ΕΦΗΜΕΡΙΟΣ

ΔΙΜΗΝΙΑΙΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΣΥΝΟΔΟΥ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ Ἔτος 71ον - Τεῦχος 1ον «Ὦ γῆ τῆς Ἰωνίας...» Ἰανουάριος - Φεβρουάριος 2022

ΕΚΔΙΔΕΤΑΙ ΠΡΟΝΟΙᾼ τοῦ Μακ. Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος κ. ΙΕΡΩΝΥΜΟΥ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ: Κλάδος Ἐκδόσεων τῆς Ἐπικοινωνιακῆς καί Μορφωτικῆς Ὑπηρεσίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος ΕΚΔΟΤΗΣ - ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΚΛΑΔΟΥ: Ἐπίσκοπος Ὠρεῶν κ. Φιλόθεος ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞΗΣ: Ἀλέξανδρος Ἰ. Κατσιάρας ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ 2020-2021 ΜΕ ΔΙΕΤΗ ΘΗΤΕΙΑ (ἀλφαβητικά): πρωτ. Ἀκίνδυνος Δαρδανός (Ἱ.Μ. Ὕδρας, Σπετσῶν καί Αἰγίνης), π. Κωνσταντῖνος Καλλιανός (Ἱ.Μ. Χαλκίδος), πρωτ. Ἰγνάτιος Καλογεράκης (Ἱ.Μ. Γουμενίσσης, Ἀξιουπόλεως καί Πολυκάστρου), π. Ἠλίας-Συμεών Λαουλάκος (Ἱ.Μ. Κηφισίας, Ἀμαρουσίου καί Ὠρωποῦ), πρωτ. Νικόλαος Μεντζελίδης (Ἱ.Μ. Καλαβρύτων καί Αἰγιαλείας), Ἀθανάσιος Β. Γλάρος, (Ἀναπλ. Καθ. ΕΚΠΑ) – ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΥΛΗΣ: Ζαμπία Ἀγριμάκη – ΕΙΚΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: Ἀλέξανδρος Κατσιάρας – ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ ΚΕΙΜΕΝΩΝ: Ζαμπία Ἀγριμάκη, Ἐμμ. Πλοῦσος – ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΣΗ: Ζαμπία Ἀγριμάκη – ΕΚΤΥΠΩΣΗ - ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ: Ἀποστολική Διακονία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος – Ὑπεύθυνος Τυπογραφείου: Β. Μπίτσης, Πρωτομαγιᾶς 3 - 145 68 Κρυονέρι Ἀττικῆς, Τηλ.: 210-8160.127 – Fax: 210-8160.128. Τιμή τεύχους 1 € (γιά ὅσους δέν τό δικαιοῦνται δωρεάν). ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ: Ἀθηνᾶς 30, 105 51 ΑΘΗΝΑ | Τηλ.: 211 18.25.298, Fax: 211 18.24.317 e-mail: [email protected] Προμετωπίδα ἐξωφύλλου: Στίχος ἀπὸ τὸ ποίημα τοῦ Κ.Π. Καβάφη, «Ἰωνικόν» Φωτογραφία ἐξωφύλλου: Χάρτης τοῦ Edward Wells, μέ τή Μικρά Ἀσία (Ὀξφόρδη 1700) Τό τεῦχος εἰκονογραφεῖται μέ γκραβοῦρες ἀπό κείμενα Εὐρωπαίων περιηγητῶν, ἀπό τή συλλογή Ἑλληνική Βιβλιοθήκη - Κοινωφελές Ἵδρυμα Ἀλέξανδρος Σ. Ὠνάσης ΠΑΡΑΚΛΗΣΗ: Τά κείμενα τῶν συνεργατῶν νά μήν ὑπερβαίνουν τίς 750 λέξεις. Δέν γίνονται δεκτά δημοσιευμένα κείμενα. Τό περιοδικό Ἐφημέριος δέν εὐθύνεται γιά τό γλωσσικό ἰδίωμα τῶν ἀρθρογράφων του. Δέν ἐπιτρέπεται ἡ ἀναδημοσίευση, ἡ ἀναπαραγωγή –ὁλική ἤ μερική– τοῦ περιεχομένου τοῦ περιοδικοῦ Ἐφημέριος καθ’ οἱονδήποτε τρόπο. Ἐπιτρέπεται μόνον ἡ παράθεση ἀποσπασμάτων ἀποκλειστικῶς γιά ἐπιστημονικούς καί ἐκπαιδευτικούς σκοπούς, μέ ἀναφορά τῆς πηγῆς προελεύσεως.

ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΙΕΡΕΙΣ Ἔτος 71ον Ἰανουάριος - Φεβρουάριος 2022 Τεῦχος 1ον Περιεχόμενα ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΚΑΤΣΙΑΡΑ Εἰσοδικόν ............................................................................................................. 3 ΠΡΟΣΟΜΟΙΑ Ἀλέξανδρος Μωραϊτίδης, Στήν Ἁγία Φωτεινή τῆς Σμύρνης ............................................ 6 π. ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΜΠΑΘΡΕΛΛΟΥ Τό κακό καί ἡ ὕπαρξη τοῦ Θεοῦ ......................................................................................8 ΜΙΛΤΙΑΔΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Χριστός ὁ “τοῦ Νόμου πληρωτής”...................................................................................10 ΙΩΑΝΝΗ ΚΑΡΑΒΙΔΟΠΟΥΛΟΥ Γιατί ὁ Ἰησοῦς διδάσκει μέ παραβολές; ........................................................................13 Πρωτ. ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΥ Ἀνθρωπολογικές προσεγγίσεις. Χριστιανοί Ἀπολογητές. Ἀθηναγόρας...........................16 ΔΗΜΗΤΡΗ ΜΑΥΡΟΠΟΥΛΟΥ Ἁγία τράπεζα καί Ἱστορία ............................................................................................18 ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ Ι. ΣΚΑΛΤΣΗ Ἡ Μυσταγωγία τοῦ ἁγίου Μαξίμου ..............................................................................21 Πρωτ. ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΔΟΡΜΠΑΡΑΚΗ Ἡ Ὑπαπαντή τοῦ Κυρίου..............................................................................................24 Πρωτ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΘΕΡΜΟΥ Κυριακή τοῦ Ζακχαίου...................................................................................................26 ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Ν. ΜΟΣΧΟΥ Οἱ ἀπαρχές τοῦ μοναχισμοῦ ..........................................................................................28 Σεβ. Μητρ. Περιστερίου κ. ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ Εἰσαγωγή στό Κανονικό Δίκαιο καί τήν Κανονική Οἰκονομία (ΙΖ´, β´ μέρος)...............30 ΣΤΑΥΡΟΥ ΓΟΥΛΟΥΛΗ Ὁ «πρὶν βέβηλος ναός», ἡ Παναγία τῶν Χαλκέων καί οἱ ἅγιοι Γρηγόριοι ...................33 Ἀρχιμ. ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ ΤΣΟΡΜΠΑΤΖΟΓΛΟΥ Ὁ Χριστιανισμός στά Βρετανικά νησιά, Χ ....................................................................35 ΕΛΕΝΗΣ ΚΑΚΛΑΜΑΝΟΥ Ἡ στωική θεώρηση τῆς ἀρετῆς....................................................................................... 37 Πρωτ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Α. ΓΕΩΡΓΟΠΟΥΛΟΥ Προτάσεις ἀπόρριψης τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Χριστολογίας ἀπό ἐκπροσώπους τοῦ θρησκευτικοῦ πλουραλισμοῦ .....................................................39 ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΛΙΑΡΜΑΚΟΠΟΥΛΟΥ Λοιμός ὑμνογραφούμενος...............................................................................................42 Ἐπικοινωνία .....................................................................................................................45 Βιβλιοπαρουσίαση ............................................................................................................ 47 Ἐφημεριακά .....................................................................................................................48 Τεῦχος 1ον Ἰανουάριος - Φεβρουάριος 2022 1

Samuel J. Barrows, Περιήγηση στή Μικρά Ἀσία* Τό πρῶτο μέρος ὅπου ἔφτασα, μόλις πάτησα τό πόδι μου στή Μικρά Ἀσία, ἦταν ἡ Σμύρνη. Ἦταν εὔλογο νά πάω ἐκεῖ, προτοῦ ξεκινήσω γιά τήν Τροία· γιατί, ἀπό τίς πέντε πόλεις πού ἐρίζουν γιά τήν καταγωγή τοῦ Ὁμήρου, τό βάρος τῆς παράδοσης εὐνοεῖ τή Σμύρνη. Σκεφτεῖτε μιά πόλη πού ἦταν σημαντική πολλές ἑκατοντάδες χρό- νια πρό Χριστοῦ καί παραμένει μέχρι σήμερα μία ἀπό τίς σπουδαιότερες ἐμπορικές πόλεις τῆς Μικρᾶς Ἀσίας – ζώντας ὅμως ἀπό τό ἐμπόριο, καί ὄχι ἀπό τήν παραδο- σιακή οἰκονομία. Καταστράφηκε ἀπό σεισμό καί πυρκαγιά, ἀλλά νέες πόλεις ἔχουν ἐπανειλημμένως ἀναπτυχθεῖ στά θεμέλια τῆς παλιᾶς· ἐλάχιστες πόλεις στόν κό- σμο βρίσκονται σέ ὡραιότερο σημεῖο. Φωλιάζει μέ ἐμπιστοσύνη στήν πεδιάδα πλάι στή θάλασσα, ἀλλά συγχρόνως ὑψώνεται, κλιμακωτά, στόν λόφο πού δεσπόζει στόν προφυλαγμένο κόλπο της. Τά ἐπίσημα κτήρια, πού τῆς ἔδιναν λαμπρότητα στούς ἀρχαίους χρόνους, ἔχουν χαθεῖ· ἀλλά οἱ ἀρχαιολόγοι ἀνασκάπτουν τά ἐρείπια. Ὁ πληθυσμός της εἶναι 2.000 κάτοικοι καί οἱ μισοί ἀπό αὐτούς εἶναι Ἕλληνες. Ἔτσι, στή Σμύρνη ὑπάρχουν σχεδόν τόσοι Ἕλληνες ὅσοι καί στήν Ἀθήνα. Ἡ Ἀθήνα ἔχει ἐξευρωπαϊστεῖ· ἀλλά στή Σμύρνη κυριαρχεῖ ἀκόμη τό ἀνατολίτικο στοιχεῖο. Καθώς μπαίνεις στά μεγάλα παζάρια της, βλέπεις καμῆλες νά τρικλίζουν στούς δρόμους καί συναντᾶς Τούρκους καί Ἕλληνες μέ ἀνατολίτικες φορεσιές. Νιώθεις ὅτι βρίσκεσαι σέ μιά διαφορετική ζώνη ζωῆς καί παράδοσης. *Ὁ Samuel J. Barrows (1845-1909) ἦταν Ἀμερικανός πολιτικός καί δημοσιογράφος, ὑπέρ- μαχος τῶν ἀνθρωπίνων δικαιωμάτων. Ταξίδεψε στήν Ἑλλάδα στά τέλη τοῦ 19ου αἰ. καί πε- ριηγήθηκε τή Μικρά Ἀσία, συνοδεύοντας τόν Γερμανό ἀρχαιολόγο Wilhelm Dörpfeld στίς ἀνασκαφές του στην Τρωάδα. Οἱ ταξιδιωτικές ἐντυπώσεις του δημοσιεύτηκαν ἀρχικῶς σέ περιοδικά καί ἀκολούθως ἐκδόθηκαν αὐτοτελῶς μέ τίτλο Τά νησιά καί τά ἱερά τῆς Ἑλλάδας (The Isles and Shrines of Greece, Boston 1898), ἀπό ὅπου καί τό ἀπόσπασμα (μτφ. Ζ. Ἀγριμάκη). 2 Ἰανουάριος - Φεβρουάριος 2022 Τεῦχος 1ον

Εἰσοδικόν Ὁ πυρῆνας τῆς προσφυγιᾶς 1922-2022. Μιά μαύρη ἐπέτειος. Ἡ Μαύρη Βίβλος παροῦσα. Γιατί, μπορεῖ ἐμεῖς σήμερα νά μήν πονᾶμε, ὅπως ὑπέφεραν οἱ ἀδελφοί μας τότε, ἀλλά ἡ ἀνάμνηση τοῦ πό- νου, τοῦ ξεριζωμοῦ, τῆς γενοκτονίας, τῶν βασανιστηρίων, ἐν τέλει τῆς ἐξορίας, ἀνισότη- τας καί προσφυγιᾶς,  δέν μπορεῖ νά διαγραφεῖ ἀπό τή συλλογική συνείδηση καί μνήμη. Ὁ Θεάνθρωπος δοκίμασε τήν ἐμπειρία τῆς προσφυγιᾶς ἀπό τίς πρῶτες ὧρες τῆς Σάρκωσής  Του. Ἀλλά καί οἱ ἀπαρχές  τῆς ἀνθρωπότητας, τῆς ἱστορίας, σύμφωνα μέ τή βιβλική διήγηση, συνδέονται μέ τήν αἴσθηση τοῦ Ἀδάμ ὅτι ἐξορίζεται ἀπό τήν Ἐδέμ. Ὅλα αὐτά  τά  προβλήματα  κατά  βάθος    έχουν θεολογικό-ὀντολογικό ὑπόβαθρο. Σέ ὀντολογικό ἐπίπεδο, ἡ ἀνισότητα προκύπτει τήν ὥρα τῆς δημιουργίας, γιατί Θεός καί ἄνθρωπος ἐκ φύσεως εἶναι ἀνόμοιοι. Ὁ Θεός εἶναι αἰώνιος, ἄκτιστος, ἄναρχος, ἐνῶ ὁ ἄνθρωπος καί ἡ κτίση δημιουργοῦνται ἐκ τοῦ μηδενός. Εἶναι κτιστά. Στό σχέδιο τῆς Θείας Οἰκονομίας εἶχε προβλεφθεῖ  ἡ  θεραπεία αυτής τῆς  ἀνισότητας, διά  τῆς προ- σλήψεως τοῦ κτιστοῦ  ἀπό τόν  Υἱο καί Λόγο τοῦ Θεοῦ. Πρόκειται γιά τό σεσιγημέ- νον πρό καταβολῆς κόσμου μυστήριον τῆς Ἐνανθρωπήσεως. Τό \"ἄνισο\" καί ἀνόμοιο θά ἐντασσόταν ἐν Χριστῷ σ' ἕνα πλέγμα σχέσεων ἀγάπης καί ἐλευθερίας, μέ ἀποτέ- λεσμα νά ἀντιμετωπιστεῖ ἡ ἀρχική «ἀνισότητα». Ὡστόσο, ὁ Ἀδάμ, ἕνεκα τῆς ἐλευθερίας, ἀπεδέχθη τήν παρακίνηση τοῦ δαίμονος, καί  ἀπέρριψε τήν ἔνταξή του σ' αὐτό τό πλέγμα σχέσεων. Θέλησε νά ὑπερβεῖ αὐτόνομα τήν ἀνισότητα. Ἡ ἐπιλογή αὐτή ὀνομάστηκε ἁμαρτία καί εἶχε ὡς ἀποτέλεσμα ἡ ἀνι- σότητα νά ξεφύγει τῆς διαχειρίσεως καί θεραπείας της. Ἔκτοτε, ἡ ἀνισότητα ἀποτελεῖ χαρακτηριστικό τῆς ἀνθρώπινης ἱστορίας.  Ἐμφανί- στηκε μιά ἱστορική πραγματικότητα παρείσακτη, ἀνυπόστατη, ἐν τέλει ἔξω ἀπό τό ἀρ- χικό σχέδιο τοῦ Θεοῦ, ἀνίκανη ὅμως νά τό ἀνακόψει. Ἔτσι, τό κακό, ἄν καί παρείσακτο καί ἀνυπόστατο, κατά τή χριστιανική θεολογία καί ἰδίως κατά τόν ἱερό Αὐγουστῖνο, κυριαρχεῖ  προσωρινά  στήν  ἱστορία καί  πολλαπλασιάζεται.  Ἡ  ἀνθρώπινη  ἀνταρ- σία ἐπέφερε διάσπαση σέ ὅλα τά ἐπίπεδα τῶν σχέσεων: μέ τόν Θεό, μέ τόν συνάν- θρωπο καί μέ τή φύση. Αὐτά περιγράφονται ἀνάγλυφα στό τρίτο κεφάλαιο τῆς Γενέ- σεως  καί συγκροτοῦν τίς ἀπαρχές τῆς παρείσακτης ἱστορίας. Ἐξαιτίας τῆς προσπάθειάς του νά σφετεριστεῖ τήν ἐξουσία τοῦ Θεοῦ, ὁ Ἀδάμ ἀλλο- τριώνεται καί διαστρεβλώνει τά πάντα. Γι᾽ αὐτόν, ὁ Θεός γίνεται ἐχθρός πού τόν ἐξο- ρίζει  ἀπό  τόν κῆπο τῆς  Ἐδέμ.  Ὁ  συνάνθρωπος γίνεται  ὑπεύθυνος τῆς κόλασής του καί ἀνταγωνιστής του.  Σέ αὐτές τίς συνθῆκες, στόν ἄνθρωπο τό ἀνικανοποίητο θριαμβεύει. Γιά νά τό κατα- σιγάσει, στρέφεται στήν ἀπόκτηση ἐξουσίας καί πλούτου, στήν ἐπέκτασή του ἀπό τόπο Τεῦχος 1ον Ἰανουάριος - Φεβρουάριος 2022 3

σέ τόπο, ἀλλά ἀνάπαυση δέν βρίσκει πουθενά. Τό ὑπαρξιακό ζήτημα τοῦ ἀνθρώπου δέν  ἀντιμετωπίζεται μέ  ἐξουσία καί  πλοῦτο, οὔτε μέ  ἀλλαγή  τόπου,  ἀλλά τρόπου ζωῆς. Διαφορετικά, ὅπως ποιητικά τό διατυπώνει ὁ Κ.Π. Καβάφης, «Κάθε προσπά- θειά του καταδίκη εἶναι γραπτή / Ἔτσι πού τήν ζωή του ρήμαξε ἐδῶ / στήν κώχη τούτη τήν μικρή, σ' ὅλη τήν γῆ τήν χάλασε». Σέ αὐτήν τήν προοπτική, ὁ συνάνθρωπος βιώνεται ὡς ἐμπόδιο στήν πραγματοποίηση σχεδίων καί στόχων, γι᾽ αὐτό πρέπει νά ἐξοντωθεῖ, νά ἐξαφανιστεῖ. Ὁ μεταπτωτικός ἄνθρωπος ἐξακολουθεῖ νά προσπαθεῖ νά ἀντιμετωπίσει τήν ἀνισό- τητα, ἐκτός τῶν σχεδίων τοῦ Θεοῦ. Ἀναζητεῖ ἐλπίδα καί νόημα ζωῆς ἀπό τόπο σέ τόπο. Πιστεύει ὅτι «μία ἄλλη πόλις θά βρεθεῖ καλύτερη». Πάμπολλες τέτοιες μετακινήσεις γνωρίζει ἡ ἀνθρώπινη ἱστορία, ἄλλες εἰρηνικότερες, ἄλλες βίαιες καί ἀπάνθρωπες. Μιά τέτοια μεγάλη μετακίνηση συνέβη καί τόν 3ο αἰ., στό δυτικό τμῆμα τῆς ρωμαϊκῆς αὐτοκρατορίας. Οἱ ἐπιδρομές τῶν Γότθων, Βανδάλων,  Ἀλανῶν καί  τῶν  ὀρδῶν τοῦ Ἀττίλα ἄλλαξαν τόν ροῦ τῆς εὐρωπαϊκῆς ἱστορίας. Ὁ ἱερός Αὐγουστῖνος ἀποτυπώ- νει συγκλονισμένος τή ζοφερή ἀτμόσφαιρα ἐκείνης τῆς ἐποχῆς στό ἔργο του Ἡ Πολι- τεία τοῦ Θεοῦ. Τό 476, ἡ πόλη τοῦ Ρωμύλου καί τοῦ Ρέμου, ἡ παλαιά Ρώμη πέρασε στήν ἐξουσία τοῦ Ὀδόακρου καί τό παλαιό ρωμαϊκό κράτος καταλύθηκε. Ἄνθρωποι ἐξοντώθηκαν, ὑποδουλώθηκαν, ἔγιναν πρόσφυγες. Ὅπως συνέβη πλεῖστες ὅσες φο- ρές στήν ἱστορία. Ὅπως συνέβη τό 1922. Ὅπως συμβαίνει καί σήμερα. Ἡ σχέση τοῦ ἀνθρώπου μέ τόν Θεό εἶναι δομημένη στό διαφορετικό. Ὅταν ὁ ἄνθρω- πος ἀποκόπτεται ἀπό αὐτήν, τότε τό διαφορετικό γίνεται ἀντιληπτό ὡς κάτι ἀρνητι- κό. Δέν ἀποτελεῖ πιά εὐκαιρία γιά συνάντηση καί κοινωνία. Ἀπομακρυσμένος ἀπό τόν Θεό,  ὁ  ἄνθρωπος προσπαθεῖ  νά  ὑπερβεῖ  τήν  ἀνισότητα μέ  τρόπους  ὄχι  ὀντολογι- κούς,  ἀλλά  αὐτοαναφορικούς. Αὐτό  ὅμως δέν μπορεῖ  νά  ἀπαλείψει τόν μονόδρομο τῆς ὀντολογικῆς ὑπέρβασης. Γι᾽ αὐτό, κάθε ἀμφισβήτηση τῶν λύσεων πού προκρίνει ὁ ἄνθρωπος κάθε φορά, τή βιώνει καταλυτικά, ἐχθρικά. Ἔτσι ἐξηγεῖται ἡ ὀντολογικῶν διαστάσεων ἀντίδραση τοῦ Ἡρώδη ἀπέναντι στό Θεῖο Βρέφος. Τί εἶχε νά φοβηθεῖ ἀπό ἕνα βρέφος καί δίδει τήν ἐντολή νά σφαγιαστοῦν χι- λιάδες βρέφη; Τί εἶχε νά φοβηθεῖ καί, ἀπό τή γέννησή Του, Τόν ὁδήγησε στόν δρόμο τῆς προσφυγιᾶς; Τί εἶχε νά φοβηθεῖ ὁ κόσμος ἀπό τόν Θεό τῆς ἀγάπης καί Τόν σταύρωσε; Ἐν τέλει, οἱ μετακινήσεις καθαυτές δέν λύνουν τό πρόβλημα, ἄν δέν συνοδεύονται μέ μεταβολή τοῦ τρόπου ὕπαρξης. Χαρακτηριστικό σύγχρονο παράδειγμα, ἡ \"γκετο- ποίηση\" τῶν φτωχῶν κοινωνικῶν στρωμάτων, τῶν προσφύγων καί τῶν μεταναστῶν. Πρόκειται γιά ἕνα ἀπό τά σημαντικότερα προβλήματα τῆς ἐποχῆς μας. Δέν μπορεῖ νά ἐπιλυθεῖ, ἄν δέν ἀνατραπεῖ ὁ τρόπος προσέγγισης τοῦ ἑνός ἀπό τόν ἄλλον.  Βεβαίως δέν μποροῦμε νά μείνουμε ἀδιάφοροι ἀπέναντι σ’ αὐτήν τήν πραγματι- κότητα. Δέν μποροῦμε νά μή δώσουμε τόν χιτῶνα μας στόν ἀνήμπορο ἀδελφό μας. Γιατί  ἀδελφός μας εἶναι κάθε  ἄνθρωπος πού  ὑπάρχει στή γῆ,  ἀνεξαρτήτως φυλῆς, χρώματος καί θρησκείας. Ὡστόσο, αὐτό ἀπό μόνο του δέν ἀρκεῖ, γιά νά ἀντιμετωπι- 4 Ἰανουάριος - Φεβρουάριος 2022 Τεῦχος 1ον

στεῖ ριζικά ἡ ἀνισότητα. Μποροῦμε κάπως νά θεραπεύσουμε κάποια συμπτώματά της.  Ἄν  ὅμως δέν χτυπηθεῖ  ἡ  αἰτία της,  ὁ  πυρῆνας τῆς  ἀνακύκλωσης τῶν  ἀνισοτή- των, ὄχι μόνο δέν θά ἐκλείπει ἀλλά θά πολλαπλασιάζεται.  Τό  δαιμονικό  στοιχεῖο πρότεινε στόν  Ἀδάμ τήν  ὑπέρβαση τῆς  ἀνισότητας,  ὄχι διά τῆς ἑνώσεως ἀλλά διά τῆς ἀπομακρύνσεως ἀπό τό θέλημα τοῦ Θεοῦ. Ὁ φαῦλος κύκλος αὐτῆς τῆς κατάστασης πρόκειται νά καταργηθεῖ, μόνο μέ τόν ἐρχομό τοῦ ἀνα- στημένου Χριστοῦ κατά τή Δευτέρα παρουσία. Δέν πρέπει νά μᾶς διαφεύγει ὅτι ἡ Ἐκκλησία δέν βρίσκεται in patria, δηλαδή δέν ἔχει φτάσει στή Βασιλεία, ἀλλά in via, ἐν τῇ ὁδῷ. Αὐτό τό μεσοδιάστημα εἶναι ἰδιαίτερα ρευστό  καί  μεταβαλλόμενο, καί  γι᾽  αὐτό ἐμπεριέχει κινδύνους-πειρασμούς    καί γιά τήν ἴδια τήν Ἐκκλησία. Διότι, εἴτε ἐξαιτίας τῆς ὑπερβολικῆς ἐνασχόλησης μέ τήν ἱστο- ρία, εἴτε  ἐπειδή  ἀρκεῖται στό  πνευματικό της  ἔργο,  ἡ  Ἐκκλησία κινδυνεύει νά  πα- ραιτηθεῖ ἀπό τήν προσδοκία τῆς Βασιλείας. Νά ξεχάσει ὅτι ἡ ταυτότητά της πηγά- ζει ἀπό τά ἔσχατα, καί ὄχι ἀπό τό παρελθόν. Ἡ ἐπιμονή μας νά ἀντλοῦμε ταυτότητα ἀπό τόν Ἐρχόμενο Κύριο τῆς Δόξης εἶναι μιά στάση ζωῆς, πού μόνον αὐτή μπορεῖ νά περιορίζει τή διαιώνιση τῶν κοινωνικῶν ἀνισοτήτων. Ἀντίθετα, ὅσο θά ἐπιμένουμε νά ἀντιμετωπίζουμε τήν ἀνισότητα μέ κοσμικούς τρό- πους, μετά ἀπό χρόνια θά γυρίζουμε πίσω καί θά θυμόμαστε γεγονότα σάν  τή φε- τινή ἐπέτειο τοῦ ξεριζωμοῦ καί τῆς προσφυγιᾶς 1.200.000 ἀνθρώπων. Τέτοια γε- γονότα,  ὅμως, δέν περιποιοῦν τιμή  καί  δόξα στήν  ἀνθρωπότητα. Ὅσο  ἀνασύρουμε τά αἴτια στήν ἐπιφάνεια, τόσο μεγαλύτερη θά εἶναι ἡ ἐλπίδα περιορισμοῦ αὐτῶν τῶν φαινομένων. Ὅσο τά ἀπωθοῦμε, τόσο οἱ ἀνισότητες θά θεριεύουν.  Ἡ  ραγδαία ψηφιακή ἀνάπτυξη τῆς ἐποχῆς μας, δημιουργεῖ τήν αὐταπάτη  τῆς κατάργησης τῆς  ἀνισότητας, μέσα  ἀπό ἕνα \"ἔξυπνο κινητό\". Στήν πραγματικότη- τα,  ὅμως,  ἡ  ψηφιακή  ἀνάπτυξη  ἀπό  τή  μιά  μεριά  ἐξομαλύνει τίς παλιές  ἀνισότητες καί ἀπό τήν ἄλλη δημιουργεῖ καινούργιες, μεγαλύτερες.  Ἡ σημαντικότερη εἶναι ὁ ὑπερτονισμός τοῦ ἄυλου σέ βάρος τοῦ ὑλικοῦ στοιχείου. Τό σῶμα δέν εἶναι πιά ἀπαραίτητο γιά τίς ἀνθρώπινες σχέσεις. Ὅλα εἶναι ἄυλα. Ὁ ἴδι- ος  ὁ  καπιταλισμός  ἔγινε  ἄυλος.  Ὅμως,  ὁ ὑπερτονισμός τοῦ  ἄυλου οὐσιαστικά  εἶναι μιά  ἀτομική  βόμβα στό  μυστήριο τῆς  Ἐνσαρκώσεως τοῦ  Υἱοῦ  καί Λόγου τοῦ  Θεοῦ. Τί ἔχει νά πεῖ ἕνας Θεός, πού ἐπιμένει νά εἶναι ἔνυλος, σέ ἕνα κόσμο πού ὅλα τά θέ- λει ἄυλα; Αὐτήν τή σύγχρονη μορφή λαμβάνει τό διαχρονικό πρόβλημα τοῦ ἀνθρώπου, πού σχετίζεται μέ τό ἄν νιώθει πρόσφυγας μέσα στήν ἴδια του τήν ὕπαρξη, εἴτε διώκεται εἴτε ὄχι ἀπό ἐξωτερικούς παράγοντες. Ὁ πυρῆνας τῆς προσφυγιᾶς εἶναι ἡ ἀλλοτρί- ωση τοῦ ἀνθρώπου. Καλή χρονιά Ἀλέξανδρος Κατσιάρας Τεῦχος 1ον Ἰανουάριος - Φεβρουάριος 2022 5

ΠΡΟΣΟΜΟΙΑ 100 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ Ἀλέξανδρος Μωραϊτίδης, Στήν Ἁγία Φωτεινή τῆς Σμύρνης (1898) Διακρίνω τὸ περίφημον κωδωνωστάσιον τῆς Ἁγίας Φωτεινῆς· ἕνα πάλλευκον καὶ πολυσύνθετον κομψὸν οἰκοδόμημα ἀπὸ ὡραῖα λευκὰ μάρμαρα, μὲ κίονας καὶ κιονίσκους καὶ τόξα καὶ τοξίδια, μὲ εὔμορφα γεγλυμμένα στολίσματα, ὁποῦ ἀλ- λοῦ πουθενὰ δὲν ἔχω ἴδει. Ἂς εἰσέλθωμεν λοιπὸν εἰς τὴν Μητρόπολιν τῆς Σμύρνης. Μεγάλη, δενδροφυτευμένη, ἀνθόσπαρτος καὶ δροσόλουστος πλατεῖα, μὲ πλατάνους χλοερὰς καὶ εὐώδεις βασιλικούς, περικλείει τὸν σεπτὸν ναὸν τῆς ἁγίας Φωτεινῆς, τα- πεινὸν ἔξωθεν, εὐτελῆ, ἄνευ τρούλλου, πλὴν γέμοντα ἔνδον ἀρχαιότητος, καλλιτεχνη- μάτων καὶ κατανύξεως. Καθὼς ἐπληροφορήθην, καθ᾽ ἣν χρονικὴν περιόδον ἐκτίσθη ἡ Ἁγία Φωτεινή, ὁ Σουλτάνος εἶχεν ἀπαγορεύσει εἰς τοὺς Ἕλληνας τὴν ἀνακαίνισιν ἢ ἀνέγερσιν Ναῶν. Ὅμως οἱ Σμυρναῖοι κατώρθωσαν νὰ λάβουν μίαν ἄδειαν, ἰσχύουσαν διὰ 40 ἡμέρας. Κτίσται λοιπὸν 100 μὲ βοηθοὺς ἄλλους τόσους, θεμελιωθέντος τοῦ Ναοῦ, εἰργάζοντο καὶ τὰς νύκτας ἀκόμη, ἵνα καταστῇ δυνατὸν νὰ τελειωθῇ ὁ Ναὸς ἐντὸς τῆς ὁρισθείσης προθεσμίας. Ὅπερ καὶ κατωρθώθη. Ὅμως ἀπέμεινεν μικρὸν μέρος αὐτοῦ, πρὸς τὸν Νάρθηκα, ἄστεγον. Ἐπειδὴ δὲ ἐξημέρωνε Κυριακή, καὶ εἶχεν ἀποφασισθῇ νὰ γίνουν τὰ ἐγκαίνια τοῦ Ναοῦ κατ᾽ αὐτὴν τὴν ἡμέραν, καὶ τελεσθῇ ἡ πρώτη λειτουργία, ἐστέγασαν τὸ μέρος ἐκεῖνο μὲ μουσαμᾶν. Πλῆθος λοιπὸν κόσμου, ὅλοι οἱ εὐλαβεῖς Σμυρναῖοι ἄρχοντες καὶ ἐργατικοί, καὶ οἱ τῶν διαφόρων ἰσναφίων, ἐπλήρωσαν τὸν Ναὸν μὲ χαρὰν ἀπερίγραπτον, ἡ ὁποία ἄστραπτεν εἰς τὰ πρόσωπα ὅλων. Αἴφνης ὅμως μία θύελλα, μία λαίλαψ ἐπισυμβᾶσα, ἀνέτρεψε τὸν μουσαμᾶν, βροχὴ δὲ ραγδαία ἐπακολουθήσασα κατεπλημμύρισε τὸν Ναόν. Ὅμως, τοῦτο εἶναι τὸ θαυμαστόν, κανεὶς δὲν μετεκινήθη ἀπὸ τὴ θέσιν ἕως τοῦ τέλους τῆς θείας Λει- τουργίας. Ἦτο Σάββατον ἑσπέρας ὅτε εἰσῆλθον. Ἐψάλλετο ὁ ἑσπερινός. Ὁ μητροπολίτης Σμύρνης, ὁ σεβασμιώτατος κ. Βασίλειος, μὲ τὴν λευκὴν γενειάδα του, μὲ τὴν ἀφελῆ ὅλην μορφή του καὶ μὲ τὰ γυαλιά του, ἐχοροστάτει. Παρ᾽ αὐτῷ, ἐπὶ χαμηλοτέρου θρόνου, ὁ μέγας ἀρχιδιάκονος ὡς φρουρός· ἑξὰς δ᾽ ὅλη ἱερέων ἐτέλει τὸν ἑσπερινὸν μετὰ διακόνων. Καὶ δὲν ἦτο –μὴ θαρρῆτε– καμμία πανήγυρις. Ἁπλῶς ἦτο ἁπλῆς Κυριακῆς ἑσπερι- νός, Σαββατόβραδον. Ἱερεὺς ἐν μέσῳ ἱστάμενος ἀνέγνω τὸ Κάθισμα τοῦ Ψαλτηρίου. Οἱ ψάλται μὲ τὸ ἱερόν των ἔνδυμα, μὲ τοὺς βοηθούς των, ἔψαλλον παναρμονίως ὅλην τὴν ἀκολουθίαν τοῦ ἑσπερινοῦ, ἐνῷ ὁ ναὸς ἐπληροῦτο (ἀκούσατε! ἀκούσατε!) 6 Ἰανουάριος - Φεβρουάριος 2022 Τεῦχος 1ον

ἐπληροῦτο κόσμου. Ὄχι ἀργοῦ, ἀλλὰ κόσμου τῆς δουλειᾶς, ὅστις ὅμως ἀφίνει πρὸς στιγμὴν τὴν ἐργασίαν του, διὰ νὰ προσευχηθῇ. [...] Τάξις, σεμνοπρέπεια καὶ ἀκρίβεια ἀπαράμιλλος. Ποῦ νὰ φανῇ τὸ θαῦμα αὐτὸ ἐν Ἀθήναις, ὅπου ὁ ἑσπερινὸς τελεῖται σὰν κρυφά, σὰν ἀγγάρια, σὰν μὲ ἐντροπήν [...]. Θαρρεῖς κ᾽ εἶναι μουσεῖον χριστιανικὸν ἐν ἐνεργείᾳ ὁ ναὸς αυτός. Μουσεῖον μά- λιστα ζῶν. Τὸ σεπτότερον δέ, τὸ παρέχον τόσον θάμβος, τὸ καταπλῆσσον ἀμέσως τὸν εἰσερχόμενον, τὸ προξενοῦν, τὸ χορηγοῦν, τὸ ἐπιβάλλον τὴν κατάνυξιν, εἶναι τὸ μέγα αὐτοῦ τέμπλεον. Ὑψηλόν, βαρύ, μεγαλοπρεπές. Σὰν νὰ σοῦ παρουσιάζεται μὲ ὅλην τὴν ὑπερήφανον αἴγλη της καμμία βυζαντινὴ σκηνογραφία αἴφνης, ἀφοῦ ἔμβῃς εἰς τὸν ναόν. Καὶ τὸ περιβάλλει ὁ λαὸς μὲ ὅλην τὴν ἀγάπην του· τὸ καμαρώνει, τὸ λατρεύει. –Εἶδες τὸ τέμπλεον; Σὲ ἐρωτοῦν πάντοτε, ὅτε περὶ τῆς Ἁγίας Φωτεινῆς γίνεται λόγος. Εἶναι ἔργον ἐκ ξύλου καταστανόχρου, τοῦ παρελθόντος αἰῶνος ἢ τῶν ἀρχῶν τοῦ παρόντος, ὅτε δὲν εἶχεν ἀκουσθῇ ἀκόμη ἡ Ἀναγέννησις, καὶ ἔζη ἡ Ἀνατολὴ μὲ τὰς παραδόσεις τῆς βυζαντινῆς τέχνης, γνήσια πρότυπα περισώζουσα· ἀριστουργηματι- κὸν λεπτούργημα ξυλογλυπτικῆς. [...] Ἔργον πολυπλοκώτατον ἀπὸ τῶν ἐκ σομακίου πορφυρολεύκων κιονίσκων του μέχρι τοῦ Μεγάλου Σταυροῦ, ὅστις ἐν μέσῳ φύλλων χρυσῶν, μέσα εἰς τὰ ἄνθη, τοὺς ἥλιους τοὺς χρυσοῦς, ἐστεφανωμένος, νικητής, ἵστα- ται ὑψηλά, σὰν κλωνάρι τρυφερὸν ποὺ τὸ ἐνηγκαλίσθη ὁ κισσός, τρόπαιον καλλίνικον τῆς ὀρθοδοξίας. (Ἀλέξανδρος Μωραϊτίδης, Μὲ τοῦ βορηᾶ τὰ κύματα. Ταξείδια - περιγραφαὶ - ἐντυπώσεις,. Σειρὰ Α´ Ἀθήνα: Σιδέρης 1922). Τεῦχος 1ον Ὁ μητροπολιτικός ναός τῆς Μαγνησίας (σημ. Μανίσα), 7 σχέδιο τοῦ Th. Allom, ἀπό τό βιβλίο τοῦ R. Walsh, Con- stantinople and the Scenery of the Seven Churches of Asia Minor, London/Paris: Fisher [1836-38] Ἰανουάριος - Φεβρουάριος 2022

Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΔΙΑΛΕΓΕΤΑΙ Τό κακό καί ἡ ὕπαρξη τοῦ Θεοῦ π. Δημητρίου Μπαθρέλλου Ἐφημ. Ἱ.Ν. Ἀναλήψεως Ντράφι - Ἐπισκ. Καθηγητοῦ Παν. Emory Διατυπώνεται ἐνίοτε ὁ ἰσχυρισμός, ὅτι Ἄς ἐπανέλθουμε, ὅμως στό ἐρώτημα: ἡ ὕπαρξη τοῦ Θεοῦ εἶναι ἀσύμβατη Πῶς εἶναι δυνατόν ὁ πάνσοφος, παντο- μέ τήν ὕπαρξη τοῦ κακοῦ. Πῶς εἶναι δυ- δύναμος, καί πανάγαθος Θεός νά ἀνέχε- νατόν ὁ πάνσοφος, παντοδύναμος, καί ται τήν ὕπαρξη τοῦ κακοῦ; Τό ἐρώτημα πανάγαθος Θεός νά ὑπάρχει, ἐφόσον ἔχει τόσο φιλοσοφική/θεολογική ὅσο καί πεθαίνουν ἀθῶα παιδιά; Ἤ πῶς συμβι- συναισθηματική/συγκινησιακή διάσταση. βάζεται ἡ ὕπαρξη τοῦ Θεοῦ μέ τό Ἄου- Ἄς συζητήσουμε καταρχάς τήν πρώτη. σβιτς; Στήν ἐποχή μας, ἡ ὕπαρξη τοῦ Ὁ Θεός δέν εὐθύνεται οὔτε γιά τό ἠθικό κακοῦ ἐκλαμβάνεται εὐρύτερα ὡς τό κακό (τήν ἁμαρτία) οὔτε γιά τό φυσικό ἰσχυρότερο ἐπιχείρημα κατά τῆς ὕπαρ- κακό (δηλαδή τή φθορά καί τόν θάνα- ξης τοῦ Θεοῦ. το τοῦ ἀνθρώπου). Ἀπό τή στιγμή, ὅμως, πού διαρρήξαμε τή σχέση μας μαζί του, Ὡστόσο, καί μόνο τό γεγονός ὅτι συ- ἀφενός πράττουμε τό κακό ὁ ἕνας ἔναντι ζητᾶμε γιά τό κακό παραπέμπει στήν τοῦ ἄλλου καί ἀφετέρου, ἔχοντας ἀπε- ὕπαρξη τοῦ Θεοῦ. Ἡ ἔννοια τοῦ κακοῦ μπολήσει τή χάρη του, ὑποταχθήκαμε κι προϋποθέτει τήν ὕπαρξη μιᾶς ἀντικειμε- ἐμεῖς στή φθορά καί τόν θάνατο, ὅπως νικῆς ἠθικῆς τάξης, τήν ὁποία τό κακό ὅλα τά ὑπόλοιπα ἔμβια ὄντα. Σκοπός παραβιάζει. Χωρίς Θεό, ὅμως, ἡ ἠθική τοῦ Θεοῦ δέν εἶναι νά μᾶς βοηθήσει νά αὐτή τάξη δέν ὑφίσταται. Ἐμεῖς μέν δέν “περάσουμε καλά” σ’ αὐτήν τή ζωή, ἀλλά εἴμαστε τίποτα περισσότερο ἀπό ἐξελιγ- νά ἀγαπήσουμε Ἐκεῖνον, καθώς καί ὁ μένα προϊόντα μιᾶς τυχαίας βιολογικῆς ἕνας τόν ἄλλον, ὥστε νά μετάσχουμε στή διαδικασίας, ὁ πόνος ἤ ὁ θάνατος τῶν δική του ἀληθινή καί αἰώνια ζωή, πού ὁποίων δέν εἶναι οὔτε καλός οὔτε κακός ἔχουμε χάσει. Σεβόμενος τήν ἐλευθερία – ἀποτελεῖ ἁπλῶς καί μόνο συστατικό μας, ὁ Θεός μᾶς ἀφήνει νά γευτοῦμε τά τῆς διαδικασίας αὐτῆς. Ὅσον ἀφορᾶ δέ ἐπιχείρα τῶν ἐπιλογῶν μας, διότι, προ- τίς ἀπόψεις μας περί καλοῦ καί κακοῦ, φανῶς, μόνο μέσα ἀπό τήν ἐμπειρία τῆς ἀποτελοῦν μᾶλλον αὐθαίρετες ἐκφρά- ζωῆς σέ ἕνα κόσμο, στόν ὁποῖο ὑπάρχει, σεις ἀτομικοῦ ἤ συλλογικοῦ γούστου, καί μάλιστα πολλές φορές κυριαρχεῖ, τό χωρίς σοβαρές ἀξιώσεις ἀντικειμενικῆς κακό μποροῦμε νά ἔλθουμε “εἰς ἑαυ- ἐγκυρότητας. Μόνον ἄν προϋποθέσου- τούς” καί νά ἐπιστρέψουμε σ’ Ἐκεῖνον, με τήν ὕπαρξη τοῦ Θεοῦ μποροῦμε νά ἡ ἀπομάκρυνση ἀπό τόν ὁποῖο ἀποτελεῖ θέσουμε καί νά συζητήσουμε τήν ἔννοια τό μέγιστο καί μόνον “ὄντως” κακό, πού τοῦ κακοῦ. 8 Ἰανουάριος - Φεβρουάριος 2022 Τεῦχος 1ον

καταστρέφει τόν ἄνθρωπο ὀντολογικά, τῆς Μεγάλης Παρασκευῆς; Ἡ ἀπάντηση ὑπαρξιακά, καί αἰώνια. ὄντως δόθηκε τήν ἡμέρα τῆς Ἀναστάσε- ως. Ὁ Θεός χρησιμοποίησε τό μέγιστο Ἡ ἐπίκληση, λοιπόν, τῆς ὕπαρξης τοῦ κακό, δηλαδή τή σταύρωση τοῦ Υἱοῦ κακοῦ ὡς λόγου γιά τήν ἄρνηση τῆς του, πρός ὑπηρεσίαν τοῦ μέγιστου ἀγα- ὕπαρξης τοῦ Θεοῦ ἀποτελεῖ ἀπό φιλο- θοῦ, δηλαδή τῆς σωτηρίας τοῦ κόσμου. σοφική/θεολογική ἄποψη ὄχι ἰδιαίτερα Τό νόημα τοῦ σταυροῦ ἀποκαλύπτεται ἰσχυρό ἐπιχείρημα. Τήν ὅποια δύναμή μόνο στό τέλος τῆς βιβλικῆς ἱστορίας, του τό ἐπιχείρημα αὐτό τήν ἀντλεῖ κυ- ὑπό τό φῶς τῆς Ἀναστάσεως. Κατ’ ἀνα- ρίως ἀπό τό συναίσθημα. Ὁ ἄνθρωπος λογίαν, μόνο στό τέλος τῆς ἀνθρώπινης πού βιώνει μιά κατάφωρη ἀδικία, ἤ πού ἱστορίας, τήν ἡμέρα τῆς κοινῆς Ἀναστά- βασανίζεται ἀπό ἀνίατη ἀσθένεια, ἤ πού σεως, θά δοθεῖ ἡ πλήρης καί ὁριστική ἔχασε τόν σύντροφο ἤ τό παιδί του, ἐν- ἀπάντηση, σέ ἐπίπεδο προσωπικό καί δέχεται εἴτε νά θεωρήσει ἀσύμβατη τήν συλλογικό, στό ἐρώτημα γιά τήν ὕπαρξη ἐμπειρία του αὐτή μέ τήν ὕπαρξη ἑνός τοῦ κακοῦ. Μόνον ἄν λάβουμε ὑπ᾽ ὄψιν Θεοῦ πού τόν ἀγαπᾶ, εἴτε νά ὑποκύψει μας τήν ἐσχατολογική νίκη κατά τοῦ στόν πειρασμό τῆς θεοδικίας, δηλαδή τῆς κακοῦ, θά ἀρχίσουμε νά κατανοοῦμε, ἤ δίκης καί τῆς καταδίκης του Θεοῦ. Πῶς ἔστω νά ὑποπτευόμαστε, γιατί ὁ Θεός μποροῦμε, ἄραγε, νά ἀνταποκριθοῦμε τό ἐπιτρέπει. Μέχρι τότε ὁ Θεός θά τό σ’ αὐτήν τήν ὑπαρξιακή ἔνσταση; Ἀνα- ἀνέχεται, ὥστε ὁ ἄνθρωπος νά μπορεῖ νά λογιζόμενοι τόν σταυρό τοῦ Χριστοῦ. Ὁ ταπεινωθεῖ, νά ἀγαπήσει, καί νά ἀποφύ- Θεός δέν εἶναι ἀδιάφορος παρατηρητής γει τή διάπραξη τῆς ἁμαρτίας, δηλαδή τοῦ πόνου καί τοῦ κακοῦ πού ὑπάρχουν τοῦ ὄντως κακοῦ. Ταυτόχρονα, ἀφενός στόν κόσμο. Ἀντιθέτως, ἔγινε ἄνθρωπος, θά μᾶς καλεῖ νά ἀναπροσανατολίσουμε καί γεύτηκε ὅλη τή δύναμη τοῦ κακοῦ: τίς δυνάμεις μας ἀπό τήν ἀπόπειρα νά τή συκοφαντία, τό ψεῦδος, τήν προδο- δικάσουμε τόν Θεό στόν ἀγώνα νά ἀγα- σία, τήν ἐγκατάλειψη, τόν πόνο (ψυχικό πήσουμε Ἐκεῖνον καθώς καί τήν εἰκόνα καί σωματικό), τόν σταυρό καί τόν θά- του, τόν ἄνθρωπο, καί ἀφετέρου θά μᾶς νατο. Ἡ θανάτωση τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ δίνει χάρη καί δύναμη, ὥστε νά χρησι- ἀποτελεῖ τό ἀποκορύφωμα τοῦ κακοῦ, μοποιοῦμε τό κακό πρός ὑπηρεσίαν τοῦ τό μεγαλύτερο ἔγκλημα τῆς ἱστορίας. ἀγαθοῦ, ὅπως μᾶς δίδαξε μέ τά λόγια Ποιά ἀπάντηση, ἄραγε, θά μποροῦσε νά καί μέ τά ἔργα Του. δοθεῖ στό ἐρώτημα τοῦ κακοῦ τό βράδυ Τά Ἄδανα τῆς Κιλικίας στή Μ. Ἀσία, ἀπό τό βιβλίο τοῦ J. Carne, Syria, The Holy Land, Asia Minor, etc., London: Fisher 1836-1838. Τεῦχος 1ον Ἰανουάριος - Φεβρουάριος 2022 9

ΠΑΛΑΙΟΔΙΑΘΗΚΙΚΑ Χριστός ὁ “τοῦ Νόμου πληρωτής” Σχόλιο στό Α΄ Ἀνάγνωσμα τοῦ Ἑσπερινοῦ τῆς 1ης Ἰανουαρίου: Γεν 17:1-14 Μιλτιάδου Κωνσταντίνου Ὁμ. Καθηγ. Α.Π.Θ. - Ἄρχ. Διδασκάλου τοῦ Εὐαγγελίου τῆς ΜτΧ Ἐκκλησίας Ἡ1η Ἰανουαρίου εἶναι, σύμφωνα μέ τοῦ Θεοῦ στόν Ἀβραάμ, κατά τήν ὁποία τήν παράδοση τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκ- καθιερώνεται ἡ περιτομή ὡς σημεῖο τῆς κλησίας, ἀφιερωμένη στήν ἀνάμνηση τοῦ διαθήκης του μέ τόν λαό του (Γεν 17:1-14). γεγονότος τῆς περιτομῆς τοῦ Ἰησοῦ Χρι- στοῦ καί στή μνήμη τοῦ Μεγάλου Βασι- Ἡ ἱστορία τοῦ Ἀβραάμ ἀρχίζει στό κεφ. λείου. Τό περιεχόμενο τῆς γιορτῆς περι- 12 τοῦ βιβλίου τῆς Γενέσεως μέ τήν περι- γράφεται στό κοντάκιο τῆς ἡμέρας: γραφή τῆς κλήσης του ἀπό τόν Θεό (12:1- 3) καί ὁλοκληρώνεται στό κεφ. 25 μέ τήν Ὁ τῶν ὅλων Κύριος περιτομήν ὑπομένει, περιγραφή τοῦ θανάτου καί τῆς ταφῆς / καί βροτῶν τά πταίσματα ὡς ἀγαθός πε- του (25:7-11). Στό κεφ. 17 περιγράφεται ριτέμνει, / δίδωσι τήν σωτηρίαν σήμερον ἡ τρίτη ἐμφάνιση τοῦ Θεοῦ στόν Ἀβραάμ, κόσμῳ. / Χαίρει δέ ἐν τοῖς ὑψίστοις καί ὁ ἡ ὁποία συνοδεύεται ἀπό μιά νέα ὑπό- τοῦ Κτίστου Ἱεράρχης καί φωσφόρος, / ὁ σχεση. Κατά τήν πρώτη ἐμφάνισή του ὁ θεῖος μύστης, Χριστοῦ Βασίλειος. Θεός καλεῖ τόν Ἀβραάμ νά ἐγκαταλείψει τόν τόπο του καί νά ἐγκατασταθεῖ σέ μιά Σύμφωνα μέ τή σχετική διάταξη τοῦ βι- χώρα πού θά τοῦ ὑποδείξει. Ἡ κλήση βλίου τοῦ Λευιτικοῦ: «Ὅταν μία γυναίκα ἐκείνη συνοδεύεται ἀπό τήν ὑπόσχεση: μείνει ἔγκυος καί γεννήσει ἀγόρι, θά εἶ- «Θά σέ κάνω γενάρχη μεγάλου λαοῦ, θά ναι ἀκάθαρτη ἑφτά μέρες, ὅπως συμβαί- σέ εὐλογήσω, θά δοξάσω τό ὄνομά σου νει κατά τήν περίοδο τῆς ἐμμήνου ρύσε- καί θά εἶσαι εὐλογημένος. Θά εὐλογήσω ως, καί τήν ὄγδοη μέρα, θά κάνει τήν πε- αὐτούς πού σ᾽ εὐλογοῦν καί θά καταρα- ριτομή τοῦ παιδιοῦ». Σύμφωνα μέ αὐτή στῶ ἐκείνους πού σέ καταριοῦνται. Μέσα τή διάταξη ἔγινε, ὅπως ἀναφέρεται στό ἀπό τή γενιά σου θά ᾽ρθεῖ ἡ εὐλογία σέ Κατά Λουκᾶν Εὐαγγέλιον (2:21), καί ἡ ὅλες τίς φυλές τῆς γῆς» (Γεν 12:2-3). Στή περιτομή τοῦ Χριστοῦ. δεύτερη ἐμφάνισή του, πού περιγράφεται στό κεφ. 15, ὁ Θεός συνομολογεῖ διαθή- Τό πρῶτο ἀνάγνωσμα τοῦ Ἑσπερι- κη μέ τόν Ἀβραάμ, στό πλαίσιο τῆς ὁποί- νοῦ τῆς ἀφιερωμένης στήν ἀνάμνηση τῆς ας τοῦ ὑπόσχεται ὅτι θά ἀποκτήσει γιό “κατά σάρκα περιτομῆς τοῦ Κυρίου καί πού θά τόν κληρονομήσει, ὅτι οἱ ἀπόγονοί Θεοῦ καί Σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ” γιορτῆς ἀναφέρεται στήν τρίτη ἐμφάνιση 10 Ἰανουάριος - Φεβρουάριος 2022 Τεῦχος 1ον

του θά εἶναι ἀναρίθμητοι, κι ἀκόμα ὅτι κανείς ὑπ᾽ ὄψη ὅτι κατά τίς ἀντιλήψεις τῶν θά τοῦ χαρίσει τή χώρα στήν ὁποία ἐγκα- ἀρχαίων λαῶν τό ὄνομα δέν συνιστᾶ ἕνα ταστάθηκε (Γεν 15:4-7). Ἡ νέα ἐμφάνι- ἁπλῶς ἐξωτερικό χαρακτηριστικό πού δια- ση τοῦ Θεοῦ, πού περιγράφεται στό κεφ. κρίνει τό ἕνα πρόσωπο ἀπό τό ἄλλο, ἀλλά 17, συμβαίνει 24 χρόνια μετά τήν πρώτη. σχετίζεται συχνά μέ τή φύση καί τήν ἀπο- Ὅλα αὐτά τά χρόνια συνέβησαν πολλά. Ὁ στολή αὐτοῦ πού τό φέρει. Ἔτσι, ἀλλαγή Ἀβραάμ ἀναγκάστηκε ἐξαιτίας τῆς πείνας τοῦ ὀνόματος σημαίνει καί ἀλλαγή τοῦ πού ξέσπασε στή Χαναάν νά μετοικήσει σκοποῦ τῆς ζωῆς, ἐνῶ αὐτός πού δίνει ὄνο- στήν Αἴγυπτο (Γεν 12:10-20), ἀποχωρί- μα σέ κάποιον ἤ ἀλλάζει τό ὄνομα κάποιου στηκε ἀπό τόν ἀνεψιό του τόν Λώτ (Γεν καθορίζει ταυτόχρονα καί τήν ἀποστολή 13:1-18) καί στή συνέχεια χρειάστηκε νά του, ὅποτε ἀναγνωρίζεται ὡς κύριός του. ἀναλάβει ὁλόκληρη ἐκστρατεία γιά νά τόν σώσει (Γεν 14:1-16) καί, ὅταν ἀργότερα Ἡ ἑνότητα τῶν στχ 9-14, πού εἰσάγεται ὁ Θεός στή νέα ἐμφάνισή του τοῦ ὑπο- μέ τή φράση «Σὺ δὲ τὴν διαθήκην μου σχέθηκε ἀπόγονο, ἡ γυναίκα του ἡ Σάρα διατηρήσεις», περιλαμβάνει τίς δεσμεύ- τοῦ πρότεινε νά τεκνοποιήσει μέ τή δούλη σεις πού ὀφείλει νά ἀναλάβει ὁ Ἀβραάμ της. Τώρα, στήν τρίτη ἐμφάνιση τοῦ Θεοῦ, σέ σχέση μέ τή διαθήκη. Ἀξιοσημείωτο οἱ παλιές ὑποσχέσεις ἐπαναλαμβάνονται, εἶναι στήν προκειμένη περίπτωση ὅτι οἱ ἡ διαθήκη ἀνανεώνεται, ἐνῶ προστίθενται δεσμεύσεις δέν ἀφοροῦν μόνον τόν Ἀβρα- καί κάποια καινούργια στοιχεῖα. άμ ἀλλά καί ὅλες τίς γενιές τῶν ἀπογό- νων του. Βασική προϋπόθεση γιά τήν ἰσχύ Ἡ ἀνανέωση τῆς διαθήκης ἀρχίζει ἀπό τῆς διαθήκης εἶναι, ὅπως ἀναφέρεται στή τόν στχ 4 μέ τήν εἰσαγωγική φράση: συνέχεια, ἡ περιτομή. Ὁ Θεός ζητάει ἀπό «Καὶ ἐγὼ ἰδοὺ ἡ διαθήκη μου μετὰ σοῦ», τόν Ἀβραάμ νά κάνει ἕνα μόνιμο διακριτι- πού ἀκολουθεῖται ἀπό τή μετονομασία κό σημάδι στό σῶμα του. Αὐτό τό σημάδι, τοῦ Ἄβραμ σέ Ἀβραάμ καί ἀπό τήν ἐπα- ἡ περιτομή, ἦταν σύμβολο τῆς πιστότητας νάληψη τῶν ὑποσχέσεων τοῦ Θεοῦ γιά τοῦ Θεοῦ στή διαθήκη του, ἀλλά ταυτό- πλήθυνση τῶν ἀπογόνων καί δωρεά τῆς χρονα ἀποδείκνυε ὅτι ὁ Ἀβραάμ πίστευε χώρας. Προφανῶς ἡ ἐπανάληψη τῆς ὑπό- τίς ὑποσχέσεις τοῦ Θεοῦ καί ὑπάκουε τίς σχεσης ὅτι ὁ Ἀβραάμ θά γίνει πατέρας ἐντολές του. Ἡ πρωτοβουλία τῆς διαθή- πολλῶν λαῶν ἀκούγεται σ᾽ αὐτόν ὑπερ- κης ἀνήκει στόν Θεό, ἀλλά οἱ ἄνθρωποι βολική καί γι᾽ αὐτό ὁ Θεός τήν ἐπιβεβαι- ὀφείλουν νά ἀνταποκριθοῦν στή χάρη τοῦ ώνει μέ τήν ἀλλαγή τοῦ ὀνόματος τοῦ Θεοῦ μέ πιστή ὑπακοή, ἐάν θέλουν νά πατριάρχη· ἀπό Ἄβραμ, πού σημαίνει “ὁ συμμετάσχουν στίς εὐλογίες τῆς διαθή- πατέρας εἶναι ὑψηλός (= εὐγενοῦς κα- κης. Ἔτσι, ἡ περιτομή ἀπέκτησε γιά τούς ταγωγῆς)”, θά ὀνομάζεται πλέον Ἀβρα- ἀπογόνους τοῦ Ἀβραάμ ἰδιαίτερη σημα- άμ, πού στά ἑβραϊκά εἶναι ὁμόηχο μέ τή σία, καθώς ἡ ἀποκοπή τῆς ἀκροβυστίας φράση “πατέρας πολλῶν (λαῶν)”. συμβόλιζε τήν ἀποκοπή ἀπό τίς κοσμικές ἐπιδιώξεις καί τήν ἔνταξη τοῦ περιτετμη- Γιά νά γίνει κατανοητή ἡ σημασία τῆς μένου στόν λαό τοῦ Θεοῦ μέ ταυτόχρονη ἀλλαγῆς τοῦ ὀνόματος θά πρέπει νά λάβει Τεῦχος 1ον Ἰανουάριος - Φεβρουάριος 2022 11

ἀποδοχή τοῦ σχεδίου του γιά τόν κόσμο. τομῇ ὄντι ἢ ἐν ἀκροβυστίᾳ;» (4:9-10), γιά Βαθμιαία ὅμως, ὅπως συμβαίνει συχνά σέ νά δώσει ἀμέσως ὁ ἴδιος τήν ἀπάντηση: πλῆθος ἄλλων περιπτώσεων, ἡ τελετουρ- «Ἔγινε ὅταν δέν εἶχε ἀκόμα περιτμηθεῖ. γία τῆς περιτομῆς ἐπισκίασε τήν πνευμα- Καί γιά σημάδι ὁ Ἀβραάμ ἔλαβε τήν πε- τική διάσταση τῆς πράξης. Αὐτός εἶναι ριτομή, ἀπόδειξη ἁπτή πώς ἡ πίστη του ὁ λόγος πού ἤδη στό βιβλίο τοῦ Δευτε- στό Θεό τόν ἔσωσε πρίν αὐτός περιτμη- ρονομίου ὁ Θεός παραγγέλλει: «καὶ πε- θεῖ. Ἔτσι ἔγινε πατέρας ὅλων ὅσοι πι- ριτεμεῖσθε τὴν σκληροκαρδίαν ὑμῶν καὶ στεύουν στόν Θεό χωρίς νά ἔχουν περι- τὸν τράχηλον ὑμῶν οὐ σκληρυνεῖτε ἔτι» τμηθεῖ, ὥστε ν’ ἀναγνωριστοῦν κι αὐτοί (10:16) καί τό ἴδιο ἀκριβῶς ἐπαναλαμ- δίκαιοι. Ἔγινε πατέρας καί τῶν περιτμη- βάνει μερικούς αἰῶνες ἀργότερα ὁ προ- μένων· παιδιά του ὅμως εἶναι ὄχι μόνον φήτης Ἱερεμίας, ὁ ὁποῖος κατηγορεῖ τούς ὅσοι ἔχουν περιτμηθεῖ, ἀλλά καί ὅσοι συμπατριῶτες του ὅτι «πᾶς οἶκος Ἰσ- ἀκολουθοῦν τό παράδειγμα τῆς πίστης ραὴλ ἀπερίτμητοι καρδίας αὐτῶν»  (Ἱερ τοῦ προπάτορά μας τοῦ Ἀβραάμ, ὅταν 9:26) καί τούς προτρέπει: «περιτμήθη- ἦταν ἀκόμη ἀπερίτμητος» (Ρωμ 4:10- τε τῷ Θεῷ ὑμῶν καὶ περιτέμνεσθε τὴν 12). Ὅπως ἄλλωστε τονίζεται στήν Πρὸς σκληροκαρδίαν ὑμῶν, ἄνδρες Ἰούδα καὶ Κολοσσαεῖς Ἐπιστολή: «Πιστεύοντας σ’ οἱ κατοικοῦντες Ἱερουσαλήμ» (Ἱερ 4:4). αὐτόν λάβατε τήν πραγματική περιτομή, Αὐτονόητο εἶναι ὅτι ἡ χειρουργική περιτο- αὐτή πού δέν γίνεται μέ ἀνθρώπινα χέ- μή τῆς ἀκροβυστίας δέν ἐντάσσει ὁπωσ- ρια, ἀλλά τήν κάνει ὁ Χριστός καί εἶναι δήποτε κάποιον στόν λαό τοῦ Θεοῦ, ὅταν ἡ ἀπαλλαγή ἀπό τήν ἁμαρτία πού ἐξου- αὐτή χάνει τήν πνευματική της διάσταση. σίαζε τόν ἄνθρωπο. Ὅταν βαφτιστήκατε, θαφτήκατε μαζί μέ τόν Χριστό, ἀλλά κι Ὅπως εἶναι γνωστό, ἡ περιτομή ὡς ἀναστηθήκατε μαζί του, γιατί πιστέψατε προϋπόθεση γιά τήν ἰσχύ τῆς διαθήκης στή δύναμη τοῦ Θεοῦ, ὁ ὁποῖος τόν ἀνέ- τοῦ Ἰσραήλ μέ τόν Θεό, δημιούργησε τε- στησε ἀπό τούς νεκρούς» (Κολ 2:11-12).  ράστια προβλήματα στήν πρώτη Ἐκκλη- σία. Συγκεκριμένα, ἐφόσον ἡ Ἐκκλησία Προβάλλοντας ὀχτώ μέρες μετά τά αὐτοπροσδιορίζεται ὡς κληρονόμος τῶν Χριστούγεννα ἡ Ἐκκλησία τό γεγονός ἐπαγγελιῶν τοῦ Θεοῦ πρός τόν Ἀβραάμ, τῆς περιτομῆς τοῦ Χριστοῦ, ὑπογραμ- ἐφόσον οἱ χριστιανοί θεωροῦν ἑαυτούς μίζει πέρα ἀπό κάθε ἀμφισβήτηση τήν “τέκνα Ἀβραάμ”, ὑποστηρίχτηκε ὅτι θά ἀλήθεια τῆς θείας ἐνανθρώπισης, ὅπως ἔπρεπε νά δεσμεύονται καί αὐτοί ἀπό τή τονίζεται καί στό ἀπολυτίκιο τῆς γιορτῆς: βασική προϋπόθεση τῆς διαθήκης. Στό Μορφὴν ἀναλλοιώτως ἀνθρωπίνην προ- ἐπιχείρημα αὐτό ἀπαντᾶ ὁ ἀπόστολος σέλαβες, / Θεὸς ὢν κατ᾽ οὐσίαν πολυεύ- Παῦλος θέτοντας στήν Πρὸς Ρωμαίους σπλαγχνε Κύριε, / καὶ νόμον ἐκπληρῶν, / Ἐπιστολή του τό ἐρώτημα: «… λέγομεν περιτομήν θελήσει καταδέχῃ σαρκικήν, / γὰρ ὅτι ἐλογίσθη τῷ Ἀβραάμ ἡ πίστις εἰς ἵνα παύσῃς τὰ σκιώδη, / καὶ περιέλῃς τὸ δικαιοσύνην. πῶς οὖν ἐλογίσθη; ἐν περι- κάλυμμα τῶν παθῶν ἡμῶν. 12 Ἰανουάριος - Φεβρουάριος 2022 Τεῦχος 1ον

ΚΑΙΝΟΔΙΑΘΗΚΙΚΟΙ ΑΝΑΒΑΘΜΟΙ Γιατί ὁ Ἰησοῦς Χριστός διδάσκει μέ παραβολές; 'Ιωάννη Καραβιδόπουλου Ὁμοτίμου Καθηγητοῦ Α.Π.Θ. «Καὶ ἔλεγεν αὐτοῖς· ὑμῖν δέδοται γνῶναι τὰ μυστήρια τῆς βασιλείας τοῦ Θεοῦ· ἐκείνοις δὲ τοῖς ἔξω ἐν παραβολαῖς τὰ πάντα γίνεται, ἵνα βλέποντες βλέπωσι καὶ μὴ ἴδωσι, καὶ ἀκούοντες ἀκούωσι καὶ μὴ συνιῶσι, μήποτε ἐπιστρέψωσι καὶ ἀφεθῇ αὐτοῖς τὰ ἁμαρτήματα.» (Μάρκ 4:11-12) Στά Συνοπτικά εὐαγγέλια τό 1/3 πε- Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος, «γιά νά κάνει ρίπου τῆς διδασκαλίας τοῦ Ἰησοῦ τόν λόγο του ἐμφατικότερο καί νά βά- καλύπτεται ἀπό παραβολές. Προβάλλει λει στή μνήμη τῶν ἀνθρώπων ὅσο γίνε- ἔτσι τό ἐρώτημα: Γιατί προτίμησε ὁ Ἰη- ται περισσότερα. Τό ἴδιο ἔκαναν καί οἱ σοῦς αὐτόν τόν τρόπο διδασκαλίας; Συ- προφῆτες». νήθως δίδονται στό ἐρώτημα αὐτό τρεῖς ἀπαντήσεις: γ. Ὕστερα ἀπό τά παραπάνω θά περί- μενε κανείς νά γίνονται ἀμέσως κατανοη- α. Οἱ παραβολές ἀποτελοῦσαν ἕνα τές ἀπό τόν λαό οἱ παραβολές τοῦ Ἰησοῦ, γνωστό διδακτικό μέσο τῆς ἐποχῆς, συ- χωρίς ἰδιαίτερη προσπάθεια. Σύμφωνα χνά μάλιστα χρησιμοποιούμενο καί ἀπό ὅμως μέ τίς πληροφορίες τῶν εὐαγγελί- τούς Ἰουδαίους ραβίνους, ὅπως μπορεῖ ων, συμβαίνει τό ἀντίθετο. Ρωτοῦν συνή- κανείς νά διαπιστώσει διαβάζοντας τό θως οἱ ἀκροατές καί κυρίως οἱ μαθητές Ταλμούδ. Ὁ Ἰησοῦς λοιπόν, κατά τήν γιά τό νόημα τῶν παραβολῶν. Ἔτσι στό ἄποψη αὐτή, ἀκολουθεῖ μιά γνωστή μέ- ἐρώτημα τῶν μαθητῶν γιά τό νόημα τῆς θοδο διδασκαλίας τῆς ἐποχῆς του, μέ τήν πρώτης παραβολῆς τῶν εὐαγγελίων, τήν ὁποία προσφέρει τό μήνυμά του στούς παραβολή τοῦ σπορέως (Μάρκ 4:3 ἑξ.) ἀνθρώπους. ὁ Ἰησοῦς ἀπαντᾶ: «Ὑμῖν τὸ μυστήριον δέδοται τῆς βασιλείας τοῦ Θεοῦ. Ἐκεί- β. Εἶναι γνωστόν ὅτι οἱ εἰκόνες πα- νοις δὲ τοῖς ἔξω ἐν παραβολαῖς τὰ πά- ραμένουν πιό ἔντονα χαραγμένες στή ντα γίνεται» (στίχ. 4:11) καί συνεχίζει μέ μνήμη καί γίνονται εὐκολότερα κατα- τό χωρίο τοῦ Ἠσαΐα 6:9 «ἵνα βλέποντες νοητές ἀπό ὅ,τι οἱ ἀφηρημένες ἔννοιες. βλέπωσιν καὶ μὴ ἴδωσιν, καὶ ἀκούοντες Ἀντλεῖ λοιπόν ὁ Ἰησοῦς παραστάσεις ἀκούωσιν καὶ μὴ συνιῶσιν, μήποτε ἐπι- καί εἰκόνες ἀπό τή γνωστή ἐμπειρία τῶν στρέψωσιν καὶ ἀφεθῇ αὐτοῖς». ἀνθρώπων τῆς Παλαιστίνης, γιά νά κά- νει μέ ἐναργέστερο τρόπο κατανοητό τό Ἀπό τό λόγιο αὐτό τοῦ Ἰησοῦ συνά- κήρυγμά του στόν λαό. «Μέ παραβολές γεται ὅτι οἱ παραβολές, ἐνῶ ἀποκαλύ- ὁμιλεῖ ὁ Ἰησοῦς», παρατηρεῖ καί ὁ ἅγιος πτουν στούς μαθητές τό μυστήριο τῆς Τεῦχος 1ον Ἰανουάριος - Φεβρουάριος 2022 13

βασιλείας τοῦ Θεοῦ, παράλληλα τό συ- τό συγκαλύπτουν γιά τούς ἐχθρικά δια- γκαλύπτουν καί τό προφυλάσσουν ἀπό κειμένους. Ὡστόσο, ἡ συγκάλυψη αὐτή αὐτούς πού βρίσκονται «ἔξω» ἀπό τόν δέν εἶναι μόνιμη ἀλλά προσωρινή κατά- κύκλο τῶν μαθητῶν. Συνδέεται δηλ. ὁ σταση καί ἀποσκοπεῖ στό νά διεγείρει τρόπος αὐτός διδασκαλίας τοῦ Ἰησοῦ τό ἐνδιαφέρον. «Ἡ παραβολή διαχωρίζει μέ τό λεγόμενο «Μυστικό τοῦ Μεσσία». τόν ἄξιο ἀπό τόν ἀνάξιο», παρατηρεῖ ὁ Ὁ Ἰησοῦς τηρεῖ μιά παιδαγωγική στάση Χρυσόστομος. «Γιατί ὁ μέν ἄξιος ζητεῖ ἔναντι τῶν ἀκροατῶν του κι ἐνῶ διδάσκει νά μάθει τά λεγόμενα, ὁ δέ ἀνάξιος τά «ὡς ἐξουσίαν ἔχων», ἀποφεύγει παράλ- παραβλέπει... Ὅταν εἶναι κάτι συνεσκια- ληλα τή δημόσια μεσσιανική ἀναγνώρισή σμένο διεγείρει τήν ἀναζήτηση». του ἀπό τόν λαό· ἐνῶ ἀποκαλύπτει δια- δοχικά μέ τίς παραβολές του τή βασιλεία Τό μυστήριο τῆς βασιλείας τοῦ Θεοῦ, τοῦ Θεοῦ, συγχρόνως τή συγκαλύπτει, ὅπως αὐτό φανερώνεται σέ αὐτούς πού ὥστε νά ἀποφευχτοῦν παρερμηνεῖες τό- ἔχουν ἐνδιαφέρον νά πληροφορηθοῦν, σον ἐκ μέρους τῶν Ἰουδαίων, πού εἶχαν συνίσταται ἀπό τή μιά μεριά στή διαδο- τότε ἐθνικοπολιτικές προσδοκίες γιά τόν χική ἐν μέσῳ πολλῶν ἐμποδίων πραγμα- Μεσσία καί τή βασιλεία τοῦ Θεοῦ, ὅσο τοποίησή του, ἐμποδίων πού δέν πρέπει καί ἐκ μέρους τῶν Ρωμαίων, οἱ ὅποιοι μέ νά ἀποθαρρύνουν τούς μαθητές ἤ νά τούς τή λ. βασιλεία καταλάβαιναν μιὰ ἐπίγεια ὁδηγήσουν σέ ζηλωτικές τάσεις γιά τήν πραγματικότητα πού φυσικά ἐλέγχουν ἐπίσπευση τῆς τελικῆς ἐπικράτησης τῆς αὐτοί. Ἡ κατά μέτωπον καί εὐθύς ἐξαρ- βασιλείας, ἡ ὁποία εἶναι ἔργο τοῦ Θεοῦ· χῆς ἀπόρριψη τῶν ἀντιλήψεων αὐτῶν δέν καί ἀπό τήν ἄλλη μεριά, στή συνειδητο- θά εἶχε ἀσφαλῶς τό προσδοκώμενο ἀπο- ποίηση τῆς ἔντασης πού ὑπάρχει μεταξύ τέλεσμα. Γι’ αὐτό διδάσκει ὁ Ἰησοῦς «ἐν τῆς παρούσας ἱστορικῆς πραγματοποί- παραβολαῖς», ὥστε νά προκαλέσει ἔτσι ησης τῆς βασιλείας καί τῆς μελλοντικῆς τό ἐνδιαφέρον τῶν ἀκροατῶν του καί νά ὁλοκλήρωσής της. Ὁρισμένες παραβολές φανερώσει στή συνέχεια τό νόημα τῶν περιγράφουν τή μιά ὄψη τῆς βασιλείας, παραβολῶν στόν στενότερο κύκλο αὐτῶν τή διαδοχική της ἱστορική ἐπικράτηση, πού δείχνουν ἐνδιαφέρον. Πολύ χαρα- καί ἄλλες παραβολές περιγράφουν τήν κτηριστικά ὁ ἀείμνηστος Π. Τρεμπέλας ἄλλη ὄψη, τή μελλοντική ὁλοκλήρωση, ἐν παρομοιάζει τίς παραβολές μέ τή στή- ὄψει τῆς ὁποίας συνιστοῦν ἑτοιμότητα λη νεφέλης, πού συνόδευε τόν λαό τοῦ καί ἐγρήγορση. Θεοῦ στήν ἔρημο καί ἔριχνε τή σκιά της πρός τούς Αἰγυπτίους, ἐνῶ μέ τήν ἄλλη Ἡ ἔκφραση «μυστήριον τῆς βασιλείας», πλευρά της φώτιζε τούς Ἰσραηλίτες. Κι πολύ συνηθισμένη στά ἰουδαϊκά ἀποκα- οἱ παραβολές διαφωτίζουν τό κήρυγμα λυπτικά ἔργα, δηλώνει τά σχέδια καί τίς γιά τή βασιλεία τοῦ Θεοῦ στόν κύκλο βουλές τοῦ Θεοῦ γιά τίς ἔσχατες μέρες. τῶν μαθητῶν πού ἀκολουθοῦν τόν Ἰη- Στήν Καινή Διαθήκη τό «μυστήριον» αὐτό σοῦ, ἐνῶ παράλληλα τό ἐπισκιάζουν καί συνδέεται μέ τό πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ. Γνώση τοῦ μυστηρίου αὐτοῦ σημαίνει τήν ἀναγνώριση τοῦ Ἰησοῦ ὡς Μεσσία καί 14 Ἰανουάριος - Φεβρουάριος 2022 Τεῦχος 1ον

τοῦ γεγονότος ὅτι στό πρόσωπο καί στό τοῦ λαοῦ αὐτοῦ … κι εἶναι τά μάτια τους ἔργο του ἀρχίζει ἡ πραγματοποίηση τῆς βαριά, μήν τυχόν καί δοῦν μέ τά μάτια βασιλείας τοῦ Θεοῦ μέσα στήν Ἱστορία. τους … καί ἐπιστρέψουν σ᾽ ἐμένα καί Στά χείλη τοῦ Ἰησοῦ καί συνεπῶς στόν τούς θεραπεύσω». Αὐτό τό «μήν τυχόν κάλαμο τῶν εὐαγγελιστῶν, ἡ ἔννοια τοῦ καί δοῦν» πλησιάζει πρός τό νόημα πού μυστηρίου ἐξῆλθε ἀπό τίς ἀποκαλυπτικές παίρνει ἡ φράση στήν Καινή Διαθήκη, ἡ ὀνειροπολήσεις γιά νά ἀκολουθήσει τή δύ- ὁποία στή μετάφραση τῆς Ἑλληνικῆς Βι- σκολη πορεία τῶν ἱστορικῶν γεγονότων. βλικῆς Ἑταιρείας (β΄ ἔκδ. 1989) ἀποδίδει τό Μάρκ. 4:12 ὡς ἑξῆς: «Μήπως μετα- Πρίν κλείσουμε τίς παρατηρήσεις αὐτές νοήσουν καί τούς συγχωρήσει ὁ Θεός τίς ἐπιβάλλεται ἕνα σχόλιο στό «μήποτε» ἁμαρτίες». Ὁπότε τό πρόσημο τοῦ «μή- τοῦ στίχ. 4:12 (πού προέρχεται ἀπό τό ποτε» εἶναι θετικό. Θά διερωτηθεῖ ἴσως παράθεμα τοῦ Ἠσ 6:10). Τό «μήποτε» κανείς: Εἶναι αὐθαίρετη αὐτή ἡ ἀπόδο- αὐτό δέν ἔχει τήν ἔννοια τῆς ἀπειλῆς ση ἤ ἔχει φιλολογικά ἐρείσματα; Πράγ- στά εὐαγγέλια ἀλλά τῆς εὐκταίας ἐπι- ματι, ὑπάρχουν παράλληλα καί μάλιστα στροφῆς τῶν διαφόρων ἀκροατῶν τοῦ ὄχι μακριά ἀπό τήν Καινή Διαθήκη. Στή κηρύγματος τοῦ Ἰησοῦ, ὥστε νά τύχουν ραβινική γραμματεία καί συγκεκριμένα συγγνώμης. Τό κέντρο ἐνδιαφέροντος στά Ταργκουμίμ τοῦ Ἠσ 6:9 τό μήποτε τοῦ παραθέματος τοῦ Ἠσαΐα ἀπό τόν ἀποδίδεται μέ τή λέξη dilema, πού ση- εὐαγγελιστή Μάρκο ἐντοπίζεται σέ μία μαίνει μήπως, ἴσως, ἐκτός ἐάν, κ.τ.τ, ὅπερ σημαντική γιά τό θέμα μας λέξη: στό δηλώνει ὅτι ἤδη οἱ ραβίνοι ἐκλαμβάνουν μήποτε («μήποτε ἐπιστρέψωσιν….»). τή φράση ὄχι ὡς ἀπειλή τοῦ Θεοῦ ἀλλά Σημαίνει: γιά νά μήν ἐπιστρέψουν, ὥστε ὡς ὑπόσχεση σωτηρίας.1 Ἔτσι καταλα- νά μήν ἐπιστρέψουν, δηλ. νά μή μετανο- βαίνουν τόν στίχο ἐλάχιστες ξενόγλωσσες ήσουν; Εἶναι δυνατόν ὅμως ὁ Ἰησοῦς νά μεταφράσεις καί ἤδη πρό πολλῶν αἰώ- διδάσκει μέ παραβολές, γιά νά μήν κα- νων ὁ Ἰωάννης Χρυσόστομος, ὁ ὁποῖος ταλάβουν καί μετανοήσουν οἱ ἀκροατές σημειώνει: «Καὶ τοῦτο λέγει, ἐφελκό- του; Κι ὅμως αὐτό τό ἀρνητικό πρόσημο μενος αὐτοὺς καὶ ἐρεθίζων καὶ δεικνὺς ἔχει τό μήποτε στό ἑβραϊκό κείμενο καί ὅτι, ἐὰν ἐπιστρέψωσιν, ἰάσεται αὐτούς... στούς Ο΄. Σωστά λοιπόν ἡ μετάφραση τῆς Εἰ γὰρ μὴ ἐβούλετο αὐτοὺς ἀκοῦσαι καὶ Ἑλληνικῆς Βιβλικῆς Ἑταιρίας στό Προ- σωθῆναι, σιγῆσαι ἔδει, οὐχὶ ἐν παραβο- φητολόγιο, ἀποδίδει: «Πήγαινε καί πές λαῖς λέγειν, νῦν δὲ αὔτω κινεῖ αὐτούς, τῷ στόν λαό αὐτόν: Θ’ἀκοῦτε μά δέν θά κα- συνεσκιασμένα λέγειν». ταλαβαίνετε … Γιατί πωρώθηκε ἡ σκέψη ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ. 1. J. Jeremias, Die Gleichnisse Jesu, Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 71965, σ. 13 καί σημ. 4 γιά βιβλιογραφία. Τεῦχος 1ον Ἰανουάριος - Φεβρουάριος 2022 15

ΠΡΟΣ ΚΑΤΗΧΗΣΙΝ 'Ανθρωπολογικές ἀνιχνεύσεις Χριστιανοί Ἀπολογητές. Ἀθηναγόρας Πρωτ. Ν. Ι. Λουδοβίκου Καθηγ. Ἀνωτάτης Ἐκκλ. Ἀκαδημίας Θεσσαλονίκης Ἄν καί στά προηγούμενα κείμενα προ- νοῦν καὶ λόγον δεξάμενος, ἔστιν ἄν- χωρήσαμε μέχρι τόν 4ο αἰ., μιλώντας γιά θρωπος, οὐ ψυχὴ καθεαυτήν. Ἄνθρωπον τόν χριστιανικό (νεο)πλατωνισμό, καί ἄρα δεῖ τὸν ἐξ ἀμφοτέρων ὄντα διαμέ- εἰδικότερα γιά τόν Αὐγουστῖνο καί τόν νειν ἐσαεί» (Περὶ ἀναστάσεως 15, PG Ὠριγένη, θά ἐπιστρέψουμε στόν 2ο αἰ., 6:1004D). Ὁ ἄνθρωπος εἶναι αὐτός πού γιά νά μιλήσουμε γιά ἕνα ἄλλο ρεῦμα ἐδέχθη νοῦν καί λόγον καί, συνεπῶς, ὄχι σκέψης, περισσότερο βιβλικό, πού ὑπῆρ- μόνον ἡ ψυχή ἀπό μόνη της. Ἤδη ἡ φρά- χε ταυτόχρονα (καί ἴσως ἐνωρίτερα) μέ ση αὐτή εἶναι παράδοξη γιά ἕνα φιλό- τό πλατωνικό. Τό ρεῦμα αὐτό, ἤδη μέ σοφο τῆς ἐποχῆς, πού θά μποροῦσε νά τήν ἐμφάνισή του, ἐπισημαίνει νέες ἐπα- ἀντιδράσει κάπως ἔτσι: «Μά ἡ ψυχή εἶ- ναστατικές διαστάσεις, οἱ ὁποῖες ἦρθαν ναι αὐτή ἡ ὁποία ἔχει δεχθεῖ νοῦν καί λό- ἐδῶ στόν κόσμο ἀπό τό Εὐαγγέλιο καί γον. Πῶς μᾶς λέτε τώρα ὅτι ὁ ἄνθρωπος, φαίνεται πώς ἀνοίγουν καινούριους ὁρί- ὁ ὁποῖος ἔχει δεχθεῖ νοῦν καί λόγον, δέν ζοντες στήν ἀνθρωπολογία. εἶναι μόνο ψυχή; Δηλαδή ἡ λογικότητα, ὁ νοητικός αὐτός εἰκονισμός, ἐκτείνεται Κατά τόν 2ο αἰ., κάνουν τήν ἐμφάνισή καί πέρα ἀπό τήν ψυχή;» τους οἱ λεγόμενοι ἀπολογητές. Θά μιλή- σουμε κατ’ ἀρχάς γιά δύο ἀπό αὐτούς, Ὁ Ἀθηναγόρας συνεχίζει λέγοντας ὅτι τόν Ἀθηναγόρα καί τόν Ἰουστῖνο, διότι ὁ ἐφ᾽ ὅσον ὁ ἄνθρωπος εἶναι αὐτό, δηλα- ἐπισημαίνουν τή τή βιβλική ἀνατολή τῆς δή ἀποτελεῖται ἀπό ἀμφότερα, ἀπό τό ἀνθρωπολογίας ἡ ὁποία ἀποτελεῖ ἔκπλη- σῶμα καί τήν ψυχή, ὀφείλει καί πρέπει ξη καί γιά τήν ἐποχή της, ἀλλά καί γι’ νά παραμένει ἐσαεί, νά παραμένει αἰώ- ἀργότερα. Τοῦτο, διότι διατυπώνεται ἡ νια. Ὁ ἄνθρωπος εἶναι ἡ λογικότητα, ὄχι ἀντίληψη ὅτι τό σῶμα εἶναι κατά φύσιν μόνον ἡ ψυχή του. Ὁ λόγος δέν ἀναφέ- ἔλλογο. Εἶναι καλό λίαν. Ἕνα καλό λίαν ρεται μόνο στήν ψυχή, ἀλλά σέ ὁλόκληρο πεπραγμένο τῆς ἀγαπώσας θελήσεως τόν ψυχοσωματικό ἄνθρωπο. Ἀναφέρε- τοῦ προσωπικοῦ Θεοῦ. ται καί στό σῶμα. Εἶναι καί τό σῶμα λογικό. Ἔτσι, ὁ Ἀθηναγόρας, στό πρῶτο ἴσως χριστιανικό φιλοσοφικό ἔργο, πού ἔχει Πρόκειται, πράγματι, γιά μεγάλο φι- τόν τίτλο Περὶ Ἀναστάσεως τῶν νεκρῶν, λοσοφικό τόλμημα, σέ σχέση ὄχι μόνο δέ διστάζει νά πεῖ τό ἑξῆς: «Ὁ δὲ καὶ μέ τήν πλατωνίζουσα τάση τῆς ἐποχῆς, 16 Ἰανουάριος - Φεβρουάριος 2022 Τεῦχος 1ον

ἀλλά καί μέ τή γνωστικίζουσα. Ὑπενθυ- τό λέει στό κείμενο: «Ἡ δὲ τῶν αὐτῶν μίζω ὅτι ἔχει ἤδη ἐκδηλωθεῖ ἔχουμε μιά ἀνθρώπων σύστασις ἐξ ἀνάγκης ἑπο- πλημμυρίδα γνωστικῶν συστημάτων, τά μένην δείκνυσιν τὴν τῶν νεκρωθέντων ὁποῖα, στίς διάφορες ἐκδοχές τους (πλα- καί διαλυθέντων σωμάτων ἀνάστασιν» τωνίζουσα, ἰουδαΐζουσα, χριστιανίζουσα, (Περὶ Ἀναστάσεως 15, PG 6:1004C). κ.ἄ.) περιφρονοῦν βαθύτατα καί μέχρις Γιά νά ἀνασυστηθοῦν οἱ ἴδιοι ἀκριβῶς ἀηδίας τό ἀνθρώπινο σῶμα καί προτεί- ἄνθρωποι, ὀφείλει κατ᾽ ἀνάγκην νά ἀνα- νουν ὁλόκληρα συστήματα ἐξουθένωσής συσταθεῖ καί ἡ φύσις ἀκριβῶς τῶν δι- του. Ἄν διαβάσει κανείς τά κείμενα τοῦ αλυθέντων καί νεκρωθέντων σωμάτων. Εἰρηναίου, λ.χ., πού ἀναφέρονται στήν «Ταύτης γὰρ χωρίς, οὔτ’ ἂν ἑνωθείη τὰ περιγραφή τῶν γνωστικῶν αἱρέσεων, θά αὐτὰ μέρη κατὰ φύσιν ἀλλήλοις οὔτ’ ἂν δεῖ ὅτι τό σῶμα ἐξουθενώνεται μέ δύο συσταίει τῶν αὐτῶν ἀνθρώπων ἡ φύσις» τρόπους: εἴτε μέ αὐστηρότατη παράλογη (αὐτ.). Ἐάν δέν γίνει ἀνασύσταση τῆς ἄσκηση, πού ἀποσκοπεῖ νά τό σκοτώσει, ψυχοσωματικῆς ὑφῆς τοῦ ἀνθρώπου, δέν εἴτε μέ ἀπόλυτη ἀποχαλίνωση, ἡ ὁποία θά ἔχουμε τά αὐτά μέρη, ψυχή καί σῶμα, μάλιστα, σ᾽ ἐκείνη ἀκριβῶς τήν ἐποχή, νά ἑνοποιοῦνται ξανά κατά φύσιν, οὔτε φτάνει σέ ἀηδιαστικές διαστροφές, πού θά ἑνοποιηθεῖ, θά ἀνασυσταθεῖ καί θά μοιάζουν ἀκόμα καί σήμερα ἀδιανόητες. διαιωνισθεῖ ἡ φύσις τῶν ἴδιων ἀνθρώπων μέ αὐτούς πού προηγουμένως ὑπῆρ- Μέ αὐτά τά δεδομένα, δέν εἶναι παρά- ξαν. Μέ ἄλλα λόγια δέν θά εἶμαι ἐγώ, δοξο ὅτι ὁ Ἀθηναγόρας θεωρεῖ πώς, ἐάν δέν θά εἶστε σεῖς, ὁ συγκεκριμένος ἐγώ, μεταθανατίως ἐπιβιώνει μονάχα ἡ ψυχή, ὁ συγκεκριμένος ἐσεῖς πού θά ὑπάρξει τοῦτο ἰσοδυναμεῖ μέ καταστροφή τοῦ αἰώνια. Καί βεβαίως ἐδῶ ἔχουμε, ὅπως ἑνιαίου ἀνθρώπου. Δηλαδή, γιά νά δι- φαίνεται γιά πρώτη φορά, τήν ἐξάπλωση καιωθεῖ ἡ πολύ συγκεκριμένη καί ἑνιαία τῆς λογικότητας στήν ὅλη ψυχοσωματική ἀνθρώπινη ὕπαρξη πρέπει νά ἀναστη- ἀνθρώπινη ὑπόσταση. θεῖ ἐξίσου καί τό σῶμα. Ὅπως ἀκριβῶς ´Τό φρούριο τῶν Ἰωαννιτῶν ἱπποτῶν στό λιμάνι τῆς Ἁλικαρνασσοῦ, ἀπό τό βιβλίο τοῦ Ch.F.M. Texier, Asie Mineure, Paris: Firmin-Didot 1882. Τεῦχος 1ον Ἰανουάριος - Φεβρουάριος 2022 17

ΕΚΚΛΗΣΙΟΛΟΓΙΚΑ Ἡ ταυτότητα τῆς Ἐκκλησίας, Μ´ Ἁγία Τράπεζα καί Ἱστορία Δημήτρη Μαυρόπουλου Εἴκοσι τέσσερις ὧρες κάθε μέρα, λόγῳ τήν ἁγιογραφική ἀντίληψη, τοῦ θανάτου τῆς περιστροφῆς τῆς γῆς καί τῶν καί τῆς ζωῆς, γιά νά θυμηθοῦμε τά λόγια εἴκοσι τεσσάρων ζωνῶν ὥρας, τριακόσιες τοῦ Χριστοῦ: «ἐὰν μὴ ὁ κόκκος τοῦ σίτου ἑξήντα πέντε ἡμέρες κάθε χρόνο, δοξο- πεσὼν εἰς τὴν γῆν ἀποθάνῃ (= σαπίσει), λογεῖται ἡ παρουσία τοῦ τριαδικοῦ Θεοῦ αὐτὸς μόνος μένει· ἐὰν δὲ ἀποθάνῃ, πολὺν ἐπί τῆς Ἁγίας Τραπέζης μέ τήν εὐχαρι- καρπὸν φέρει» (Ἰωάν 12,24). Ἐπίσης ὡς στιακή θυσία, εἴτε αὐτή τελεῖται σέ ἕναν καρποί (ἄρτος καί οἶνος) προϋποθέτουν μικρό ναό μέ τρεῖς τέσσερις πιστούς, εἴτε τήν ἐργασία τοῦ ἀνθρώπου, ἑπομένως εἶ- σέ ἕναν καθεδρικό ναό μέ μερικές ἑκα- ναι καρποί μόχθου. Ἔτσι δείχνει νά ἀπο- τοντάδες πιστούς. Τελεῖται ἡ θυσία, ση- καθίσταται ὁ ἀπαρχῆς ὁ σκοπός τοῦ ἀν- μαίνει ὅτι προσφέρονται τά στοιχεῖα τοῦ θρώπου νά φυλάσσει τή δημιουργία διά ἄρτου καί τοῦ οἴνου, γήινα στοιχεῖα καί τῆς ἐργασίας του: «Καὶ ἔλαβε Κύριος ὁ κτιστά, γιά νά μεταβληθοῦν διά τῆς ἐπε- Θεὸς τὸν ἄνθρωπον, ὃν ἔπλασε, καὶ ἔθε- νεργείας τοῦ Ἁγίου Πνεύματος σέ σῶμα το αὐτὸν ἐν τῷ παραδείσῳ τῆς τρυφῆς, καί αἷμα τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ καί Υἱοῦ τοῦ ἐργάζεσθαι αὐτὸν καὶ φυλάσσειν» (Γέν ἀνθρώπου, τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ, δηλαδή 2,15). Ἄς προστεθεῖ, στό σημεῖο αὐτό, νά ξανασυμβεῖ τό μυστήριο τῆς σαρκώσε- καί ἡ «ἀόρατη» ἐνέργεια τῆς ζύμωσης, ως τοῦ Λόγου, τώρα ὄχι ἅπαξ ἐντός τῆς μιά οἱονεί μυστική διεργασία πού θά δώ- μήτρας τῆς Παρθένου μέ τήν ἐκ τοῦ Πα- σει τό ἐπιθυμητό ἀποτέλεσμα, συνθήκη τρός ἐπέλευση («Πνεῦμα ἅγιον ἐπελεύσε- πού μᾶς παιδαγωγεῖ νά ἀντιλαμβανόμα- ται ἐπὶ σέ») τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, ἀλλά στε τή ζωή μας ὡς συνδυασμό ὁρατοῦ ἐντός τῆς μήτρας τῆς νύμφης Ἐκκλησίας καί ἀοράτου, φαινόμενου καί νοούμενου. μέ τήν ἐκ τοῦ Πατρός κατάπεμψη («κα- τάπεμψον τὸ Πνεῦμά σου τὸ Ἅγιον») τοῦ β) Ἀπό τά δῶρα πού προσάγουμε γιά ἴδιου Πνεύματος. Αὐτή ἡ ἀέναη «σάρκω- νά ἐνεργηθεῖ ἡ θυσία, ὁ ἱερέας θά δια- ση» τοῦ ἐνανθρωπήσαντος Λόγου ἐντός λέξει ἕνα πρόσφορο καί μιά μικρή δόση τῆς ἱστορίας περιέχει τά ἑξῆς στοιχεῖα: οἴνου γιά νά ἑτοιμάσει τήν «ὕλη» τῆς Εὐχαριστίας. Ἔτσι θά ἀναδείξει τόν δι- α) Τά δῶρα πού προσάγουμε γιά τήν ασκορπισμό σέ ἑνότητα, ὅπως ἔξοχα δι- ἀναίμακτη θυσία εἶναι καρποί τῆς ὑλικῆς ατυπώνεται σέ ἕνα ἀρχαῖο κείμενο τοῦ δημιουργίας, τοῦ σταριοῦ καί τοῦ στα- 2ου αἰ.: «Ὥσπερ ἦν τοῦτο τὸ κλάσμα διε- φυλιοῦ, πού ἔχουν διέλθει τά στάδια τῆς σκορπισμένον ἐπάνω τῶν ὀρέων καὶ συ- σπορᾶς καί τῆς βλάστησης, δηλαδή, κατά ναχθὲν ἐγένετο ἕν, οὕτω συναχθήτω σου 18 Ἰανουάριος - Φεβρουάριος 2022 Τεῦχος 1ον

ἡ ἐκκλησία ἀπὸ τῶν περάτων τῆς γῆς εἰς Χριστοῦ σου»· ὁ λαός: «Ἀμήν»· ὁ ἱερεύς: τὴν σὴν βασιλείαν» (Διδαχὴ τῶν δώδεκα «μεταβαλὼν τῷ Πνεύματί σου τῷ Ἁγίῳ»· ἀποστόλων ΙΧ, 4, ΒΕΠ 2,218). Ὁ ἄρτος ὁ λαός: «Ἀμήν, ἀμήν, ἀμήν». Ὁ δεύτερος καί ὁ οἶνος δέν εἶναι πλέον τό πρόσφορο διάλογος εἶναι ἐμπειρικός, ἐπιβεβαιώνεται καί τό κρασί ἑνός ἀτόμου ἤ μιᾶς κατά ὡς ὁλοκλήρωση τοῦ μυστηρίου τῆς θείας κόσμον οἰκογένειας πού τά ἔφεραν στόν υἱοθεσίας: «Εἴδομεν τὸ φῶς τὸ ἀληθινόν, ναό, ἀλλά τοῦ συνόλου τοῦ περιεστῶτος ἐλάβομεν Πνεῦμα ἐπουράνιον». Στή Λει- λαοῦ πού συγκροτεῖται ὡς σῶμα γύρω τουργία τοῦ Μ. Βασιλείου τό συμπέρα- ἀπό τό τραπέζι τῆς Εὐχαριστίας. Καί οἱ σμα εἶναι καθολικό, ὅπως βλέπουμε στήν μερίδες ζώντων καί τεθνεώτων πιστῶν εὐχή πρό τῆς Ἀπολύσεως: «Ἤνυσται καὶ πού μνημονεύονται καί ἐναποτίθενται τετέλεσται [= ὁλοκληρώθηκε καί πραγμα- ὡς ψίχουλα (μαργαρίτες τά λέμε) ἐπί τοποιήθηκε· τό ἤνυσται εἶναι πρκμ. τοῦ τοῦ ἁγίου δισκαρίου, ἄνω καί κάτω τῆς ἀνύω], ὅσον εἰς τὴν ἡμετέραν δύναμιν, κυρίως μερίδας τοῦ ἄρτου, πού μετά τόν Χριστὲ ὁ Θεός ἡμῶν, τὸ τῆς σῆς οἰκονομί- καθαγιασμό θά γίνει ὁ Ἀμνός τοῦ Θεοῦ ας μυστήριον». «ὁ αἴρων τὴν ἁμαρτίαν τοῦ κόσμου», συ- γκροτοῦν τό ὅλο σῶμα τῆς Ἐκκλησίας. δ) Κάθε ἁγία Τράπεζα, ὁπουδήποτε τῆς οἰκουμένης, εἶναι ὅλη ἡ Ἐκκλησία. Καί γ) Ἡ ἀναίμακτη θυσία ἐνεργεῖται μέσῳ ἡ μερίδα θείας Κοινωνίας πού λαμβάνει δύο δυναμικῶν διαλόγων, πρῶτον τοῦ δι- ἕκαστος πιστός εἶναι ὁ ὅλος Χριστός, «ὁ αλόγου μεταξύ κλήρου καί λαοῦ, καί δεύ- μελιζόμενος καὶ μὴ διαιρούμενος, ὁ πά- τερον μεταξύ τοῦ σώματος τῶν πιστῶν καί ντοτε ἐσθιόμενος καὶ μηδέποτε δαπανώ- τοῦ οὐρανίου Πατρός. Ὁ πρῶτος διάλογος μενος, ἀλλὰ τοὺς μετέχοντας ἁγιάζων». εἶναι περισσότερο ἐμφανής, ὁ λειτουργός Ἔτσι ἀναδύεται τό μυστήριο τῶν πολ- θέτει τή θέση καί ὁ λαός ἀποκρίνεται: Ὁ λῶν καί τοῦ Ἑνός Χριστοῦ. Μετά τήν ἱερεύς: «Ἄνω σχῶμεν τὰς καρδίας». Ὁ ἐνανθρώπηση τοῦ Λόγου, οὔτε οἱ πολλοί λαός: «Ἔχομεν πρὸς τὸν Κύριον». Ὁ ἱε- μποροῦν νά ὑπάρξουν χωρίς τόν Ἕνα, ρεύς: «Εὐχαριστήσωμεν τῷ Κυρίῳ». Ὁ οὔτε ὁ Χριστός χωρίς τούς πολλούς. λαός: «Ἄξιον καὶ δίκαιον». Κυρίως ὅμως αὐτός ὁ πρῶτος διάλογος κορυφώνεται Ἡ ὑπόσχεση τοῦ Χριστοῦ «καὶ ἰδοὺ στή λεγόμενη Ἐπίκληση, ὅταν ὁ λαός, διά ἐγὼ μεθ’ ὑμῶν εἰμι πάσας τὰς ἡμέρας τοῦ διακόνου, καταθέτει τή συμφωνία του ἕως τῆς συντελείας τοῦ αἰῶνος» (Ματθ στό αἴτημα τοῦ ἱερέα γιά μεταβολή τῶν 28,20) ψηλαφεῖται ὡς πραγματικότητα δώρων διά τῆς καταπέμψεως τοῦ Ἁγίου ἐντός τῆς ἱστορίας κάθε φορά πού τε- Πνεύματος: Ὁ ἱερεύς: «… κατάπεμψον τὸ λεῖται ἡ θεία Εὐχαριστία, καί μάλιστα ὡς Πνεῦμά σου τὸ Ἅγιον ἐφ᾿ ἡμᾶς καὶ ἐπὶ τὰ διαρκής παρουσία ἀκόμη καί σέ συνθῆκες προκείμενα δῶρα ταῦτα. Καὶ ποίησον τὸν τοῦ παρόντος βίου ἑνός ἑκάστου. Τό ἐρώ- μὲν ἄρτον τοῦτον τίμιον σῶμα τοῦ Χρι- τημα εἶναι ἐάν οἱ καρποί αὐτοῦ τοῦ θεο- στοῦ σου»· ὁ λαός: «Ἀμήν»· ὁ ἱερεύς: «τὸ γενοῦς γεγονότος περιορίζονται σέ ὅσους δὲ ἐν τῷ ποτηρίῳ τούτῳ τίμιον αἷμα τοῦ μετέχουν σ᾽ αὐτό ἤ ἀφοροῦν ὅλη τή δη- μιουργία, πού τήν ἀντιλαμβανόμαστε ὡς Τεῦχος 1ον Ἰανουάριος - Φεβρουάριος 2022 19

ἱστορία. Μιά προσεκτική προσέγγιση τῶν ρίζουμε, κατά τήν πατερική θεολογία ὅ,τι κειμένων τῶν δύο Λειτουργιῶν, Μ. Βα- γίνεται μέσα στήν Ἐκκλησία εἶναι καθρέ- σιλείου καί Χρυσοστόμου, θά μᾶς δείξει φτισμα οὐράνιας κατάστασης. Ἔτσι ἡ ὅτι στό πρῶτο μέρος τῆς θείας Λειτουργί- ἱστορία ἀνάγεται καί φωτίζεται ἀπό τή ας (λειτουργία τοῦ Λόγου) οἱ προσευχές θεία Βασιλεία, μετέχει στή θεία δόξα καί μας ἀφοροῦν ὅλον τόν κόσμο, τή γῆ καί ἐπιστρέφει ὡς ἱερή ἱστορία. τό πλήρωμα αὐτῆς («Ὑπὲρ τῆς εἰρήνης τοῦ σύμπαντος κόσμου»), εἰδικότερα μά- Ὅταν στήν ἀρχή τοῦ ἄρθρου ἀναφέρ- λιστα τά ἐνεργούμενα ἐντός τῆς κτίσεως θηκα σέ μιά εἰκοτετράωρη δοξολογία τοῦ (εὐκρασία ἀέρων, εὐφορία τῶν καρπῶν Θεοῦ καί τῶν ἔργων του πού τά γνωρί- τῆς γῆς, εἰρηνικῶν καιρῶν), ἐνῶ στό δεύ- ζουμε ὡς θεία Οἰκονομία, δέν ἐννοοῦσα τερο μέρος (λειτουργία τοῦ μυστηρίου), τόν εἰκοσιτετράωρο κύκλο τῶν ἱερῶν ἄν καί φαίνεται νά ἐλλείπουν ἐπί μέρους ἀκολουθιῶν, ἀλλά τήν ἀέναη τέλεση τῆς αἰτήματα, ὑπάρχει ἡ ἐπισήμανση, στήν ἀναίμακτης θυσίας, τή θεία Εὐχαριστία, εὐχή τῆς Ἀναφορᾶς, ὅτι ὁ Χριστός ἐνεργεῖ πού ἐνεργεῖται συνεχῶς λόγῳ τῆς περι- τά πάντα «ὑπὲρ τῆς τοῦ κόσμου ζωῆς». στροφῆς τῆς γῆς. Κάθε ὥρα σέ κάποιο Καί ναί μέν ἡ ἀναίμακτη θυσία ἐπί τῆς σημεῖο τῆς γῆς τελεῖται ἡ θεία Λειτουρ- ἁγίας Τραπέζης δείχνει νά ἔρχεται ἀπό γία. Μιλᾶμε ἑπομένως γιά μιά συνεχή δο- τό παρελθόν ὡς ἀνάμνηση («μεμνημέ- ξολογία, πού ἀποτελεῖ τήν προσευχή τῶν νοι») τοῦ Σταυροῦ καί τῆς Ἀναστάσεως, ἁγίων, τῶν ἀγγέλων, ἀλλά καί ὅλης τῆς ὁ ἐρχόμενος ὅμως Χριστός ἐπί τῶν μετα- δημιουργίας, ἡμῶν περιλαμβανομένων. βαλλόμενων σέ σῶμα του καί αἷμα του Ὁ ἀπόστολος Παῦλος ἔχει χαρακτηρίσει στοιχείων εἶναι ὁ δοξασμένος Χριστός στήν Α´ πρὸς Θεσσαλονικεῖς ἐπιστολή του πού ἔχει ἐνθρονίσει τήν ἀνθρώπινη φύση τή συνθήκη αὐτή «ἀδιάλειπτη προσευχή» «εἰς τὰ δεξιὰ τοῦ Πατρός». Γι᾽ αὐτό καί («εὐχαριστοῦμεν τῷ Θεῷ ἀδιαλείπτως», στά γεγονότα τῆς ἀνάμνησης, πέραν «τοῦ Α´ Θεσ 2,23· καί «πάντοτε χαίρετε, ἀδια- σταυροῦ, τοῦ τάφου, τῆς τριημέρου ἀνα- λείπτως προσεύχεσθε», ib. 5,17). Γι᾽ αὐτό στάσεως, τῆς εἰς οὐρανούς ἀναβάσεως, καί ὁ ἀποκαλυπτής Ἰωάννης θά μᾶς ἐξη- τῆς ἐκ δεξιῶν καθέδρας», μνημονεύουμε γήσει ὅτι «πᾶν κτίσμα ὃ ἐν τῷ οὐρανῷ καί «τῆς δευτέρας καὶ ἐνδόξου πάλιν πα- καὶ ἐπὶ τῆς γῆς καὶ ὑποκάτω τῆς γῆς καὶ ρουσίας». Σύζευξη, λοιπόν, ἤ συσχέτιση ἐπὶ τῆς θαλάσσης ἐστί, καὶ τὰ ἐν αὐτοῖς παρελθόντος, παρόντος καί μέλλοντος. πάντα, ἤκουσα λέγοντας· τῷ καθημένῳ Ἡ δεύτερη παρουσία παρούσα ἀλλά καί ἐπὶ τοῦ θρόνου καὶ τῷ ἀρνίῳ ἡ εὐλογία ἀναμενόμενη. Αὐτή ἡ συνθήκη θά ὁδη- καὶ ἡ τιμή καὶ ἡ δόξα καὶ τὸ κράτος εἰς γήσει τόν εὐαγγελιστή Ἰωάννη νά μᾶς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων» (Ἀποκ 5,13). περιγράψει διά τῶν ὁραμάτων του μιά «οὐράνια θεία Λειτουργία» (στά κεφά- Τελικά, τό γίγνεσθαι τῆς ἱστορίας ἐνερ- λαια 4ο καί 5ο τῆς Ἀποκάλυψης), ἡ ὁποία γεῖται ἐπί τῆς ἁγίας Τραπέζης, εἴτε τό καθρεφτίζεται στή γῆ, ἀφοῦ, ὅπως γνω- γνωρίζουμε εἴτε δέν τό γνωρίζουμε, εἴτε τό ἀποδεχόμαστε εἴτε δέν τό ἀποδεχό- μαστε. 20 Ἰανουάριος - Φεβρουάριος 2022 Τεῦχος 1ον

ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΑΠΟΡΙΕΣ Ἡ Μυσταγωγία τοῦ ἁγίου Μαξίμου Παναγιώτη Ἰ. Σκαλτσῆ Καθηγητοῦ Θεολογικῆς Σχολῆς Α.Π.Θ. Ἐρώτηση: Ὁ ἅγιος Μάξιμος ὁ Ὁμολογητής ἔχει συγγράψει ἑρμηνευτικό ὑπόμνημα γιά τή θεία Λειτουργία μέ τόν τίτλο «Μυσταγωγία». Πῶς στό ἔργο αὐτό τεκμηριώνει θεολογικά τή σκέψη του σχετικά μέ τά γεγονότα τῆς ἐν Χριστῷ οἰκονομίας καί τή σωτηρία τοῦ ἀνθρώπου; Ν.Π. Ὁἅγιος Μάξιμος ὁ Ὁμολογητής (580 οἰκονομίας, μέ τά σημαντικά γεγονότα, -†662), ἐπηρεασμένος φανερά ἀπό δηλαδή, πού ἔλαβαν χώρα κατά τήν πρώ- τή λειτουργική σκέψη τῶν ἔργων τοῦ τη ἔλευση τοῦ Σωτῆρος, καί μέ αὐτά, πού ἁγίου Διονυσίου τοῦ Ἀρεοπαγίτου, τόν θά συμβοῦν κατά τήν δευτέρα παρουσία ὁποῖον χαρακτηρίζει «πανάγιο καί ἀλη- τοῦ Κυρίου, τήν μέλλουσα κρίση καί τήν θινά θεοφάντορα»1, θεωρεῖ τή θεία Λει- ἐγκατάσταση τῆς βασιλείας του»5. Ἡ τουργία ὡς πορεία τοῦ κάθε ἀνθρώπου πρώτη π.χ. εἴσοδος στήν ἁγία Ἐκκλησία καί τοῦ κόσμου πρός τόν Θεό2. Κατά τοῦ ἀρχιερέα «τῆς πρώτης τοῦ Υἱοῦ τοῦ τόν καιρόν τῆς συνάξεως, σημειώνει χα- Θεοῦ καὶ Σωτῆρος ἡμῶν Χριστοῦ διὰ σαρ- ρακτηριστικά, ἡ ἀόρατη χάρη τοῦ ἁγίου κὸς εἰς τὸν κόσμον τοῦτον παρουσίας τύ- Πνεύματος μεταποιεῖ καί μεταμορφώνει πον καὶ εἰκόνα φέρειν ἐδίδασκε».6 Διά τῆς τόν καθένα «ἐπί τὸ θειότερον ἀναλόγως ἀνόδου του δέ στόν ἀρχιερατικό θρόνο «ἡ ἑαυτῷ, καὶ πρὸς τὸ δηλούμενον διὰ τῶν εἰς οὐρανοὺς αὐτοῦ καὶ τὸν ὑπερουράνιον τελουμένων μυστηρίων ἄγουσαν»3. Τό θρόνον ἀνάβασίς τε καὶ ἀποκατάστασις σύμβολο καί τό ἀρχέτυπο συνδέονται συμβολικῶς τυποῦται».7 Βλέπουμε ἐδῶ κατά ἕνα τέλειο τρόπο στή θεία Εὐχαρι- ἀπό τήν ἀρχή τῆς Λειτουργίας νά γίνε- στία, ὅπου «ὁρατά, συμβολικά, τυπικά, ται ἀναφορά στό ἔργο τῆς σωτηρίας, πού εἰκονικά καί ἀρχετυπικά πραγματώνεται ἱστορικά ξεκινᾶ ἀπό τήν ἐνανθρώπηση καί τό μυστήριο τῆς πορευομένης Ἐκκλησίας ὁλοκληροῦται στήν ἀνάληψη τοῦ Κυρίου. πού καθαιρεῖ τό κακό, συνάγει τά θραύ- Σ’ αὐτό τό ἔργο μετέχει ἀπό τώρα ὁ ἄν- σματα καί κάνει τούς πιστούς μετόχους θρωπος στήν Ἐκκλησία ἀγωνιζόμενος νά τῆς θείας ζωῆς»4. μεταβάλει «τὸν βίον ἐπὶ τὸ κρεῖττον, τῆς κακίας τὴν ἀρετὴν ἀνθαιρούμενος».8 Ὡς Στό δεύτερο ἰδιαίτερα μέρος τοῦ κειμέ- ὁδηγό καί θεμέλιο τῆς πράξης μας γιά τήν νου τῆς Μυσταγωγίας, «ἡ θεία Λειτουρ- ἀπό τώρα πρόγευση τῆς τοῦ Θεοῦ βασι- γία συσχετίζεται καί παραλληλίζεται μέ λείας ἔχουμε τόν λόγο τοῦ Θεοῦ, τά θεῖα τά βασικά γεγονότα τῆς ἐν Χριστῷ θείας Τεῦχος 1ον Ἰανουάριος - Φεβρουάριος 2022 21

ἀναγνώσματα, πού διαβάζονται στίς εὐ- Τό εἰκονολογικό καί ἐσχατολογικό χαριστιακές συνάξεις, καί διά τῶν ὁποίων στοιχεῖο τῆς θείας Λειτουργίας εἶναι «τοὺς τῶν θείων καὶ μακαρίων ἀγώνων παντοῦ ἔντονο στό ὑπόμνημα τοῦ ἁγί- νόμους μανθάνομεν· καθ’ οὗς νομίμως ου Μαξίμου.13 Ὅσες δωρεές τοῦ ἁγίου ἀθλοῦντες, τῶν ἀξιονίκων τῆς Χριστοῦ Πνεύματος ἀπολαμβάνουμε στήν παροῦ- βασιλείας ἀξιούμεθα στεφάνων».9 σα ζωή «διὰ τῆς ἐν πίστει χάριτος... τού- των ἐν τῷ μέλλοντι αἰῶνι κατὰ ἀλήθειαν, Ἡ δεύτερη εἴσοδος, ἡ λεγόμενη με- ἐνυποστάτως, αὐτῷ τῷ πράγματι, κατὰ γάλη10, «ἀρχὴ καὶ προοίμιόν ἐστιν, ὡς τὴν ἄπτωτον ἐλπίδα τῆς πίστεως ἡμῶν, ὁ μέγας ἐκεῖνος ἔφασκε γέρων, τῆς γε- καὶ τὴν τοῦ ἐπαγγειλαμένου βεβαίαν νησομένης ἐν οὐρανοῖς καινῆς διδασκα- καὶ ἀπαράβατον ὑπόσχεσιν, φυλάξαντες λίας περὶ τῆς οἰκονομίας τοῦ Θεοῦ τῆς κατὰ δύναμιν τὰς ἐντολάς, πιστεύομεν εἰς ἡμᾶς, καὶ ἀποκάλυψις τοῦ ἐν ἀδύτοις καταλήψεσθαι, μεταβαίνοντες ἀπό τῆς τῆς θείας κρυφιότητος ὄντος μυστηρίου ἐν πίστει χάριτος εἰς τὴν κατ’ εἶδος χά- τῆς ἡμῶν σωτηρίας. Οὐ γὰρ μὴ πίω, φησὶ ριν».14 Αὐτά, δηλαδή, πού πιστεύουμε πρὸς τοὺς ἑαυτοῦ μαθητὰς ὁ Θεὸς καὶ ἐδῶ μέ τή δύναμη τῆς θείας χάρης θά Λόγος, ἀπ’ ἄρτι ἐκ τοῦ γεννήματος τῆς τά ζήσουμε ἀληθινά καί στήν πληρότητά ἀμπέλου, ἕως τῆς ἡμέρας ἐκείνης, ὅταν των στόν μέλλοντα αἰῶνα. Τό τέλος ἐπί- αὐτὸ πίνω μεθ’ ὑμῶν καινὸν ἐν τῇ βασι- σης τῆς μυστικῆς ἱερουργίας «συναγω- λείᾳ τοῦ Πατρὸς ἐμοῦ».11 Χωρίς νά ἀγνο- γήν τε καὶ ἕνωσιν δηλοῖ, ἐν τῷ ἀφθάρτῳ εῖ καί τό ἱστορικό στοιχεῖο, πού εἶναι τά τῶν νοητῶν αἰῶνι».15 Ὅσοι δηλαδή, κοι- ὅσα συνέβησαν στό μυστικό δεῖπνο, ὁ νωνοῦν ἀξίως γίνονται ὅμοιοι κατά χάριν ἅγιος Μάξιμος ἀναφέρεται περισσότε- «τῷ κατ’ αἰτίαν ἀγαθῷ».16 Γεμίζουν ἀπό ρο στήν ἐσχατολογική πραγματικότητα, τήν παρουσία τοῦ Θεοῦ καί ψάλλοντες στήν πλήρη ἀποκάλυψη τοῦ μυστηρίου τό «εἷς Ἅγιος» ὅλοι γίνονται «εἷς μετὰ τῆς σωτηρίας μας, τοῦ ὁποίου προοίμιο τοῦ Χριστοῦ».17 εἶναι ἡ θεία Εὐχαριστία.12 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ. 1. Μυσταγωγία τοῦ ἁγίου Μαξίμου τοῦ ὁμολογητοῦ, Εἰσαγωγή-Σχόλια Πρωτοπρ. Δημήτριος Στανιλοάε, μτφ. Ἰγνάντιος Σακαλῆς, Ἀθήνα: Ἀποστολική Διακονία 1973, σ. 96-97 = ΡG 91, 660D. 2. Θεόδωρος Ἰ. Κουμαριανός, Σημειώσεις Ἑρμηνείας θείας Λειτουργίας, Ἀθήνα 2005, σ. 151: «Τά τελούμενα κατά τήν θεία Λειτουργία θεωροῦνται ὡς εἰκόνες τῆς πορείας τοῦ κόσμου πρός τήν δευτέρα παρουσία, τήν μέλλουσα κρίση, πού θά ἀκολουθήσει ἀμέσως, καί τῆς ἐγκαταστάσεως τῆς βασιλείας τοῦ Θεοῦ». 3. Μυσταγωγία, ὅ.π., σ. 224 (11-12) = ΡG 91,704Α. 4. Νικόλαος Ματσούκας, Κόσμος-Ἄνθρωπος-Κοινωνία κατά τόν Μάξιμο Ὁμολογητή, Ἀθήνα: Γρηγόρη 1980, σ. 235. 5. Θ.Ἰ. Κουμαριανός, ὅ.π., σ. 155. 6. Μυσταγωγία, ὅ.π., σ. 174 (5-9) = PG 91,688C]. 7. Μυσταγωγία, ὅ.π., σ. 176 (18-20) = ΡG 91,688D 8. Μυσταγωγία, ὅ.π., σ. 178 (18-19) = ΡG 91,689Β. 9. Μυσταγωγία, ὅ.π., σ. 180 (5-7) = ΡG 91,689C]. 10. Γιά τή διαμόρφωση αὐτοῦ τοῦ τμήματος τῆς θείας Λειτουργίας, βλ. Robert F. Taft, The Great Entrance. A history of the transfer of gifts and other preanaphoral rites of the Liturgy of St. John Chrysostom [Orientalia Christiana Analecta 200], Roma 1975. Ἰωάννης Β. Κογκούλης - Χρῆστος Κ. Οἰκονόμου - Παναγιώτης Ἰ. Σκαλτσῆς, Ἡ θεία Λειτουργία τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου, Θεσσαλονίκη: ἐκδ. Ο.Χ.Α. «Λυδία» 52002, σ. 155- 159. Τρύφων Π. Τσομπάνης, Ἡ Μεγάλη Εἴσοδος στήν Εἰκονογραφία, Θεσσαλονίκη 1997. Ἰωάννης Μ. Φουντούλης, Ἀπαντήσεις εἰς λειτουργικάς ἀπορίας, τ. Β´, Ἀθήνα: Ἀποστολική 22 Ἰανουάριος - Φεβρουάριος 2022 Τεῦχος 1ον

Διακονία 31989, σ. 47-51. Ἰωάννα Στουφῆ-Πουλημένου, Τό φράγμα τοῦ ἱεροῦ Βήματος στά παλαιοχριστιανικά μνημεῖα τῆς Ἑλλάδος. Μελέτη Ἀρχαιολογική καί Λειτουργική (διδ. διατριβή), Ἀθήνα 1969, σ. 149-159. 11. Μυσταγωγία, ὅ.π., σ. 198 (1-5) = ΡG 91,693C. Πβ. Ματθ 26:29. 12. Χ.Γ. Σούλτς, Ἡ βυζαντινή Λειτουργία. Μαρτυρία πίστεως καί συμβολική ἔκφραση, μτφ. π. Δημήτριος Β. Τζέρπος, Ἀθήνα 1998, σ. 91. 13. π. Παῦλος Κουμαριανός, «Σύμβολο καί πραγματικότητα στή θεία Λειτουργία», Σύναξη 71 ((Ἰούλ.-Σεπτ. 1999) 25- 26. 14. Μυσταγωγία, ὅ.π., σ. 228 (52-59) = ΡG 91,704D-705Α. 15. Μυσταγωγία, ὅ.π., σ. 208 (5-6) = ΡG 91,696D. 16. Μυσταγωγία, ὅ.π., σ. 208 (10-11) = ΡG 91,697Α 17. Μυσταγωγία, ὅ.π., σ. 208, σχόλ. 65. Γκραβοῦρες ἀπό τό βιβλίο τοῦ περιηγητῆ Ch.F.M. Texier, Asie Mineure. Description géographique, historique et archéologique des provinces et des villes de la Chersonnèse d’Asie, Paris: Firmin-Didot 1882. Πέργαμος, ἐρείπια τῆς βασιλικῆς τοῦ Ἁγίου Ἰωάννη τοῦ Θεολόγου Λαξευτοί λυκιακοί τάφοι στή Μάκρη (ἀρχαία Τελμησσός, σημ. Φετχιγιέ) της Λυκίας Τεῦχος 1ον Ἰανουάριος - Φεβρουάριος 2022 23

ΔΙΑΚΟΝΙΑ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ 1 Ἡ Ὑπαπαντή τοῦ Κυρίου Πρωτ. Γεωργίου Δορμπαράκη Ἐφημ. Ἱ. Ν. Ἁγίας Παρασκευῆς Καλλιπόλεως, Ἱ. Μ. Πειραιῶς Ἡμεγάλη Δεσποτο-Θεομητορική ἑορ- πραγματικότητος: τή γεμάτη ἔκπληξη τή τῆς Ὑπαπαντῆς τοῦ Κυρίου, στάση τῶν ἁγίων ἀγγέλων πού ἀδυνα- στηριζόμενη στήν ἴδια τήν Καινή Διαθή- τοῦν νά κατανοήσουν τά διαδραματι- κη, μᾶς προσφέρεται στίς ποικίλες δια- ζόμενα – τόν Δημιουργό νά βαστάζεται στάσεις της μέσα ἀπό τήν ὑμνολογία τῆς ὡς βρέφος, τόν ἀχώρητο καί ἄπειρο Θεό Ἐκκλησίας. Ἡ ὑμνολογία, ὡς γνωστόν, νά περιορίζεται μέσα στήν ἀγκαλιά ἑνός ἐνῶ καταγράφει τά ἱστορικά γεγονότα γέροντα, τόν ἀπερίγραπτο Υἱό καί Λόγο ἀπό τή ζωή τοῦ Κυρίου καί τῶν ἁγίων τοῦ Πατρός νά γίνεται περιγραπτός ὡς Του, ὅμως προχωρεῖ στό βάθος καί στήν ἄνθρωπος μέ τή θέλησή Του. Καί ἡ μόνη ἑρμηνεία τους, ἀποκαλύπτοντας ἔτσι τή ἐξήγηση πού μποροῦν νά δώσουν εἶναι ἡ βαθειά θεολογία πού περικλείουν. Τό ἄπειρη ἀγάπη τοῦ Θεοῦ γιά τό πλάσμα ἴδιο συμβαίνει καί μέ τό γεγονός τῆς Του. «Οἱ Ἀσώματοι βλέποντας τόν Υἱό Ὑπαπαντῆς. τῆς Θεοτόκου νά ὁδηγεῖται πρός τόν Συ- μεών ἔλεγαν: Θαυμαστά καί παράδοξα 1. Οἱ ὕμνοι, λοιπόν, καταγράφουν καί ἀκατάληπτα θεωροῦμε. Ὁ Δημιουρ- πρῶτον τήν ἱστορική πραγματικότητα: γός τοῦ Ἀδάμ βαστάζεται ὡς βρέφος καί τόν ἐρχομό τοῦ Ἰωσήφ τοῦ μνήστορος χωράει στίς ἀγκάλες τοῦ γέροντα, λόγῳ καί τῆς Παναγίας, πού φέρει τό τεσσα- τῆς φιλανθρωπίας Του». ρακονθήμερο βρέφος Ἰησοῦ στόν Ναό, προκειμένου νά τηρηθοῦν οἱ προβλεπό- 2. Στό μέγα αὐτό μυστήριο (πού θε- μενες νομικές διατάξεις γιά τό γεννημένο ωρεῖται ὡς συνέχεια τῆς Γεννήσεως καί παιδί. Ἡ συνάντησή τους μέ τόν γέρο- τῆς Περιτομῆς τοῦ Κυρίου, συνεπῶς ὡς ντα Συμεών, πού εἶχε λάβει πληροφορία ἐπίταση τῆς ἐξαγγελίας ὅτι Χριστός ὁ νά βρεθεῖ στόν συγκεκριμένο τόπο γιά Θεός μας φάνηκε στόν κόσμο «ὡς ἄν- νά δοῦν τά μάτια του, πρίν φύγει ἀπό θρωπος ὄχι θεωρητικά καί φανταστικά, τή ζωή, τόν Σωτῆρα τοῦ κόσμου, γίνεται ἀλλά ἀληθινά καί πραγματικά»), μετέ- ἀφορμή ὄχι μόνο γιά νά ἐκπληρωθεῖ ἡ χει ὁ γέρων Συμεών, ὁ ὁποῖος φέρεται ὑπόσχεση τοῦ Θεοῦ σ’ αὐτόν, ὄχι μόνο νά μυσταγωγεῖται σ’ αὐτό καί νά ἔχει γιά νά προφητεύσει τά ἐπερχόμενα γιά θεοπτία μεγαλύτερη καί καθαρότερη καί τό θεῖο βρέφος καί τή Μητέρα Του, ἀλλά ἀπό ἐκείνην τοῦ Μωυσῆ στό ὄρος Σινᾶ! καί γιά νά ἀνοιχτοῦν καί τά δικά μας Ἡ μυσταγωγία καί θεοπτία αὐτή τοῦ μάτια, ὥστε νά δοῦμε τό «βάθος» τῆς Συμεών ἀπό τή συνάντηση μέ τόν Κύ- 24 Ἰανουάριος - Φεβρουάριος 2022 Τεῦχος 1ον

ριο συνιστᾶ τό μέγιστο γεγονός τῆς ζωῆς πλάστους Ἀδάμ καί Εὔα τό χαρμόσυνο του. Διότι ἀφενός ἡ γεροντική ἀγκαλιά ἄγγελμα τῆς ἐκπληρώσεως τῆς ἀρχικῆς του γίνεται θρόνος τοῦ παντοκράτορος ὑποσχέσεως τοῦ Θεοῦ περί τοῦ ἐρχομοῦ Θεοῦ ‒ὁ Κύριος «πρεσβυτικαῖς ἐνθρο- τοῦ Μεσσία – νά προηγηθεῖ καὶ αὐτοῦ νίζεται ἀγκάλαις»‒, ἀφετέρου, ἀκριβῶς τοῦ Ἰωάννου τοῦ Προδρόμου, πού καί γι’ αὐτό, φτάνει στό σημεῖο τῆς πλήρους στόν Ἅδη προετοίμασε τόν δρόμο τοῦ ἐλευθερίας, δηλαδή τῆς ἐπιθυμίας του νά Μεσσία. «Ἀδὰμ ἐμφανίσων ἄπειμι, εἰς φύγει πιά ἀπό τόν κόσμο τοῦτο μέ χαρά Ἅδου διατρίβοντι, καὶ τῇ Εὔᾳ προσκομί- ‒ «Λέγε Συμεών, τίνα φέρων ἐν ἀγκά- σων εὐαγγέλια, Συμεών ἀνεβόα». λαις, ἐν τῷ ναῷ ἀγάλλῃ; Τίνι κράζεις καὶ βοᾶς, Νῦν ἠλευθέρωμαι·  εἶδον γὰρ τὸν Εἶναι εὐνόητο ὅτι ἡ συνάντηση τοῦ Σωτῆρα μου;». ἁγίου Συμεών μέ τόν τεσσαρακονθήμε- ρο Κύριο λειτουργεῖ καί γιά ἐμᾶς παρα- 3. Ἡ ἐπιθυμία αὐτή τῆς χαρούμενης δειγματικά· πού σημαίνει ὅτι, ὅπως συ- ἐκδημίας τοῦ Συμεών συνιστᾶ τό ὅριο ναντήθηκε τότε ὁ ἅγιος Συμεών μέ τόν τῆς ἁγιότητος. Μόνον ὁ ἅγιος εἶναι ἐκεῖ- Χριστό, ἔτσι καλούμαστε καί ἐμεῖς νά νος πού θέλει νά φύγει ἀπό τή ζωή αὐτή, συναντιόμαστε μαζί Του, μέσα στό πλαί- ὄχι γιατί τή βαρέθηκε ἤ ἀπελπίστηκε – σιο τῆς Ἐκκλησίας καί μέ τίς προσευχές αὐτό ἀποτελεῖ τόν ὁρισμό τῆς ἀπιστίας‒ αὐτῆς. Νά Τόν ὑποδεχόμαστε πάντοτε ἀλλά γιατί ἔζησε καί ζεῖ τή σχετική γιά ὡς Σωτῆρα μας καί νά Τόν προσκυνοῦμε τή ζωή αὐτή πληρότητα τῆς σχέσεώς του ὡς Θεό μας. «Ἐμπρός κι ἐμεῖς, μέ ἔνθεα μέ τόν Χριστό καί τήν προσδοκᾶ τελει- ἄσματα, ἄς συναντηθοῦμε μέ τόν Χριστό ωμένη μετά τή φυγή του ἀπό τόν κόσμο. καί ἄς ὑποδεχθοῦμε Ἐκεῖνον, τοῦ Ὁποί- «Ἔχω τὴν ἐπιθυμίαν εἰς τὸ ἀναλῦσαι ου τή σωτηρία εἶδε ὁ Συμεών. Αὐτός εἶ- καὶ σὺν Χριστῷ εἶναι», ὁμολογεῖ ὁ μέγας ναι Ἐκεῖνος πού κηρύσσει ὁ Δαυίδ, Αὐτός Παῦλος, ἀλλά ἐξίσου καί ὁ ἅγιος Ἰωάν- εἶναι Ἐκεῖνος πού λάλησε μέσα ἀπό τούς νης τῆς Κλίμακος: «Ὁ ἅγιος προσδοκᾶ προφῆτες, Αὐτός πού σαρκώθηκε γιά μᾶς κάθε ἡμέρα τόν θάνατό του». Οἱ ὕμνοι καί μιλᾶ μέ τόν Νόμο Του. Αὐτόν ἄς προ- μάλιστα τῆς ἑορτῆς ἀποκαλύπτουν καί σκυνήσουμε». Αὐτό προϋποθέτει βεβαί- μία διάσταση τῆς ἀλήθειας αὐτῆς, ἄγνω- ως ἴδια φορά ζωῆς μέ τόν ἅγιο Συμεών. στη στούς περισσοτέρους: θέλει νά φύγει Ζωῆς δικαιοσύνης ὡς τήρησης τοῦ ἁγίου ὁ Συμεών γρήγορα, διότι δέν ἀντέχει νά θελήματος τοῦ Κυρίου κι ἀσφαλῶς δίψας μήν ἀναγγείλει πρῶτος στούς πρωτο- γιά τό ἅγιο πρόσωπό Του. Οἱ πύλες τῆς Κιλικίας, ἀπό τό βιβλίο τοῦ J. Carne, Syria, The Holy Land, Asia Minor, etc., London: Fisher 1836-1838. Τεῦχος 1ον Ἰανουάριος - Φεβρουάριος 2022 25

ΔΙΑΚΟΝΙΑ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ 2 Κυριακή τοῦ Ζακχαίου πρωτ. Βασιλείου Θερμοῦ Ἀναπληρωτοῦ Καθηγητοῦ ΑΕΑΑ - Παιδοψυχιάτρου Παράξενα πράγματα, ἀδελφοί μου, Μᾶς ἔδειξε ὅτι βαθιά στήν καρδιά τῶν ἐκτυλίσσονται στήν σημερινή περι- θεωρούμενων ὡς ἀνίατων περιπτώσεων κοπή, ἀπ’ ὅποια πλευρά καί ἄν τήν προ- ἴσως νά καίει μιά μικρή σπίθα, πού πε- σέξουμε. ριμένει τό ὀξυγόνο τῆς Χάριτος γιά νά ξαναγίνει φωτιά. Ὁ διευθυντής τῆς ἐφορίας (πού ἐνερ- γοῦσε χωρίς νόμους, μόνο μέ αὐθαιρεσία Ἀλλά αὐτή ἡ ἀλήθεια εὔκολα μπορεῖ καί συμφέρον) ἐπιθυμεῖ νά γνωρίσει τόν νά μᾶς ὁδηγήσει σέ ἐπανάπαυση. Γιά νά Χριστό! τήν ἀποφύγουμε θά χρειαστῆ νά θυμη- θοῦμε ὅτι, ἐκτός ἀπό τήν ἄμεση ἐπίδρα- Ἕνας ἄνθρωπος ἀπόμακρος, πού τόν σή της, πολλές φορές ἡ Χάρη δρᾶ καί φοβόντουσαν ὅλοι, ἀνεβαίνει πάνω σέ ἕνα μέσω ἀνθρώπων. Ἀναζητοῦνται λοιπόν δέντρο, ἐκτεθειμένος στά σχόλια τῶν ἄλ- ἄνθρωποι οἱ ὁποῖοι θά κάνουν πράξη λων! τήν ἀνεξάντλητη ἀγάπη τοῦ Θεοῦ γιά τόν κόσμο Του, θά φανερώσουν τήν ἀπέ- Ὁ Ἰησοῦς ἐπιλέγει νά παραμείνει στό ραντη μακροθυμία Του, θά ὑλοποιήσουν σπίτι τοῦ πιό μισητοῦ κατοίκου τῆς πόλης! τήν ἀδιάκοπη πρόνοιά Του. Ἕνας πλούσιος καί ἐκμεταλλευτής με- Γιά νά μήν γίνει πράξη ἡ αὐτοεκπλη- τανοεῖ, καί μάλιστα δημόσια! ρούμενη προφητεία, δηλαδή γιά νά μήν καταλήξει ὄντως χαμένος ἕνας τέτοιος Ἀλλά στά Εὐαγγέλια ἔχουμε ἐξοικει- συνάνθρωπός μας, ἀπαιτεῖται κάποιοι ωθεῖ μέ τό παράδοξο. Θά λέγαμε ὅτι Χριστιανοί νά μιμηθοῦν τόν Χριστό. ἀποτελεῖ προσφιλῆ μέθοδο τοῦ Χριστοῦ, Ὅπως εἴδαμε σήμερα, ὁ Χριστός δέν θε- βασικό στοιχεῖο τῆς Ἀποκάλυψής Του, ωρεῖ κανέναν χαμένο ὁριστικά. Δέν εἶδε ἰδιότητα τῆς καινούργιας Βασιλείας Του. τόν Ζακχαῖο σάν κάποιον πού ἀξίζει νά τόν μισεῖς. Θά λέγαμε, μάλιστα, ὅτι προ- Συχνά στή ζωή μας μαθαίνουμε γιά, ἤ κάλεσε δυσφορία στόν παρευρισκόμενο καί ἐρχόμαστε ἀντιμέτωποι, μέ ἀνθρώ- λαό ὅταν, ἀνάμεσα σέ τόσους ἄλλους πους “προχωρημένους” στήν ἁμαρτία, ἤ πού ἄξιζαν νά τούς τιμήσει μέ τήν πα- ἀτομικιστές στό ἔπακρο, ἤ μέ ἀποκρου- ρουσία Του στό σπίτι τους, διάλεξε τόν στικές συμπεριφορές πού ἐνοχλοῦν τό πιό ἀντιπαθητικό. Εἶναι βέβαιο ὅτι πολ- κοινό αἴσθημα. Αὐτούς συνηθίζουμε νά λοί θά ἀναρωτήθηκαν ‘μά, πῶς σκέφτε- τούς θεωροῦμε χαμένους, ἤ “καμένους” ὅπως λέγεται. Ἐννοώντας ὅτι δέν ὑπάρ- χει γι’ αὐτούς δρόμος ἐπιστροφῆς. Ἡ ζωή τοῦ Χριστοῦ πάνω στήν γῆ μᾶς ἀποκάλυψε ὅτι ἐνδέχεται νά ὑπάρχει. 26 Ἰανουάριος - Φεβρουάριος 2022 Τεῦχος 1ον

ται αὐτός ὁ δάσκαλος; / ὁ προφήτης; / ὁ του σωτηρία, ἀλλά γίνεται ὁδοδείκτης ἀπεσταλμένος;’. καί γιά τήν δική μας. Ὑποδεικνύει τόν δρόμο μέσα ἀπό τόν ὁποῖο θά μυηθοῦμε Ἀλλά ὁ Χριστός ἔκανε αὐτή τήν ἐπιλο- στήν παράδοξη ἀγάπη τοῦ Θεοῦ, ὥστε γή ἐπειδή βρίσκεται ἐντελῶς μακριά ἀπό νά ἀποσοβήσουμε τόν αὐτοεγκλεισμό τήν λογική του βραβείου. Ἄν σκέφτονταν μας σέ μία κλειστή ὁμάδα τῶν δῆθεν ὅπως ἐμεῖς δέν θά καλοῦσε ὅλους μας νά καλῶν. Μᾶς ἀνοίγει τά μάτια ὥστε νά κοινωνήσουμε τό Σῶμα Του καί τό Αἷμα μήν ἐγκαταστήσουμε στήν ψυχή μᾶς Του, παρά μόνο ὅσους δῆθεν ‘τό ἀξίζουν’. ἕναν Χριστιανισμό κομμένο καί ραμμένο Καί τότε ἡ Ἐκκλησία θά ἦταν μία ὁμάδα στά μέτρα μας, ὥστε νά μήν λατρεύουμε στήν ὁποία θά θριάμβευε ἡ αὐταρέσκεια. ἕναν Θεό πού τόν φτιάξαμε νά σκέφτε- ται ὅπως ἐμεῖς. Οὐσιαστικά ὁ Χριστός μᾶς λέει: ‘Ὅσο πιό ἀντιπαθητικός εἶναι κάποιος τόσο Ἐπιπλέον τό περιστατικό αὐτό μας περισσότερο χρειάζεται τήν ἀγάπη θυμίζει, νά τό ποῦμε ἔτσι, ὅτι ‘καί οἱ σας. Ὅσο πιό ‘καμένος’ μέ τά ἀνθρώ- πολύ ἁμαρτωλοί ἔχουν ψυχή’! Ὅτι καί πινα κριτήρια, τόσο πιό πολλή προσευ- αὐτοί εἶναι προσκεκλημένοι στό λαμπρό χή σᾶς πρέπει νά τόν περιβάλλει’. Καί δεῖπνο τῶν ἐσχάτων. Τό συμβάν αὐτό τοῦτο διότι, ὅσο πιό ἀπελπιστική εἶναι μας ἐλέγχει στόν βαθμό πού δέν πονᾶμε ἡ περίπτωσή του, τόσο μεγαλύτερος κα- πιά γιά ὅσους συνειδητά ἤ ἀπό ἀμέλεια λούμαστε νά εἶναι ὁ πόνος μας ἐπειδή μένουν μακριά ἀπό τόν Χριστό καί κιν- κινδυνεύει νά στερηθῆ τήν Βασιλεία! Ἡ δυνεύουν νά χάσουν τήν Βασιλεία Του. ἀγάπη συνδέεται ἄρρηκτα μέ τήν Θεο- Οὐσιαστικά μας ζυγίζει ρωτώντας μας: λογία: ἀγαποῦμε γιά νά συγκροτεῖται τό ‘Αἰσθάνεσαι τούς ἔντονα ἁμαρτωλούς Σῶμα τοῦ Χριστοῦ, γιά νά φανερώνεται μέλη τοῦ ἴδιου Σώματος; Νοιώθεις ἔλ- δηλαδή ἡ δική Του ἀγάπη… λειψη ἀπό τήν ἀπουσία τους;’… Φαίνεται πολύ πιθανό ὅτι ὁ Ζακχαῖος Ἴσως θά φέρει κάποιος μία εὔλογη ἔκανε τό τελικό βῆμα τῆς δημόσιας ἐξα- ἀντίρρηση: ‘Δέν εἶναι ἀνθρώπινο νά μήν γόρευσης ἐπειδή ὁ Χριστός ἀπευθύνθη- ἀγαπᾶμε ὅλους τους ἀνθρώπους ἐξίσου; κε σέ αὐτόν προσωπικά παρέχοντάς του Μόνο οἱ τέλειοι τό καταφέρνουν.’ Εἶναι τήν μεγάλη τιμή νά Τόν φιλοξενήσει. Μέ ἀλήθεια, ὅμως ὁ Χριστός δέν κάνει δι- ἄλλα λόγια, ἡ ἀγάπη δέν προσφέρεται ακρίσεις. Καί ἐν γένει καλεῖ ὅλους μας ἐπειδή κάποιος εἶναι ἄξιος. Παρέχεται σέ μία συνεχῆ ὑπέρβαση, μᾶς καλεῖ νά γιά νά γίνει ὁ ἄλλος ἄξιος! Αὐτός εἶναι ὁ Τόν μιμηθοῦμε ἀποκτώντας τό δικό Του τρόπος μέ τόν ὁποῖο ἀγαπᾶ ὁ Θεός, μέ ἦθος. αὐτόν τόν τρόπο μᾶς καλεῖ νά ἀγαπᾶμε. Πρῶτα μας ἀγαπᾶ ὁ Ἴδιος ἔτσι, ὥστε Ἡ συμπεριφορά τοῦ Χριστοῦ κατά τήν νά μᾶς δώσει τά πνευματικά καί ψυχικά συνάντηση μέ τόν Ζακχαῖο ἔχει τή δύνα- ἐφόδια νά Τόν μιμηθοῦμε. μη νά γίνει ἀφορμή ὥστε νά εἰπωθῆ καί γιά ἐμᾶς τό ‘σήμερον σωτηρία τῷ οἴκω Τό περιστατικό μέ τόν Ζακχαῖο, ἀδελ- τούτω ἐγένετο’! φοί μου, δέν περιγράφει μόνο τή δική Τεῦχος 1ον Ἰανουάριος - Φεβρουάριος 2022 27

ΣΤΟ ΠΕΛΑΓΟΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Οἱ ἀπαρχές τοῦ μοναχισμοῦ Δημητρίου Ν. Μόσχου Ἀναπληρωτοῦ Καθηγητοῦ Θεολογικῆς Σχολῆς Ε.Κ.Π.Α. Τόν Ἰανουάριο ἑορτάζονται μεγάλες λε ἐξίσου μέ τόν ἴδιο τόν Μέγα Ἀντώνιο μορφές πού σημάδεψαν ἐκκλησια- στήν πρόσληψη καί τήν ἀστραπιαία διά- στικά τόν 4ο καί τόν 5ο αἰώνα. Τό ση- δοση τοῦ μοναχικοῦ ἰδεώδους στόν Χρι- μαντικότερο εἶναι ὅτι δίπλα στούς μεγά- στιανικό κόσμο. Περίπου τήν ἴδια ἐποχή λους ἐπισκόπους καί ταυτόχρονα θεολό- ὁ Μέγας Βασίλειος, ἐμπνευσμένος ἀπό γους καί ἐκκλησιαστικούς ἀγωνιστές τῆς τό ταξίδι του στήν Αἴγυπτο (ὅπου πιθα- πόλης, δηλαδή τόν Μέγα Βασίλειο, τόν νόν ἐπισκέφθηκε κοινόβια τοῦ Μεγάλου Μέγα Ἀθανάσιο ἤ τόν ἅγιο Κύριλλο Ἀλε- Παχωμίου), δημιουργεῖ μοναστικές κοι- ξανδρείας, ἀναδεικνύονται καί ἀλληλεπι- νότητες στή Μικρά Ἀσία. δροῦν μαζί τους καί οἱ νέες ἄγιες μορφές τῆς περιθωριοποιημένης ὑπαίθρου καί Ἡ ἄσκηση, βέβαια, ἦταν συστατικό μάλιστα τῆς πιό ἀπομονωμένης καί ἀκα- στοιχεῖο τοῦ εὐαγγελικοῦ ἤθους ἀπό τήν τάλληλης γιά πολιτισμένη ζωή, δηλαδή ἀρχή. Πιθανόν, στόν Συροπαλαιστινό τῆς ἐρήμου. Ὁ Μέγας Ἀντώνιος ὑπῆρξε χῶρο νά ὑπῆρχαν ὁμάδες περιοδευόντων, πατέρας τοῦ μοναχισμοῦ καί ἡ πιό ἐπι- πού ζοῦσαν σέ ἀγαμία καί πτωχεία ὡς δραστική μορφή του, χάρη στή θεολογική ἀπόροια τῆς βαπτισματικῆς ἁποταγῆς ἰδιοφυΐα τοῦ Μεγάλου Ἀθανασίου, πού κάθε Χριστιανοῦ ἤδη ἀπό τά τέλη τοῦ δέν διέβλεψε ἁπλῶς τήν ἐπιρροή πού θά 1ου αἰώνα. Ὅμως, ἡ διακριτή ἔκφρασή εἶχε ὁ μοναχισμός στή χριστιανική ζωή της μέσα στήν ἱστορική πορεία τῆς Ἐκ- (ὅπως θέλουν κάποιοι ἑρμηνευτές πα- κλησίας ὡς μοναχισμός, ὅπως τόν ξέρου- ρουσιάζοντάς τον οὔτε λίγο οὔτε πολύ με, ἐμφανίζεται τόν 4ο αἰώνα κατά βάσιν ὡς ἐκκλησιαστικοπολιτικό καιροσκόπο!), στήν Αἴγυπτο. Εἶναι πάνω ἀπό ἑκατό ἀλλά ἑρμήνευσε θεολογικά τό φαινόμενο χρόνια πού ἡ ἔρευνα προσπαθεῖ νά σκι- τῆς δράσης τοῦ Μεγάλου Ἀντωνίου ὡς αγραφήσει τίς ἀπαρχές καί τίς συνθῆκες ἔπρακτη ἀπόδειξη τῆς θεότητας τοῦ Λό- γένεσής του. Φαίνεται πώς σέ μιά κρίσι- γου πού ἔγινε ἄνθρωπος καί ἔκανε ἐφι- μη περίοδο περί τά μέσα τοῦ 3ου αἰώνα, κτή τήν διάχυση τῆς ἁγιαστικῆς χάριτος ὅταν τό ρωμαϊκό κράτος ἐπιδιώκει μιά στούς ἀνθρώπους πού τόν ἀγαποῦν καί ἀναδιοργάνωση καί ἐπιστροφή σέ παρα- τόν μιμοῦνται. Αὐτό ἦταν τό κεντρικό δοσιακές του ἀξίες, ἐντείνει τήν ἐπιβολή θεολογικό μήνυμα τοῦ Βίου τοῦ καθηγη- τῆς αὐτοκρατορικῆς λατρείας καί διώκει τῆ τῆς ἐρήμου, πού συνέγραψε περί τό συχνά τούς Χριστιανούς πού τήν ἀρνοῦ- 357 ὁ Μέγας Ἀθανάσιος καί πού συνέβα- νται. Στήν Αἴγυπτο, ὅπου ἀνθεῖ ἡ παρα- γωγή κειμένων κανονικῶν καί ἀποκρύ- 28 Ἰανουάριος - Φεβρουάριος 2022 Τεῦχος 1ον

φων γιά λατρευτική χρήση παρουσιάζο- πος ἐπικίνδυνος γιά τόν ἄνθρωπο, θεω- νται προφητικές εἰκόνες γιά τό τέλος τοῦ ροῦνταν ἕδρα τῶν δαιμόνων ἤ τοῦ κακοῦ κόσμου, στό ὁποῖο οἱ πιστοί ὀφείλουν νά αἰγυπτιακοῦ θεοῦ Σέθ. Ταυτόχρονα, στή ἀντισταθοῦν μέ ἀσκητικές πρακτικές. βιβλική παράδοση ἡ ἔρημος εἶναι τόπος Τέτοιο κείμενο εἶναι ἡ ἀπόκρυφη «Ἀπο- ἐπιφανείας τοῦ Θεοῦ (Σινᾶ, ἔρημος τῆς κάλυψη Ἠλία», πού κυκλοφοροῦσε στήν Ἰουδαίας). Οἱ μοναχοί μαρτυροῦν γιά τό Κεντρική Αἴγυπτο. Στήν ἴδια αὐτή πε- δεύτερο, ἐκκαθαρίζοντας ἐξορκιστικά τό ριοχή γεννήθηκε ὁ Μέγας Ἀντώνιος, ἐνῶ πρῶτο, τό κακό. Ἡ ἐξορκιστική δύναμη παραδίπλα, στόν «Κυνοπολίτη νομό», τοῦ Ἀντωνίου μαρτυρεῖται διαρκῶς ἀλλά λίγο ἀργότερα μαρτυροῦνται ἀπό πα- πάντοτε σέ συνάφεια μέ τήν ἐνανθρώ- πύρους κοινότητες ἀσκητῶν μέ ἀλληλο- πιση τοῦ Υἱοῦ καί Λόγου τοῦ Θεοῦ, τή βοήθεια, πού κάποιοι τούς συνδέουν μέ δύναμη τοῦ Ὀνόματός Του. Ἡ ἴδια αὐτή τούς Μελιτιανούς. Μαθαίνουμε ἀπό τόν δύναμη εἶναι ἡ ἔμπρακτη παρουσία τῶν Μέγα Ἀθανάσιο ὅτι ὁ Μέγας Ἀντώνιος Ἐσχάτων μέσα στήν καθημερινή πραγ- ἄκουσε στήν Ἐκκλησία τοῦ χωριοῦ του ματικότητα. Στό ἑξῆς ὁ Ἀντώνιος θά τήν εὐαγγελική φράση «εἰ θέλεις τέλειος ὀνομάζεται «πνευματοφόρος», οἱ μονές εἶναι, ὕπαγε πώλησόν σου τὰ ὑπάρχο- «Ὄρος» (π.χ. Ὄρος τῆς Νιτρίας, Ἅγιο ντα καὶ διάδος πτωχοῖς» κι ἔτσι ξεκίνησε Ὄρος), ἀκόμα κι ἄν εἶναι ἁπλά ὑψώμα- μέ τόν μοναχικό βίο. Ὅμως, λίγο πρίν, τα, γιατί εἶναι εἰκόνα τοῦ «Ὄρους τοῦ ἀναφέρει ὁ Βίος ὅτι ὁ Ἀντώνιος ἀναλο- Κυρίου», πού θά ἔλθει γιά νά κρίνει τόν γιζόταν καθ’ἑαυτόν πῶς οἱ μαθητές στό κόσμο. Τέτοιες καί παρόμοιες εἰκόνες πρῶτο κοινόβιο τῶν Ἰεροσολύμων ἄφη- (λαός Θεοῦ, νέος Ἰσραήλ) χρησιμοποιεῖ ναν τόν κόσμο καί παρέδιδαν τά ὑπάρ- γιά τά κοινόβιά του καί ὁ Μέγας Παχώ- χοντά τους μέ ἀντάλλαγμα τήν οὐράνια μιος στίς ἐπιστολές του. Ὁ Μέγας Βασί- ἐλπίδα. Ἄρα μποροῦμε νά εἰκάσουμε ὅτι λειος πάνω σ’ αὐτή τή βάση θεωρεῖ ὅτι ὁ σχετικός προβληματισμός στά τέλη τοῦ στίς μοναστικές κοινότητες κρύβεται ἡ 3ου αἰώνα ἦταν ἔντονος γιά τόν ρόλο καί βασική ποιότητα ζωῆς τοῦ εὐαγγελικοῦ τήν ταυτότητα τοῦ Χριστιανοῦ. ἤθους, πού οὐσιαστικά διαπερνᾶ κάθε ἐκκλησιαστική κοινότητα γενικῶς. Ἔτσι, Βεβαίως, σέ πόλεις καί χωριά ὑπῆρ- ὁ μοναχισμός στήν ἐξέλιξή του ἀπό τόν χαν ἀσκητές πού ζοῦσαν μέ πτωχεία 3ο πρός τόν 4ο αἰώνα γίνεται μιά δυναμι- καί προσευχή. Ὅμως, ὁ Μέγας Ἀντώ- κή καί καινοτόμος ἀπάντηση στό ἐρώτη- νιος, ἀφοῦ μαθήτευσε γιά λίγο σ’ ἕναν μα πῶς πρέπει νά ὁριοθετηθεῖ ἡ ταυτό- ἀπ’ αὐτούς, καινοτόμησε μέ τό νά φύγει τητα τοῦ Χριστιανοῦ ἀπό τόν «κόσμο» στήν ἔρημο, φυγή γιά τήν ὁποία, ὅπως στίς νέες συνθῆκες μετά τήν περίοδο τῶν παραδέχθηκε ὁ γέροντάς του, «οὐδέπω» διωγμῶν μεταφέροντας στή ζωή του τήν ὑπῆρχε «τοιαύτη συνήθεια». Ἡ ἔρημος ἐμπειρία τῆς Βασιλείας τοῦ Θεοῦ. εἶχε ἕνα βαρύ σημασιολογικό φορτίο. Τό- Τεῦχος 1ον Ἰανουάριος - Φεβρουάριος 2022 29

ΚΑΝΟΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Εἰσαγωγή στό Κανονικό Δίκαιο καί τήν Κανονική Οἰκονομία (ΙΖ΄) Ἡ μέθοδος τῆς κανονοθέσπισης καί τῆς κανονοθεσίας ἐντός/ἐκ μέρους τῆς Ἐκκλησίας (Α΄ χιλιετία)-Β (β) Σεβ. Μητροπολίτου Περιστερίου κ. Γρηγορίου Καθηγητοῦ Κανονικοῦ Δικαίου Θεολογικῆς Σχολῆς Ε.Κ.Π.Α. Ἐν τέλει, ἡ Πενθέκτη Οἰκουμενική Ἐκκλησία ὑπῆρξε μόνον Οἰκουμενική Σύνοδος ὑπῆρξε μία, θά τολμού- Σύνοδος, τό ἐξαιρετικό καί μοναδικό, τό σαμε νά τήν ἀποκαλέσουμε, μοναδική μή θεσμικό καί ἀπρόβλεπτο αὐτό ἐκκλη- «κανονοκαταιγίδα» καί «κανονοστι- σιο-κανονικό δισδιάστατο γεγονός (→ βάδα», καθώς καί ὁ «κανονοβολώνας» συνοδικοί Πατέρες μέ τήν ἐπιστασία τοῦ στήν δισχιλιετῆ ζωή τῆς Ἐκκλησίας. Ἁγίου Πνεύματος), καί οὐδείς ἕτερος. Ὅλοι οἱ ἱεροί Κανόνες τῶν τεσσάρων Μέ ἄλλα λόγια, ἅπαντες οἱ Ἱεροί Κανό- [Α΄-Δ΄] Οἰκουμενικῶν Συνόδων (συνολι- νες εἶναι καρπός ἑνός χαρισματικοῦ γε- κά 66), οἱ ὁποῖοι θεσπίστηκαν πρίν ἀπό γονότος μέσα στήν Ἐκκλησία, τό ὁποῖο τήν Πενθέκτη, μέ τήν Πενθέκτη καί μετά εἶναι ἡ Οἰκουμενική Σύνοδος. Γιά τόν τήν Πενθέκτη Οἰκουμενική Σύνοδο κα- λόγο αὐτόν, παρέλκει ἡ ἱεραρχική τους νονοκαταστάθηκαν, ἀφοῦ προηγουμέ- διαβάθμιση αὐθεντίας, πού ἐπικράτησε νως ἐπικυρώθηκαν καί κατοχυρώθηκαν ἀστόχως ἀργότερα, ὅπως θά διαφανεῖ συνοδικά ἀπό αὐτήν καί χάρη σέ αὐτήν, παρακάτω· θά μποροῦσε νά θεωρεῖται ἰσόκυροι, ἐφάμιλλοι καί ἰσότιμοι, ἰσοβα- αὐτή, γιά λόγους καθαρά πρακτικούς, ρεῖς καί ἰσοδύναμοι. Τό αὐτό ἐποίησε θεματική μόνον κατάταξη!… Ἡ ἀστο- στήν συνέχεια καί στήν ἴδια προοπτική χία αὐτή, νομικῆς κυρίως προέλευσης, καί ἡ Ζ΄ Οἰκουμενική Σύνοδος (787) μέ ἐπεκτείνεται καί στό ἰσόκυρο τῶν Ἱερῶν τόν ἀνάλογο ad hoc 1ο κανόνα της. Ἑπο- Κανόνων. Ἄς εἰπωθεῖ ἐδῶ μία φορά γιά μένως, οἱ ἱεροί Κανόνες πού διαθέτουμε πάντα ὅτι, μέ τόν κανονιστή ἐπικυρωτι- σήμερα σέ ὅλες τίς Κανονικές Συλλογές κό καί συστατικό κανόνα 2, ἡ Πενθέκτη τῆς Β΄ χιλιετίας εἶναι ὅλοι μιᾶς καί μόνης Οἰκουμενική Σύνοδος ἰσοκύρωσε ὅλα τά γενεσιουργοῦ προελεύσεως, ἤτοι συνοδι- προαναφερθέντα τέσσερα (4) εἴδη ἱερῶν κῆς προελεύσεως, εἶναι Κανόνες ἰσόκυ- Κανόνων (Ἀποστολικούς Κανόνες, Κα- ρα καί ὁμοδύναμα Συνοδικοί καί δή νόνες Οἰκουμενικῶν Συνόδων, Κανόνες [τῆς Πενθέκτης, Ζ΄ καί Η΄] Οἰκουμενικῶν Τοπικῶν Συνόδων καί Πατερικούς Κανό- Συνόδων. Τό γεγονός αὐτό συνεπάγε- νες). Αὐτό σημαίνει ὅτι ὅλοι οἱ 770 Ἱεροί ται αὐτοδίκαια ὅτι Κανονοθέτης στήν Κανόνες τῆς Ἐκκλησίας εἶναι ἰσόκυροι 30 Ἰανουάριος - Φεβρουάριος 2022 Τεῦχος 1ον

καί ὁμοδύναμοι, μέ τίς τρεῖς (3) διαδο- ἀποσπᾶ καί δανείζεται τά κείμενά τους, χικές Οἰκουμενικές Συνόδους [Πενθέ- προβαίνοντας σέ ἐργογραφική ὀνομαστι- κτη-691, Ζ΄-787 καί Η΄-879/880] νά τούς κή ἀναφορά προέλευσης τοῦ κάθε πα- ἐξισοδυναμοῦν συνοδικά καί νά τούς τερικοῦ κειμένου, τό ὁποῖο, ὅμως, ἀπό ἐπικυρώνουν ἰσόκυρα, λήγοντας τό ζή- τήν στιγμή ἐκείνη, γίνεται καί κανονικό, τημα ἅπαξ διά παντός. Κατά συνέπεια, καί πατερικῶς ἐπώνυμο, καί ἐφάμιλλο μεταξύ τῶν τεσσάρων διαφορετικῶν καί ἰσόκυρο τῶν ἱερῶν Κανόνων τῶν προελεύσεων ἱερῶν Κανόνων δέν ὑφί- προερχόμενων ἀπό Οἰκουμενικές Συνό- σταται ἄνιση ἤ ἑτεροβαρής ἐκκλησιακή δους. Γιά παράδειγμα, οἱ ἀναδειχθέντες αὐθεντία, ὅπως διατείνονται οἱ νομικάρι- 92 Κανόνες τοῦ Μεγάλου Βασιλείου, οι στά «Ἐγχειρίδια τοῦ Ἐκκλησιαστικοῦ ἀρχιεπισκόπου Καισαρείας τῆς Καππα- Δικαίου» τῶν Νομικῶν Σχολῶν σέ ὅλη δοκίας, εἶναι κατά βάσιν Ἐπιστολές, ἐκ τήν διάρκεια τῶν τριῶν τελευταίων αἰώ- τῶν ὁποίων οἱ περισσότερες ἀπευθύνο- νων (19ος-21ος αἰ.) καί ὅπως πιστεύεται νταν «πρὸς Ἀμφιλόχιον Ἰκονίου», ἄλλη ἀπό τήν ἐπιβληθεῖσα καί στούς χώρους «πρὸς Διόδωρον Ταρσοῦ» καί ἄλλες τῆς Ἐκκλησίας κυρίαρχη καί καλά κρα- πρός «Χωροεπισκόπους» τῆς Καππα- τοῦσα νομική αὐτή ἀντίληψη. δοκίας. Ἔτσι, συνοδικά –καί ὄχι ἀπό προσωπική πρωτοβουλία– προέκυψαν Εἰδικώτερα, ὅσον ἀφορᾶ στούς Κανό- οἱ Πατερικοί Κανόνες ἤ, ἄλλως πως καί νες τῶν δεκατριῶν (13) ἐγκρίτων Πατέ- λιγώτερο δόκιμα, οἱ «Κανόνες τῶν Πα- ρων, ἔχει σημασία νά τονισθεῖ ἐδῶ καί τέρων» τῆς Ἐκκλησίας. Ἑπομένως, ἄς τό ἑξῆς. Εἰπώθηκε μόλις παραπάνω καί τονισθεῖ καταληκτικά καί πάλι ὅτι κανο- εἶναι ἀπολύτως σαφές ὅτι κανείς Πατέ- νοθέτης στήν Ἐκκλησία ὑπῆρξε ἀποκλει- ρας τῆς Ἐκκλησίας δέν συνέγραψε ad στικά καί μόνον ἡ Οἰκουμενική Σύνοδος2, hoc Κανόνες. Ἡ Πενθέκτη Οἰκουμενική ἡ ὁποία ἔγινε ὁ κύριος διαμορφωτής τῆς Σύνοδος προσέλαβε ἀπό τά ἔργα τους Κανονικῆς Παράδοσης τῆς Ἐκκλησίας πανομοιότυπα ἀποσπάσματα ἤ τά δα- καί ἡ ὁποία ἀπηχεῖ, σέ κάποια δεδομένη νείστηκε ἀπό κάποιες ἰδιωτικές Κανο- ἀρχαϊκή ἤδη χρονική στιγμή, αὐτό πού νικές Συλλογές1 –πού εἶχαν προβεῖ σέ ὀνομάζουμε σήμερα –ὄχι καί τόσο εὔ- μία ἀνάλογη προεργασία– τούς ἔδωσε στοχα– τό Κανονικό «συνειδός» τῆς Ἐκ- μορφή κανονικῆς νόρμας καί τούς ἔθε- κλησίας, ἀντί τοῦ ὀρθώτερου «Κανονική σε σέ ἀριθμητική σειρά, ἀναγράφοντας αὐτεπιγνωσία τῆς Ἐκκλησίας». στήν ἐπικεφαλίδα καί τό ὄνομα τοῦ κάθε συντάκτη Πατέρα. Θά μποροῦσε νά κά- Καί, τέλος, στήν ἀπόπειρά μας αὐτή νει χρήση τῶν κειμένων τους καί νά τά νά ἐμβαθύνουμε στούς Ἐκκλησιακούς δημοσιεύσει, θεσπίζοντάς τα ὡς Κανόνες Κανόνες, στήν μέθοδο καί τήν μεθοδο- ἀποκλειστικά «δικῆς της προελεύσεως». λογία τῆς κανονοθεσίας καί τῆς κανο- Ἐν τούτοις, ἀπό καθαρά …“ἀκαδημαϊ- νολογίας, κατ’ ἀντιδιαστολήν πρός τούς κή συνέπεια”, γιά νά χρησιμοποιήσου- Πολιτειακούς Νόμους, τήν μεθοδολογία με ἕναν σύγχρονο ὅρο, ἡ Σύνοδος αὐτή τῆς νομοθεσίας καί τῆς νομολογίας, εἶ- Τεῦχος 1ον Ἰανουάριος - Φεβρουάριος 2022 31

ναι πολύ σημαντικό νά ἀποφύγουμε τήν μικιστικῆς] ἀπολυτοποίησης τῶν Ἱερῶν καθιερωμένη πλέον στούς κόλπους τῆς Κανόνων (κανονομονισμός), κάτι πού Ἐκκλησίας διολίσθηση, δηλαδή τήν συ- ἐξ ὁρισμοῦ συνιστᾶ ἕναν κανονολογικό στημική διολίσθηση τῆς νομικῆς [καί νο- ἀρειανισμό «γυμνῇ τῇ κεφαλῇ»… ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ. 1. Πβ. Παῦλος Μενεβίσογλου, Ἱστορικὴ εἰσαγωγὴ εἰς τοὺς Κανόνας τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, Στοκχόλμη 1990, σ. 55-73 καί 83-91. 2. Πρόκειται, συνοψίζοντας, γιά τήν Δ΄-451 (κανόνας 1), τήν Πενθέκτη-691 (κανόνας 2) καί τήν Ζ΄-787 (κανόνας 1) Οἰκουμενικές Συνόδους, δίπλα στίς προηγηθεῖσες Α΄-325, Β΄-381 καί Γ΄-431 Οἰκουμενικές Συνόδους, οἱ ὁποῖες θέσπισαν αὐτόνομα ἱερούς Κανόνες. Ἅπασες καί σύμπασες αὐτές οἱ Οἰκουμενικές Σύνοδοι, ὁμοθυμαδόν καί ἀπό κοινοῦ, ἀπαρτίζουν τόν ἐπονομαζόμενο συνοπτικά ἐδῶ Κανονοθέτη τῆς Ἐκκλησίας. Ἐπάνω: Ἄποψη τῆς Φώκαιας στή Μ. Ἀσία. Κάτω: Ἄποψη τῆς Μαρμαρίδας (ἀρχαίου Φύσκου καί μετέπειτα Μαρμαρίτσι) στή Μ. Ἀσία. Ἀπό τό βιβλίο τοῦ J.H. Allan, A Pictorial Tour in the Mediterranean: Including Malta-Dalmatia- Turkey-Asia Minor etc., London: Longman, Brown, Green, and Longmans 1843 32 Ἰανουάριος - Φεβρουάριος 2022 Τεῦχος 1ον

TΟ ΑΓΡΙΕΛΑΙΟΝ ΕΙΣ ΚΑΛΛΙΕΛΑΙΟΝ «Ὁ πρὶν βέβηλος τόπος», ἡ Παναγία τῶν Χαλκέων καί οἱ ἅγιοι Γρηγόριοι Σταύρου Γουλούλη Δρος Βυζαντινῆς Τέχνης ἩΠαναγία τῶν Χαλκέων εὑρισκόμε- (213-π.270) (ἑορτ. 17 Νοε.), δεύτερος ὁ νη στήν ἀγορά τῆς Θεσσαλονίκης Γρηγόριος Νύσσης (κέντρο, ἀριστερά) κτίσθηκε ὡς ταφικός ναός τό 1028 σύμ- (335-394) (ἑορτ. 10 Ἰαν.), τρίτος ὁ Γρηγό- φωνα μέ τήν κτιτορική ἐπιγραφή: «Ἀφι- ριος Ἀκραγαντῖνος (ἄκρη, δεξιά) (7ος αἰ.) ερώθη ὁ πρὶν βέβηλος τόπος εἰς ναὸν (ἑορτ. 23 Νοε.) καί τέταρτος ὁ Γρηγόρι- περίβλεπτον τῆς Θεοτόκου…» ἀπό τόν ος Ἀρμενίας (257-331) (ἑορτ. 30 Σέπ.). Κατεπάνω Λογγιβαρδίας Νοτίου Ἰταλί- Ἐπικεφαλῆς εἶναι, κατά μίαν ἔννοιαν, ὁ ας πρωτοσπαθάριο Χριστόφορο, τή σύ- ἐπίσκοπος Νεοκαισαρείας Πόντου, μαθη- ζυγό του Μαρία καί τά τέκνα τους Νι- τής τοῦ Ὠριγένη, ὡς γενάρχης τῶν Γρηγο- κηφόρο, Ἄννα καί Κατακαλή. Πρόκειται ρίων!4 Ἡ κεντρική θέση πού ἔχει ὁ χῶρος γιά ἀνώτατο ἀξιωματοῦχο τοῦ στρατοῦ. ὑποδηλώνει ὅτι οἱ τέσσερις ἱεράρχες εἶναι 1 Ὁ κτίτορας ταυτίζεται μέ τόν Χριστό- ταυτόχρονα καί οἱ ἐπικεφαλῆς τῶν ἁγίων φορο Βούργαρη, πιθανῶς ὑφιστάμενο ὅλου τοῦ προγράμματος. Πλαισιώνονται τοῦ Γρηγορίου Διογένη, ἀνώτατου δι- ἀπό συμπληρωματικές “εἰδικότητες”, οικητῆ Βουλγαρίας (Κ.Δ. Βαλκανικῆς) ἰατρούς ἁγίους (Κοσμᾶ, Δαμιανό, κ.ἄ.), (1018 κ.ἑ.). Ὁ Χριστόφορος μετατέθηκε ἀλλά καί ἁγίους Διακόνους (Στέφανος τό 1028 στήν Ἰταλία.2 καί Εὖπλος). Οἱ συλλειτουργοῦντες εἶναι “γρήγοροι” σάν στρατιῶτες, στήν ὑπηρε- Ἡ στρατιωτική λογική του ἔχει ἀπο- σία τοῦ λαοῦ, ἀνώτεροι καί κατώτεροι τυπωθεῖ στό πρόγραμμα. Ὑποβάλλεται ἀξιωματικοί καί βοηθοί. Τό ὄνομα Γρη- στό μέτωπο τῆς κόγχης τό πιό ἐπιφα- γόριος δηλώνει τόν γρήγορο ἄνθρωπο καί νές σημεῖο, μέ τήν ἐπιγραφή: «Ὁρῶν τὸ ἀποτελεσματικό, ὅποτε κατά μία ἔννοια βῆμα τῆς τραπέζης Κ(υρίο)υ στῆθι τρέ- οἱ Γρηγόριοι δίνουν τόν ρυθμό σέ ὅλους μων ἄν(θρωπ)ε ….. Χ(ριστὸ)ς γὰρ ἔνδον τούς ἁγίους. Εἶναι προσωπική ἐπιλογή θύεται καθημέραν κ(αὶ) τάγματα Ἀσω- ἑνός στρατιωτικοῦ χρηματοδότη. Συνα- μάτων Ἀγγέλων λειτουργικῶς κυκλοῦσιν φῆ ἑρμηνεία μπορεῖ νά ἔχει τό ἐπίθετο αὐτῷ ἐν φόβῳ».3 Ἐξίσου ἀποτυπώνεται πού προσλαμβάνει ὁ ἅγιος Γεώργιος ὡς στό Ἱερό Βῆμα, τήν ὁμάδα τῶν Συλλει- «Γοργός», τόν ὁποῖο ἀνέδειξαν στρατι- τουργούντων, ὅπου εἰκονίζονται τέσσε- ωτικοί ἀκρίτες ἕως τόν Κωνσταντῖνο Θ΄ ρις ἅγιοι Γρηγόριοι: Ὁ πιστός, ἄν σταθεῖ Μονομάχο (α´ μισό 11ου αἰ.).5 [Κάτι ἀνά- ἐμπρός, θά δεῖ: πρῶτος τῇ τάξει (κέντρο, λογο διαφαίνεται στόν Ἅγιο Νικόλαο Δι- δεξιά) εἶναι ὁ Γρηγόριος Θαυματουργός Τεῦχος 1ον Ἰανουάριος - Φεβρουάριος 2022 33

ασορίτη στή Νάξο (σέ δύο φάσεις β΄ μισό ξη τάφων, ἐπιτείνει τόν χαρακτῆρα τοῦ 11ου αἰ.)]6. Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος, προγράμματος, πού ἀναπαριστᾶ τή βα- συνήθως εἰκονιζόμενος ὡς συλλειτουρ- σιλεία τοῦ Θεοῦ ἐχούσης τήν εἰκόνα τῆς γῶν, ἔδωσε τή θέση του στούς ἄλλους (στρατιωτικῆς) ἱεραρχίας τοῦ βυζαντινοῦ Γρηγορίους. Πιθανόν ὡς μετριοπαθής χα- κράτους. Πιθανόν ὑπονοεῖται ἡ νίκη πρός ρακτήρας, πού παραιτήθηκε ἀπό ἀρχιε- τόν προϋπάρξαντα «βέβηλο τόπο», ὅπως πίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, δέν ται- ἐκτιμᾶται ἕνα ἐθνικό κτίσμα, μέρη τοῦ ρίαζε στόν στρατιωτικό χαρακτήρα τοῦ ὁποίου ἦταν ἐντοπισμένα ψηφιδωτά τοῦ προγράμματος! ὅλου χώρου. Ἀλλά μέσα στό κέντρο τῆς ἀγορᾶς τί νόημα ἔχει νά λέγεται τόν 11ο Ἡ ταφική εἰκονογραφία, ὅπως ἔδειξε αἰ. «βέβηλος» ἕνα ἀρχαῖο ἱερό κτίσμα; ἡ Ἄννα Τσιτουρίδου (σημ. 1, λόγῳ πα- Μήπως ἦταν κάτι ἄλλο, χῶρος συναγω- ρουσίας τῆς Ἀναλήψεως στόν τροῦλλο ἤ γῶν μέχρι καί τόπος λατρείας εἰδωλολα- τῆς Δευτέρας παρουσίας στόν νάρθηκα), τρῶν, ἀλλά Σλαύων; πού ἐπιβεβαιώνεται καί μέ τήν ὕπαρ- ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ. 1. A.A. Tsitouridou, \"Die Grabkonzeption des ikonographischen Programms der Kirche Panagia Chalkeon in Thessaloniki\", JÖB 32/5 (1982) 435-441. Ἄννα Τσιτουρίδου, Η Παναγία των Χαλκέων, Θεσσαλονίκη: ΙΜΧΑ 31998. 2. Paul Stephenson, The Legend of Basil the Bulgar-Slayer, Cambridge University Press, Cambridge 2003, σ. 44-45. Πβ. G. Zacos - J. Nes- bitt, (eds.), Byzantine lead Seals, II, 429, nr. 969. 3. Τό ἴδιο κείμενο ἀπαντᾶ στόν Ἅγιο Ἀχίλλιο Πρέσπας, στό 1ο στρῶμα στή βάση τοῦ τεταρτοσφαιρίου τῆς ἁψίδας, βλ. Ν.Κ. Μουτσόπουλος, Η βασιλική του Αγίου Αχιλλίου στην Πρέσπα, Θεσσαλονίκη, 1999, σ. 51-54, 205-209. Ἀπαντᾶ σέ παραλλαγή μόνον στήν Κόκκινη Παναγία στήν Κόνιτσα (ἀρχές 15ου αἰ.), βλ. Radošević- Maximović, \"A byzantine Epigram from the St. Achillius Basilica at Mala Prespa\", ZRVI 12 (1970) 9-13. Μ. Panayotidi, \"La peinture monumentale en Grèce de la fin de l’ iconoclasme jusqu'à l’ avenement des Comnenes (843- 1081)\", C.Arch. 34 (1986) 75-108, 84. 4. Τόν βίο του συνέγραψε ὁ Γρηγόριος Νύσσης, πού ἐκθέτει τό πρόγραμμα τῆς κατά Χριστόν Πολιτείας στό ρωμαϊκό κράτος, βλ. Byron Macdougall, \"Gregory Thaumaturgus. A platonic Lawgiver\", DOP 70 (2016) 25-42, 32 κ.ἑ. 5. B. Κατσαρός, \"Άγιος Γεώργιος ο Γοργός: Η αλληγορική ερμηνεία στην εννοιολογική μετάλλαξη του επιθέτου\", ZRVI 50 (2013) 505-519, ὅπου ἀποκτᾶ τίς ἑξῆς ἰδιότητες: ἀκρίτης, γεωργός, στρατιώτης, προστάτης τοῦ νεροῦ, δρακοντοκτόνος, ταχύς προστάτης, ἔφιππος τρομερός πολεμιστής, προστάτης τοῦ αὐτοκρατορικοῦ Οἴκου, ἰδιαίτερα τοῦ ἀνακτόρου τῶν Μαγγάνων καί ἀργότερα τοῦ σερβικοῦ βασιλικοῦ οἴκου, ὅπως ἡ μονή τοῦ Ἁγίου Γεωργίου Γοργοῦ στά Σκόπια). 6. Στόν νάρθηκα ὑπάρχουν δύο τάφοι, ἡ σύνθεση τῆς Δευτέρας Παρουσίας καί κτιτορική παράσταση μέ δεόμενον στόν στρατιωτικό ἅγιο Γεώργιο, βλ. Μυρτάλη Ἀχειμάστου-Ποταμιάνου, Ἅγιος Γεώργιος ὁ Διασορίτης τῆς Νάξου, εἰκ. 1 (ἀρ. 109, 118, 119, 131), 18-19 (εἰκ. 2), 27-28, 29-31 (εἰκ. 105). (Ὁ τάφος στό δεξιό μέρος τοῦ νάρθηκα κοντά στήν κτιτορική παράσταση προοριζόταν γιά τόν κτίτορα, πιθανόν στρατιωτικό ἤ ἀξιωματοῦχο;). Βυζαντινό ὑδραγωγεῖο στό Σελτζούκ (Ἅγιος Θεολόγος), δίπλα στην Έφεσο, ἀπό τό βιβλίο τοῦ Ε. Rey, Voyage pittoresque en Grèce et dans le Levant fait en 1843-1844, Lyon: Perrin 1867 34 Ἰανουάριος - Φεβρουάριος 2022 Τεῦχος 1ον

ΑΓΙΟΛΟΓΙΑ - ΚΕΛΤΙΚΟΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ Ὁ Χριστιανισμός στά Βρετανικά νησιά Χ. Ἡ ὀργάνωση τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἀγγλίας μέχρι τήν ἐποχή τοῦ Θεοδώρου Ἀρχιμ. Παντελεήμονος Τσορμπατζόγλου Δρος Θεολογίας - Ἱ. Προϊστ. Ἱ.Ν. Ἁγίων Ἀναργύρων Ψυρρῆ Τήν ἐποχή τῆς ἐλεύσεως τοῦ ἀρχι- στό Wessex, ὅπου χειτονονήθηκε ἀπό τόν επισκόπου Θεοδώρου, σέ γενικές ἐπίσκοπο Wine τοῦ Winchester (ἀπό τό γραμμές ἡ κατάσταση τῆς Ἐκκλησίας 662)4 καί δύο Βρετανούς, δηλ. Οὐαλούς στήν Ἀγγλία εἶχε διαμορφωθεῖ ὡς ἑξῆς.1 ἐπισκόπους. Κανένας ἀπό αὐτούς τούς Ἡ ἕδρα τοῦ Canterbury παρέμεινε κενή ἐπισκόπους δέν ἀναγνωριζόταν ἀπό τή γιά πέντε χρόνια, μέ συνέπεια ἡ παρατε- Ρώμη, διότι ὁ μέν Wine ἦταν μή κανονι- ταμένη ἀπουσία ἀρχιεπισκόπου νά ἐπι- κά ἐγκατεστημένος ἀπό τόν βασιλέα τῶν φέρει τόν εὐρύτερο ἀποσυντονισμό τοῦ δυτικῶν Σαξόνων, ἄν καί εἶχε κανονικά ἐκκλησιαστικοῦ βίου καί τήν ἐμφάνιση χειροτονηθεῖ στήν Γαλλία, καί οἱ ἄλλοι πολλῶν ἀνωμάλων καταστάσεων· ἐκτός δύο ἐπειδή ἀκολουθοῦσαν τό Κέλτικο τυ- αὐτοῦ, ἡ πανώλης, ἡ ὁποία ὁδήγησε στόν πικό. Ὁ Chad ἐπέστρεψε ἀπό τό Wessex τάφο τόν ἀρχιεπίσκοπο Δευσδέδιτ, εἶχε στήν Northumbria γιά νά ἀναλάβει τά ἐπιπτώσεις καί σέ πολλούς ἄλλους ἐπι- καθήκοντά του, ἀλλά ἄν καί ἐγκαταστά- σκόπους.2 Ὁ ἐπίσκοπος Colamn τῆς No- θηκε ἐκεῖ, τά πράγματα περιεπλάκησαν rthumbria, ὁ ὁποῖος δέν ἀποδέχθηκε τίς ἄσχημα ὅταν τό 666 ὁ ἐπίσκοπος Wilfrid ἀποφάσεις τῆς συνόδου τοῦ Whitby, μαζί ἐπέστρεψε ἀπό τήν Neustria στήν θέση μέ πολλούς ἄλλους ὁμόφρονές του ἱερεῖς του. Τέλος, ἡ ὁμαλότητα ἐπανῆλθε ἀπό καί μοναχούς ὁδηγήθηκαν στήν εξορία τόν Θεόδωρο, μετά τό 669, ὅταν ὁ Chad καί ὁ διάδοχός του Tuda πέθανε ἀπό καταστάθηκε τελικά στήν ἕδρα του.5 Ὁ τήν πανώλη λίγο καιρό μετά τήν χειρο- Chad ἀποσύρθηκε καί ἀνέλαβε ἡγούμε- τονία του.3 Ἡ κατάσταση περιεπλάκη μέ νος στό μοναστήρι τοῦ Lastingham καί τόν Wilfrid, διάδοχο τοῦ Tuda, ὁ ὁποῖος ἀργότερα ἀναδείχθηκε ἐπίσκοπος στήν ἀντικανονικά ἀντικαταστάθηκε ἀπό Mercia. Ὁ Wine ἀργότερα ἦρθε σέ ρήξη τόν Chad, ἐπειδή ὁ πρῶτος εἶχε λάβει μέ τόν βασιλέα Cenwalh καί ἀπομα- τό μέρος τοῦ προστάτου του βασιλέως κρύνθηκε ἀπό τήν ἕδρα του, ἀλλά μετά Alchfrith τῆς Deira ἐναντίον τοῦ πατέρα ἀπό περιπέτειες βρῆκε καταφύγιο στόν τοῦ Oswiu τῆς Northumbria. Ὁ Chad, ὁ Wulfhere, βασιλέα τῆς Mercia,6 ὁ ὁποῖος ὁποῖος ἀπεστάλη στό Canterbury γιά νά τόν ἐγκατέστησε στό Λονδίνο (666), χειροτονηθεῖ, γνωστοῦ ὄντος ὅτι ὁ ἀρ- μετά ἀπό τήν καταβολή σεβαστοῦ χρη- χιεπίσκοπος εἶχε ἀποβιώσει, κατέληξε ματικοῦ ποσοῦ.7 Τεῦχος 1ον Ἰανουάριος - Φεβρουάριος 2022 35

Συμπερασματικά, τήν ἐποχή τῆς ἀφί- καί τοῦ Kent δεν διέθεταν ἐπισκόπους ξεως τοῦ Θεοδώρου, Μάιος τοῦ 669, τά καί μόνον ἡ Ὑόρκη εἶχε τόν, ἀντικανονικό, βασίλεια τῆς Mercia, Wessex, East Anglia Chad καί τό Λονδίνο τόν σιμωνιακό Wine. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ. 1. Γενικά, βλ. Stenton, Anglo-Saxon England, ὅ.π., σ. 132-142· Brooks, The Early History of the Church of Canterbury, ὅ.π., σ. 68- 69· Dunn, The Christanization of Anglo- Saxons, ὅ.π., σ. 109-127 2. Πβ. J.R. Maddicot, \"Plague in seventh-century England\", Past and Present 156 (1997) 7-54. 3. Βλ. Fraser, From Caledonia to Pictland, ὅ.π., σ. 193· Grimmer, \"Columban Christian influence in Northumbria, before and after Whitby\", ὅ.π. 4. Ὁ Βέδας ἀναφέρει ὅτι ὁ Wine εἶχε χειροτονηθεῖ στό βασίλειο τῶν Φράγκων καί ὅτι ὁ βασιλέας Cen- walh τοῦ Οὐέσσεξ τόν ἐγκατέστησε ὡς ἐπίσκοπο τοῦ Winchester μετά τή ρήξη μέ τόν προη- γούμενο ἐπίσκοπο, Agilbert, Ἐκκλησιαστική Ἱστορία, IΙI, 7. 5. Βλ. Mayr-Harting, The coming of Christianity to Anglo-Saxon England, ὅ.π., σ. 129-147· D. Kirby, \"Bede, Eddius Stephanus and the Life of Wilfrid\", English Historical Review 98 (1983) 101-114· C. Cubitt, \"Wilfrid's “Usurping Bishops”: Episcopal Elections in Anglo-Saxon England c.600-c.800\", Northern History 25 (1989) 18-38· Fraser, From Caledonia to Pictland, ὅ.π., σ. 190-191,193-194· Woods, Whitby, Wilfrid, and Church-State Antagonism, ὅ.π., σ. 139-147. Γιά τήν προσωπικότητα καί τό ἔργο τοῦ Wilfrid, βλ. J. Nankivell, Saint Wilfrid, [SPCK], London 2002. Ἀκόμη, βλ. F. Miller - A. Vandome - J. McBrewster (ἔκδ.), Wilfrid: Heptarchy, Vita Sancti Wilfrithi, Synod of Whitby, Oswald of Northumbria, Archbishop of Canterbury, Liturgy, Diocese, Pope Agatho, Monasticism, Celtic Christianity, Rule of Saint Benedict, [Alphascript Publishing], Muritius 2009· M. Zi- egler, \"The Ripon Connection? Willibrord, Wilfrid, and the Mission to Frisia\", The Heroic Age 6 (2003), ἠλεκτρν. περιοδ. http://www.mun.ca/mst/heroicage/issues/6/ziegler.html. 6. Ἀφοῦ πρῶτα ξαναχειροτονήθηκε ἀπό τόν Θεόδωρο, βλ. Βέδας, Ἐκκλησιαστική Ἱστορία, IΙI, 24. 7. Βλ. Kirby, The Earliest English Kings, ὅ.π., σ. 49, 95. Τοπίο στήν Ξάνθο τῆς Μ. Ἀσίας, ἀπό τό βιβλίο τοῦ Τεῦχος 1ον Ch. Fellows, Lycia, Caria, Lydia, London: Messrs. Paul and Dominic Colnaghi 1847 36 Ἰανουάριος - Φεβρουάριος 2022

ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ, ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ: Η ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΟΥΣ ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ Ἡ στωική θεώρηση τῆς ἀρετῆς Ἑλένης Κακλαμάνου Δρος Φιλοσοφίας Ἡφιλοσοφική σκέψη τῶν ἑλληνιστι- ἡ ἠθική στόν καρπό καί ἡ φυσική στή γῆ κῶν σχολῶν καί ἰδιαιτέρως τοῦ ἤ τά δένδρα. Ἀντικείμενο καί τῶν τριῶν στωικισμοῦ ἔχει ἀναβιώσει στίς ἡμέρες μερῶν τῆς φιλοσοφίας εἶναι ἡ μελέτη τοῦ μας, καθώς ὁ σύγχρονος ἄνθρωπος βρί- ἔλλογου σύμπαντος. Ἡ μελέτη τῆς φύ- σκεται ἀντιμέτωπος μέ κάθε εἴδους κρί- σης καί τῶν κοσμικῶν φαινομένων ἀπό σεις.1 Ὁ ὅρος «στωικός», ὅπως καθιερώ- τίς ἑλληνιστικές σχολές φιλοσοφίας τίθε- θηκε στή φιλοσοφική ὁρολογία ἀλλά καί ται οὐσιαστικά στήν ὑπηρεσία τοῦ ἀν- στήν καθημερινή ζωή, σημαίνει ἐκεῖνον θρώπου. Τήν ἑλληνιστική περίοδο, ὅταν πού ἔχει τήν ἱκανότητα νά ἀντιμετωπί- ἐπέλεγε κάποιος μιά σχολή, δέν ἐπέλε- ζει τίς ἀντιξοότητες τῆς ζωῆς, αὐτόν πού γε ἁπλῶς μιά μέθοδο νά γνωρίζει, ἕναν διαθέτει ψυχικό σθένος. Στωική χαρα- τρόπο σκέψεως ἤ κάποιες συγκεκριμένες κτηρίζεται ἡ στάση ἀξιοπρέπειας σέ μιά γνώσεις. Ἐπέλεγε ἕναν τρόπο ζωῆς. δύσκολη κατάσταση πού ἔχουμε νά ἀντι- μετωπίσουμε στή ζωή, ὁπότε ἐπιδεικνύ- Κεντρική ἔννοια τῆς στωικῆς ἠθικῆς εἶ- ουμε ἐλεύθερα καί ἀβίαστα ἐγκαρτέρη- ναι ἡ φύση, ταυτόσημη μέ τόν θεό καί τόν ση. Ἡ σημασία τῆς στωικῆς φιλοσοφίας «ὀρθό λόγο»· σκοπός τῆς ζωῆς εἶναι τό εἶχε ἀναγνωριστεῖ, αἰῶνες πρίν, καί ἀπό ὁμολογουμένως ζῆν ἤ ὁμολογουμένως τούς περισσότερους Πατέρες τῆς Ἐκκλη- τῇ φύσει ζῆν. Οἱ στωικοί ὑποστήριζαν ὅτι σίας, οἱ ὁποῖοι ἀναγνώρισαν τήν ἐξαιρε- τό νά ἀκολουθεῖ κανείς τή φύση σημαί- τική ἀξία τῆς στωικῆς ἠθικῆς, μέ ἰδιαίτε- νει νά ἀκολουθεῖ τόν λόγο καί ἐν τέλει ρη ἔμφαση στίς ἔννοιες τοῦ καθήκοντος νά ζεῖ ἐνάρετα. Ἡ ἀρετή δέν εἶναι μέσον καί τῆς ἀρετῆς. γιά τήν κατάκτηση τῆς εὐδαιμονίας ἀλλά ταυτίζεται μέ αὐτήν, ἀφοῦ τά ἐξωτερι- Σύμφωνα μέ τόν βιογράφο τῶν ἀρχαί- κά ἀγαθά εἶναι ἠθικῶς ἀδιάφορα, ἄν καί ων φιλοσόφων Διογένη Λαέρτιο, οἱ στωι- μερικά ἀγαθά, ὅπως ἡ ὑγεία καί ἡ τιμή, κοί διέκριναν τή φιλοσοφία σέ τρία μέρη: ὡς «σύμφωνα μέ τή φύση», χαρακτηρί- τή λογική, τή φυσική καί τήν ἠθική, ἄρρη- ζονται ὡς προηγμένα (δηλ. ἐπιθυμητά) κτα δεμένα μεταξύ τους, ὅπως δείχνουν καί τά ἀντίθετά τους ἀποπροηγμένα οἱ διάφορες παρομοιώσεις (Δ.Λ. 7,40). (δηλ. μή ἐπιθυμητά). Τά προηγμένα Χαρακτηριστική εἶναι ἡ παρομοίωση μέ στοιχεῖα τῆς εὐδαιμονίας προτιμῶνται τό εὔφορο χωράφι, ὅπου ἡ λογική ἀντι- ἀπό τά ἀποπροηγμένα ἀντίθετά τους. στοιχεῖ στόν φράκτη πού τό περιβάλλει, Γιά παράδειγμα, ὁ πλοῦτος εἶναι προτι- Τεῦχος 1ον Ἰανουάριος - Φεβρουάριος 2022 37

μητέος ἐνῶ ἡ φτώχεια ὄχι, κανένα ὅμως ὀνομάζονται καθήκοντα (νά τιμᾶς τούς ἀπό τά δύο δέν ἔχει οὐσιαστική ἀξία γιά γονεῖς σου, νά τρῶς μέ μέτρο κ.τ.λ.). τήν ἠθική ἀξία τοῦ ἀνθρώπου. Ὡστόσο, Ὅλες οἱ πράξεις ὅλων τῶν ἀνθρώπων, ἡ φτώχεια εἶναι καλό νά ἀποφεύγεται. ἠθικῶν καί φαύλων, μποροῦν νά ὀνο- Βέβαια εἶναι καλύτερο νά εἶναι κάποιος μαστοῦν «καθήκοντα», ἄν εἶναι ἠθικῶς φτωχός παρά νά κλέβει. ἁρμόζουσες. Ὅμως, οἱ πράξεις τῶν σο- φῶν εἶναι μιά ἰδιαίτερη κατηγορία καί Ἡ ἀρετή λοιπόν εἶναι τό οὐσιῶδες χα- ὀνομάζονται κατορθώματα. Ἡ διαφορά ρακτηριστικό του ἀνθρώπου, περισσότε- βρίσκεται στά κίνητρα, ὅπως μιά πράξη ρο, π.χ., ἀπό τήν τροφή κ.τ.λ. Εὐδαιμο- πού γίνεται ἀπό τόν σοφό, πού συνει- νία σημαίνει μιά ζωή σύμφωνα μέ αὐτόν δητοποιεῖ πώς ἡ προσπάθεια ἀπόκτησης τόν λόγο, νά ζεῖ κάποιος σύμφωνα μέ τήν ἑνός ἀγαθοῦ εἶναι πιό σημαντική ἀπό ἀρετή· πρόκειται γιά τό οἰκεῖο καθῆκον τήν ἴδια τήν ἀπόκτησή του. Ἡ ἀρετή δέν κάθε ἀνθρώπου. Τό νά πράττουμε κατά εἶναι θέμα ἀποτελεσμάτων ἀλλά συμπε- λόγον, κατά φύσιν, κατ’ ἀρετήν συνι- ριφορᾶς, τέλεια ἐναρμονισμένης μέ τόν στᾶ τό κατεξοχήν ἀνθρώπινο καθῆκον. ὀρθό λόγο τῆς φύσεως· π.χ. ὁ σοφός, πού Καθώς τό ἐπιτελοῦμε, ζοῦμε σέ κατά- ἐπιστρέφει κάτι πού δανείστηκε, δέν τό σταση εὐδαιμονίας. Ἡ ἀρετή νοεῖται ὡς κάνει ἐπειδή γνωρίζει πώς ἡ πράξη αὐτή ἡ ὁλοκλήρωση (τελείωσις) τοῦ ἐνυπάρ- εἶναι ἐπιθυμητή, ἀλλά γιατί ξέρει πώς ἡ χοντος ἐν ἡμῖν λόγου καί δέν ἔχει σχέση ἠθικῶς ὀρθή πράξη εἶναι αὐτή πού συμ- μέ τά πράγματα ἔξω ἀπό μᾶς. Ἡ ἀρετή φωνεῖ μέ τήν ἀρετή. ἀποκτᾶται μέσα ἀπό τή γνώση πού μᾶς ὁδηγεῖ νά κάνουμε τίς σωστές ἐπιλογές. Ἡ ἀναζήτηση τῆς εὐδαιμονίας δέν ἀπο- Ὁ Ἐπίκτητος (11) ἔλεγε χαρακτηριστικά: κλείει τή δράση πρός ὄφελος ἄλλων. Ὁ «Φθάνει μπροστά σου δίσκος πού περι- καλός καί εὐδαίμων γνωρίζει πώς ἡ δρά- φέρεται; Ἅπλωσε τό χέρι σου καί πάρε ση πρός ὄφελος τῶν ἄλλων εἶναι μέρος κάτι μέ εὐπρέπεια. Ἀπομακρύνεται; Μήν τῆς δράσης καί γιά τό δικό του συμφέ- τόν κρατᾶς. Δέν ἔχει φθάσει ἀκόμη; Συ- ρον. Γιά τούς στωικούς, ἑπομένως, ἡ θέση γκράτησε τήν ὄρεξή σου καί περίμενε τους σχετικά μέ μιά «ζωή σύμφωνη μέ τή ὥσπου νά ἔλθει κατά σένα». φύση» ἔχει ἐπιτακτικό χαρακτῆρα, καθώς δύναται κατά τή γνώμη τους νά ἐξασφα- Οἱ πράξεις πού εἶναι σύμφωνες μέ τήν λίσει τόν ἐπιδιωκόμενο εὐδαίμονα βίο. ἔλλογη ἀνθρώπινη φύση εἶναι ἠθικές καί ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ. 1. Ἡ στωική σχολή ἱδρύθηκε ἀπό τόν Ζήνωνα (335-263 π.Χ.), πού καταγόταν ἀπό τό Κίτιον τῆς Κύπρου. Τόν διαδέχθηκε ὁ Κλεάνθης (περ. 331-232 π.Χ.) ἀπό τήν Ἆσσο τῆς Μικρᾶς Ἀσίας, κι αυτόν ὁ Χρύσιππος (περ. 280-207 π.Χ.), ἐπίσης ἀπό τήν Κύπρο. 38 Ἰανουάριος - Φεβρουάριος 2022 Τεῦχος 1ον

ΠΡΟΣ ΔΙΑΚΡΙΣΙΝ Προτάσεις ἀπόρριψης τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Χριστολογίας ἀπό ἐκπροσώπους τοῦ θρησκευτικοῦ πλουραλισμοῦ1 Πρωτ. Βασιλείου Ἀ. Γεωργόπουλου Ἀναπλ. Καθηγητοῦ Θεολογικῆς Σχολῆς Α.Π.Θ. 1. Τί εἶναι ὁ θρησκευτικός πλουραλισμός ἀντίληψη ἀπολυτότητας τοῦ Χριστιανι- Ὁ θρησκευτικός πλουραλισμός (Plurali- σμοῦ ἤ λόγος γιά ὁποιαδήποτε ποιοτική ἀνωτερότητά του ἔναντι τῶν ἄλλων θρη- smus) εἶναι μοντέλο ἀξιολόγησης καί σκειῶν (Exklusivismus) δέν μπορεῖ νά προσέγγισης τῶν διαφορῶν τῶν θρη- γίνει ἀποδεκτή, ἐνῶ δέν συνδράμει καί σκειῶν, πού ὡς βασική ἀρχή του ἔχει τή στήν πρόοδο τῶν διαθρησκειακῶν διαλό- θέση ὅτι ὅλες οἱ θρησκεῖες εἶναι ἰσότιμες, γων. Εἶναι στό ἐπίκεντρο τῶν διαφορῶν. ἀποδεκτοί δρόμοι σωτηρίας καί καμ- μία δέν μπορεῖ νά ἀπαιτήσει ἀξιολογική Σύμφωνα μέ τόν John Hick (1922- προτεραιότητα ἤ ποιοτική ἀνωτερότητα 2012), ἐπιφανῆ θεωρητικό τοῦ θρησκευ- ἀπό κάποια ἄλλη. Σύμφωνα μέ τούς ἐκ- τικοῦ πλουραλισμοῦ, καμμία μεμονωμένη προσώπους του (J. Hick, Perry Schmidt- θρησκεία δέν ἔχει προνομιακή πρόσβαση Leukel, R. Bernhardt, P.F. Knitter, A. στήν ὑπερβατική πραγματικότητα, τόν Race, L. Swidler, κ.ἄ ), εἶναι μέρος τῆς Θεό, ὡς τό «πραγματικό καθ’ἑαυτό», ταυτότητας τῶν σύγχρονων κοινωνιῶν. οὔτε μπορεῖ, ἱστορικῶς δικαιολογημένα, Ἐπίσης, συνδέεται ὀργανικά μέ τή συ- νά ἰσχυριστεῖ ὅτι εἶναι ἀνώτερη ἀπό τίς ζήτηση γιά μιά θεολογία τῶν θρησκειῶν, ἄλλες μέ ὁποιονδήποτε τρόπο. Ὅλες οἱ πού θά συνθέτει λειτουργικά ἐπιμέρους ἤ θρησκεῖες, ὑποστηρίζει, ἔχουν προσανατο- κατά τήν κρίση τους, τίς κοινές παραδο- λισμό πρός τό πραγματικό καθ’ ἑαυτό, τόν χές τῶν διαφόρων θρησκευμάτων. Θεό, καί ἀποτελοῦν ἐξίσου ἔγκυρες ἀπα- ντήσεις στή χωροχρονική του ἀναζήτηση, 2. Ἡ ἀφετηρία ἐκκίνησης προσέγγισή του ἤ καί ἐκδήλωσή του, ἐνῶ Ἀφετηρία ἐκκίνησης, συνυφασμένη αὐτό δέν ταυτίζεται, σέ καμμία περίπτω- ση, μόνο μέ μία ἀποκλειστική θρησκεία. ἀπόλυτα μέ τή στοχοθεσία τῶν ἐκπρο- σώπων τοῦ θρησκευτικοῦ πλουραλισμοῦ, Ὁμοίως, δέν θεωροῦν ἱκανοποιητική ἀποτελεῖ ἡ ἀπόρριψη τῆς θέσης πού προ- οὔτε τήν προσέγγιση, ὅτι ὑπάρχουν ὁδοί βάλλει ἤ ἀξιώνει ἤ ὑποστηρίζει ὅτι ὁ Χρι- σωτηρίας καί στίς ἄλλες θρησκεῖες, πλήν στιανισμός διατηρεῖ μιά μοναδική ἀξιακή ὅμως ἡ χριστιανική ἐκδοχή διατηρεῖ μιά καί ποιοτική διαφορά ἔναντι τῶν ἄλλων ἰδιαίτερη μοναδικότητα καί εἶναι τελειό- θρησκειῶν. Ὑποστηρίζεται ὅτι αὐτή ἡ τερη (Inklusivismus). Τεῦχος 1ον Ἰανουάριος - Φεβρουάριος 2022 39

3. Ἡ Ἐκκλησιαστική Χριστολογία Παραλλήλως ἐκπρόσωποι τοῦ χώρου ὡς τό κυριότερο ἐμπόδιο. ἰσχυρίζονται ὅτι εἶναι ἀνάγκη νά αὐτοα- ποδομήσει ὁ χριστιανικός κόσμος θεολο- Κοινή ἀρχή καί πεποίθηση στούς ἐκ- γικές διατυπώσεις, πού ἀπηχοῦν τρόπο προσώπους τοῦ θρησκευτικοῦ πλουρα- σκέψης τῆς προμετανεωτερικῆς ἐποχῆς, λισμοῦ εἶναι ὅτι ἡ ἀξίωση τῆς ἀπολυ- μή συμβατό μέ τόν τρόπο σκέψης τοῦ τότητας τοῦ Χριστιανισμοῦ διαχρονικά σύγχρονου ἀνθρώπου. συνδέεται μέ τό ζήτημα τῆς Χριστολο- γίας καί ἰδιαιτέρως μέ τήν παραδοσια- Ἐπιπροσθέτως ἐπικαλοῦνται θέσεις κή ἐκκλησιαστική μορφή της, ὅπως ἔχει τῆς νεότερης ἱστορικοκριτικῆς Προτε- διατυπωθεῖ στόν δογματικό Ὅρο τῆς Δ΄ σταντικῆς Καινοδιαθηκικῆς ἔρευνας. Οἰκουμενικῆς συνόδου τῆς Χαλκηδόνας. Ὑποστηρίζουν ὅτι οἱ θεολογικές διατυ- Τό ὁμολογοῦν μέ σαφήνεια καί ἀπερί- πώσεις τοῦ Ὅρου τῆς Χαλκηδόνας δέν φραστα ὅτι ἡ Ἐκκλησιαστική Χριστολο- ἔχουν σχέση μέ τόν «Ἰστορικό Ἰησοῦ», γία εἶναι ἕνα πολύ μεγάλο ἐμπόδιο γιά ἀλλά ἀπηχοῦν θέσεις μιᾶς παρωχημέ- νά δομηθεῖ μιά κοινή θεολογία τῶν θρη- νης συζήτησης και ἐποχῆς πού ἀφοροῦν σκειῶν. τόν «Χριστό τῆς πίστεως», ὡς ἐκ τούτου ὑπάρχει ἕνας ἀκόμη λόγος γιά τήν ἀπόρ- Γι᾽ αὐτό ἀπό ἐκπροσώπους τοῦ χώρου ριψη τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Χριστολογίας. γίνεται ἀπόπειρα νά ἀποδομηθεῖ ἡ Χρι- στολογία τῆς Χαλκηδόνας, ἐνῶ διατυπώ- 4. Ὁ στόχος τους νονται καί θέσεις ὅτι ἡ χριστιανική πίστη Κατά τούς ἐκπροσώπους τοῦ χώρου, ἡ περί προΰπαρξης τοῦ Υἱοῦ καί Λόγου τοῦ Θεοῦ ἀποτελεῖ τραγική παρανόηση ἐγκάταλειψη τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Χρι- σύμφωνα μέ τόν ἰουδαϊκό τρόπο σκέπτε- στολογίας καί ἡ ἀντικατάστασή της μέ σθαι, τοῦ Παύλου μάλιστα συμπεριλαμ- μιά νεότερη διαφορετικοῦ περιεχομένου βανόμενου (L. Swidler). Χριστολογία, πού δέν θά καθίσταται ἐμπόδιο στή θεολογική αἰτιολόγηση τῆς Ἄλλος ἐκπρόσωπος ἐπιχειρεῖ ἀποδό- ἰσότητας ὅλων τῶν μή χριστιανικῶν θρη- μηση τῶν Χριστολογικῶν διατυπώσεων σκειῶν μέ τόν Χριστιανισμό, εἶναι ἕνα τῆς Δ΄ Οἰκουμενικῆς Συνόδου μέ ἀκόμα ἀπολύτως ἀναγκαῖο ζητούμενο. πιό συστηματικό τρόπο καί ἀληθοφανῆ εὐφυολογήματα (Α. Ρace). Ἐξαιρετικῶς Ἡ νέα Χριστολογία πού προτείνουν αὐστηρή καί ριζοσπαστική εἶναι καί θά παρουσιάζει τό πρόσωπο καί μήνυμα ἡ κριτική πού ἔχει κάνει ὁ John Hick τοῦ Χριστοῦ ὡς μία ἀκόμη ἀποκάλυψη κατά τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Χριστολογίας τοῦ Θεοῦ στό πρόσωπο τοῦ Ἰησοῦ τοῦ στά ἔργα του The Myth of God Incarnate ἀπό Ναζαρέτ (ὄχι μοναδική ἤ ἀποκλει- (London 1977) καί The Metaphor of στική), πού στέκεται ἰσότιμα δίπλα στίς Incarnate (London 1993), μέ πρόταση μά- ἄλλες ἀποκαλύψεις του στίς παγκόσμιες λιστα, στό δεύτερο ἐξ αὐτῶν, ἀντικάστα- θρησκεῖες καί δέν θά ἀποτελεῖ πρόσκομ- σή της μέ μιά δική του ἐκδοχή. μα στήν πρόοδο τῶν ἐπιμέρους διαθρη- 40 Ἰανουάριος - Φεβρουάριος 2022 Τεῦχος 1ον

σκειακῶν διαλόγων οὔτε σέ θρησκευ- τά του δικαιώνουν τή γνωστή τοποθέτη- τικό, οὔτε σέ ἀκαδημαϊκό ἐπίπεδο. ση τοῦ Karl Barth (1886-1968), κριτική πρός τίς θρησκεῖες ὡς μεταπτωτικό φαι- 5. Τό δικό μας τελικό σχόλιο νόμενο, ὅτι «ἡ θρησκεία εἶναι ἀπιστία» Μόνιμος πειρασμός καί κίνδυνος στήν ἤ σ’ ἄλλο σημεῖο: «Ἐκτός ἀπό τόν Θεό ὑπάρχουν μόνο τά δημιουργήματά του ἤ ἱστορία τῆς Ἐκκλησίας, εἶναι ὁ θρησκευ- ψευδεῖς θεοί» (KD II,1, 41958, σ. 499). τικός συγκρητισμός. Ὁ θρησκευτικός Ἐπιβεβαιώνουν, ἐπίσης, στό ἀκέραιο τήν πλουραλισμός σήμερα συνιστᾶ μιά δυ- ἐπισήμανση τοῦ Δανοῦ λουθηρανοῦ θρη- ναμική ἐπαναφορά του, προβαλλόμενος σκειολόγου καθηγητῆ Jοhannes Aagaard ὡς παράγοντας θρησκευτικῆς εἰρήνης (1928-2007) ὅτι ὁ σύγχρονος θρησκευτι- καί ὡς ὑπέρβαση καί λύση σύγχρονων κός συγκρητισμός «ἰσοπεδώνει τό πρό- συναφῶν προβλημάτων. Ἡ στοχοθεσία σωπο τοῦ Χριστοῦ».2 του, ἡ μεθοδολογία του καί τά αἰτήμα- ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ. 1. Γιά τή σύνταξη τοῦ παρόντος ἄρθρου λάβαμε ὑπόψη τά ἀκόλουθα: R. Bern- hardt (Hrsg), Horizontüberschreitung. Die Pluralistische Theologie der Religionen, Gütersloh 1991. C. Danz, Einführung in die Theologie der Religionen, Wien 2005. P. Schmidt-Leukel, Gott ohne Grenze. Eine christliche und pluralistische Theologie der Religionen, Gütersloh 2005. U. Dehn - U.C. Seeger - F. Bernstorff (Hrsg), Handbuch Theologie der Religionen, Freiburg/Basel/Wien 2017. 2. H. Krü- ger - W.Löser - W. Müller-Römheld (Hrsg), Ökumene Lexikon. Kirchen - Religionen - Bewegungen, Frankfurt am Main 1983, στ. 1133. Tό ψήσιμο τοῦ ψωμιοῦ σ᾽ ἕνα ἑλληνικό χωριό στήν πεδιάδα τῆς Τροίας, ξυλογραφία ἀπό τό περ. Illus- trated London News, 1878 Τεῦχος 1ον Ἰανουάριος - Φεβρουάριος 2022 41

ΑΠΟ ΤΗΝ ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΜΑΣ Λοιμός ὑμνογραφούμενος Ἀλέξανδρου Λιαρμακόπουλου Διδάσκοντος Τμήματος Φιλολογίας, ΔΠΘ Ἡἀναμέτρηση τοῦ ἀνθρωπίνου γέ- ἡ φλὸξ ἀπαύστως ἡ ἀναιδέστατος») μέ- νους μέ τόν λοιμό ἀποτελεῖ μία ὄχι χρι τόν τελικό οἰκτρό θάνατο τῶν ἀβο- συχνή ἀλλά σταθερά ἐπαναλαμβανόμενη ήθητων ἀσθενῶν, οἱ ὁποῖοι ἐκλιπαροῦν ἀπειλή στόν ροῦ τῆς ἱστορίας. Μπροστά τόν Θεό γιά τό πολυτιμότατο ἀγαθό τῆς σ᾿ αὐτήν τήν ἄνιση μάχη ὁ μέν ἀνίσχυρος σωματικῆς ὑγείας («Ὀδυνηρῶς στενάζο- ἄνθρωπος στρέφει τελικῶς τήν ἐλπίδα μεν, ἀπὸ κλίνης ὀδύνης ἡμῶν, καὶ ἀπὸ σωτηρίας του πρός τόν Θεό, τόν ἰατρό λοιμώδους ἀσθενείας κράζομεν, πρὸς σὲ ὄχι μόνο τῶν ψυχῶν ἀλλά καί τῶν σωμά- τὸν φιλάνθρωπον· τὰ τῆς καρδίας ὄμμα- των, ἡ δέ ἐπιστήμη τῆς ἰατρικῆς δέχεται τα, νῦν ἀναπετῶντες, τὴν ὑγείαν αἰτοῦ- σέ κάθε τέτοια περίπτωση αἰφνίδια ἐκ- μεν»). Κατωτέρω θά ἀναφερθεῖ ἐνδει- μηδένιση, ἀδημονώντας μέ τά ἀνεπαρκῆ κτικά πῶς ἀποτυπώνεται ἡ ἐπέλαση τοῦ διαθέσιμα μέσα νά ἀντιμετωπίσει ἕνα λοιμοῦ, οἱ προσομοιάζουσες σέ πόλεμο κάθε φορά πρωτόγνωρο θανάσιμο κίνδυ- περιγραφές, ἡ κοινωνική ἀποστασιοποί- νο, ὁ ὁποῖος πάντοτε τήν κατατροπώνει ηση ἀλλά καί οἱ ἀπεγνωσμένες ἐνέργειες ἀφήνοντας στό πέρασμά του δυσαρίθμη- τοῦ ἀνθρώπου πρός σωτηρία μέσα ἀπό τα ἄπνοα θύματα. ἕνα παρακλητικό κανόνα (στόν ἅγιο Χα- ράλαμπο· βλ. Συναξαριστής δώδεκα μη- Τό μέγα τραῦμα τοῦ λοιμοῦ ἀποτυ- νῶν τοῦ ἐνιαυτοῦ, ΙΙ, Βενετία, 1819, σ. πώθηκε σέ κάθε πτυχή τοῦ ἀνθρώπι- 168-172) ἑνός ἁγίου καί σοφοῦ μοναχοῦ νου πολιτισμοῦ καί ἔτσι διασώζεται σέ ἀπό τή Νάξο, τοῦ Νικοδήμου Καλιβούρ- πλεῖστα τεκμήρια διαθέσιμα πρός ἔρευ- τζη (1749-1809). να. Τέτοιες ἄκρως ἐνδιαφέρουσες περί λοιμοῦ μαρτυρίες ἀνευρίσκονται ἀκό- Ὁ ὑμνογράφος περιγράφει τήν τάχιστη μη καί στήν ὑμνογραφία τῆς Ἐκκλησί- μεταδοτικότητα τοῦ λοιμοῦ σημειώνο- ας, ὅπως στόν ᾀσματικό κανόνα «εἰς ντας, κατά τίς ἀντιλήψεις τῆς ἐποχῆς του, ἀπειλὴν λοιμικῆς ἀσθενείας» (Ι. Goar, ὅτι ὁ μολυσμός ἐπελαύνει ἀκόμη καί διά Rituale Graecorum, Venetiis 1730, σ. 627 τοῦ ἀέρος («τὸν διεφθαρμένον ἀέρα λοι- κ.ἑ.), ὅπου διεκτραγῳδεῖται ἡ φρικτή μοῦ..., ὃν ἀναπνέοντες, τὴν γῆν οἱ ταύ- ἐπέλαση τοῦ λοιμοῦ ἀπό τήν ἐμφάνιση την οἰκοῦντες, θάνατον ἐπώδυνον τάχος τῶν πρώτων συμπτωμάτων τοῦ πυρετοῦ λαμβάνουσιν») καί ἔχει ὡς χαρακτηρι- («Φλογίζει ἡ κάμινος, ἀμέτρων πόνων, στικό σύμπτωμα τόν φλογερό πυρετό καὶ κατακαίει με· πυρετοῦ λοιμικῆς τε, («Ὁ φλογίζων πανώλης, καὶ τὴν φλο- 42 Ἰανουάριος - Φεβρουάριος 2022 Τεῦχος 1ον

γερὰν προσλαβόμενος ἔξωθεν, ὥραν τὴν ρος ἀποχωρισμός καί ἡ ἀπομόνωση τῶν τοῦ θέρους, Βαβυλῶνος ὡς κάμινος γέ- ἐπιζώντων («Ἐχωρίσθημεν ‒οἴμοι!‒ ἀνα- γονεν, ἐμπιπρῶν αὐτίκα, τοὺς ὑπ᾿ αὐτοῦ στροφῆς... καὶ ἐπιμιξίας ἁπάσης ἀλλή- κατεχομένους»). Εἶναι τόσο ἀπρόβλεπτη λων εἴρχθημεν, πανώλους δείματι»), οἱ ἡ μετάδοση τοῦ θανατηφόρου λοιμοῦ, ὁποῖοι προσμένουν τήν ἀποπομπή τοῦ ὥστε οἱ ἄνθρωποι περιδεεῖς ἀντιλαμ- κακοῦ καί τήν μεταξύ τους ἐπανασύνδε- βάνονται νά τούς περικυκλώνει ἀβοήθη- ση («πανώλους δείματι· σύ οὖν ἐκ μέσου τους ὁ ἰός καί μόνος σύμμαχος νά τούς ποιήσας, τοῦτον ἡμᾶς ἕνωσον αὖθις»). ἀπομένει ὁ φόβος («Πολλοῖς ἐν κακοῖς, Ἔτσι, ἀναγκάζονται ἐκ τῶν πραγμάτων κυκλούμεθα οἱ τάλανες, ἐντεῦθεν λοι- νά ὑποβληθοῦν σέ κατ᾿ οἶκον περιορισμό μοῦ, τῷ φόβῳ συνεχόμενοι»). Αὐτός δέ ὁ καί νά διακόψουν κάθε εἴδους ἐργασία τρόμος εἶναι ἀπολύτως δικαιολογημένος, ἤ ἄλλη δραστηριότητα, μέ ἀποτέλεσμα ἀφοῦ ἡ λοιμική ἀσθένεια ἐπιτίθεται ἀο- νά φθάνουν στό ἔσχατο σημεῖο ἐξαθλί- ράτως καί μέ ὕπουλο τρόπο σέ ἀνθρώ- ωσης στερούμενοι χρημάτων, καθώς καί πους κάθε ἡλικίας καί δέν σπλαγχνίζεται τῶν ἀπολύτως ἀναγκαίων πρός τό ζῆν οὔτε κἄν τά ἔφηβα παιδιά («μάχαιραν..., («λοιμοῦ, τῷ φόβῳ συνεχόμενοι· ἐκεῖθεν τὴν ἡβηδὸν τοὺς πάντας ἀποσφάττου- δὲ κατεχόμενοι, συγκλεισμῷ καὶ στερού- σαν, ἤδη ἀοράτως»). Ἡ ἐπιδρομή τοῦ μενοι, τῶν ἀναγκαίων»). αἱμοδιψοῦς καί ἀνθρωποφάγου λοιμοῦ («ὁ λοιμὸς ὡς πάνθηρ») ἔχει ἀμέτρητα Ὁ λοιμός ἔχει ἐπιφέρει συνταρακτική θύματα, τά ὁποῖα θρηνολογοῦν οἱ ἐναπο- ἀναστάτωση ὄχι μόνο στόν προσωπι- μείναντες στή ζωή («τῶν κοπετῶν... καὶ κό βίο ἀλλά καί γενικώτερα στήν κοι- τῶν θρήνων, οὕσπερ οἱ οἰκέται σου, ἐπὶ νωνικοπολιτική ὀργάνωση τῶν ἀνθρώ- νεκροῖς ποιοῦσιν αὑτῶν»), ἄν καί συχνά πων («Ἠρημώθη, ἡ πόλις ἡμῶν πᾶσα, ὡς τραγικό θέαμα μένουν ἀκήδευτα καί καὶ αἱ κῶμαι, ἐγένοντο νῦν πόλεις καὶ ἄταφα πτώματα παραδομένα στά ἄγρια ἐρημίαι, κατοικίαι ὤφθησαν, τοῦ λοιμοῦ θηρία καί τά σαρκοβόρα ὄρνεα («πτώ- τῷ φόβῳ»), οἱ ὁποῖοι ἐγκαταλείπουν ματα γὰρ τούτων, πολλάκις μένουσιν τίς κατοικίες τους καί περιπλανώμενοι ἄταφα, ὀρνέοις καὶ θηρίοις, οἴμοι κείμε- προσπαθοῦν νά ἀναζητήσουν σωτηρία να βρῶσις· συμφοράν...»). σέ ἀκατοίκητους καί ἔρημους τόπους μακριά ἀπό τόν πολιτισμό καί τούς συ- Παντοῦ βασιλεύει ὁ θάνατος καί ἡ νανθρώπους τους («ἰδοὺ γὰρ πάντας ὁ ἀπειλή του ἐνεδρεύει σέ ἰδιωτικά ἤ δη- νῦν λοιμός, ἀοίκους πλάνητας, ἀνέδει- μόσια μέρη, σέ ἀνοικτούς ἤ κλειστούς ξε καὶ ἀπόλιδας»). Ὅλη βέβαια αὐτή ἡ χώρους, σέ πυκνοκατοικημένες ἤ ἀραι- τραγῳδία, πού βιώνει ἡ ἀνθρωπότητα, οκατοικημένες περιοχές («Θάνατος γὰρ ἐκλαμβάνεται ὡς ἐπιβολή ποινῆς καί ἐν οἴκοις, θάνατος ἐν πλατείαις, καὶ ἐν ἀπότιση προστίμου γιά τήν ἀσέβεια, ἡ πόλει καὶ κώμῃ νῦν θάνατος»). Μόνος ὁποία ἐπλεόνασε μεταξύ τῶν ἀνθρώπων λοιπόν τρόπος προλήψεως καί διαφυγῆς καί ἤγειρε τοῦ Θεοῦ τήν παιδευτική ὀργή τοῦ θανάτου ἀναδεικνύεται ὁ πρόσκαι- μεταμορφούμενη σέ λοιμική ἐπιδημία Τεῦχος 1ον Ἰανουάριος - Φεβρουάριος 2022 43

(«διὰ τοῦτο πρόστιμον καὶ ποινήν, τόν ἀξιοπρέπειας δέν προφθαίνουν οἱ ζωντα- θάνατον νῦν εὕρομεν, καὶ τὴν τοῦ πανώ- νοί νά θρηνήσουν τούς νεκρούς καί χωρίς λους διαφθοράν»). πρόθεση, ἐκφορά, ἐξόδιο ἀκολουθία καί τά καθιερωμένα ἐπιτελεύτια ἔθη τά θύ- Τά ἀνωτέρω θά μποροῦσαν ὡστόσο νά ματα τοῦ λοιμοῦ στοιβάζονται σωρηδόν ἐπαληθευτοῦν καί νά συμπληρωθοῦν μέ σέ ὁμαδικούς τάφους («Οὐ φθάνομεν... πληροφορίες ἀρυόμενες ἀπό μία «εὐχὴ τοὺς τελευτῶντας ὡς ἔθος θρηνεῖν οἱ προ- εἰς πληγὴν θανατικοῦ» (Goar, σ. 629-630) σήκοντες, καὶ τὸ τέλος ἡμῶν φθάνει, καὶ φερομένη ὑπό τό ὄνομα τοῦ πατριάρχου ἄλλους ἐπιζητοῦμεν τοὺς θρηνοῦντας, καὶ Κωνσταντινουπόλεως Φιλοθέου Κοκκί- κοινῷ τῷ τάφῳ παραδιδόμεθα»). Ἐφό- νου (1353-1355 καί 1364-1376). Ἐκεῖ πε- σον παντοῦ καραδοκεῖ ἡ ἀπειλή τοῦ λοι- ριγράφεται μέ τά μελανότερα χρώματα μοῦ, οἱ ἄνθρωποι ἀπέλπιδες ἔχουν φύγει τό πέπλο τῆς τρομοκρατίας τοῦ λοιμικοῦ ἀπό τίς ἑστίες τους ἀφήνοντας ἔρημες τίς θανάτου («Φόβος καὶ τρόμος ἦλθεν ἐφ᾿ πόλεις, ἔχουν ἐγκαταλείψει τίς ἐργασίες ἡμᾶς, καὶ σκότος ζοφερὸς τοῦ φοβεροῦ τους καί ἡ οἰκονομική καί πολιτική ζωή τούτου θανάτου πάντας ἐκάλυψεν»), ἔχει παραλύσει, ὡς πρός δέ τόν θρησκευ- πού ἔχει κάνει τῶν ἀνθρώπων τόν βίο τικό τομέα ἔχουν σχεδόν παύσει οἱ ἑορ- ἀβίωτο κατά τήν ἀρχαία παροιμία (βλ. τές καί οἱ ἀκολουθίες, ἀφοῦ τό ποίμνιο Ἀριστοφάνης, Πλοῦτος, 969: «ἀβίωτον μέ τούς ποιμένες του ἔχει διασκορπισθεῖ εἶναί μοι πεποίηκε τὸν βίον»), μέ ἀπο- («Ἐξηρήμωνται πόλεις, ἠφανίσθησαν τέλεσμα νά παρωθοῦνται κάποιοι στόν ἀγοραί, ἱεραὶ πανηγύρεις καὶ τελεταὶ καὶ θάνατο ὄχι ἀπό τή σωματική ἀσθένεια θείων ὕμνων συστήματα τῷ πλείονι μέρει ἀλλά ἀπό μόνη τήν ψυχολογική πίεση κατεσιγάσθησαν»). ἐνώπιον τοῦ φόβου, μήπως τυχόν ἀσθε- νήσουν καί τότε ὑποβληθοῦν σέ αὐτήν τή Μέσα λοιπόν ἀπό μιά ἁπλῆ σταχυολό- φρικτή δοκιμασία, ἕως ὅτου ξεψυχήσουν γηση πληροφοριῶν ἀπό τήν ὑμνογραφία («Οὐδὲ οἱ ζῶντες καὶ φαινόμενοι ζῆν ἤδη ἀλλά καί μέ τή βοήθεια εὐχολογιακῶν νομίζομεν· τῷ φόβῳ τῆς φοβερᾶς ταύτης κειμένων διαφαίνεται ὅτι ὁ λοιμός σκορ- πληγῆς μικροῦ καὶ ἑαυτοῖς ἀπιστοῦμεν· πίζει ἀφειδῶς τόν ὄλεθρο στό χριστεπώ- τό τοῦ θανάτου σύμβολον καὶ πληγὴν νυμο πλήρωμα τῆς Ἐκκλησίας, τό ὁποῖο ἔχειν ἕκαστος ἐν ἑαυτῷ φανταζόμενος, ἀνίκανο νά ἀντιμετωπίσει τόν θάνατο καὶ πρὸ τοῦ θανάτου τῷ δέει τοῦ θανά- δαπανᾷ τίς ἐλάχιστες δυνάμεις του ἐξαι- του χαλεπῶς ἀποθνῄσκοντες.»). Μέσα σέ τούμενο τό ἔλεος τοῦ Θεοῦ ἐπιποθώντας τέτοια γενική κατάρρευση ἀκόμη καί τῶν τήν ἀνάσχεση τοῦ λοιμοῦ καί τήν ἐπι- βασικῶν ἀρχῶν τῆς ἀνθρώπινης ζωῆς καί στροφή στήν εἰρηνική ζωή. 44 Ἰανουάριος - Φεβρουάριος 2022 Τεῦχος 1ον

ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ Ἀγαπητέ Ἐφημέριε φράσις τοῦ ἁγίου Ἀθανασίου τοῦ Μεγάλου Σέ τωρινό ἄρθρο τοῦ περιοδικοῦ μας, ὁ καί ἡ ὁποία ὅλως “ἀνορθολογικῶς” καί πα- ἐκλεκτός συμπρεσβύτερος Δημήτριος Μπα- ραδόξως ἐξελίχθηκε στήν ἐπίσημη δυοφυσι- θρέλλος ἐπιχειρεῖ, νά συμβάλει στήν ἐξορ- τική διατύπωση τοῦ Ὅρου τῆς Δ΄ Οἰκ. Συ- θολογισμένη ἀνοχή ἤ καί ὑποδοχή, ἤδη ἐπι- νόδου: «Δύο Φύσεις τοῦ Θεοῦ Λόγου ἀτρέ- βεβλημένων στήν Ἐκκλησία μας, ἀναγκαίων πτως..., ἡνωμένων» [βλ. Ν. Κουτσουρούμπα, μέτρων προστασίας ἀπό τήν ὀδυνηρή καί «Ἡ Ἀπολλιναρική ὁρολογία ὑπό τό φῶς τῆς ἀπρόβλεπτη κρίση τοῦ κορωνοϊοῦ. Χρησι- Κυρίλλειας Χριστολογίας», Θεολογία 90/4 μοποιεῖ ὡς embalage, μιά θεολογικοφιλοσο- (2019) 148-151]. φική ἀναφορά σέ μία παλαιά αἵρεση, περί τάς Φύσεις τοῦ Χριστοῦ μας, τόν Ἀπολλι- Ἴσως μποροῦμε νά σκεφτοῦμε ὅτι ἡ συ- ναρισμό, ἔχοντας ἀσχοληθεῖ σέ παλαιότερο σχέτιση τοῦ Ἀπολλιναρισμοῦ ὡς ἀνορθολογι- ἄρθρο του μέ μιά παραλλαγή τοῦ ἰδίου θέ- σμοῦ, στήν Πνευματική καί Ἐκκλησιαστική ματος, στό ἔγκριτο περιοδικό Σύναξη (τχ. ζωή, σέ σχέση μέ συγκεκριμένες σύγχρονες 74). Ἐπιστρατεύει μιά ἐκσυγχρονισμένη θε- προκλήσεις, οἱ ὁποῖες ἀπειλοῦν τήν Ἐκκλη- ολογική ἑρμηνεία τοῦ Ἀπολλιναρισμοῦ τοῦ σιαστική Ἑνότητα, εἶναι καταχρηστική. Διότι μεγάλου Ρώσου θεολόγου Γεωργίου Φλω- δέν ἑρμηνεύει σέ ὅλη τήν ἔκταση καί τό βά- ρόφκυ. Βεβαίως ἄν καί καταδεδικασμένη, ἡ θος τά ἀποκαλυπτικῶν διαστάσεων τωρινά ἀπολλιναριστική αἵρεση, περί τή σχέση τοῦ φαινόμενα καί γεγονότα, τά ὁποῖα προκα- ἀνθρωπίνου νοός μέ τήν Θεανθρώπινη ὑπό- λοῦν μεγάλη θλίψη, ἀναστάτωση καί διχασμό σταση τοῦ Κυρίου, δέν νομίζουμε ὅτι μπορεῖ στό ἐκκλησιαστικό γίγνεσθαι (Ματθ 24:21). νά χρησιμοποιηθεῖ ἐνισχυτικά στήν ἀρνητική ἤ θετική ἀποτίμηση τῶν πρόσφατων ὑγει- Γιατί ἄραγε προβληματίζονται τόσοι πολ- ονομικῶν τεκταινομένων. Ἡ Ἐκκλησία τοῦ λοί ἄνθρωποι “πλησίον καί μακράν” τῆς Ἐκ- Χριστοῦ δέν ἔχει ἀνάγκη ἀπό ἀσφαλιστικές κλησίας; Εἶναι ὅλοι ἀνορθολογιστές; ἤ ἔχουν καλύψεις τῆς Ἀληθείας πού προσκομίζει. ἐλλιπῆ πίστη; Ἀφοῦ διά πίστεως καί ὄχι πα- Διότι ἐκτός τοῦ ἑτεροχρονισμένου πλαισί- ρατηρήσεως (Λκ 17:20), λύνονται τά μεγάλα ου τῶν καθ' αὐτό ἐννοιῶν πού συγκροτοῦν προβλήματα στή ζωή. Γνωρίζουμε ἐξ ἰδίων τήν ἀπολλιναριστική θεολογική ἀντίληψη, ὁ ἤ ἐκ Παραδόσεως ὅτι, ὅπου ὑπάρχει ἁμαρ- Ἀπολλινάριος φαίνεται ὅτι εἶναι ὁ ἐμπνευ- τωλή ζωή, ὑπάρχει θόλωση τῆς ψυχῆς καί στής τῆς γνωστῆς φράσεως τοῦ ἁγ. Κυρίλ- τοῦ νοῦ, δέν δουλεύει ἡ ἀνθρώπινη λογική. λου Ἀλεξανδρείας, «Μία φύσις τοῦ Λόγου Εἶναι τελικά ὁ Ἀνορθολογισμός, ἀνοησία τοῦ σεσαρκωμένη», τήν ὁποία προέβαλε ὁ ἅγιος ἀνθρώπου ἤ ἡ ὑποβάθμιση τῶν πνευματι- Κύριλλος διότι εἶχε τήν ἐντύπωση ὅτι εἶναι κῶν δυνατοτήτων του ὁδηγεῖ ἀναγκαστικά σέ ψυχοφθόρες ἐπιλογές βίου καί πολιτείας; Ὅμως «ἡμεῖς ἔχομεν νοῦν Χριστοῦ» (Α΄ Κορ 3:16), ὅποτε τό ἐκκλησιαστικό κήρυγ- Τεῦχος 1ον Ἰανουάριος - Φεβρουάριος 2022 45

μα δέν ταυτίζεται μόνο μέ τήν πειθώ τῶν ἁπλῶς μέ τήν αὐστηρή ἱεραρχία καί τήν λόγων τῆς ἀνθρώπινης Ἐπιστήμης (Α΄ Κορ ἀπόδοση τιμῆς στόν διοικητικά ἀνώτερο, 2:4-5). Μάλιστα ὁ πολύ γνωστός μαθητής ἀλλά στό φρόνημα τοῦ πιστεύειν ἀδιακρί- τοῦ μακαριστοῦ πρωτοπρ. Γεωργίου Φλω- τως καί ταπεινῶς «εἰς Χριστὸν καὶ εἰς τὴν ρόφσκυ, ἐπίσης μακαριστός πρωτοπρ. Ἰωάν- Ἐκκλησίαν» (Ἐφεσ 5:32). Ὁ Πιστός κα- νης Ρωμανίδης, προσδιορίζει σέ ἀνακοίνωσή λεῖται νά ἑνωθεῖ συζυγικά μέ τόν Χριστό του γιά τίς ἡσυχαστικές ἔριδες, τήν ὕπαρξη καί τήν Ἐκκλησία! Τί πιό ἀνορθολογικό ἀπ' διττῆς Νοερᾶς ἐνέργειας στόν ἄνθρωπο, ἀφ' αὐτό; Δέν εἶναι κάτι ἐπιδερμικό, συμβολι- ἑνός ὡς Καρδία (contemplative faculty), ἀφ’ κό, δικανικό, διανοητικό, ἀλλά πραγματικά ἑτέρου ὡς καθαρά ἐγκεφαλική λειτουργία σωματικό γεγονός, ὅπως ὁ σαρκικός Γάμος, (discursive operation) (Palamite controversies, καί ἀπαιτεῖ Ἄσκηση. Γι' αὐτό καί ἡ περικο- μέρ. 2). Μ’ αὐτόν τόν τρόπο, ὁ νοῦς τοῦ πι- πή διαβάζεται στούς Γάμους ὡς εὐκαιρία στοῦ ἀνθρώπου, κατά τήν Ὀρθοδόξη ἀντί- ρεαλιστικῆς συνάμα προφητικῆς ἀναπαρά- ληψη, διά τῆς Νοερᾶς Εὐχῆς εἰσέρχεται στήν στασης τῶν ἐσχάτων. Ὁ μυστηριακός αὐτός Καρδία, τό κέντρο τῆς ὑπάρξεώς του καί “Ἀνορθολογισμός” ἐπιζητεῖται σέ ὅλα τά τήν καταλαμβάνει μέ τήν θεοποιό Ἄκτι- ἐκκλησιαστικά μυστήρια. Μᾶς συναθροίζει στη Ἐνέργεια τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ. Ὁπότε ὁ Θεός, οὐκ ἐν σοφίᾳ συμβολικοῦ λόγου ἤ ἡ Καρδία τοῦ Ἀνθρώπου καθίσταται πηγή θεατρικῆς ἀναπαραστατικῆς τελετουργίας, ἀγαθῶν λογισμῶν. ὥστε νά μή χαθεῖ ὁ πραγματικός “Γάμος”: Ἡ σταυρική βιοτή (Α΄ Κορ 1:17). Δέν εἶναι Μιά τέτοια, “ἀπολλιναριστικής” χροιᾶς, ζήτημα Ὀρθολογισμοῦ/Ἀνορθολογισμοῦ ἡ ἀντίληψη δέν ἐπιτρέπει τήν ἀφοριστική διά- Χριστιανική ζωή, ἀλλά εἶναι «μέχρις ἐσχά- κριση τοῦ Ἐκκλησιαστικοῦ Σώματος, σέ ὀρ- των Ἀγάπη ἐν ἐπιγνώσει καὶ πάσῃ αἰσθή- θολογιστές καί ἀνορθολογιστές, διότι ἔρχεται σει», «ἐσταυρωμένη ὑπακοή ἄχρι θανάτου» σέ ἄκρα ἀντίθεση μέ τό κατ' ἐξοχήν στοιχεῖο (Φιλ 1:9, 2:7-8). Ἡ πρόσκληση τῆς Ἐκκλη- τῆς Χριστιανικῆς βιοτῆς: τήν Ἑνότητα στήν σίας ἀπευθύνεται ἐξ ἴσου σέ Ὀρθολογιστές Ἐκκλησία. Στό Κατὰ Ἰωάννην ὁ Ἰησοῦς (“Ἕλληνες”) κατά τόν Ἀπ. Παῦλο καί Ἀνορ- Χριστός ζητᾶ ἐκ τοῦ Πατρός τό «ἵνα ὦσιν θολογιστές ἀναζητητές θαυμάτων (“Ἰουδαί- Ἕν...». Καί ὁ Ἀπόστολος τῶν Ἐθνῶν στήν Α΄ ους”). Μόνο πού ζητάει στούς μέν ὑπακοή πρὸς Κορινθίους, θέτει ὡς ἀπαραίτητο στοι- στόν Σταυρικό Θάνατο ἐξ οὗ ἡ Ἀνάστασις, χεῖο τῆς Χριστιανικῆς Συνάξεως πού συντί- στούς δέ Πίστη στόν Χριστό ὡς Σοφία καί θεται καί ἐκφράζεται ὡς Προφητικός λόγος Δύναμη Θεοῦ (Α΄ Κορ 1:22-24). καί Χαρισματική γνῶσις, τήν Ἐκκλησιαστική Ἑνότητα: «παρακαλῶ ὑμᾶς ἵνα τὸ αὐτό λέ- Χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιας ἀν- γητε πάντες καὶ μὴ ἐν ὑμῖν σχίσματα». ορθολογικῆς συμπεριφορᾶς μέ θετική ἐξέ- λιξη εἶναι ἡ Ἐπανάσταση τῶν Ὀρθοδόξων Ὁ καταρτισμός τοῦ νοός ἄρχεται ἐκ τῆς Ἑλλήνων πρίν 200 ἔτη, στήν ὁποία εἶναι ἐκκλησιαστικῆς Ἑνότητος-Συνάξεως, «ἓν ἀφιερωμένο τό πρό ὀφθαλμῶν τεῦχος. σῶμα καὶ ἓν πνεῦμα» (Λκ 14:26, 22:26-27. Ἐφεσ 4:1-7). Ἀκόμα καί ὁ ρόλος τοῦ ἐκ- Πρεσβ. Πέτρος Πανταζῆς κλησιαστικοῦ Τυπικοῦ δέν πραγματώνεται Ἱ.Ν. Ἁγ. Γεωργίου Παλλήνης 46 Ἰανουάριος - Φεβρουάριος 2022 Τεῦχος 1ον

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ Ζαμπίας Ἀγριμάκη Ἱστορικοῦ - Δρος Νεοελληνικῆς Φιλολογίας Ἱ.Μ. Μονεμβασίας καὶ Σπάρτης, Λόγος Ἐπιτάφιος εἰς τὸν Ἀοίδιμον Ἐπίσκο- πον Σελλασίας Θεοδώρητον ὑπὸ τοῦ Αἰδεσιμωτάτου Πρεσβυτέρου καὶ Οἰκονό- μου Κωνσταντίνου τοῦ ἐξ Οἰκονόμων, εἰσαγωγὴ καὶ ἐπιμέλεια Δημ. Θ. Βαχα- βιῶλος, Σπάρτη 2021, lxxiv+29σ. Ἡ ἔκδοση τῆς Ἱ.Μ. Μονεμβασίας καί Σπάρτης ἔρχεται νά συμπληρώσει τήν εἰκόνα τοῦ Κων. Οἰκονόμου τοῦ ἐξ Οἰκονόμων ὡς δεινοῦ ἐκκλησιαστικοῦ ρήτορα. Ὁ ἐπιτάφιος λόγος στόν ἐπίσκοπο Σελλασίας Θεοδώρητο, πού ἐκφωνήθηκε τό 1843 στόν τότε Μητροπολιτικό Ναό τῆς Ἁγίας Εἰρήνης στήν ὁδό Αἰόλου, ἀνατυπώνεται φωτοαναστατικά. Στήν εἰσαγωγή του, ὁ ἐπιμελητής τῆς ἔκ- δοσης Δημ. Θ. Βαχαβιῶλος παρουσιάζει ἐμπεριστατωμένα καί μέ ἐπιστημονική τεκ- μηρίωση τά βιογραφικά στοιχεῖα τοῦ ἀοιδίμου ἐπισκόπου καί τοῦ Κων. Οἰκονόμου καί τίς εἰδικότερες συνθῆκες τῆς ἐποχῆς, ἀναλύοντας παράλληλα τά φιλολογικά καί ρητορικά χαρακτηριστικά τοῦ λόγου. Αρχιμ. Τύχωνος Χ. Κουτσοφιού, Στον Θεό να με πας. Κυριακάτικες κατηχητι- κές συνάξεις στα ευαγγελικά αναγνώσματα, Ἀθήνα: Ἄθως 2021, 478σ. Καρπός τῶν κυριακάτικων συνάξεων στό ἐνοριακό στέκι Ζωοδόχου Πηγῆς Χατζηκυριακείου, τό βιβλίο ἀποτελεῖ ἕνα εἶδος Κυριακοδρομίου, μολονότι ὁ συγγραφέας δέν διεκδικεῖ αὐτόν τόν τίτλο γιά τό πόνημά του. Πρόκειται γιά συλλογή των κυριακάτικων κηρυγ- μάτων, τά ὁποῖα συνδυάζονται μέ ὁμιλίες καί προβληματισμούς, πού διατυπώθηκαν στίς κυριακάτικες συνάξεις, καί συνοδεύονται ἀπό ἁγιογραφικές καί πατερικές πε- ρικοπές, συναφοῦς, κάθε φορά, περιεχομένου. Βιβλία πού λάβαμε - Νέες κυκλοφορίες Μητρ. Ἐλευθερουπόλεως Χρυσόστομος, Παιδαγωγικὸ Κυριακοδρόμιο, Ἱερὰ Μη- τρόπολις Ἐλευθερουπόλεως 2021 Ἀρχιμ. Δανιὴλ Ἀεράκης, Οἱ Πράξεις τῶν Ἀποστόλων, τχ. Γ´, κεφ. 20-28 (κ´-κη´), Ἀθήνα 2021 Χρυσόστομος Δ. Σύρκος (ἐπιμ.), Ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος. Ὁ Κανόνας του ‒ Οἱ Οἶκοι του (στὸ πρωτότυπο ‒ σὲ νεοελληνικὴ ἀπόδοση), Μέγαρα 2021 Χρυσόστομος Δ. Σύρκος, Ἡ Παλαιὰ Διαθήκη σὲ Ἱερὲς Ἀκολουθίες τῆς Ἐκκλησίας μας. Ψαλμοί ‒ Περικοπὲς ἀπὸ Προφητεῖες καὶ ἀπὸ ἄλλα βιβλία τῆς Παλαιᾶς Δι- αθήκης, Μέγαρα 2021 Ζωή Κανάβα, Ο αϊ-Βασίλης και το φλουρί της βασιλόπιτας, εικονογράφηση: Χρι- στίνα Παπαθέου-Δουληγέρη, Ἀθήνα: Πορφύρα 2021 Τεῦχος 1ον Ἰανουάριος - Φεβρουάριος 2022 47

ΕΦΗΜΕΡΙΑΚΑ 'Επίδομα παραμεθορίων καί προβληματικῶν περιοχῶν Πρωτ. Γεωργίου Βαμβακίδη Γεν. Ἀρχιερ. Ἐπιτρ. Ἱ.Μ. Ζιχνῶν καί Νευροκοπίου Ἀντιπροέδρου Ι.Σ.Κ.Ε. Ἀπό τό παρόν τεῦχος τοῦ Ἐφημερίου θά ἐνημερώσουμε τούς ἐν Χριστῷ ἀδελφούς μας γιά τό ἐπίδομα τῶν παραμεθορίων καί προβληματικῶν περιοχῶν καθώς καί γιά τό χρηματικό ποσό ὅταν ἀλλάζει τό Μισθολογικό Κλιμάκιο. Τό ἐπίδομα τῶν λεγομένων παραμεθορίων καί προβληματικῶν περιοχῶν τό λαμ- βάνουν μόνοι ἐκεῖνοι οἱ κληρικοί πού διακονοῦν σέ Μητροπόλεις, πού διοικητικά ἀνήκουν στίς ὡς ἄνω περιοχές, οἱ ὁποῖες ἔχουν χαρακτηρισθεῖ ἀπό τήν Πολιτεία μέ νομοθετική Πράξη. Τό χρηματικό ἐπίδομα τῆς συγκεκριμένης περιπτώσεως ἀνέρχε- ται στό ποσόν τῶν ἑκατό (100,0) Εὐρώ μεικτά. Μετά τήν ἀπόδοση τῶν συγκεκρι- μένων κρατήσεων (γιατί ὑφίστανται κρατήσεις καί στό συγκεκριμένο ἐπίδομα), ὁ κληρικός λαμβάνει καθαρό πληρωτέο ποσό περίπου 70,60 Εὐρώ. Σέ περίπτωση πού κληρικός ἑκάστης Μισθολογικῆς Κατηγορίας λαμβάνει Μισθολογικό Κλιμάκιο μετά ἀπό προβλεπόμενη χρονική διάρκεια χορηγήσεως αὐτοῦ, ἔχει μιά αὔξηση τῆς τάσε- ως τῶν πεντήκοντα (50,00) Ευρώ μεικτά στίς μηνιαῖες  ἀποδοχές του καί λαμβάνει καθαρό πληρωτέο ποσό τριάκοντα πέντε (35,00) περίπου Εὐρώ μηνιαίως μετά ἀπό τίς προβλεπόμενες κρατήσεις. Πρέπει νά ἔχουμε ὑπ᾽ ὄψιν ὅτι ὅλες οἱ ἀποδοχές ἐμπί- πτουν σέ προβλεπόμενες νομοθετικές κρατήσεις. Ἑπομένως, πολλοί κληρικοί ἔχουν τήν ἐσφαλμένη ἐντύπωση ὅτι, ὅταν λαμβάνουν Μισθολογική προαγωγή Κλιμακίου, θά ἔχουν στίς μηνιαῖες ἀποδοχές πεντήκοντα Εὐρώ αὔξηση, γεγονός πού δέν ἰσχύει. Πανοραμική ἄποψη τῆς Σμύρνης, ἀπό τό βιβλίο τοῦ J. Schranz, Le Bosphore et Constantinople, dessinés d'après nature, Κωνσταντινούπολη, [περ. 1850] 48 Ἰανουάριος - Φεβρουάριος 2022 Τεῦχος 1ον