σχολικῆς μονάδας. Ἡ πολιτεία ὀφεί- λειτουργίας τοῦ ἐλέγχου ὁ ἐκπαιδευτικός λει νά στηριχθεῖ καί νά ἔχει ἐμπιστοσύνη ὀργανισμός εἶναι σέ θέση νά προλαβαίνει στόν διευθυντή τῆς σχολικῆς μονάδας, νά 87

ἐπενδύσει πάνω του μέσω ἐπιμορφωτικῶν ἀπαραίτητο νά ὑπάρξουν προγράμματα σεμιναρίων, ὥστε νά μπορέσει νά ἔχει τή ἐκπαίδευσης διοικητικῶν στελεχῶν στόν μέγιστη διοικητική ἀποτελεσματικότητα ἡ ἐκπαιδευτικό χῶρο, ἀφοῦ ἄλλωστε ἡ «σμί- ὁποία ἀποτελεῖ τό κλειδί γιά τή βέλτιστη λευση» ἑνός μετασχηματιστικοῦ ἡγέτη ἀπαι- ἐκπαιδευτική ἀποτελεσματικότητα. Εἶναι τεῖ στοχευμένη καί βιωματική ἐκπαίδευση. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ἑλληνόγλωσση • Α. Γκουτζινοπουλου (2012). Ὁ κοινωνικός ρόλος τοῦ διευθυντῆ ὡς «ἡγέτη-ὑπηρέτη» στό σύγχρονο σχολεῖο. Πρακτικά 3ου Συνεδρίου, «Ὀργάνωση & Διοίκηση τῆς ἐκπαίδευσης», Ἀθήνα καί Θεσσαλονίκη. • Ι. Λεμονη καί Α. Κολεζακης, (2013). Τό πολυσύνθετο ἔργο τοῦ Διευθυντῆ Σχολικῆς Μονάδας καί ἡ ἔλλειψη σχετικῆς κατάρτισής του στή «Διοίκηση Ἐκπαιδευτικῶν Μονάδων». Ἐπιστημονικό Ἐκπαιδευτικό Περιοδικό «eκπ@ιδευτικός κύκλος», Τόμος 1, Τεῦχος 3. • Ε. Μπελαδακης (2010). Ἡ συμβολή τῶν ἡγετῶν-στελεχῶν τῆς ἐκπαίδευσης στήν ἐπιτυχή ἐφαρμογή τῶν ἐκπαιδευτικῶν καινοτομιῶν. Διοικητική Ἐνημέρωση, 53,103-111. • Δ. Μπουραντας (2002). Μάνατζμεντ. Ἀθήνα: Μπένου. • Δ. Μπουραντας (2005). Ἡγεσία - ὁ δρόμος τῆς διαρκοῦς ἐπιτυχίας. Ἀθήνα: Κριτική. • Δ. Μπουραντας (2017). Ἡγεσία. Ἀθήνα: Παπαδόπουλος. • Δ. Μπουραντας (2018). Ἐπιτυχημένος Ἡγέτης καί Μάνατζερ. Ἀθήνα: Ψυχογιός. • Ι. Μπουρης (2008). Γενικές Ἀρχές τῆς Ὀργάνωσης καί Διοίκησης τῆς Ἐκπαίδευσης. Προγράμματα ἐπι- μόρφωσης στελεχῶν διοίκησης τῆς ἐκπαίδευσης τῆς πράξης «Ἐπιμόρφωση Στελεχῶν Διοίκησης τῆς Ἐκπαίδευσης» τοῦ Μέτρου 2.1 τοῦ ΕΠΕΑΕΚ II. • Β. Μπρινια (2008). Management Ἐκπαιδευτικῶν Μονάδων καί Ἐκπαίδευσης. Ἀθήνα: Ἐκδόσεις Σταμούλης. • Χ. Σαϊτης (2014). Μύηση τῶν ἐκπαιδευτικῶν στά μυστικά της σχολικῆς ἡγεσίας. Ἀθήνα: Αὐτοέκδοση. • Σ. Χριστοπουλου (2008). Δημόσια Πολιτική γιά τή Διοικητική Μεταρρύθμιση. Ἡ Προσπάθεια Μέτρησης τῆς Ἀπόδοσης καί Καθιέρωσης Συστήματος Διοίκησης μέ Στόχους. Τελική Ἐργασία. Ἐθνική Σχολή Δημόσιας Διοίκησης, Τμῆμα Γενικῆς Διοίκησης. Ξενόγλωσση • B.M. Bass (1985). Leadership and Performance beyond Expectation. New York: Free Press. • W. Bennis & B. Nanus (1985). Leaders: The Strategies for Taking Charge. New York: Harper and Row. • T. Bush (2005). Theories of Educational Leadership and Management. London: Sage. • J.P. Kotter (1990). A force for change: How leadership differs from management. New York: The Free Press. • J.M. Kouzes and B.Z. Posner (1993). Credibility. San Fransisco, Α: Jossey-Bass. • K. Leithwood and D. Jantzi (1999). Transformational school leadership effects: A replication, School Effectiveness and School Improvement, 10(4), 451-479. • N. M. Tichy and M. Devanna (1986). The Transformational Leader. New York: Wiley. 88

ΤέσσερΕις ιερωμένοι ΙΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2019 διδάσκαλοι του Γένους που ασχολήθηκαν με την αστρονομία Τοῦ κ. Κωνσταντίνου Μαυρομμάτη, Μαθηματικοῦ, τ. Λυκειάρχη, τ. Προέδρου Ἑταιρείας Ἀστρονομίας καί Διαστήματος Οἱ διδάσκαλοι τοῦ Γένους, ὅπως ξέρουμε, ἦταν λόγιοι, πού δίδαξαν καί φώτισαν τό Γένος στά χρόνια τῆς τουρκοκρατίας. Εἴτε μέ προφορική διδασκαλία εἴτε μέ τά συγγράμματά τους πού τυπώνονταν στά ἑλληνικά τυπογραφεῖα τῆς Βενετίας, τῆς Βιέννης, καί ἀλλοῦ, ἔγιναν οἱ πνευματικοί ὁδηγοί τοῦ ὑπόδουλου ἑλληνισμοῦ καί τόν προετοίμασαν γιά τόν μεγάλο ἀπελευθερωτικό ἀγώνα τῆς ἐπανάστασης τοῦ 1821. Οἱ διδάσκαλοι τοῦ Γένους κυριάρχησαν κατά τόν 18ο και τίς ἀρχές τοῦ 19ου αιώνα. Μέ τά βιβλία καί τά κηρύγματά τους ἔθεσαν τίς βάσεις γιά τή δημιουργία τοῦ νεότερου ἑλληνισμοῦ. Μερικοί ἀπό αὐτούς δέν δίδαξαν μόνο ἀνάγνωση καί γραφή στά σκλαβωμένα Ἑλλη- νόπουλα, ἀλλά καί βασικές ἔννοιες τῶν θετικῶν ἐπιστημῶν μέ πρώτη καί καλύτερη τήν ἀστρονομία. Ἰδιαίτερη θέση ἀνάμεσά τους ἔχουν οἱ ἱερωμένοι διδάσκαλοι τοῦ Γένους, οἱ ὁποῖοι μέ τή διδασκαλία τους καί τά βιβλία τους, ἐπιχείρησαν νά ἐμπεδώσουν στούς μαθητές τίς νέες θεωρίες γιά τήν ἡλιοκεντρικότητα τοῦ κόσμου καί νά τούς διεγείρουν τό ἐνδιαφέρον, ὥστε νά γνωρίσουν, ἔστω καί ὑποτυπωδῶς, ὅλα αὐτά πού στερήθηκαν στή σκλαβωμένη τους πατρίδα. Οἱ ἀναφερόμενοι στή συνέχεια τέσσερεις ἱερωμένοι διδάσκαλοι τοῦ Γένους, ἀποτελοῦν τούς πρωτεργάτες τῆς θαυμαστῆς αὐτῆς πρωτοβουλίας. Ὁ πατριάρχης ντινῆς περιόδου. Ἦταν ὁ πρῶτος πού εἰσή- Χρύσανθος Νοταρᾶς γαγε στόν ἑλληνικό χῶρο τό ἡλιοκεντρικό σύστημα στό βιβλίο του «Εἰσαγωγή εἰς τά Ὁ Πατριάρχης Ἱεροσολύμων (1707- γεωγραφικά καί σφαιρικά», πού ἐκδόθη- 1731) Χρύσανθος Νοταρᾶς (1655-1731) κε, τό 1716, στό Παρίσι. Ἀπό νεαρή ἡλικία διετέλεσε καί ἀναδείχθηκε ὡς μιά ἀπό τίς ἀσχολήθηκε μέ τήν ἀστρονομία τοῦ ἀστρο- σημαντικότερες ἐκκλησιαστικές καί πνευ- λάβου καί μετέπειτα παρέμεινε γιά μικρό ματικές προσωπικότητες τῆς μεταβυζα- χρονικό διάστημα στό ἀστεροσκοπεῖο τῶν Παρισίων. Ἦταν ὁ μόνος ἀπό τούς Ἕλλη- 89

Ὁ πατριάρχης Ἱεροσολύμων θος ἦταν ἐπηρεασμένος βαθιά ἀπό τόν Χρύσανθος Νοταρᾶς Ἀριστοτέλη, τοῦ ὁποίου τό φιλοσοφικό καί κοσμολογικό σύστημα διδάχτηκε στά πα- νες τοῦ νεοελληνικοῦ διαφωτισμοῦ, πού νεπιστήμια, ὅπως καί ἀπό τό σύγγραμμα εἶχε ἐμπειρία στή χρήση τῶν τηλεσκοπίων, τοῦ Πτολεμαίου, «Ἀλμαγέστη», πού εἶναι τό ἀφοῦ μαθήτευσε, ἔστω καί γιά μικρό χρονι- σπουδαιότερο ἀστρονομικό σύγγραμμα ὡς κό διάστημα, στό μεγάλο Γάλλο ἀστρονόμο τήν ἐποχή τοῦ Κοπέρνικου. Ἐπηρεάστηκε Κασσινί. ἀκόμη ἀπό τή «Σφαιρική κατά Πτολεμαῖο γεωγραφία» τοῦ Θεόφιλου Κορυδαλλέως, Εἰσαγωγή στά ἀπ’ τήν ὁποία ἀντιγράφει σχεδόν αὐτούσια, Γεωγραφικά καί ὁλόκληρα χωρία. Σφαιρικά Ὁ Χρύσανθος ἀναφέρει τή μετάπτωση τῶν ἰσημεριῶν, τό σχῆμα τῆς Γῆς, ἀπόψεις Τό βιβλίο «Εἰσαγωγή στά γεωγραφικά παλαιοτέρων γιά τή σκιά τῆς Γῆς κατά τήν καί σφαιρικά» ἔχει 176 σελίδες, ἀλλά δέν ἔκλειψη Σελήνης, τήν ἀνατολή ἀστέρων ὑπῆρξε ποτέ διδακτικό ἐγχειρίδιο, γιατί καί Ἡλίου, τό ὕψος τοῦ Πόλου, πού ἀλλάζει ἦταν δύσχρηστο βιβλίο γιά τή διδασκαλία. κατά τήν πορεία μας πρός τά βόρεια, γιά Ὡστόσο ἀποτέλεσε τή βάση καί τήν ἀρχή νά καταλήξει πώς ἡ Γῆ εἶναι σφαιροειδής. γιά ἄλλα μεταγενέστερα ἀστρονομικά βι- Παραθέτει γνῶμες παλαιῶν καί νέων μαθη- βλία, ὁλόκληρου τοῦ 18ου αἰώνα. Στό βι- ματικῶν, πού ἐπιχείρησαν νά μετρήσουν τό βλίο αὐτό ἀναφέρονται γνώσεις Ἀράβων μέγεθος καί τίς διαστάσεις τῆς Γῆς, καθώς καί Εὐρωπαίων ἀστρονόμων. Ὁ Χρύσαν- ἐπίσης καί μεθόδους καταμέτρησης. Πα- ραθέτει ἐπίσης κατάλογο τοῦ γεωγραφικοῦ μήκους καί πλάτους πόλεων καί νήσων, ἔχοντας ὡς πηγή παλαιότερους πίνακες. Τονίζει ὅτι τό ἡλιοκεντρικό σύστημα θά ἔπρεπε νά πάρει τό ὄνομα τοῦ Ἀρίσταρχου καί ὄχι τοῦ Κοπέρνικου. Ἀναφέρεται στή διαμάχη πού ὑπῆρχε ἀπό τά παλιά χρόνια σχετικά μέ τό ζήτημα «ὅτι ἡ Γῆ εἶναι ἀκί- νητη». Ὁ ἴδιος ἀσπάζεται τήν Πτολεμαϊκή ἄποψη πώς ἡ Γῆ εἶναι ἀκίνητη, χωρίς στήν οὐσία νά φέρνει ἀποδείξεις. Δέν δυσκολεύ- εται νά ἀναφερθεῖ ἀντικειμενικά καί στήν ἄποψη ὅτι ἡ Γῆ κινεῖται. Οἱ σκέψεις του, δείχνουν πώς δέν εἶχε κατασταλάξει σχετικά μέ τήν ὀρθότητα τοῦ Πτολεμαϊκοῦ Συστήματος. Χωρίς νά ἀπορ- ρίπτει ξεκάθαρα τό ἡλιοκεντρικό σύστημα, θά κλίνει στό γεωκεντρικό σύστημα τοῦ Πτολεμαίου, παραθέτοντας ὡστόσο καί τά ἄλλα συστήματα. Ἡ ἀναφορά αὐτή δείχνει τήν ἀντικειμενικότητά του ἤ ἴσως καί τήν «καλῶς νοούμενη ἐπιφυλακτικότητα» νά δεχτεῖ ἤ ἀπορρίψει τό σύστημα τοῦ Κοπέρ- 90