agogi640_merged

Η ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ ΩΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΤΟΥ ΗΘΙΚΟΥ ΒΙΟΥ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου «Τίνος δέ ἕνεκεν ὅλως ἐν τῇ διανοίᾳ τῇ ἡμετέρᾳ κριτήν οὕτω διηνεκῶς ἐγρηγορότα ΑΠΡΙΛΙΟΣ - ΜΑΪΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ 2021 καὶ νήφοντα κατέστησεν ἡμῖν ὁ Θεός; Τὸ συνειδὸς λέγω. Οὐ γὰρ ἐστιν, οὐκ ἔστιν οὐδεὶς δικαστὴς οὕτως ἄγρυπνος ἐν ἀνθρώποις, οἷον τὸ ἡμέτερον συνειδός. Οἱ μὲν γὰρ ἔκσξαυωθνθευιεπδνοόδκτοιρκςίανδοσινκτατααὶσικτ.ήακρὶαιὑὶοππνὸοολχὐλρδὰηενἕμτὶάεττροωάύντἐωσδνιταιεφτἴὰκθεελιίυνρμοοανἶδτιναεόνι.μκἀεαλνὶλακὰτοὴκλἂνανκὀερχίθραήὴιςμνχαἐατκαυενίδνοῷωῦςνν,τψκαἂῆινφκακοὶονλδ. ατιὰὸκεφδύὲόσβτῃοοςῦν, λκοἂγνισἀμπῶεινλ.ήκσαῃὶςα, ὐκτἂὸνςἕὁτετρὴοννἁὁμ,ταιροτῦίνανἐρἐγράγσαῃσά, δμιεκναοίςαανὐἐτξὸοςίσἑεαιυττὴὸνν ψῆφον κατὰ τῶν ἡμαρτηκότων καταδικάζει, κἂν μηδεὶς ἕτερος κδιααττηεγλοερῖ.ῇκ.ἂΚναπί οολὐὺχςἅππααρξέ,λοθὐῃδχὲρδόίνς,οἀς,λολὰὐδκέαπὶ οπτοελλἐάπκιιλςήκσαεὶτδαιιὰτπῶανντγὸεςγτεονῦηβμίοέυνωτονῦ, τἀολλπὰοικῶανὶ ἐν τῷ γίνεσθαι τὴν ἁμαρτίαν καὶ πρὶν γενέσθαι καὶ μετὰ τὸ γενέσθαι σφοδρὸς ἐφέστηκεν τἡῆμςῖνἡκδοαντήῆγςομρεοθςύ, οκνατὶεμς άολὐιχστοαὕτμωετςὰατἰὸσθγαεννόέσμθεθααι.. Ἐν μὲν γὰρ τῷ πράττειν τήν ἁμαρτίαν ὑπὸ ἐπειδὰν δὲ γένηται καὶ λάβῃ τέλος, τότε δὴ μάλιστα, τῆς ἡδονῆς σβεσθείσης ἁπάσης, τὸ πικρὸν τῆς μετάνοιας ἐπεισέρχεται κέντρον» (Migne P.G. 48, 1011-1012). Μετάφραση «Ἀλλά γιά ποιό λόγο ὁ Θεός ἔβαλε μέσα στή διάνοιά μας ἕναν τόσο ἄγρυπνο κριτή καί μέ πνευματική διαύγεια; Μιλῶ γιά τή συνείδηση. Πράγματι, δέν ὑπάρχει, δέν ὑπάρχει, λέγω, ἀνάμεσα στούς ἀνθρώπους κανένας δικαστής τόσο ἄγρυπνος, ὅσο ἡ συνείδησή μας. ὑΓιπαοτκίροίἱνδονικταασι τἐέξςακιταίαί ςδιταοφῦθφείόρβοονυτ.ακιαἀίππόοτλάλάχρἄήλμλαατὑαπκάαρίχἐοξυανπ, απτοούῦνκταατιαμσέτρτέίςφοκυολνατκήενῖεὀςρκθαήί ἀπόφασή τους. Τό δικαστήριο ὅμως τῆς συνείδησης, δέ γνωρίζει νά ὑποχωρεῖ σέ τίποτε ἀπό αὐτά. Ἀλλά, καί ἄν δώσεις χρήματα καί ἄν κολακέψεις κἁαμίαἄρντωἀλπῶεινλήσσκέεψιςεκωανί. ἄν κάνεις ὁτιδήποτε ἄλλο, θά βγάλει δίκαιη τήν ἀπόφαση ἐναντίον τῶν καί αὐτός πού ἔκανε τήν ἁμαρτία, καταδικάζει ὁ ἴδιος τόν ἑαυτό του, κι ἄς μήν τόν κατηγορεῖ κανείς ἄλλος. Καί ὄχι μία ἤ δύο φορές, σἀυλνλάείδπηοσληλέπςοφτοέ ρδέέςθκάαίλησσέμὅολνηήτσοευι ατὐήτζάωπήούκάἔνχεοιυτνόγἴίδνιεοι.. Καί ἄν περάσει πολύς χρόνος, ἡ ἀλλά καί ὅταν γίνεται ἡ ἁμαρτία καί πρίν γίνει καί ἀφοῦ γίνει, στέκεται ἀπέναντί μας σάν αὐστηρός κατήγορος, καί μάλιστα μετά τή διάπραξη τῆς ἁμαρτίας. Γιατί τότε πού κάνουμε φτήωννἁήμταηρςτ.ίὅατ,αἐνπὅειμδωήςεγἴμίναεσι τἡε μεθυσμένοι ἀπό τήν ἡδονή, δέν αἰσθανόμαστε τόσο πολύ τή ἁμαρτία καί τελειώσει, τότε λοιπόν, ἀφοῦ σβήσει ὅλη ἡ ἡδονή, εἰσορμᾶ τό πικρό κεντρί τῆς μεταμέλειας». 71

ΟΙ ΜΑΘΗΤΕΣ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ Τοῦ κ. Δημητρίου Γ. Μπράνη, πρ. Σχολικού Συμβούλου, Νομικοῦ, Δημοσιογράφου Α. καί τούς τρόπους καλῆς συμπεριφορᾶς, πῶς δηλαδή ὀφείλουμε νά φερόμαστε ἀπέναντι στό Σέ ἐφαρμογή ἑνός παγκοσμίου προ- συνάνθρωπό μας ἀπέναντι στόν πλησίον μας. γράμματος, ἐτέθησαν διάφορες ἐρωτήσεις σέ μαθητές διαφόρων Σχολείων ἀνά τόν Ἐμένα, ἐπειδή εἶμαι λίγο χοντρούλης, οἱ συμ- κόσμο. Παραθέτουμε κάποιες ἐνδεικτικές μαθητές μου στήν ἀρχή μέ κορόϊδευαν καί μέ ἀπαντήσεις, πού θά μᾶς βοηθήσουν στήν περιγελοῦσαν. Σταμάτησαν, ὅμως, νά μέ περιγε- ἐξαγωγή κάποιων συμπερασμάτων. λοῦν καί νά μέ κοροϊδεύουν, ὅταν διαμαρτυρή- θηκα στό δάσκαλό μου καί τούς ἔκανε παρατή- 1. Μαθήτρια ἀπό τό Περοῦ εἶπε: «Τό ρηση. Γίναμε ἔπειτα καί φίλοι. Μοῦ ἀρέσει πού σχολεῖο διδάσκει γνώσεις καί ἠθική. Τό Σχο- ζῶ μέ τήν οἰκογένειά μου, μέ τούς γονεῖς μου λεῖο μορφώνει τόν ἄνθρωπο. Καλλιεργεῖ τήν καί τά ἀδέλφια μου. Θέλω, ἅμα μεγαλώσω, νά ψυχή του. Ἀναπτύσσει τό πνεῦμα του. Τοῦ πα- παντρευτῶ καί νά κάνω τρία παιδιά». ρέχει δυνατότητες γιά τή ζωή του. Μοῦ ἀρέσει τό σχολεῖο. Γιά νά πάω στό σχολεῖο, πηγαίνω 4. Μαθήτρια ἀπό τήν Νέα Ζηλανδία ση- πεζή, μέ τή συνοδεία τῆς μητέρας μου, στό ση- μείωσε: «Στό σχολεῖο περνάω τόν περισσότερο μεῖο –κάνω μισή ὥρα– ἀπό τό ὁποῖο περνάει τό χρόνο τῆς παιδικῆς μου ἡλικίας. λεωφορεῖο καί γυρίζω πεζή στό σπίτι μου ἀπό τό σημεῖο ἐκεῖνο, ἀπό τό ὁποῖο τό λεωφορεῖο Εἶναι δεύτερο “σπίτι” μου. Τό βλέπω καί τό μέ πῆρε τό πρωί». ὀνειρεύομαι στόν ὕπνο μου. Μέ μαθαίνει. Μοῦ δίνει γνώσεις. Μιλάει γιά τήν Κοινωνία καί τόν 2. Ἀπό τήν Κένυα (Ναϊρόμπι) ἕνας μα- κόσμο ὅλο. Μιλάει γιά τό πῶς ἔγινε ὁ κόσμος. θητής ἔγραψε: «Ἡ ἀνομβρία, ἡ πολλή ξηρασία Πῶς ἔγινε ἡ Γῆ, ὁ Οὐρανός, τά ἄστρα. Ἡ Κοινω- φέρνει φτώχεια. Ξηραίνει τή γῆ. Τήν ἀφήνει, νία εἶναι σύνολο ἀνθρώπων, πού συμβιώνουν χωρίς σπορά. Κι’ αὐτό προκαλεῖ ἔλλειψη εἰδῶν καί συνυπάρχουν σύμφωνα μέ τίς ἀρχές τῆς διατροφῆς. Φέρνει δυστυχία! Ἀκόμη καί θανά- κοινῆς συμβίωσης καί συνύπαρξης. τους, λόγω πείνας. Τώρα, μέ τήν ἀλλαγή τοῦ κλίματος, συμβαίνει νά βλέπουμε ξηρασίες πού Κι’ ὅποιος τίς παραβιάζει τίς ἀρχές αὐτές, ἔχει δέν τίς εἴχαμε ξαναδεῖ ποτέ ἄλλοτε. Στό σχολεῖο τήν τιμωρία τῶν δικαστηρίων. Ὅλοι οἱ ἄνθρωποι μᾶς λένε, ὅτι γιά τήν ἀλλαγή τοῦ κλίματος τῆς ἀνεξαιρέτως εἶναι ὑποχρεωμένοι νά τηροῦν καί Γῆς αἰτία εἶναι ὁ ἄνθρωπος, πού μολύνει καί νά σέβονται τίς ἀρχές τῆς κοινῆς συμβίωσης καί ρυπαίνει τό φυσικό περιβάλλον». συνύπαρξης! Ὅλοι οἱ ἄνθρωποι ἀνεξαιρέτως ὡς ἄνθρωποι, ὡς ἀνθρώπινα ὄντα, εἶναι ἴσοι μεταξύ 3. Ἕνας Λιθουανός μαθητής εἶπε: «Πρίν τους. Καί ὀφείλουν νά ἀγαπάει ὁ ἕνας τόν ἄλλο, στό σχολεῖο γινόταν ἡ διδασκαλία στή “Ρω- νά σέβεται ὁ ἕνας τόν ἄλλο, νά βοηθάει ὁ ἕνας σική Γλώσσα”. Τώρα ἡ διδασκαλία γίνεται τόν ἄλλο. Θέλω νά σπουδάσω γιατρός, γιά νά στή Λιθουανική γλώσσα. Εἶναι ἡ γλώσσα τῶν θεραπεύω τίς ἀσθένειες τοῦ ἀνθρώπου. προγόνων μας. Νά γίνω χρήσιμο καί ὠφέλιμο μέλος τῆς Τό σχολεῖο μᾶς δίνει γνώσεις χρήσιμες καί Κοινωνίας! Ὁ ἄνθρωπος ὀφείλει νά εἶναι τριπλά ὠφέλιμες γιά τή ζωή μας, ἀλλά μᾶς διδάσκει χρήσιμος καί ὠφέλιμος! Χρήσιμος καί ὠφέλι- μος στό ἀτομικό, οἰκογενειακό καί κοινωνικό σύνολο!». 72

5. Κλείνουμε ἀπό τίς πολλές ἀναφορές Β. ΑΠΡΙΛΙΟΣ - ΜΑΪΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ 2021 μέ μιά μαθήτρια ἀπό τήν Αὐστρία: «Ἄν μποροῦσα θά ἀπαγόρευα τή μόλυνση καί τό Ἀπό τά παραπάνω βγαίνει ἀβίαστα τό κυνήγι. Ἡ μόλυνση καταστρέφει τό φυσικό συμπέρασμα ὅτι τά παιδιά –οἱ μαθητές περιβάλλον. Μαραίνει τή Μητέρα Γῆ ! Χαλά- μας– εἶναι μέσα σ’ ὅλα τά δρώμενα. Ἀντι- ει –ἤδη τό χάλασε σέ πολύ μεγάλο βαθμό– τό λαμβάνονται πλήρως τί συμβαίνει καί τί κλίμα τῆς Γῆς. Ἀποτέλεσμα: Οἱ πολλές πρωτο- δέν συμβαίνει στόν κόσμο. φανεῖς βροχοπτώσεις καί οἱ πολλές –οἱ πρω- τοφανεῖς– πλημμύρες οἱ τόσο καταστρεπτικές Ἐπίσης ἐκφέρουν γνώμη, ἄποψη, κρίση. καί φονικές! Οἱ τόσο βλαβερές καί ἐπιζήμιες Σχολιάζουν τά δρώμενα. Τά συμβάντα. Τά στό φυσικό καί κοινωνικό χῶρο! Τό χάλασμα γεγονότα. Ἐκτός αὐτοῦ, εἶναι πασιφανές ὅτι τοῦ κλίματος ἔφερε τό Θερμοκήπιο. Δηλαδή ὀνειρεύονται ἕναν ἄλλον κόσμο. τή διατάραξη τῆς θερμοκρασίας τοῦ Πλανήτη. Τήν ἄνοδο κατά 3 μέ 4 βαθμούς Κελσίου τῆς Ἕναν κόσμο χωρίς συγκρούσεις τῶν θερμοκρασίας τῆς Γῆς. Τήν τήξη τῶν πάγων ὁμάδων, τῶν λαῶν, τῶν Ἐθνῶν. Χωρίς πολέ- τῶν δύο πόλων – τό πλέον πρωτάκουστο καί μους. Χωρίς βία. Χωρίς τρομοκρατία. Χωρίς πρωτοφανές. Τήν ἀνύψωση τῆς στάθμης τῆς μόλυνση τοῦ φυσικοῦ περιβάλλοντος. Χω- Θάλασσας. Ἔφερε τήν ἀλλοίωση τῶν φυσικῶν ρίς πείνα καί φτώχεια. Χωρίς ἀνισότητες. ὁρίων τῶν 4 ἐποχῶν. Ἔφερε τήν αἰφνιδιαστική Χωρίς ἀδικία. Σηνειδητοποιοῦν ὅτι ἐκτός καί ἀπότομη ἀλλαγή τοῦ καιροῦ. Ἄλλα καιρικά ἀπό τήν κοσμική Παιδεία, ὑπάρχει στή ζωή φαινόμενα βλέπουμε τή μιά στιγμή καί ἄλλα τῶν ἀνθρώπων καί ἡ σχέση μέ τόν Θεό. καιρικά φαινόμενα βλέπουμε τήν ἄλλη στιγμή. Διακατέχονται ἀπό ἠθικές ἀρχές. Φθινόπωρο τή μία στιγμή, Χειμώνα τήν ἄλλη στιγμή. Καιρός πρωτοφανής καί πρωτόγνωρος. Καί τό ποιό βασικό: Θέλουν ἕναν κόσμο Ἔφερε τήν Τρύπα τοῦ Ὄζοντος! χωρίς ἐγκλήματα. Χωρίς φόνους. Χωρίς λη- στεῖες. Χωρίς ἀνθρωποθυσίες στό Μολώχ Ἀπ' αὐτή περνοῦν πρός τή γήινη ἀτμό- τῆς ἀσφάλτου. Χωρίς δεινά. Χωρίς ἀνωμα- σφαιρα ἀφιλτράριστες, οἱ ὑπεριώδεις –εἶναι λίες. Χωρίς ἀναστατώσεις. βλαβερές– ἀκτίνες τοῦ Ἡλίου. Τό κυνήγι εἶναι ἔγκλημα! Φονεύονται ἐν ψυχρῷ ζῶα καί πουλιά ΕΠΙΛΟΓΟΣ τῶν δασῶν. Τά παιδιά θέλουν νά ζοῦν σ’ ἕναν κόσμο Καί ἐρωτῶ ἐπίσης: Οἱ τρομοκράτες, γιατί καθολικά θρησκευόμενο. γκρεμίζουν κτήρια καί σκοτώνουν ἀνθρώπους, χωρίς νά φταῖνε; Ἀνθρώπους ἀθώους; Θέλω Σ’ ἕναν κόσμο ἀγάπης, εἰρήνης, δικαιο- ἕναν κόσμο, χωρίς τρομοκρατία. Χωρίς πο- σύνης. Σ’ ἕναν κόσμο ἀλληλοβοήθειας καί λέμους, χωρίς σκοτωμούς. Θέλω ἕναν κόσμο, ἀλληλεγγύης. Σ’ ἕναν κόσμο μέ ἀνθρωπιά. πού νά βασιλεύει καί νά ἐπικρατεῖ ἡ εἰρήνη, Σ’ ἕναν κόσμο μέ πολιτισμό ψυχῆς. Σ’ ἕναν ἡ ἀγάπη, ἡ χαρά, ἡ εὐτυχία.Ὁ Ἰησοῦς Χριστός κόσμο μέ κοινωνικότητα καί ἐξωστρέφεια. ἦρθε στόν κόσμο, γιά νά κηρύξει τήν ἀγάπη. Σ’ ἕναν κόσμο μέ ψυχική εὐγένεια. Μέ Νά πεῖ τήν περίφημη, τήν κλασσική φράση: ἦθος. Με ἀρετή. Με παιδεία. Με μόρφωση. «ΑΓΑΠΑΤΕ ΑΛΛΗΛΟΥΣ. Τά παιδιά, ὅπως προκύπτει, ἔχουν τή συ- Εἶναι τό αἰώνιο σύνθημα καί τό αἰώνιο νήθεια ἀλλά καί τό θάρρος νά ἐκφράζονται κήρυγμα τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ! ἀνεπιτήδευτα, ἀπροσποίητα, ἀνιδιοτελῶς. Ἐκφράζονται ἐλεύθερα. Πηγαία. Αὐθόρμη- Τό ἀκοῦνε, ὅμως, ὅλοι οἱ ἄνθρωποι; Τό τα. Εἶναι μεγάλη ἡ εὐθύνη τῶν ἐκπαιδευ- βάζουν μέσα τους ὅλοι οἱ ἄνθρωποι τῆς Γῆς; τικῶν νά ἐνισχύσουν καί νά ἐμπνεύσουν Ὅλοι οἱ ἄνθρωποι τοῦ Πλανήτη; Ἤ κωφεύουν; τά ὁράματα αὐτά τῶν παιδιῶν. Ἄν θέλουμε Ἤ κάνουν πώς δέν ἀκοῦνε;». ὁ κόσμος μας νά γίνει καλύτερος, πρέπει νά «στραφοῦμε καί νά γίνουμε ὅπως τά παιδιά». 73

Βιβλίο-παρουσιάσεις Δρ. Χαραλ. Στεργιούλης Νεομάρτυρες. Ἀπό τήν σκλαβιά στόν οὐρανό Ἀθήνα, 2017 Σημαντικό βιβλίο γιά τήν περίοδο τῆς Τουρκοκρατίας Ὁ συγγραφέας, ἐκλεκτὸς συνάδελφος, φιλόλογος Δρ. Χαράλαμπος Στεργιούλης καὶ ὁ ἐκδότης κ. Νῖκος Σαμπαζιώτης, τῶν ἐκδόσεων «Ἀρχονταρίκι»1, εἶχαν τὴν καλοσύνη νὰ μᾶς στείλουν τὸ ἐξαίρετο ἔργο «Νεομάρτυρες. Ἀπὸ τὴ σκλαβιὰ στὸν οὐρανό», Ἀθήνα 2021, ποὺ κυκλο- φόρησε σὲ δεύτερη ἔκδοση μέσα στόν χρόνο καὶ τοὺς εὐχαριστοῦμε. Ἐξ ἀφορμῆς, ἐλάχιστα ἱστορικά Ἡ Χ.Ε.Ε.Λ., ἰδιαίτερα εὐαίσθητη στὸ θέμα τοῦ νεώτερου ἑλληνισμοῦ, χαιρετίζει τὴν προσπάθεια αὐτή. Τήν θεωρεῖ συνέχεια τῆς προδρο- μικῆς ἀντιδράσεως στὴν ἄποψη πὼς ἡ Τουρκοκρατία ἀποτελοῦσε πολιτισμικὸ χάσμα2 καὶ ἡ Ὀρθοδοξία παρελθοῦσα ὑπόθεση. Ἀντίδραση, τοῦ πρωτοπόρου διανοητῆ καὶ ποιητῆ Ἀλέξανδρου Γκιάλα (1915-1948) καὶ τοῦ συνεργάτη του Ἰωάννη Θ. Κολιτσάρα (1903-1989), ἱδρυτοῦ τῆς Ἕνωσής μας. Ἡ ἀρχὴ ἔγινε μὲ τὸ τεῦχος τοῦ περιοδικοῦ «Ἀκτῖνες», τὸ Πάσχα τοῦ 19433, ποὺ ἔδειξε τόν κόσμο τῆς Ὀρθόδοξης Παράδοσης καὶ τὴν προσφορά του στὴν κοινωνία κατὰ τὴν διάρκεια τῆς Τουρκοκρατίας. Ἐκεῖ ἔγινε λόγος γιὰ τοὺς Κολυβάδες Πατέρες καὶ τὴν παράδοσή τους ποὺ ἔθρεψε Παπαδιαμάντη καὶ Μωραϊτίδη καὶ δὲν ἦταν ὁ φλοιός τῆς Χριστιανικῆς πίστης, ὅπως ἔλεγε ὁ καθηγητὴς Δημήτριος Μπαλάνος, ἀλλὰ ὁ πυρήνας. Στὸ ἴδιο τεῦχος, ὁ ἀείμνηστος ἀρχιμ. Ἰωάννης Ἀλεξίου 1. Ἐκδόσεις «Ἀρχονταρίκι» Ν. Σαμπαζιώτης - Ἀ. Ἰορδάνου Ο.Ε. 2. Ἰ. Κ. Βογιατζίδης, «Τὸ χάσμα ἐν τῇ πνευματικῇ παραδόσει τοῦ Ἑλληνικοῦ λαοῦ», ΕΕΦΣΠΘ 2 (1932) σ. 241: «Πρῶτος χρησιμοποιῶ ἐν τῇ ἱστορίᾳ τοῦ Ἑλληνικοῦ λαοῦ τὸν ὅρον “χάσμα τῆς πνευματικῆς παραδόσεως”, διὰ νὰ χαρακτηρίσω τὸ φαινόμενον τῆς διακοπῆς τῆς πνευματικῆς παραδόσεως τοῦ Ἑλληνικοῦ λαοῦ, ἥτις ἐμφανίζεται ἀπὸ τοῦ δεκάτου πέμπτου, μέχρι τοῦ δεκάτου ἑβδόμου αἰῶνος. Ἐνῶ ὁ Παπαρρηγόπουλος παρετή- ρησε τὸ φαινόμενον τοῦτο καὶ τὸ περιέγραψεν ἐπιτυχῶς, .... ὅρον ἴδιον, πρὸς δήλωσιν τοῦ φαινομένου τούτου, (δέν) μετεχειρίσθη ...». 3. Ἀκτῖνες 6 (1943) 65-176. 74

γράφει γιὰ τοὺς Νεομάρτυρες4, κατακλείοντας τό ἄρθρο μὲ τὴν εὐχή: ΑΠΡΙΛΙΟΣ - ΜΑΪΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ 2021 «Ὤ, πότε θὰ βρεθῆ ὁ Ἕλληνας ποὺ θὰ τραγουδήση τοὺς ἄθλους τους;»5. Καὶ δέν ἔχει ἴσως βρεθεῖ ἀκόμα ὁ ποιητής νά συνθέσει τὸ ἔπος τῶν Νεομαρτὐρων, ἔχουν ὅμως βρεθεῖ πολλοὶ ὲπιστήμονες ποὺ ἐρεύ- νησαν καὶ φώτισαν τὸ Νεομαρτυρικὸ θέμα, ὅπως μέ τήν ἐξαίρετη παρούσα ἐργασία, τόσο ὁ κ. Στεργιούλης ὡς συγγραφέας, ὅσο καί ὁ κ. Σαμπαζιώτης ὡς ἐκδότης. Αὐτὸ ποὺ θεμελίωσε ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης μὲ τὸ «Νέον Μαρτυρολόγιον». Ὁ ἅγιος Νικόδημος ἁγιοκα- τατάχθηκε ἀπὸ τὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο τὸ ἔτος 1955. Σημαντικὴ συμβολὴ σὲ αὐτὸ εἶχαν τὰ τέσσερα ἄρθρα τοῦ Ἰω. Κολιτσάρα στὶς «Ἀκτῖνες»6 τὸ 1953-54. Τὸ βιβλίο Τὸ χαρακτηρίσαμε ἐκ προϊμίου ἐξαιρετικό. Συμπληρώνουμε καὶ μοναδικό. Συνδιάζει τὴ ζωντάνια καὶ τὴν ἀκρίβεια καὶ ἀποτελεῖ μιὰ ἐγκυκλοπαιδεία τοῦ Νεομαρτυρικοῦ θέματος. Συνυπάρχουν τὰ Συναξάρια μὲ τὰ Ἀπολυτίκια καὶ ἡ ἐπιστημονικὴ ὑποστήριξη μέ λε- ξικογραφική συμβολή. Συγκεκριμένα, μετὰ τὸν πρόλογο τοῦ Σεβασμιωτάτου Μητροπο- λίτου Σταγῶν καὶ Μετεώρων κ. Θεοκλήτου (σ. 13-17), ἀκολουθεῖ ὑπὸ τὸν τίτλο «Προοίμιο», μιὰ ἐπιστημονικὴ στοιχείωση μὲ ἐνημερωμέ- νη βιβλιογραφία ἀπὸ τὸν καθηγητή καὶ κοσμήτορα τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Α.Π.Θ., κ. Θεόδωρο Γιάγκου (σ. 19-79). Περιλαμβάνει ἱστορικογραμματολογικὴ προσέγγιση τοῦ θέματος, θεολογικὴ καὶ ψυχολογικὴ ἑρμηνεία γιὰ τά κίνητρα τοῦ μαρτυρίου, νομοκανονικὴ ἀντιμετώπιση τῆς ἐπανένταξης τῶν ἐξωμοτῶν στὴν Ἐκκλησία καὶ ἐποπτεύει τὴν βιβλιογραφικὴ παραγωγὴ περὶ τὸ θέμα. Ἕπεται ἕνα Ἀνθολόγιο (σ. 81-442), μὲ ἀποκατεστημένους ἀπὸ τὴν σύγχρονη ἱστορικὴ ἔρευνα, εἴκοσι τέσσερις βίους Νεομαρτύρων μὲ ἐπίμετρο τὸ Ἀπολυτίκιο τοῦ βιογραφούμενου ἁγίου καὶ ἐνδεικτική βιβλιογραφία. Τὸ Ἀνθολόγιο κλείνει μὲ «Ἐπίμετρο» (σ. 443-448), ὅπου ἐπιχει- ρεῖται συνολικὴ ἐκτίμηση τῆς προσφορᾶς τῶν Νεομαρτύρων στὴν Ἐκκλησία καὶ τὸ Ἔθνος. Στὸ τελευταῖο μέρος τοῦ βιβλίου μὲ τίτλο «Συναξάρι Νεομαρτύρων» –ἐπιμελείᾳ κ. Μαρίας Τζερμπίνου-Μιχαλακοπούλου– (σ. 449-517), κα- ταχωρεῖται ἕνα ἐνημερωμένο καὶ σύντομο Νεομαρτυρολογικό Λεξικὸ. Τὸ Βιβλίο συνοδεύεται ἀπὸ δίσκο ἀκτίνας ὅπου ψάλλονται, ἀπὸ τὸν πρωτοπρεσβύτερο Γρηγόριο Καραλῆ, Ἀπολυτίκια Νεομαρτύρων. 4. Α. Ι. Γ., «Νεομάρτυρες», Ἀκτῖνες 6 (1943)128-133. 5. Ὅπ. ἀν., σ. 133. 6. Κολιτσάρας Ἰω., «Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης 1749-1809», Ἀκτῖνες, 16 (1953) 400-407, 450-454, 511-515, 17 (1954) 30-35. 75

Ὁ ἀντικειμενικὸς σκοπὸς Τὸν προσανατολισμὸ τοῦ Βιβλίου μᾶς τὸν δίνει ὁ ὑπότιτλος: «’Απὸ τὴ σκλαβιὰ στὸν οὐρανό». Ἀπὸ τὰ ἐγκόσμια ποὺ εἶναι τὸ καθεστὼς τῆς έθνικῆς καὶ σωματικῆς δουλείας, τῆς σκλαβιᾶς, οἱ Νεομάρτυρες περνοῦν στὴν ἐλευθερία τῶν τέκνων τοῦ Θεοῦ. Αὐτὴ εἶναι ἡ μαρτυρία τους πρὸς τὸν κόσμο. Ὑπάρχει Θεὸς! Τὸν συναντήσαμε καὶ ἐθέλχθη ὅλη μας ἡ ὕπαρξη ἀπὸ τὸ κάλλος του. Γευθήκαμε τὴν ἐλευθερία του καὶ δέν τὴν ἀλλάζουμε μὲ καμμία ἀνθρώπινη χαρά. Ὑπάρχει ἐλευθερία στόν Παράδεισο, ὑπάρχει καὶ στὴ γῆ7 γι’ αὐτὸ οἱ οὐρανοὶ διηγοῦνται Δόξαν Θεοῦ καὶ αἰνοῦν Αὐτὸν ἥλιος καὶ σελήνη καὶ πάντα τὰ ἄστρα καὶ τὸ φῶς. Ὑπάρχει Θεὸς, ὑπάρχει ἐλπίδα. Καὶ ἡ ἐλπίδα ἔχει τὴν δύναμη νὰ αλλάξει τὸν ροῦ τῆς ἱστορίας. Καὶ τὸν ἄλλαξε. Καὶ τώρα στὴν παρέλαση γιὰ τὰ διακόσια χρόνια ἀπὸ τὴν ἔναρξη τοῦ ἀγώνα γιὰ τὴν ἐλευθερία, περνοῦν σημαιοφόροι οἱ Νεομάρτυρες μὲ τὸ πορφυρὸ ἱμάτιο καὶ τὴν κόκκινη σημαία, ποὺ γράφει μὲ χρυσά γράμματα «Ὑπὲρ Πίστεως καὶ Πατρίδος». Τὸ Χρέος μας Ἀνοιχτὸ τέλος, παραμένει τὸ μητρῶο τῶν Νεομαρτύρων. Πόσοι καὶ ποιοὶ ἦσαν; Μνημονεύουμε περὶ τοὺς ἑκατό. Ὁ Καισάριος Δαπόντες (1714-1784) ὑπολογίζει τούς Νεομάρτυρες σέ περισσοτέρους ἀπό χιλίους. Γράφει χαρακτηριστικἀ: «Οἱ νεοφανεῖς ἅγιοι μάρτυρες εἶναι δέ ὑπέρ τούς χιλίους καί περισσότεροι, τῶν ὁποίων τά ὀνόματα ἄγνωστα εἰς ἐμέ, γνωστά δέ παρά τῷ Θεῷ, τῷ τά πάντα γινώσκοντι»8. Καὶ ὁ Εὐγένιος Βούλγαρης (1716-1806), στὴν «Ἐπιστολή πρὸς Πέτρον Κλαίρκιον» γράφει: «Ἀλλ’ οὗτοι δή μερίς βραχεία τίς ἐστι τοῦ τῶν νεοφανῶν Ἁγίων παρ’ ἡμῖν κλήρου, δείγματος ἕνεκεν ἀπομνημονευθέντες σοι, πολλούς δέ ἴσθι παρά τούτους ὄντας»9. Πρ. Γεώργιος Εὐ. Μποροβίλος, Οἰκονομολόγος-Θεολόγος, δρ. Θεολογίας 7. «Ἠλευθἐρωσας ἡμᾶς ἐκ τῆς κατάρας τοῦ νόμου τῷ τιμίῳ σου αἵματι ...». Κάθισμα ΙΕ΄ Αντιφώνου τοῦ Ὄρθρου Μ. Παρασκευῆς. 8. Σάθας Κ., Μεσαιωνικὴ Βιβλιοθήκη, τ. Γ΄, Βενετία, 1872, σ. 133-134. 9. Εὐγενίου Βουλγάρεως, Ἐπιστολή πρὸς Πέτρον τόν Κλαίρκιον Περί τῶν μετὰ τὸ Σχῖσμα Ἁγίων τῆς Ὀρθοδόξου Άνατολικῆς Ἐκκλησίας [...] Ἀθήνησι: Π. Κορομηλᾶς 1844, σ. 31. 76

ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΟΥ ΜΑΝΗΣ, ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ Γ΄ ΑΠΡΙΛΙΟΣ - ΜΑΪΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ 2021 Ἡ προσφορά τῆς Ἐκκλησίας κατά τήν Ἑλληνική Ἐπανάσταση τοῦ 1821 χ.τ., χ.χ. Μέ ἕνα πόνημα 32 σ. πού κυκλοφόρησε μέ χορηγία τῆς περιφε- ρείας Πελοποννήσου, ὁ Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Μάνης κ. Χρυσόστομος ὁ Γ΄, ποιμενάρχης μιᾶς τῶν πλέον ἱστορικῶν ἱερῶν Μητροπόλεων τῆς πατρίδος μας, παρουσιάζει μέ σαφήνεια, τεκμηρί- ωση καί ἱστορικές ἀναφορές καί περιστατικά, τήν ὄντως καί παντά- πασι ὁμολογουμένη θυσιαστική προσφορά τῆς Ἐκκλησίας μας στόν ἀγώνα τοῦ 1821. Γιατί, ὅπως μέ πληθώρα ἀναφορῶν ἐκθέτει ὁ σεβ., ἡ προσφορά δέν ἦταν μόνο τῶν ἐπώνυμων καί ἐπιφανῶν ἐπισκόπων, ἀλλά καί κληρικῶν καί ἁπλῶν μοναχῶν καί μοναζουσῶν. Ἐκτεταμένη ἀναφορά κάνει ὁ συγγραφεύς στό θέμα τῆς προσφορᾶς στήν Παι- δεία, καί ἐνδελεχῶς μέ πληθώρα παραπομπῶν στό ζήτημα τοῦ «Κρυ- φοῦ Σχολειοῦ». Συγκινεῖ τόν ἀναγνώστη ἡ παράθεση τοῦ σμήνους τῶν νεομαρτύρων, ἡ ἀναφορά στήν Ἁγία Φιλοθέη, μιά προσωπικό- τητα πού μέ τόν ἡρωϊσμό καί τήν αὐταπάρνησή της, θά ἔπρεπε νά ἀποτελεῖ ἔμπνευση γιά τά νέα κορίτσια καί πρότυπο προσφορᾶς στό κοινωνικό σύνολο, πού εἶναι χρέος τῆς πολιτείας νά τό περιλάβει στή διδακτέα ὕλη, ἀντί ἄλλων προσώπων πού εἶχαν ἄλλα κίνητρα. Ἐκτός ἀπό τίς ἀναφορές στούς ἥρωες καί μάρτυρες τῆς ἐλευθερίας, ὁ σεβ. κατακλείει τήν μελέτη του, μέ τήν ἀναφορά στό κείμενο τῆς Α΄ Ἐθνο- συνέλευσης τῆς Ἐπιδαύρου καί τήν ἐπίκληση τοῦ ὀνόματος τῆς Ἁγί- ας καί ἀδιαιρέτου Τριάδος, ἐπίκληση πού σήμερα ἐνοχλεῖ πολλούς καί ἐπιδιώκουν τήν ἀφαίρεσή του ἀπό τόν ὅρκο τοῦ Π.τ.Δ (ἄρ. 33§2). Ι.Μ. 77

ΔΗΜΗΤΡΊΟΥ Δ. ΦΙΛΌΛΑΟΣ, Δικηγόρος παρ. Ἀρείῳ Πάγῳ, δ. νομ. Ἡ Εὐρώπη χθές καί σήμερα Ἀθήνα 2021, σελ. 239 Ὁ κ. Δημητρίου, Δικηγόρος παρ’ Ἀρείῳ Πάγῳ, διδάκτωρ Νο- μικῆς, μέ σπουδές στό ἐξωτερικό, μᾶς ἔχει δώσει τά τελευταῖα χρό- νια σημαντικές μελέτες-παρεμβάσεις σέ τρέχοντα κοινωνικά ζητή- ματα. Μέ τήν ἴδια κριτική καί διεισδυτική ματιά, συνέγραψε καί τό ἀνωτέρω ἔργο, στό ὁποῖο διερευνᾶ κομβικά ἱστορικά σημεῖα τῆς εὐρωπαϊκῆς ἱστορίας, ἑστιάζοντας ὄχι μόνο στό προσκήνιο καί στίς ἐπιφανειακές οἰκονομικές σχέσεις πού γιά πολλούς εἶναι τό κύριο ζητούμενο, ἀλλά καί δράσεις πού ἐκτυλίσσονται στό παρασκήνιο καί διαφεύγουν τῆς προσοχῆς τοῦ πληθυσμοῦ τῆς Εὐρώπης. Καί οἱ ὁποῖες κατά τόν σ. εἶναι πιό ἐπιδραστικές γιά τήν εὐρωπαϊκή οἰκο- γένεια ἀπ’ ὅ,τι οἱ δημόσιες. Ὁ σ. παρατηρεῖ τήν ἔκπτωση τῆς Εὐρώ- πης ἀπό τίς χριστιανικές της ἀξίες πού χαρακτήριζαν τούς ἐμπνευ- στές τῆς εὐρωπαϊκῆς ὁλοκλήρωσης, σέ μιά νέα κατάσταση ἄρνησης τῶν βασικῶν πυλώνων τῆς ἵδρυσής της. Ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον παρουσιάζει γιά τούς ἐκπαιδευτικούς –ὄχι πώς τό ὑπόλοιπο ἔργο δέν εἶναι ἄκρως ἐνδιαφέρον– ἡ ἑνότητα Β4 τοῦ 5ου κεφαλαίου (σελ. 102 ἑξ.) πού τιτλοφορεῖται « Ἔλεγχος τοῦ θεσμοῦ τῆς Παιδείας», στήν ὁποία ὁ σ. ἐκθέτει τίς παρασκηνιακές δυνάμεις πού ἀπεργάζονται τήν ἀποχριστιανοποίηση τῆς εὐρω- παϊκῆς Παιδείας. Εἶναι χρήσιμο, ὅλοι οἱ ἐκπαιδευτικοί ἀλλά καί οἱ καλῆς προαίρεσης ταγοί τῶν ἐκπαιδευτικῶν μας πραγμάτων, νά με- λετήσουν διεξοδικά τό βιβλίο καί τό συγκεκριμένο κεφάλαιο, ὥστε τά παιδιά μας νά μήν μείνουν ἀμέτοχα τῆς ἑλληνικῆς καί θρησκευ- τικῆς τους ταυτότητας, δεδομένου ὅτι τό ὅραμα καί κύριο ζητούμενο τῶν ἱδρυτῶν τῆς Ἕνωσης δέν ἦταν ἡ πολτοποίηση τῶν λαῶν σέ μιά χοάνη ὁμογενοποίησης, ἀλλά ἡ παύση τῆς ἀντιπαράθεσης μέ σεβα- σμό στήν ἱστορία καί τήν ἰδιαιτερότητα ἑνός ἑκάστου λαοῦ. Ι.Μ. 78

Ἀξίζει νά διαβάζετε ΕΤΟΣ 67ο • Μάιος - Ἰούλιος 2021 • Ἀρ. 645 ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΔΟΣ m «Δεῖ ὑμᾶς γεννηθῆναι ἄνωθεν» m «Τῆς Ἀνάστασης» m « Ὅταν ἡ λύπη τρώει στο τραπέζι μου... ἡ χαρὰ περιμένει στὴν πόρτα μου» m « Ἡ “ζηλευτή” ζωὴ τῶν ραγιάδων στὴν Τουρκοκρατία» Τὸ μηνιαῖο Ὀρθόδοξο Χριστιανικὸ Περιοδικὸ Περιοδικὸ μὲ ἱστορία μεγαλύτερη τῶν 50 ἐτῶν, μὲ τὴν ἱστορία τῶν 100 χρόνων του κοντὰ στὸν ποὺ ἀπευθύνεται στὴ γυναῖκα, στὴν πνευματικὴ ἑλληνικὸ λαό. καὶ κοινωνική της παρουσία. Τὸ περιοδικὸ γιὰ τὴν Ἐπι- Νεανικὸ περιοδικὸ τῆς “Χρι- Τὸ μηνιαῖο παιδικὸ περιοδικὸ στήμη, τὰ Γράμματα καὶ τὴν στιανικῆς Φοιτητικῆς Ἑνώσεως” ποὺ κυκλοφορεῖ ἀπὸ τὸ 1946 Τέχνη, μὲ τὸ ἔνδοξο πα- – μὲ τὸν ἐνθουσιασμὸ τῆς νεότη- – ἕνας πολύτιμος πνευμα- ρελθὸν καὶ τὸ δυναμικό “πα- τας καὶ τὴ σφραγῖδα τῆς πίστης τικὸς φίλος γιὰ τὰ Ἑλληνό- ρών” στὶς μάχες του κατὰ τοῦ καὶ τῆς παιδείας. πουλα. ὑλισμοῦ καὶ τῆς ἀπιστίας.

ST RESS PO «EΛΛΗΝΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΑΓΩΓΗ» P ΚΑΡΥΤΣΗ 14, Τ.Τ. 10561 X+7 ΑΘΗΝΑ ΚΩΔΙΚΟΣ: RESS POS 01 1213 KEMΠ. Κ. P 540 T EKΔΟΣΕΙΣ Χριστιανικῆς Ἑνώσεως Ἐκπαιδευτικῶν Λειτουργῶν • Σπυρ. Καλλιάφα: ΤΟ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΓΕΝΕΤΗΣΙΟΥ ΟΡΜΗΣ_______________________ 3,00 € ΕΘΝΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΙΣ, ΦΥΣΙΚΟΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΑΙ & ΠΑΙΔΕΙΑ___________ 3,00 € ΤΑ ΠΕΝΤΕ ΠΡΩΤΑ ΠΑΙΔΙΚΑ ΕΤΗ ἔκδοσις Γ΄_____________________________________ 5,00 € • Ἰ. Θ. Κολιτσάρα: ΠΑΡΟΙΜΙΑΙ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΛΑΟΥ τόμοι Β΄ & Γ΄ ἕκαστος_______________________ 6,00 € Η ΑΠΑ ΓΡΑΦΗ ΔΙΑ ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΚΑΙ ΤΗΝ ΜΟΡΦΩΣΙΝ ΤΟΥ_________________________ 3,00 € Ο ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΣ ΗΓΕΤΗΣ____________________________________________________ 10,00 € • Β. Χαραλαμποπούλου: Η ΣΧΟΛΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ_____________________________________________________ 3,00 € Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΙΣ ΤΟΥ ΥΠΟΔΟΥΛΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ________________ 3,00 € ΤΟ ΠΑΙΔΙΚΟ ΚΑΙ ΕΦΗΒΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟ_____________________________________________ 3,00 € • Μ. Debesse: ΣΤΑΘΜΟΙ ΑΓΩΓΗΣ____________________________________________________________ 5,00 € • G. Allport: ΤΟ ΑΤΟΜΟΝ ΚΑΙ Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΟΥ____________________________________________ 6,00 € • Ίωάν. Ἀντωνίου: ΠΩΣ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΖΩΜΕΝ ΤΑΣ ΑΣΘΕΝΕΙΑΣ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΜΑΣ ΑΠΟ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΑΠΟΨΕΩΣ____________________________________________________ 3,00 € • ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΝΕΔΡΙΩΝ ΤΗΣ Χ.Ε.Ε.Λ.: ΤΑ ΕΛΛΗΝΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑ ΙΔΑΝΙΚΑ ΕΙΣ ΤΗΝ ΠΑΙΔΕΙΑΝ ΜΑΣ____________________ 6,00 € Η ΜΟΡΦΩΣΙΣ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΟΣ_________________________________________ 6,00 € Η ΨΥΧΑΓΩΓΙΑ ΩΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟΝ ΠΡΟΒΛΗΜΑ_________________________________ 6,00 € Ο ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΣ ΕΙΣ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗΝ ΤΟΥ______________________________________ 6,00 € Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΣ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ_______________________________________ 6,00 € ΟΔΗΓΉΤΙΚΗ, ΚΥΒΕΡΝΗΤΙΚΗ___________________________________________________ 6,00 € ΤΑ ΟΠΤΙΚΟΑΚΟΥΣΤΙΚΑ ΜΕΣΑ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ____________________________________ 6,00 € ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ_____________________________________________ 6,00 € ΠΑΡΑΔΟΣΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΔΟΣ____________________________________________________ 6,00 € ΤΟ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΝ ΠΝΕΥΜΑ ΕΙΣ ΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΙΝ__________________________ 6,00 € ΘΕΜΕΛΙΩΔΕΙΣ ΑΞΙΕΣ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΕΙΑ__________________________________________ 6,00 € Η ΕΘΝΙΚΗ ΜΑΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ___________________________________________________ 6,00 € ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ____________________ 6,00 € ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΠΑΙΔΕΙΑ______________________________________________________ 6,00 € ΠΑΙΔΕΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ__________________________________________ 6,00 € Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ ΤΟΥ ΜΕΛΛΟΝΤΟΣ______________________________________ 6,00 € Η ΚΡΙΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ___________________________________________ 6,00 € ΠΡΟΣΩΠΟ ΚΑΙ ΠΑΙΔΕΙΑ_______________________________________________________ 6,00 € ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΠΑΙΔΕΙΑ_____________________________________________ 6,00 € ΑΝΑΤΟΜΙΑ ΤΩΝ ΣΧΟΛΙΚΩΝ ΑΠΟΤΥΧΙΩΝ______________________________________ 6,00 € ΝΕΕΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ ΚΑΙ ΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΝΕΟΛΑΙΑΣ______________________________ 10,00 € ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ______________ 10,00 €

Έτος 72ο • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2021 • ΑΡΙΘ. 637 ΔΙΜΗΝΙΑΙΟ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ì Η ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΚΡΙΣΕΙΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΜΑΣ ì Η ΠΑΡΑΚΑΤΑΘΗΚΗ ΤῶΝ ΤΡΙῶΝ IΕΡΑΡΧῶΝ ì Η ΠΑΝΔΗΜΙΑ TOY COVID-19, Η ΣΟΦΟΚΛΕΙΟΣ ΘΕΣΙΣ ΠΕΡΙ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΑΙΤΗΜΑ ΑΥΤΟΓΝΩΣΙΑΣ ì ΝΕΟΜΑΡΤΥΡΕΣ: TO ΚΛΕΟΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ì Η ΖΩΝΤΑΝΗ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΑ ì ΛΟΓΙΟΙ ΚΛΗΡΙΚΟΙ ΚΑΙ ΛΑΪΚΟΙ ΔΙΔΑΣΚΑΛΟΙ ΤΟΥ ΓΕΝΟΥΣ ΠΟΥ ΔΙΔΑΞΑΝ ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑ ΣΤΑ ΣΚΛΑΒΩΜΕΝΑ ΕΛΛΗΝΟΠΟΥΛΑ ì ΤΟ ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΟ ΘΑΥΜΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ, Η ΕΠΙΒΙΩΣΗ ΤΟΥ ΓΕΝΟΥΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ì ΤΟ ΑΓΑΘΟ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ

Περιεχόμενα ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ...............................................1 «Τίμα ἰατρὸν πρὸς τὰς χρείας αὐτοῦ Η ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΚΡΙΣΕΙΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΜΑΣ τκιύμραιῖοςςα. πὐταορῦὰ, καὶ γὰρ αὐτὸν ἔκτισεν Τοῦ κ. Ἀλέξανδρου Κακαβούλη ..........................................................2 γὰρ ὑψίστου ἐστὶν ἴα- Η ΠΑΡΑΚΑΤΑΘΉΚΗ ΤῶΝ ΤΡΙῶΝ IΕΡΑΡΧῶΝ σδόιςμ, ακ.αἐὶππισατρήὰμηβαἰσαιτλρέοωῦςἀλνήυμψψώεσταειι 11 Τῆς κ. Μαίρης Ν. Ράπτου......................................................................8 κεφαλὴν θααὐυτμοῦασ, θκήασὶεἔταναι.νκτύιρμιοες- 11 Η ΠΑΝΔΗΜΙΑ TOY COVID-19, γιστάνων γοῆὐςπφράορσμοαχκθαι,εκῖ ααὶὐἀτνοὴῖςρ. Η ΣΟΦΟΚΛΕΙΟΣ ΘΕΣΙΣ ΠΕΡΙ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ἔκτισεν ἐκ ΚΑΙ ΤΟ ΑΙΤΗΜΑ ΑΥΤΟΓΝΩΣΙΑΣ φρόνιμος Τοῦ κ. Δημ. Παπαθανασόπουλου.................................................... 12 ...καὶ αὐτὸς ἔδωκεν ἀνθρώποις ΝΕΟΜΑΡΤΥΡΕΣ: TO ΚΛΕΟΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ἐθπαιυσμταήσμίηονιςἐναδὐοτξοάῦζ. ε.σ.. θΤαέικἐννοντ,οἐῖνς ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ἀρρωστήματί σου μὴ παράβλεπε, Τῆς κ. Εὐαγγελίας Τσαγκαρλῆ-Διαμάντη..................................... 16 ἀταλίλ’σεεὖ. ξἀαπι όκσυτρηίῳσο, νκαπὶλαηὐμτμὸςέλἰεάισαεν- Η ΖΩΝΤΑΝΗ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΑ κἁαμὶαερὔτθίαυςνοκναχθεάῖρραισςοκναὶκἀαπρὸδίπαάνσ..η..»ς Τοῦ κ. Ἠλία Λιαμῆ ................................................................................ 23 (Σοφ. Σειράχ, 38, 1 ἑξ.). ΛΌΓΙΟΙ ΚΛΗΡΙΚΟΊ ΚΑΙ ΛΑΪΚΟΊ ΔΙΔΆΣΚΑΛΟΙ ΤΟΥ ΓΈΝΟΥΣ «Τίμα τόν ἰατρόν, ὅπως τοῦ ἁρμό- ΠΟΥ ΔΊΔΑΞΑΝ ΑΣΤΡΟΝΟΜΊΑ ζει, ἔχων ἄλλωστε ὑπ’ ὄψει σου τάς ΣΤΑ ΣΚΛΑΒΩΜΈΝΑ ΕΛΛΗΝΌΠΟΥΛΑ ὑπηρεσίας του εἰς τάς ἀνάγκας σου, Τοῦ κ. Κωνσταντίνου Μαυρομμάτη .............................................. 26 διότι ὁ Κύριος ἔκαμεν αὐτόν. Ἀπό ΤΟ ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΟ ΘΑΥΜΑ τόν Ὕψιστον Θεόν προέρχεται ἡ θε- ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ, Η ΕΠΙΒΙΩΣΗ ραπεία πού δίνει ὁ ἰατρός, ὁ ὁποῖος ΤΟΥ ΓΕΝΟΥΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ Τοῦ κ. Κωνσταντίνου Ρίζου................................................................ 32 ΤΟ ΑΓΑΘΟ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ Τοῦ κ. Δημήτρη Γ. Μπράνη............................................................... 34 ΕΙΣ ΜΝΗΜΟΣΥΝΟΝ........................................................... 36 ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ................................................... 39 καί ἀπό τούς βασιλεῖς ἀκόμα θά λάβῃ δῶρα διά τήν ἰατρικήν του ΔΙΜΗΝΙΑΙΟ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ἐπιστήμην. Ἡ ἰἰααττρριόκνή. ἐπιστήμη θά ἀναδείξῃ τόν καί ἐνώπιον Ὄργανο τῆς Χριστιανικῆς Ἑνώσεως Ἐκπαιδευτικῶν Λειτουργῶν ἐπισήμων ἀνθρώπων θά ἀποκτήσῃ Ἐγκεκριμένο ἀπό τό Ὑπουργεῖο Παιδείας. Ἀριθμός Ἐγκρ. 1717/15.2.1952 δόξαν. Ὁ Κύριος ὥρισε νά φυτρώ- Ἱδρυτής: Ἰ. Θ. Κολιτσάρας (†1989) νουν φαρμακευτικά βότανα ἀπό τήν Ἐκδότης - Ἰδιοκτήτης: Χ.Ε.Ε.Λ. γῆν, ὁ δέ φρόνιμος ἄνθρωπος δέν Καρύτση 14, 105 61 Ἀθήνα, Τηλ.-Fax: 210 32.27.100, τά ἀποστρέφεται... Ὁ ἴδιος ὁ Θεός e-mail: [email protected] ἔδωκεν εἰς τούς ἀνθρώπους τήν Ὑπεύθυνος σύμφωνα μέ τό νόμο καί ἐπιμελητής ἐκδόσεως: ἰατρικήν ἐπιστήμην, ὥστε νά δοξά- Ἰωάννης Μαρκότσης, Διαγόρα 35, 153 44 Γέρακας, Τηλ.: 210 66.12.399 ζεται μέ τά θαυμαστά αὐτοῦ ἔργα... Διευθύνεται ἀπό Συντακτική Ἐπιτροπή Τέκνον μου, ὅταν ἀρρωστήσῃς μή Δημιουργικό - Ἐκτύπωση ἀδιαφορήςῃς διά τόν ἰατρόν καί τά «Λυχνία Α.Ε.» κφάάλρεμσαεκκάα. ίΣυτόγνχρΚόύνρωιοςνὅ.μκωαςί παρα- Ἀνδραβίδας 7, 136 71 Χαμόμυλο Ἀχαρνῶν αὐτός Τ. 210 3410436, F. 210 3425967 • www.lyhnia.com, [email protected] θά σέ θεραπεύσῃ. Ἀπαρνήσου καί Τιμή τεύχους 1,50€ ἀπομάκρυνε ἀπό σέ κάθε ἁμαρτίαν. Ἐτήσια συνδρομή: Ἐσωτερικοῦ 15€ -Κύπρου 20€, Ἐξωτερικοῦ 20€ • 25$ Ἔχε καθαρά τά χέρια σου ἐνώπιον Ἀθήνα - Μάρτιος 2021 τοῦ Θεοῦ καί καθάρισε τήν καρδιά ΟΔΗΓΙΕΣ: Ἐπιστολές, συνεργασίες, ἐπιταγές, βιβλία καί ἄλλα ἔντυπα νά στέλνονται στό γραφεῖο σου ἀπό κάθε ἁμαρτίαν» [μτφρ. (†) τῆς Χ.Ε.Ε.Λ., Καρύτση 14, 10561 Ἀθῆνα. Ἰ.Θ. Κολιτσάρας).  • Τό Γραφεῖο εἶναι ἀνοικτό κάθε ἐργάσιμη ἡμέρα ἀπό 9 π.μ. ἕως 1 μ.μ. Τεύχη τοῦ περιοδικοῦ πωλοῦνται στά βιβλιοπωλεῖα τῆς «ΖΩΗΣ» στήν Ἀθήνα καί σέ ἄλλες ἐπαρχιακές πόλεις, καθώς καί στό γραφεῖο τῆς Χ.Ε.Ε.Λ. στήν Ἀθήνα. • Ἡ δημοσίευση τῶν ἄρθρων ἐγκρίνεται ἀπό τή Συντακτική Ἐπιτροπή. Ὅσοι θέλουν πα- ρουσίαση τοῦ βιβλίου τους, παρακαλοῦνται νά ἀποστέλουν δύο ἀντίτυπα, ἕνα γιά ἁπλή ἀγγελία καί γιά τή βιβλιοθήκη τῆς Ἑνώσεως καί ἄλλο γιά τόν μέλλοντα νά κάμει τήν βιβλι- οπαρουσίαση. Ἡ Συντακτική Ἐπιτροπή ἔχει τό δικαίωμα νά μήν ἐγκρίνει τή δημοσίευση βιβλιοκρισιῶν γιά βιβλία ἄσχετα μέ τό περιεχόμενο καί τή γραμμή τοῦ περιοδικοῦ. Τήν εὐθύνη γιά τά δημοσιευμένα κείμενα φέρουν οἱ συγγραφεῖς τους.

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Ἀγαπητοί ἀναγνῶστες, Στά καθαρῶς διαδικαστικά θέματα: Ἔπειτα ἀπό κατ’ ἐπιλογήν σιγήν ἑνός ἔτους, 1. Τό 2021, μέ τή χάρη τοῦ Θεοῦ, θά ἐκδοθοῦν τά ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2021 ἐπανερχόμαστε μέ τό τεῦχος αὐτό στήν «κανονικό- τεύχη: Ἰανουάριος - Φεβρουάριος - Μάρτιος (637), τητα» ὅπως πλέον συνηθίσαμε νά λέμε. Θεωρήσαμε Ἀπρίλιος - Μάϊος - Ἰούνιος (638), Ἰούλιος - Αὔγου- σκόπιμο, βλέποντας τόν πόνο καί τήν ἀγωνία τῶν στος (639), Σεπτέμβριος - Ὀκτώβριος (640), Νο- ἀνθρώπων δίπλα μας, τούς ἐκπαιδευτικούς ὅλων έμβριος - Δεκέμβριος (641). τῶν βαθμίδων νά δοκιμάζονται σέ ἐξ ἀποστάσεως διδασκαλία, σέ ἐντελῶς πρωτόφαντες καί πρωτο- 2. Λόγω τῶν ταχυδρομικῶν τελῶν, ζητοῦμε τήν κα- φανεῖς καταστάσεις, με διαδικτυακά μαθήματα καί τανόησή σας, γιά τήν ἀναπροσαρμογή τῆς τιμῆς χωρίς διά ζώσης διδασκαλία γιά μῆνες, μέ ἀκοές τῆς συνδρομῆς. Ἔτσι, γιά τό ἐσωτερικό ἡ ἐτήσια γιά ἀσθενεῖς καί χειμαζόμενους συνανθρώπους συνδρομή ὁρίζεται στά 15€, γιά τήν Κύπρο στά μας, νά μήν σᾶς ἐπιβαρύνουμε μέ ἕνα ἐξειδικευμέ- 20€, καί γιά τό ἐξωτερικό στά 30$ ἤ 25€. νο περιοδικό. Κατά τήν ἐκτίμησή μας, τό διάστημα αὐτό ὅλοι εἴχαμε ἀνάγκη ἀπό μιά πιό πνευματική 3. Ὅσοι ἐκ τῶν συνδρομητῶν εἶχαν καταβάλει προσέγγιση τοῦ νοήματος τῆς ζωῆς, τοῦ πόνου, τῆς συνδρομή γιά τό 2020 –ἔτος πού δέν ἐκδόθηκε δοκιμασίας, μέ στροφή στόν «ἔσω» ἄνθρωπο, προ- τεῦχος– τό ποσό θά πιστωθεῖ γιά τό 2021. σέγγιση αὐτογνωσίας καί πνευματική ἀνάταση. Ἀντί νά στρεφόμαστε στά ἀνθρώπινα, νά διερωτηθοῦμε 4. Ἡ καταβολή συνδρομῶν μέσω e-banking, παρακα- καί νά ἐμβαθύνουμε στό ἐρώτημα «τί τό θέλημα τοῦ λοῦμε νά συνοδεύεται ὑποχρεωτικά ἀπό τό ὄνομα Θεοῦ». Ἀντί τῆς τριβῆς μέ τά ἐγκόσμια, νά στραφοῦμε τοῦ καταθέτη, καί εἰ δυνατόν νά ἐνημερώνεται ἡ ψυχῇ τε καί σώματι στόν οὐρανό. Γραμματεία τοῦ περιοδικοῦ μας μέσω ἠλεκτρονικοῦ μηνύματος στό [email protected]. Ἐκ τῆς διευθύνσεως Ἡ Χριστιανική Ἕνωσις Ἐπιστημόνων (Χ.Ε.Ε.) καί ἡ Χριστιανική Ἕνωσις Ἐκπαι- δευτικῶν Λειτουργῶν (Χ.Ε.Ε.Λ.) συμμετέχουν, ὅπως ὁ ἁπανταχοῦ Γῆς Ἑλληνισμός, στήν ἐπέτειο τῶν 200 χρόνων ἀπό τήν Ἐπανάσταση τοῦ 1821 πού ὁδήγησε στό ἐλεύθερο Ἑλληνικό Κράτος. Σέ ξεχωριστή ἑνότητα τῆς κοινῆς μας ἱστοσελίδας μας www.xee.gr, θά δημοσι- ευτοῦν ἤ θά ἀναρτηθοῦν βιβλία, ἐργασίες καί ἄρθρα ἀπό πνευματικούς ἡγέτες τῶν ἑνώσεών μας ἤ ἀπό διακεκριμένους συνεργάτες τῶν περιοδικῶν μας «Ἀκτῖνες» καί «Ἑλληνοχριστιανική Ἀγωγή» καί ἀπό εἰδικούς ἐπιστήμονες. Γενικά θά προ- έρχονται ἀπό συγγραφεῖς πού βίωναν ἔντονα καί κατανοοῦσαν τήν σημασία τοῦ ἑλληνοχριστιανικοῦ πνεύματος τόσο κατά τήν σκοτεινή περίοδο τῆς δουλείας γιά τή διατήρησης τῆς χριστιανικῆς πίστεως καί τῆς ἐθνικῆς συνείδησης, ὅσο καί κατά τήν περίοδο τῆς προετοιμασίας τῆς ἐθνεγερσίας. Φυσικά, δέν θά μείνει ἐκτός καί ἡ κορυφαία περίοδος τοῦ ἀγώνα καθ’ ἑαυτόν. Τά ἔργα πού θά παρουσιαστοῦν θά ἀφοροῦν σέ μεγάλες καί ἡγετικές προσω- πικότητες πού καθοδήγησαν τό ἔθνος καί ἄφησαν ἀνεξίτηλη τή σφραγίδα τῆς πνευματικῆς καί ἡρωϊκῆς προσφορᾶς τους. 1

Η ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΚΡΙΣΕΙΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΜΑΣ Τοῦ κ. Ἀλέξανδρου Κακαβούλη, Καθηγητῆ Παν/μίου Οἱ κρίσεις στήν ἱστορία ἀποδεκατίζουν ἀνθρώπινους πληθυσμούς, ἐμφανίζονται σέ κάπως ἀραιά διαστήμα- Βρισκόμαστε μπροστά σέ μιά παναν- τα στήν ἱστορία. Ὑπάρχουν συγχρόνως καί θρώπινη κρίση ὑγείας, αὐτή τῆς πανδημίας οἱ συμφορές, πού πλήττουν τούς ἀνθρώ- τοῦ covid-19. Μία ἀπό τίς πιό θανατηφόρες πους πολύ συχνότερα ἤ τούς συνοδεύουν λοιμώξεις πού γνώρισε ὁ πλανήτης γῆ. Ἀπό σέ ὅλη τους τή ζωή. Ὅλες μαζί ἔχουν ὡς τότε πού ὁ ἄνθρωπος ἦταν κυνηγός καί ἀποτέλεσμα νά πλήξουν τήν εὐημερία τοῦ τροφοσυλλέκτης καί ἀργότερα ὅταν ἄρχι- ἀνθρώπου, ἀλλά καί νά τόν ἐλευθερώσουν σε νά ἀσχολεῖται μέ τή γεωργία, πρίν ἀπό ἀπό τή φθορά. Ὅλες ἔχουν κάποιο τέλος, 10.000 χρόνια, γνώρισε τίς πρῶτες παν- πού φέρνει τήν γενική ἀνακούφιση, τήν δημίες, μέ παλαιότερη τήν πανδημία τῆς ἀναζωογόνηση καί τήν ἐλπίδα γιά κάποιο Κίνας. Ἀκολούθησαν οἱ ἱστορικά καταγε- καλύτερο μέλλον. Ἡ ἀβεβαιότητα Ἡ ἔννοια τῆς κρίσης µπορεῖ νά ἐξελιχθεῖ σέ ἀπαισιοδοξία Ἡ λέξη κρίση εἶναι πολυσήμαντη. Ση- καί παραίτηση ἕως μαίνει, μεταξύ ἄλλων, τήν ἱκανότητα καί σοβαρή µελαγχολία τή διαδικασία μέ τήν ὁποία ὁ ἄνθρωπος καί ἐπικίνδυνη ἐπεξεργάζεται λογικά καί ἐμβαθύνει ἀναλυ- κατάθλιψη. τικά τά ἑκάστοτε δεδομένα μιᾶς περιόδου ραγδαίας ἀνατροπῆς τῆς κατάστασής του, γραμμένες λοιμώξεις, μέ πρῶτο τόν λοι- στούς βασικούς τομεῖς τῆς ζωῆς του. Μέ μό τῶν Ἀθηνῶν τό 430-426 π.Χ., κατά τόν σκοπό νά καταλήξει σέ ὀρθές ἐκτιμήσεις καί ὁποῖο πέθανε καί ὁ Περικλῆς. Στή συνέχεια συμπεράσματα, γιά τίς πραγματικές ἀπώ- πολλές ἄλλες μάστιγες, ὅπως ἡ πανώλη, ἡ λειες ἀπό τήν ἐπέλαση τῆς καταστροφῆς, πανούκλα, ἡ χολέρα, ὁ ἔμπολα καί ἡ γρίπη γιά τά αἴτια πού ὁδήγησαν στά ἀπρόβλεπτα σέ πολλαπλά κτυπήματα, μέχρι τό τελευταῖο, ἀρνητικά ἀποτελέσματα καί γιά τή δυνατή τήν πανδημία τῆς γρίπης Η1Ν1 2009-2010 ἀντιμετώπισή τους. (Διαδίκτυο, Newsbeast). Στήν ἱστορία τῆς ἀνθρωπότητας ὡς κρί- Αὐτές οἱ θανατηφόροι μάστιγες πού ση περιγράφεται ἡ διατάραξη τῆς ὁμαλῆς πορείας τῆς ζωῆς, ἀτομικῆς καί συλλογικῆς, ἀπό συνταρακτικά γεγονότα πού ἐπηρε- άζουν ἀρνητικά τόν ἄνθρωπο, ὡς ἄτομο 2

καί ὡς κοινωνικό σύνολο. Πρόκειται γιά αὐξάνονται μέ καταιγιστικό ρυθμό, ὥστε τό ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2021 μιά μεταβατική περίοδο, ἄλλοτε μικρότε- Σύστημα Ὑγείας νά ἔχει φτάσει στά ὅρια τῆς ρη καί ἄλλοτε μεγαλύτερη, κατά τήν ὁποία ἀντοχῆς του. Οἱ ἀσθενεῖς εἰσάγονται κα- ἡ ἀνθρωπότητα δοκιμάζεται καί κρίνεται, θημερινά ἐπειγόντως στά ὑπερφορτωμένα κατά πόσο θά ἀντέξει. Ἄν ἡ πορεία τῆς κρί- νοσοκομεῖα γιά θεραπεία καί περνοῦν τά σης θά συνεχιστεῖ ἤ ἄν κάποια στιγμή θά βασανιστικά συμπτώματα τῆς μόλυνσης. ὑπάρξει διέξοδος καί ἀνάκαμψη. Γιά τούς πολλούς, μετά τό μαρτύριό τους, ἔρχεται τό τέλος τῆς ζωῆς τους. Σέ κάθε κρίση, ἡ ἀτομική καί συλλογική συνείδηση, περνάει κατ’ ἀρχήν ἕνα κλονι- Μέ τό δεύτερο σμό (σόκ), ἀπό τήν ἀπότομη καί ραγδαία καί τρίτο κύµα ἐμφάνιση ἀρνητικῶν ἐξελίξεων. Περνάει τῆς πανδηµίας μιά παρατεινόμενη καί ἐντεινόμενη συναι- ἡ κατάσταση ἔχει σθηματική ἔξαρση φόβου, ἀγωνίας καί ὁδηγηθεῖ στά ἄκρα. ἀβεβαιότητας. Ἀποκαθιστᾶ τήν ἠρεμία της καί ἐπιστρατεύει τίς ψυχικές της δυνάμεις, Στή χώρα μας, ἀπό τόν περυσινό Μάρ- τῆς ἐκλογίκευσης, τῆς ἀναμονῆς, τῆς ὑπο- τιο πού πρωτοεμφανίστηκε ἡ ἐπιδημία, μέ μονῆς καί τῆς ἀναζήτησης στηριγμάτων τά μέτρα πού πῆρε ἐγκαίρως ἡ Πολιτεία ἐλπίδας καί αἰσιοδοξίας, γιά τήν ἔξοδο ἀπό καί τό πρῶτο lockdown, οἱ συνέπειες τῆς τήν κρίση. Ἄν παρ’ ἐλπίδα συνεχίζεται, ἡ ἀσθένειας κρατήθηκαν σέ χαμηλά ἐπίπε- ἀβεβαιότητα μπορεῖ νά ἐξελιχθεῖ σέ ἀπαι- δα. Ἐν’ ἀντιθέσει μέ ἄλλες χῶρες, πού ἀπό σιοδοξία καί παραίτηση ἕως σοβαρή μελαγ- τήν ἀρχή εἶδαν νά αὐξάνονται ραγδαία τα χολία καί ἐπικίνδυνη κατάθλιψη. κρούσματα καί οἱ θάνατοι. Σήμερα ὅμως καί στήν πατρίδα μας μέ τό δεύτερο καί Ἡ παροῦσα πανδημία τρίτο κύμα τῆς πανδημίας ἡ κατάσταση ἔχει ὁδηγηθεῖ στά ἄκρα. Ἡ σημερινή παγκόσμια, χαρακτηρίζεται κυρίως ἀπό τήν ἐπιδρομή κατά τῆς ὑγείας Εἴμαστε ὅλοι μάρτυρες τῶν καθημε- καί τόν θανατηφόρο ἀποδεκατισμό ὁλόκλη- ρινῶν γεγονότων, τῶν σχετικῶν μέ τήν ρης τῆς ἀνθρωπότητας. Ὁ covid-19, ἕνας πανδημία, καί ἔχει κορυφωθεῖ ἡ ἀγωνία ἰός ἀόρατος μέ τό γυμνό μάτι, ὁρατός μόνο μας γιά τήν ἑπόμενη μέρα. Ὅλοι ζητοῦν μέ μικροσκόπιο, μοιάζει μέ μπάλα πού ἔχει κάποια βοήθεια. Ἔχουμε μιά πρώτη δι- πολλά κέρατα ἤ κορῶνες (ἀπό ὅπου προ- αβεβαίωση πού δέν πρέπει νά ξεχνοῦμε έρχεται καί ἡ ὀνομασία του) καί εἶναι ὁ ποτέ. Στίς μεγάλες κρίσεις, ὅπως εἶναι αὐτή ἰσχυρός καί ὕπουλος ἐχθρός τοῦ ἀνθρώπου. πού περνᾶμε, μπορεῖ νά λέει κάτι καί στούς Μεταδίδεται ἀπό ἄνθρωπο σέ ἄνθρωπο πλέον ἐπιφυλακτικούς. Εἶναι ὁ θεόπνευστος ἀόρατα καί εὔκολα καί μόνο ἀπό τά φο- λόγος τῆς Ἁγίας Γραφῆς: «Τοῦ Κυρίου ἡ γῆ, βερά συμπτώματα πού ἐμφανίζονται στόν καί τό πλήρωμα αὐτῆς, ἡ οἰκουμένη καί πάντες ὀργανισμό, μαρτυρεῖται ἡ ὕπαρξή του. Ἤδη, οἱ κατοικοῦντες ἐν αὐτή» (Ψαλ. 23: 1). μέσα σέ λίγους μῆνες, ἔχουν προσβληθεῖ ἑκατομμύρια συνανθρώπων μας καί αὐξά- Οἱ ἄλλες κρίσεις νεται καθημερινά ὁ ἀριθμός τους, μέ ρα- γδαία ταχύτητα. Ἀπό αὐτούς ἔχουν χάσει Ἐκτός ἀπό τήν παροῦσα παγκόσμια δυστυχῶς τή μάχη τῆς ζωῆς πάνω ἀπό τρία ἑκατομμύρια συνάνθρωποί μας μέχρι τώρα. Σήμερα, στό τρίτο κύμα τοῦ ἰοῦ, τά νούμερα 3

ἀπειλή, οἱ ἄνθρωποι δοκιμάζονται, πολύ εὐαίσθητη στίς πανδημίες, στίς καταστρο- πιό συχνά, καί κατά περιοχές, ἀπό ἄλλες φικές ἀλλαγές τοῦ περιβάλλοντος, στούς αἰτίες. Οἱ φυσικές καταστροφές, πού κατά ἐξοντωτικούς πολέμους, στούς τρομακτι- τούς εἰδικούς ἐπιστήμονες γίνονται ὁλο- κούς σεισμούς, στούς φοβερούς κυκλῶνες, ένα καί πιό συχνές καί πιό σφοδρές, βρί- στίς ὁρμητικές πλημμύρες, στίς παρατετα- σκονται μεταξύ τῶν κορυφαίων κινδύνων μένες ἀνομβρίες καί στά ἄλλα ἄγρια φυ- πού πλήττουν τόν πλανήτη μας. Τά ἀκραῖα σικά φαινόμενα. Ἔχουμε τότε τίς μεγάλες φαινόμενα, πού προκαλοῦν οἱ ἐπεμβάσεις οἰκονομικές κρίσεις, πού πλήττουν σχεδόν στήν ἰσορροπία τοῦ φυσικοῦ κόσμου, οἱ ὅλους, μά πιό πολύ τίς φτωχότερες χῶρες καταστροφικές συνέπειες τῆς κλιματικῆς καί τά χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα. Ἡ ἀλλαγῆς, οἱ μολύνσεις τοῦ περιβάλλοντος, ἔλλειψη τῶν βασικῶν ἀγαθῶν ἐπιβίωσης, τά «τσουνάμια», οἱ κυκλῶνες, οἱ ἀνεμοστρό- ἡ πείνα, οἱ ἀσθένειες, ἡ θνησιμότητα καί βιλοι, οἱ καταιγίδες, οἱ χαλαζοπτώσεις, οἱ πολλές ἄλλες συμφορές, πού ἀντιμετωπί- ἀνομβρίες, οἱ πυρκαγιές καί ἄλλα ἀκραῖα ζουν οἱ συνάνθρωποί μας, εἶναι συνθῆκες φυσικά φαινόμενα ἔρχονται ξαφνικά νά φο- ἀβάσταγες γιά τούς ἀνθρώπους καί ντροπή νεύσουν ἀνθρώπινες ζωές, νά γκρεμίσουν γιά τή σημερινή πολιτισμένη κοινωνία. σπίτια, νά καταστρέψουν περιουσίες, νά ρημάξουν νοικοκυριά. Τέλος, εἶναι καί οἱ δοκιμασίες πού ὑφί- στανται, ἄλλοτε περισσότερο καί ἄλλοτε λι- Μετά τόν ἀρχικό γότερο, ὅλοι οἱ ἄνθρωποι, στόν ἑαυτό τους κλονισµό, ἀπό τήν ἤ καί στό οἰκογενειακό τους περιβάλλον. αἰφνίδια καί ραγδαία Οἱ βαριές καί ἀνίατες ἀσθένειες, οἱ μεγά- ἀλλαγή τῆς ζωῆς λες καί ἀθεράπευτες ἀναπηρίες, οἱ ψυχι- πρός ἀρνητικές κές ἀρρώστιες καί οἱ σοβαρές ψυχώσεις, ἐξελίξεις, ἀκολουθεῖ οἱ ἔντονες ψυχολογικές καταστάσεις, πού µιά παρατεινόµενη καί συχνά ὁδηγοῦν σέ ἀνυπόφορες ὁριακές ἐντεινόµενη ἀνησυχία στιγμές ἀπελπισίας. Τό ὑπαρξιακό κενό, οἱ µέ συναισθήµατα ἐξαρτήσεις, οἱ διαταραγμένες σχέσεις, τά δι- φόβου, ἀγωνίας, αζύγια, ἡ μοναξιά, ἡ ἀδικία, ἡ ἐπιθετικότη- ἀβεβαιότητας. τα, ἡ ἐγκληματικότητα, τά βασανιστήρια, ἡ κακοποίηση, ἰδίως τῶν γυναικών, οἱ αὐτο- Οἱ καταστροφικοί πόλεμοι, οἱ φονικοί κτονίες καί πολλά ἄλλα, δίνουν συνοπτικά σεισμοί, οἱ τρομοκρατικές ἐπιθέσεις, εἶναι τήν τραγικότητα καί τό ἔσχατο κατάντημα, δυνατά χτυπήματα πού σπέρνουν τό φόβο πού μπορεῖ νά φθάσει ὁ ἄνθρωπος. καί τήν ἀγωνία, τόν τραυματισμό καί τό θάνατο, τίς ἀνυπολόγιστες καταστροφές Οἱ προσωπικές καί τίς φοβερές συνέπειες σέ ὅλους τούς καταστάσεις τοῦ τομεῖς τῆς ἀνθρώπινης ζωῆς. ἀνθρώπου στίς κρίσεις Ἡ οἰκονομία συνήθως ἐπηρεάζεται Σέ ὅλες αὐτές τίς συμφορές, ποιές εἶναι ἀπό τίς διάφορες κρίσεις. Γίνεται πολύ οἱ συνέπειες καί τί νιώθει ὁ κάθε ἄνθρωπος στό βάθος τῆς ὕπαρξής του; Τί σκέφτεται, πῶς ἀντιδρᾶ, ποιά συναισθήματα τόν κατα- λαμβάνουν; Εἶναι τό πρῶτο θύμα ποῦ ὑφί- σταται ὅλες τίς ἀνατροπές; Καί πρέπει νά 4

εἶναι ἡ πρώτη ἔγνοια μας, νά ἐξιχνιάσουμε Ἡ πίστη ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2021 τί βιώνει στόν ψυχικό του κόσμο. Δέν εἶναι δυνατόν νά γνωρίζουμε γιά τόν καθένα τί Οἱ χριστιανοί σ’ ὅλο το κόσμο, μέ τήν νιώθει, γιατί εἶναι διαφορετικός στά ἐπί μέ- πίστη στό ἀληθινό Θεό, δοκιμάζουν αἰσθή- ρους χαρακτηριστικά του. Θά ἀναφέρουμε ματα φόβου καί ἀγωνίας γιά τήν ἐπέλαση μόνο μιά σειρά ψυχικῶν καταστάσεων, τίς τοῦ κακοῦ, συγχρόνως ὅμως διατηροῦν ὁποῖες ζοῦν συνήθως, λίγο-πολύ, οἱ ἄνθρω- τήν ἐλπίδα καί τήν αἰσιοδοξία τους γιά ποι σέ παρόμοιες κρίσιμες συνθῆκες. τήν ἐπέμβαση τῆς Θείας Πρόνοιας. «Δός ἡμῖν βοήθειαν ἐκ θλίψεως, καί ματαία σωτη- Μετά τόν ἀρχικό κλονισμό, ἀπό τήν ρία ἀνθρώπου» (Ψαλμ. 107: 13) (Δῶσε μας αἰφνίδια καί ραγδαία ἀλλαγή τῆς ζωῆς βοήθεια γιά νά σωθοῦμε ἀπό τή θλίψη πού πρός ἀρνητικές ἐξελίξεις, ἀκολουθεῖ μιά μᾶς συνέχει, γιατί εἶναι μάταιη κάθε προ- παρατεινόμενη καί ἐντεινόμενη ἀνησυχία σπάθεια ἀνθρώπου νά μᾶς σώσει». μέ συναισθήματα φόβου, ἀγωνίας, ἀβεβαι- ότητας. Ἀκολουθεῖ ἀνασυγκρότηση τῶν ψυ- Εὐάλωτες χικῶν δυνάμεων μέ ἐκλογίκευση τῆς ὅλης ἰδιοσυγκρασίες ἀπειλῆς, μέ ἐκτίμηση τῶν συνεπειῶν τοῦ µπορεῖ νά πέσουν κακοῦ, μέ ἀπώθηση τῶν δυσάρεστων συ- σέ ἀπαισιοδοξία, ναισθημάτων. Ἀναζητοῦν οἱ ἄνθρωποι στη- παραίτηση, κατάθλιψη ρίγματα γιά νά σταθοῦν στά πόδια τους καί καί ψύχωση. γιά νά ἀντέξουν μέ τήν αὐθόρμητη ἀγάπη καί τό ζεστό δεσμό μέσα στήν οἰκογένεια, Τή θέση αὐτή παίρνουν πολλοί ἀπό μέ τήν ἐπικοινωνία μέ φιλικά πρόσωπα. τούς σημερινούς μεγάλους ἐπιστήμονες Κοινωνοῦν τίς προσωπικές ἐσωτερικές καί πνευματικούς ἀνθρώπους. Κορυφαῖο καταστάσεις ἐλπίδας καί αἰσιοδοξίας ἤ παράδειγμα εἶναι ὁ παγκοσμίως ἀναγνω- παραίτησης καί ἀπαισιοδοξίας. ρισμένος καθηγητής Fransis Collins, ὁ ἐρευνητής τοῦ ἀνθρώπινου γονιδιώματος, Ὅσοι ἀναφέρονται σέ κάποια ἀνωτέρα γνωστός στούς Ἕλληνες ἐπιστήμονες κυ- δύναμη ἀπευθύνονται πρός αὐτή μέ συναι- ρίως ἀπό τό βιβλίο του: Ἡ γλώσσα τοῦ Θεοῦ: σθήματα ἐλπίδας γιά βοήθεια καί ἐπίκλησης Ἕνας ἐπιστήμονας δίνει μαρτυρία γιά τήν πί- γιά σωτηρία ἀπό τήν κρίση. Οἱ περισσότε- στη (Ἀθήνα 2009). Σ’ αὐτό τό βιβλίο ἐξηγεῖ ροι ἄνθρωποι νιώθουν θυμό, ὀργή καί ἀγα- πῶς μεταστράφηκε σέ ἔνθερμο χριστιανό νάκτηση γιά τήν ἄδικη ἀπώλεια ἀγαπημέ- ἀπό ἀγνωστικιστής καί ἄθεος. Ὅπως μᾶς νων προσώπων καί πολύτιμων ἀγαθῶν. Γιά πληροφορεῖ ἡ καθηγήτρια Ἐπιδημιολογίας τίς ἴδιες ἀπώλειες βιώνουν ψυχικό πόνο, τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν κ. Ἀθηνᾶ Λι- βαριά θλίψη, παρατεταμένη μελαγχολία καί νοῦ, ὁ Fransis Collins εἶναι σήμερα διευθυ- βαθύ πένθος. Πιό εὐάλωτες ἰδιοσυγκρασίες ντής τοῦ Ἐθνικοῦ Ἰνστιτούτου Ὑγείας τῶν μπορεῖ νά πέσουν σέ ἀπαισιοδοξία, παραί- ΗΠΑ καί ἐπικεφαλῆς σέ πάνω ἀπό 20.000 τηση, κατάθλιψη καί ψύχωση. «Πεινῶντες ἐργαζομένους καί ἐρευνητές. Ἀφιερώθη- καί διψῶντες, ἡ ψυχή αὐτῶν ἐν αὐτοῖς ἐξέλιπεν κε πλέον στήν ἀνακάλυψη τοῦ ἐμβολίου … καί ὠλιγώθησαν καί ἐκακώθησαν ἀπό θλίψε- ως κακῶν καί ὀδύνης» (Ψαλμ. 106: 5,39) (Βρί- σκονταν σέ κατάσταση πείνας καί δίψας καί ἡ ζωή μέσα τους κινδύνευε νά σβήσει… καί λιγόστεψαν καί κακοπάθησαν ἀπό τήν καταπίεση καί ἀπό τούς πόνους καί τήν ὀδύνη πού ἔνιωθαν). 5

καί τῆς θεραπευτικῆς ἀντιμετώπισης τοῦ στό, νιώθει οὐράνια χαρά καί ἀκατανίκητη covid-19 καί πῶς θά προστατευθεῖ ἡ ψυχική ὑγεία τῶν ἀνθρώπων. Τήν περίοδο αὐτή δύναμη. Σέ κάθε δοκιμασία στηρίζεται μέ καθημερινά ξεκινοῦσε τήν ἐργασία του ἀπό τίς 5 τό πρωί καί ἄρχιζε τήν ἡμέρα του μέ τήν βεβαία ἐλπίδα ὅτι, γρήγορα ἤ ἀργά, θά τή μελέτη τῆς Ἁγίας Γραφῆς. Στή δύσκολη αὐτή φάση τῆς πανδημίας ἐμπνέεται ἀπό περάσει ἡ κρίση μέ τήν ἐπέμβαση τοῦ Θεοῦ, τήν ἀφοσίωση τῶν ἐπιστημόνων σέ ὅλο τόν κόσμο γιά τήν τελική νίκη καί πιστεύει στή Πατέρα ὅλων των ἀνθρώπων. συνεχῆ παρουσία τοῦ Θεοῦ. «Ἀκόμη καί σέ μιά σκοτεινή στιγμή, ὑπάρχει τό σχέδιό Του», Ὁ Ἀπόστολος Παῦλος ὁρίζει τήν πίστη ὅπως λέει χαρακτηριστικά ὁ ἴδιος (Ἀ. Λινοῦ, Καθημερινή 9/10/2020). γράφοντας ὅτι εἶναι «ἐλπιζομένων ὑπόστα- σις, πραγμάτων ἔλεγχος οὐ βλεπομένων» ( Ἑβρ. Ἡ πίστη εἶναι 2, 1) καί ὅτι εἶναι ἕνας ἀπό τούς καρπούς µοναδικό στήριγµα τοῦ ἀνθρώπου, τοῦ Ἁγίου Πνεύματος (Γαλ. 5, 22). Εἶναι ὄχι µόνο σέ ὧρες ἑπομένως «μυστήριο» ἀκατάληπτο, πού δοκιµασίας, ἀλλά καί σέ κάθε στιγµή τῆς ὑπερβαίνει τήν ἀνθρώπινη διάνοια. «Στή γῆ ζωῆς του. περπατᾶμε σάν νά ψάχνουμε γύρω μας, κι’ ἄν δέν εἴχαμε μπροστά μας τήν πολύτιμη μορφή Ὁ ὀρθόδοξος πιστός τοῦ Χριστοῦ, θά χάναμε ἐντελῶς τό δρόμο μας… Νά πιστεύεις ὡς τό τέλος, ἔστω κι’ ἄν ὅλοι οἱ Ὁ πιστός, ὁ καλλιεργημένος πνευματικά ἄνθρωποι τῆς γῆς χάνανε τήν πίστη τους κι’ καί μυημένος στά μυστήρια τῆς Ὀρθόδο- ἔμενες μονάχος ἐσύ πιστός» (Ντοστογιέφσκι, ξης Ἐκκλησίας, ζεῖ τίς διάφορες δοκιμασί- Ἀδελφοί Καραμάζωφ). ες μέ φόβο καί ἀγωνία, ὅπως ὅλοι. Ὅμως διαθέτει τό δῶρο πού τοῦ δόθηκε ἀπό τό Ἡ πίστη εἶναι μοναδικό στήριγμα τοῦ Θεό, τήν βαθιά πίστη στήν ἀποκαλυμμένη ἀλήθεια τῆς Ἁγίας Γραφῆς. Ἔχει ἀπόλυτη ἀνθρώπου, ὄχι μόνο σέ ὧρες δοκιμασίας, ἐμπιστοσύνη στόν Πατέρα, τόν Υἱό καί τό Ἅγιο Πνεῦμα. Ζεῖ μέ τήν προσευχή καί τόν ἀλλά καί σέ κάθε στιγμή τῆς ζωῆς του. Μέ ἀγώνα τῆς ἀρετῆς. Συμμετέχει στά μυστή- ρια τῆς Ἐκκλησίας. Ἰδιαιτέρως στό μυστή- τήν πίστη βρίσκεται σέ διαρκῆ σύνδεση ριο τῆς Θείας Εὐχαριστίας, μέ κατάλληλη προετοιμασία, διά τοῦ μυστηρίου τῆς Ἱερᾶς καί ἐπικοινωνία μέ τόν Θεό, ὥστε νά ἔχει Ἐξομολογήσεως καί τῆς καθοδήγησης τοῦ Πνευματικοῦ. Εἶναι ἡ κορυφαία στιγμή τῆς μιά αὐθεντική ἀπάντηση σέ κάθε πρόβλη- λατρευτικῆς του ζωῆς. Ἑνωμένος μέ τό Χρι- μα πού ἀντιμετωπίζει. Εἶναι αὐτό πού λέει ὁ Ἀλεξάντερ Σολτζενίτσιν: «Γιά μένα, πίστη εἶναι τά θεμέλια καί τό στήριγμα σέ αὐτή τή ζωή». Μέ τήν πίστη ὁ χριστιανός ἀντλεῖ ἀπό τόν ἀκένωτο θησαυρό τῆς Ἁγίας Γραφῆς τή σοφία, τή δύναμη καί τό θάρρος νά ἀντι- μετωπίζει ὅλα τα κακά, ἀκόμη καί τό θά- νατο. «Ἀπέστειλε τόν λόγον αὐτοῦ καί ἰάσατο αὐτούς καί ἐρρύσατο αὐτούς ἐκ τῶν διαφθορῶν αὐτῶν» (Ψαλ. 106, 20) ( Ἔστειλε τόν ζωντανό καί πανίσχυρο λόγο Του καί τούς θεράπευ- σε καί ἔσωσε αὐτούς ἀπό τά κακά πού τούς ἔφθειραν καί τούς ἔλιωναν). Δέν φοβᾶται τόν θάνατο. «Ἐάν γάρ καί πορευθῶ ἐν μέσῳ σκιᾶς θανάτου, οὐ φοβηθή- σομαι κακά, ὅτι σύ μετ’ ἐμοῦ εἶ» (Ψαλμ. 22, 4) (Κι ἄν ἀκόμη διαβῶ μέρη πού θά βρεθῶ ἀντιμέτωπος μέ τό θάνατο, ὁποιουσδήποτε κινδύνους κι ἄν διατρέξω, δέν θά φοβηθῶ τίποτε, γιατί Ἐσύ εἶσαι μαζί μου). Ἐξάλλου, 6

ἔχει τήν πεποίθηση ὅτι «ἐμοί τό ζῆν Χριστός ἄνθρωπο, τόν κάνει νά ἀπευθύνεται σ’ καί τό ἀποθανεῖν κέρδος» (Φιλ. 1, 21). τἡΑόὐκπταόρρνόδσί«αωπρπμόόοσνυω.μπκοούυρ.πιτροόόνςπζπρηόρτσόήσωσωωππό. ονἐ»ξσ.εοζ«ήΣυτο, ηίΚσεύἶέρπσιεενε, ζητήσω. Μή ἀποστρέψῃς τό πρόσωπόν σου ἀπ’ Στίς συμφορές τῆς ζωῆς ἔχει ἀπόλυ- λἐμουοῦσ,οκυα. ίβμοηήθἐόκςκμλίονυῃςγεἐννοῦὀ»ργ(ῇΨαἀπλμό. τοῦ δού- τη ἐμπιστοσύνη καί σταθερή ἐλπίδα στό 26, 8-9) ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2021 Θεό. «Ἱνατί περίλυπος εἶ, ἡ ψυχή μου, ἱνατί (Μέ πόνο πολύ φωνάζει πρός σέ ἡ καρδιά σἐξυονμτοαλροάγσήσσεοιμςαμιεα; ὐἜτῷλπ. ισσωοτνήἐρπιοίντότνοῦΘπεόρνο,σὅώτ-ι μου καί λέγει: Τόν Κύριο μέ πόθο πολύ θά που μου καί ὁ Θεός μου» (Ψαλμ. 42, 5) (Γιατί ζητήσω. Ἐσένα ζήτησε ὁλόκληρη ἡ λογική εἶσαι γεμάτη ἀπό λύπη ψυχή μου καί γιατί μου ὕπαρξη. Ἐσένα ἱκέτευσα ἐπιμόνως, μέ μέ ταράζεις καί μέ συγκλονίζεις ὁλόκλη- τό πρόσωπό μου στραμμένο πρός Ἐσένα. ρο; Στήριξε τήν ἐλπίδα σου στό Θεό, γιατί Τό πρόσωπό σου, Κύριε, ζητῶ μέ πόθο. Μή ἀσφαλῶς θά ἔρθει ἡμέρα, κατά τήν ὁποία δείξεις ἀποστροφή σέ μένα, στερώντας τήν θά εὐχαριστήσω καί θά δοξολογήσω αὐτόν, εὐμένεια τοῦ προσώπου σου καί μήν ἀπο- ὁ ὁποῖος εἶναι ἡ σωτηρία τοῦ προσώπου μακρυνθεῖς θυμωμένος ἀπό τό δοῦλο σου, μου καί ὁ Θεός μου). γίνε καί πάλι βοηθός μου). Τέλος, ἡ βαθιά ἀγάπη του πρός τό Θεό καί ἡ ἄπειρη ἀγάπη τοῦ Πατέρα πρός κάθε «Τήν προσπάθειαν τῶν σχολείων καί τῶν λογίων διά την πνευματικήν ἀνα- γέννησιν τοῦ Ἔθνους ἐβοήθησαν καί τά τυπογραφεῖα, τά ὁποῖα κατά τήν ἐπο- χήν αὐτήν πολλαπλασιάζονται. Ὀλίγα τυπογραφεῖα ἱδρύθησαν εἰς τήν ὑπόδουλον χώραν, κυρίως χάριν τῶν ἀναγκῶν τῆς Ἐκκλησίας (ἐκτύπωσις λειτουργικῶν καί ἄλλων θρησκευτικῶν βιβλίων). Τά ἀξιολογότερα ἱδρύθησαν εἰς τό ἐξωτερικόν, κυρίως εἰς τήν Βενετίαν, τήν Βιέννην καί ἀλλαχοῦ (περίφημα εἶναι τά τοῦ Ζ. Καλλέργη καί Νικηφ. Βλαστοῦ εἰς Βενετίαν, τῶν Γλυκέων κ.ἄ). Ἐκτός τούτων καί τά ξένα τυπογραφεῖα (π.χ. τοῦ Ἄλδου Μανουτίου) συχνά τυπώνουν ἑλληνικά βιβλία διά τάς ἀνάγκας τῶν ἰδίων τῶν Εὐρωπαίων (π.χ. ἀρχαῖα κείμενα), καθώς καί διά τούς Ἕλληνας. Πολλοί πλούσιοι ὁμογενεῖς διέθετον χρήματα διά την δωρεάν ἀποστολήν βιβλίων εἰς τάς ἐκκλησίας, τάς κοινότητας καί τά σχολεῖα τῆς πατρίδος. Τώρα πλέον τά παιδιά δέν περιορίζονται εἰς τά χειρόγραφα βιβλία, τά ὁποῖα εἶναι δυσανάγνωστα. ἔχουν εἰς τήν διάθεσίν των καί τά ἔντυπα, τά ὁποῖα μελετοῦν εὐκο- λώτερον, φωτίζονται καί παρακολουθοῦν δι’ αὐτῶν τάς προόδους τῆς ἐπιστήμης καί τῆς φιλοσοφίας». Χαραλαμπόπουλου Βασ., Ἡ πνευματική ἀναγέννησις τοῦ ὑποδούλου Ἑλληνισμοῦ, ΧΕΕΛ, Ἀθῆναι 1971, σελ. 12-13 7

Η ΠΑΡΑΚΑΤΑΘΉΚΗ ΤῶΝ ΤΡΙῶΝ ΙΕΡΑΡΧῶΝ Τῆς κ. Μαίρης Ν. Ράπτου, Παιδαγωγοῦ Στήν ἐποχή μας, καί λόγω λιωτές τοῦ Ἑλληνοχριστιανικού πολιτισμοῦ, τῆς κρίσεως τῶν τελευταίων δεκαε- σέ ὅ,τι πιό σταθερό καί οὐσιῶδες διαθέτει ὁ σημερινός λεγόμενος Δυτικός ἤ Εὐρωπαϊκός τιῶν, συζητεῖται διεξοδικά τό θέμα τῆς Παι- πολιτισμός, εἶναι οἱ τρεῖς ἱεράρχες. δείας. Ἀναλόγως τῆς ἰδεολογικῆς φόρτισης τῶν ἐπιστημόνων πού λαμβάνουν μέρος στίς Οἱ βάσεις συζητήσεις αὐτές, εἴτε διά τοῦ λόγου εἴτε διά τοῦ Ἑλληνοχριστιανικοῦ τῆς συγγραφῆς, εὔκολα παρατηρεῖ κανείς, ὅτι τό κύριο ζητούμενο εἶναι νά ἐξευρεθεῖ ἕνας Πολιτισμοῦ κοινός τόπος γιά νά διεξαχθεῖ ἡ ἐπιστημονική συζήτηση. Δηλαδή, ποιά θά εἶναι ἡ βάση τῆς Ἡ μελέτη τοῦ ἔργου τους δείχνει ὅτι καί οἱ Παιδείας μας. Καί συνακόλουθα, τί πολιτισμό τρεῖς τους ἄρδευσαν ἀπό μία πλούσια παρά- θέλουμε νά ἔχουμε. δοση Παιδείας καί Γραμμάτων, ὀργανωμένης πολιτείας καί Παιδαγωγικῆς, τήν Ἑλληνική, Ὁ Ἑλληνικός πού τήν μελέτησαν καί ἐμβάθυναν σέ αὐτή καί ὁ Χριστιανικός ὅσο ἐλάχιστοι, τήν ἀφομοίωσαν καί πῆραν ὅ,τι πολιτισµός, δέν ἐκλεκτό γιά νά προχωρήσουν, πιστοί καί συ- εἶναι δύο πολιτισµοί νειδητοί χριστιανοί αὐτοί, πιό μακριά καί πιό µέ ἀντιµαχόµενες ψηλά. Δέν τήν παρέτρεξαν, δέν τήν ἀγνόησαν περιοχές ἐπιρροῆς. οὔτε βέβαια τήν πολέμησαν, ὅπως ἔκαναν πολ- λοί, τούς ὁποίους ὁ Γρηγόριος ὁ Θεολόγος τούς Τούς περισσότερους ἀπό ὅσους παρεμ- χαρακτηρίζει «σκαιούς καί ἀπαιδεύτους»1. βαίνουν, αὐτό πού τούς ἀφήνει ἀδιάφορους εἶναι τό ζητούμενο τοῦ «Ἑλληνοχριστιανικοῦ Ὁ Ἑλληνικός καί ὁ Χριστιανικός πολιτισμός, πολιτισμοῦ». Ὑπάρχει μιά ἄρνηση, ἀκόμα καί δέν εἶναι δύο πολιτισμοί μέ ἀντιμαχόμενες πε- νά δεχτοῦν τό ὅρο αὐτό. Παραβλέπουν τό ριοχές ἐπιρροῆς. Εἶναι μιά ἀδιάσπαστη ἕνωση γεγονός ὅτι αὐτός ὁ πολιτισμός διατήρησε καί τῶν δύο, τοῦ Ἑλληνισμοῦ καί τοῦ Χριστια- τό ἑλληνικό ἔθνος, κάτι πού δέν πρέπει νά νισμοῦ, τῆς οὐσίας καί τῆς μορφῆς, πού ὅλα λησμονοῦμε ἐνόψει καί τῆς ἐπετείου τῶν 200 τά ἐξαγιάζει, ὅλα τά ἐξωραΐζει. Συνθέτει ὅλες χρόνων ἀπό τήν ἐπανάσταση, καί ἐνέπνευσε τίς περιοχές τοῦ πολιτισμοῦ, καί τίς παρουσι- φωτισμένους ἀνθρώπους πού διαχειρίστηκαν άζει ὡς ἕνα ὅλον, ἕνα ὡραιότατο ἄγαλμα μέ τό θέμα τῆς Παιδείας στή χώρα μας γιά δεκα- ὑπέροχη μορφή, φτιαγμένο ἀπό τή σμίλη τοῦ ετίες. Καί ὄχι μόνο στή χώρα μας. Είναι ἐπί- ἑλληνικοῦ ἀνθρωπισμοῦ ἀφενός, ἀλλά καί τή σης παραδεκτό ἀπό πολλούς διανοούμενους στέρεη οὐσία, τόν Χριστιανισμό ἀφετέρου. καί στήν Ἑσπερία σήμερα, πώς βασικοί θεμε- 1. Γρηγορίου Θεολ., Εἰς τόν Μ. Βασίλειον, Ἐπιτάφιος, 11,4. Migne PG 36, 509 8

Τό ἑλληνικό πνεῦμα θεωροῦσε τή θρη- αὐτῶν τῶν ἀξιῶν. Διαποτισμένοι μάλιστα ἀπό ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2021 σκεία τό «Ἅγιον» καί τό «Ἱερόν» σάν τήν τή χριστιανική ἀλήθεια καί ζωή, ἑρμήνευσαν πρώτη καί ἀνώτατη ἀξία καί τό ἀντίθετο, τόν Χριστιανισμό ὡς τήν ὀρθή ἔκφραση τοῦ τήν ἀσέβεια πρός τήν ἀξία τοῦ Θείου τήν ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ, τή στιγμή πού ἄλλοι θεωροῦσε «ὕβριν», κατάπτωση. Αὐτή λοιπόν μονομερῶς εἴτε θαύμαζαν μόνο τή μορφή, τόν ἡ πραγματικότητα ὁδηγήθηκε ἀπό τούς Τρεῖς Ἑλληνισμό δηλαδή, εἴτε ἐνδιαφέρονταν μόνο Μεγάλους Διδασκάλους σέ ἀδιάσπαστη συ- γιά τήν οὐσία, τόν Χριστιανισμό, ἀλλά ἀπέρρι- νένωση καί ἀνάπτυξη ὅλων τῶν στοιχείων πταν συλλήβδην τήν ἀρχαία ἑλληνική Παιδεία. τοῦ Ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ, σέ ἁρμονική συ- νεργασία μέ τόν Χριστιανισμό. Βέβαια οἱ ἀνάλογοι «σκαιοί Οἱ στόχοι καί ἀπαίδευτοι» τοῦ Ἑλληνοχριστιανικοῦ οὐδέποτε ἔπαυσαν νά ἐπιδιώκουν Πολιτισμοῦ µέ προφάσεις καί προσχήµατα Ἔτσι βλέπουμε τούς ἐπί μέρους στόχους τό ξερίζωµα τῆς καί τό περιεχόμενο αὐτοῦ τοῦ Ἑλληνοχριστια- ἐθνικῆς µας νικοῦ πολιτισμοῦ: Ἡ ἐπιστήμη π.χ. πρέπει νά Ἑλληνοχριστιανικῆς ἀναπτυχθεῖ γιά νά λάμψει ἡ γνώση τῆς ἀλη- Παιδείας ἀπό τό θειας καί ἡ μόρφωση. Δηλαδή, μελετώντας γόνιµο ἔδαφος τῆς τούς θαυμαστούς Νόμους τῆς Δημιουργίας παραδόσεως. καί καθώς τούς ἐφαρμόζει ἡ επιστήμη, θά χορτάσει ἡ ἔφεση τοῦ ἀνθρώπου, πού «τοῦ Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος θεωροῦσε εἰδέναι φύσει ὀρέγεται»2. Οἱ καλές τέχνες τήν Προχριστιανική Ἑλληνική Παιδεία νά ἀναπτυχθοῦν γιά νά πραγματώνεται ἡ τιμιότατο ἀπόκτημα τοῦ ἀνθρώπου, ὅπως σπουδαία ἀξία τοῦ Ὡραίου, πού ταυτίζεται μέ εὐκόλως μποροῦμε νά συμπεράνουμε πώς τήν ἔννοια τοῦ Καλοῦ. Ἡ ζώσα θρησκεία, θά θεωροῦσε ἀντίστοιχα καί τόν σημερινό ἡ Ὀρθόδοξη πίστη, ἡ ἐξ ἀποκαλύψεως, νά τεχνολογικό πολιτισμό, ὡς θαυμάσιο ἀπό- βιωθεῖ γιά νά φθάσει ὁ ἄνθρωπος στή μέθεξη κτημα. Μάλιστα, ὁ Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος τοῦ Ἁγίου, στήν Ἁγιότητα, μέσα στό χῶρο τόνιζε γιά τήν τότε ἐπιστημονική μόρφωση τῆς Ἐκκλησίας. Ὁ κοινωνικός βίος νά ὀργα- καί τή ρητορική δεινότητα πώς «οὐ κωλύων νωθεῖ ὥστε ἀντί τῆς πονηρίας καί κακίας παιδεύειν ταῦτα λέγω, ἀλλά κωλύω ἐκείνοις μό- νά κυβερνᾶ ἡ ἀλήθεια στίς ἀνθρώπινες σχέ- νοις προσέχειν». Διότι, «τρόπων χρεία οὐ λόγων, σεις. Ὁ οἰκονομικός βίος καί ἡ ὀργάνωση τῆς ἢθους οὐ δεινότητος, οὐ ρημάτων»3. ἐργασίας νά ἀναπτυχθοῦν ἔτσι, ὥστε ὅλοι οἱ ἄνθρωποι νά μποροῦν νά ἐργάζονται καί Βέβαια οἱ ἀνάλογοι «σκαιοί καί ἀπαί- νά ἀπολαμβάνουν τά ἀγαθά τοῦ κόπου τους. δευτοι» οὐδέποτε ἔπαυσαν νά ἐπιδιώκουν Τέλος, νά ζοῦμε μέ Δικαιοσύνη γιά νά στερε- μέ προφάσεις καί προσχήματα τό ξερίζωμα ωθεῖ ἡ εὐημερία τῶν ἀνθρώπων, στόν ἀλλη- λοσεβασμό καί στήν έφαρμογή τῶν Νόμων. 3. Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Ὑπόμν. εἰς τήν πρός Ἐφεσ. ἐπ. (ὁμιλία ΚΑ΄), Migne P.G.62,152. *** Οἱ Τρεῖς Ἱεράρχες ἐμβάθυναν στό νόημα 2. Ἀριστοτέλης, Μετά τά φυσικά, Βιβλίο Α΄. 9

τῆς ἐθνικῆς μας Ἑλληνοχριστιανικῆς Παιδεί- πάθη, ἄν μέν ἔχει εὐστάθεια στό ἔργο της, ας ἀπό τό γόνιμο ἔδαφος τῆς παραδόσεως. εἶναι ὑγιής, ἄν ὅμως ἔχει διαταραχές καί Ἡ Ἐκπαίδευση καί ἡ Παιδεία κάθε ἐποχῆς ἀστάθεια, εἶναι ἀσθενής. Ἀποφαίνεται μάλι- ὑπηρετοῦν βέβαια τίς ἀνάγκες τῆς τρέχουσας στα, ὅτι ἡ φυσική ἐνέργεια τῆς ψυχῆς εἶναι παρούσας ζωῆς. Ἐάν ὅμως μείνουν χωρίς ἀρετή, ἡ ὑγεία δηλαδή, ἐνῶ ἡ κακία εἶναι τροφοδοσία ἀπό τίς γερές ρίζες πού συνδέ- ἀφύσικη ἐνέργεια, εἶναι ἀρρώστια. Στόν λόγο ονται μέ ὅλες τίς περιόδους τοῦ ἑνιαίου, ἐπί του «Πρός τούς νέους...» ὁ Μέγας Βασίλειος χιλιάδες ἔτη, ἑλληνοχριστιανικοῦ πολιτισμοῦ παρομοιάζει τήν ψυχή μέ ἕνα φυτό. Ὁ καρ- δέν μποροῦν νά καρποφορήσουν. Θά συρρι- πός του εἶναι ἡ χριστιανική ἀλήθεια ἀλλά κνωθοῦν σέ φτωχές, ἰσχνές, ἀποσπασματικές τά φυλλώματα καί ἡ γενική του καλλιέπεια ἐνέργειες, θά μοιάζουν μέ ἄρριζα κλαδιά στήν σχετίζονται μέ τήν θύραθεν παιδεία7. ἄμμο τῆς προσωρινότητας, πού πέφτουν μέ τό πρῶτο φύσημα, τήν πρώτη δυσκολία4. Τί θά κάνουμε λοιπόν, ρωτᾶ ὁ Μέγας Βασίλειος. Τί ἄλλο παρά νά φροντίζουμε γιά Ὁ Χριστιανικός τήν κάθαρση τῆς ψυχῆς καί τόν ἐξωραϊσμό ἀνθρωπισµός τῶν της. Γιατί οἱ πνευματικές ἀξίες καί ὁ ἔσω Τριῶν Ἱεραρχῶν ἄνθρωπος ἔχουν ἀνώτερη θέση, σέ δεύτερη δίδει συγκεκριµένο σειρά ἔρχονται οἱ βιολογικές καί σωματικές µορφωτικό ἰδεῶδες. ἀξίες καί τελευταῖα τά ὑλικά ἀγαθά. Γιατί ἄλλο εἴμαστε «ἡμεῖς αὐτοί», ἄλλο «τά ἡμέτερα», καί Ἀναφορικά μέ τόν σκοπό πρῶτα, πού ἐπι- ἄλλο «τά περί ἡμᾶς». «Ἡμεῖς μὲν οὖν ἐσμεν ἡ διώκει τό ἔργο τῆς Παιδείας, τούς στόχους ψυχὴ καὶ ὁ νοῦς, καθ’ ὃν κατ’ εἰκόνα τοῦ κτίσα- δηλαδή, ὁ Μέγας Βασίλειος ἐπισημαίνει πώς ντος γεγενήμεθα· “ἡμέτερον” δὲ τὸ σῶμα, καὶ αἱ εἶναι ἡ κάθαρση τῆς ψυχῆς ἀπό τίς κηλίδες διὰ τούτου αἰσθήσεις· “περὶ ἡμᾶς” δὲ χρήματα, τῆς κακίας5. Κατά τόν Ἰωάννη τόν Χρυσό- τέχναι, καὶ ἡ λοιπὴ τοῦ βίου κατασκευή»8. στομο, σκοπός τῆς Ἀγωγῆς εἶναι νά κάνει τά παιδιά φιλοσόφους, δηλαδή ἀνθρώπους πού Ἔτσι λοιπόν καί ἡ σημερινή ἀξιολογική θά ἀγαποῦν τήν μάθηση καί τήν σοφία, ὄχι φιλοσοφία καί διάρθρωση τῆς παιδείας δέν «ρήτορες» (δηλ. ἐπιστήμονες)6. Ὁ ἅγιος Γρηγό- λέγει τίποτε περισσότερο ἀπ’ ὅ,τι οἱ Πατέρες ριος συμφωνεῖ πώς σκοπός τῆς Παιδείας εἶναι τῆς Ἐκκλησίας ἐδίδαξαν. Ἐν προκειμένῳ δέ, νά δώσει στήν κοινωνία καλούς Χριστιανούς. τά «περὶ ἡμᾶς» ἐντάσσονται στήν ἐπαγγελμα- τική τακτοποίηση κ.λπ, πού ὅμως δέν εἶναι Ὁ Μέγας Βασίλειος πιστεύει ὅτι, καθώς καί ὁ πρῶτος καί ὕψιστος σκοπός τῆς Παι- ἀγωνίζεται ἡ ψυχή γιά τήν κάθαρση ἀπό τά δείας. Καί πρός ἐπίρρωσιν τῶν ἀνωτέρω, στό σημεῖο αὐτό πρέπει νά τονιστεῖ, ὅτι κατά κό- 4. Τό καταπληκτικό εἶναι –καί πρέπει νά τό ἐπιση- ρον συζητεῖται σήμερα τό θέμα τῆς ἀνεργίας μάνουμε ἐδῶ– πώς ὅ,τι πιό σύγχρονο ἐπιδιώκει ἡ τῶν νέων, τό γεγονός ὅτι οἱ περισσότεροι δέν «νέα» Παιδαγωγική Ἐπιστήμη στά σύγχρονα Πανε- ἐργάζονται στόν τομέα τῶν σπουδῶν τους, πιστήμια, ἔχει ἤδη διακηρυχθεῖ καί κατοχυρωθεῖ καί ἔτι περαιτέρω, οἱ σύγχρονες μελέτες καί ἀπό τούς Τρεῖς Ἱεράρχες, 1.600 χρόνια πρίν! 7. « Ἦπου καθάπερ φυτοῦ οἰκεία μὲν ἀρετὴ τῷ καρπῷ 5. «Ἔστι δὲ ἡ παιδεία ἀγωγή τις ὠφέλιμος τῇ ψυχῇ, βρύειν ὡραίῳ, φέρει δέ τινα κόσμον καὶ φύλλα τοῖς ἐπιπόνως πολλάκις τῶν ἀπὸ κακίας κηλίδων αὐτὴν κλάδοις περισειόμενα· οὕτω δὴ καὶ ψυχῇ προηγου- ἐκκαθαίρουσα» Μ. Βασιλείου, Εἰς τὴν ἀρχὴν τῶν Πα- μένως μὲν καρπὸς ἡ ἀλήθεια, οὐκ ἄχαρί γε μὴν ροιμιῶν, Ὁμιλία ΙΒ΄, Migne P.G., 31.396. οὐδὲ τὴν θύραθεν σοφίαν περιβεβλῆσθαι, οἷόν τινα φύλλα σκέπην τε τῷ καρπῷ καὶ ὄψιν οὐκ ἄωρον 6. «Μή ρήτορα… σπούδαζε ποιῆσαι, ἀλλά φιλοσοφεῖν παρεχόμενα», Πρὸς τοὺς νέους, ὅπως ἂν ἐξ ἑλληνικῶν παίδευε», Ὑπόμν. εἰς τήν πρός Ἐφεσ. ἐπ. (ὁμιλία ΚΑ’), ὠφελοῖντο λόγων, Migne P.G.,31,568. Migne P.G., 62,152. 8. Μεγάλου Βασιλείου, Εἰς τό «Πρόσεχε σεαυτῷ», Migne P.G., 31,204. 10

προβλέψεις λένε ὅτι κάθε ἄνθρωπος κατά ἔτσι θεωμένος ἄνθρωπος, ὁ ἅγιος, καθώς μετέ- ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2021 τή διάρκεια τῆς ζωῆς του θά κάνει ἐργασίες χει στή Σταυροαναστάσιμη ζωή τοῦ Χριστοῦ! πού ἴσως τά δάκτυλα τῆς «μιᾶς χειρός» δέν ἀρκοῦν γιά τήν καταμέτρησή τους. Ἔτσι, προβάλλεται λοιπόν, ὡς ὁ ὕψιστος σκοπός τῆς Παιδείας, ὁ ἅγιος, ὁ ἀθλητής τοῦ Γιά τούς παραπάνω λόγους, ἡ ἀληθινή Χριστοῦ, ὁ ἀγωνιστής. Ὁ Ἰωάννης ὁ Χρυσό- Παιδεία ἐνδιαφέρεται προπάντων γιά τήν στομος ἀπευθύνεται στούς γονεῖς καί διδα- ψυχή, γιά τό πνεῦμα, ἀπό τά ὁποῖα ρυθμί- σκάλους ὅλου τοῦ κόσμου γιά νά διακηρύξει. ζονται καί τά ἐξωτερικά ἀγαθά. Ἄρα ἡ παι- Ἔ, σύ γονέα καί δάσκαλε, μήν ξεχνάς! «Φιλό- δαγωγική τῶν τριῶν Ἱεραρχῶν δέν εἶναι σοφον γὰρ τρέφεις καὶ ἀθλητὴν καὶ πολίτην τῶν πραγματοκεντρική, ἀλλά ψυχοκεντρική καί οὐρανῶν»12. ἀνθρωποκεντρική. Σέ αὐτόν τόν Χριστιανικό ἀνθρωπισμό μέ Τό πρῶτο λοιπόν κύριο πρόβλημα καί τόν σκληρό ἀγώνα «πρός τά ἔξω» τοῦ ἀνθρώ- ἀντικείμενο τῆς παιδαγωγικῆς καθώς καί τῆς που, πού συνεργάζεται μέ τή Θεία Χάρη, ἀλλά φιλοσοφίας, εἶναι καί πρέπει νά παραμείνει προπάντων μέ τόν ἀγώνα «πρός τά μέσα», μέ ὁ ἄνθρωπος. «Τὶ ποτέ ἐστιν ἄνθρωπος, καὶ ὅση τόν ἴδιο τόν ἑαυτό του καί γιά τήν κατάκτηση τῆς φύσεως τῆς ἡμετέρας ἡ εὐγένεια, καὶ ὅσης τῆς πνευματικότητας καί τή νοσταλγία του γιά ἐστὶ δεκτικὸν ἀρετῆς τουτὶ τὸ ζῶον...»9 . τήν ἀληθινή πατρίδα –σ’ αὐτόν τόν χριστιανι- κό ἀνθρωπισμό– ἐπανέρχεται καί ἡ σημερινή Ὁ ἀνθρωποκεντρισμός ὅμως τοῦ Χριστια- παιδαγωγική, ἀναζητώντας γερό ἔδαφος καί νισμοῦ καί τῶν Ἁγίων Πατέρων εἶναι διαφο- δοκιμασμένες ἀξίες. Ἔχει τίς φρικτές ἐμπειρίες ρετικός ἀπό ἐκεῖνον τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων, τῶν δύο παγκοσμίων πολέμων τοῦ προηγού- διότι προσδιορίζεται σαφῶς ἀπό τή θεία κατα- μενου αἰῶνος, τά ἀνεκδιήγητα στρατόπεδα γωγή τοῦ ἀνθρώπου καί τόν θεῖο προορισμό του. θανάτου ὅλων τῶν ἰδεολογιῶν πού αἱματο- Στήν ἑλληνική φιλοσοφία ὅμως, ἡ θεραπεία κύλισαν τήν ἀνθρωπότητα, τίς ἀποτρόπαιες τῆς ἀξίας τοῦ ἀνθρώπου περιορίζεται στόν εἰκόνες ἀπό τίς μηχανές καί τά ὅπλα μαζικῆς διάλογο τοῦ ἀνθρώπου μέ τόν ἑαυτό του, πού ἐξολόθρευσης τῶν συνανθρώπων, ἔχει παρά- ὁδηγεῖ σέ ἕνα κλειστό σύστημα αὐτονομίας δειγμα πρός ἀποφυγή ντοκουμέντα ὀπτικά καί αὐτάρκειας. Ἡ χριστιανική πίστη ὅμως ἀπό τόν πυρηνικό ὄλεθρο καί τήν οἰκολογική τοποθετεῖ τόν ἄνθρωπο καί σέ ἕνα ἄλλο δι- καταστροφή, ζωντανή συνείδηση τοῦ ἀδιεξό- άλογο, ἀκατάπαυστο, διαρκή, πρός τόν Θεό! δου τῆς μονοδιάστατης τεχνολογίας. «Μνημονευτέον τοῦ Θεοῦ μᾶλλον ἤ ἀναπνευ- στέον»10 ἔλεγε ὁ ἅγιος Γρηγόριος. Ἡ διαφορά Τελευταία καταφυγή της, μιά ἄλλη Παι- εἶναι τεράστια! δεία. Μιά Παιδεία στό πνεῦμα τῶν τριῶν Ἱεραρχῶν, τῶν προστατῶν της. Μιά Παιδεία, Ὁ Χριστιανικός ἀνθρωπισμός τῶν Τριῶν πού θά ἀποβλέπει στόν ἐξαγιασμό τοῦ ἀνθρώ- Ἱεραρχῶν δίδει συγκεκριμένο μορφωτικό που, πού οἱ τρεῖς Ἱεράρχες τήν θεωροῦν ὡς ἰδεῶδες, πού εἶναι ἡ θέωση τοῦ ἀνθρώπου11. «ἐπιστήμη ἐπιστημῶν» καί «τό παρ’ ἡμῖν ἀγαθόν Καθώς ἐπικοινωνεῖ συνεχῶς μέ τόν Ἅγιο Τρια- τό πρῶτον». Γι’ αὐτή τήν Παιδεία, ἐργάστηκαν δικό Θεό, μετέχει στή θεία Χάρη καί στίς ἄκτι- οἱ Πατέρες, «τῷ πνεύματι ζέοντες»13, ὥστε νά στες ἐνέργειες τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Γίνεται παρουσιάζονται στόν σημερινό μελετητή-ἐπι- στήμονα ὡς θεμελιωτές μιᾶς παιδαγωγικῆς 9. Ἱωάννου Χρυσοστόμου, Εἰς τὸν Ἅγιον Ἀπόστολον μέ αἰώνιο κύρος καί διαρκή ἐπικαιρότητα! Παῦλον, ὁμιλία Β΄, Migne P.G., 50,477-478. 12. Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Περί κενοδοξίας καί ὅπως 10. Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου, Λόγος ΚΖ΄, «Θε- δεῖ τούς γονέας ἀνατρέφειν τά τέκνα, khazarzar.skeptik. ολογικός Πρῶτος, Κατά Εὐνομιανῶν προδιάλεξις», net (de inani gloria..., p. 8). Μigne PG 36,16Β. 13. Ρωμ. 12,11. 11. «τόν ἐκ γῆς ἄνθρωπον τῷ οὐρανίῳ ὁμοιοῦσθαι θεῷ». Ἁγίου Γρηγορίου Νύσσης, Περί τοῦ τί τοῦ χριστια- νοῦ ὄνομα ἤ ἐπάγγελμα, Migne P.G.,46,245 11

Η ΠΑΝΔΗΜΙΑ TOY COVID-19, Η ΣΟΦΟΚΛΕΙΟΣ ΘΕΣΙΣ ΠΕΡΙ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΑΙΤΗΜΑ ΑΥΤΟΓΝΩΣΙΑΣ Τοῦ κ. Δημ. Παπαθανασόπουλου, Φιλολόγου, τ. Λυκειάρχη Πρωτοφανής καί πρωτό- τῆς Ἐπιστήμης τῆς Ἰατρικῆς καθ’ ὅλους τούς γνωρη εἶναι ἡ πραγματικότητα πού δη- κλάδους της, τῆς Τεχνικῆς καί τῆς Τεχνολογίας, τῶν Τεχνῶν καί τῆς γνώσεως. Ἔγινεν παντο- μιουργεῖ ἡ πανδημία τοῦ Covid-19, δηλαδή τό δύναμος; Ἤ ἀπεδείχθη ἀδύναμος καί οὐτιδα- λοιμικόν ἀρρώστημα τοῦ κορωνοϊοῦ εἰς τήν νός; Ἡ ἐνσκήψασα ἐπιδημία, πού κατέστη λίαν πατρίδα μας καί τήν παγκόσμιον κοινότητα ἐπικίνδυνη καί θανατηφόρος πανδημία διά τό ἐδῶ καί πολλούς μῆνες. Ἔχουν σημειωθῆ ἑκα- ἀνθρώπινον γένος παγκοσμίως, τί ἀπέδειξε τομμύρια κρούσματα ἀνά τόν κόσμον, ἑκατομ- «ἐν ταῖς ἐσχᾶταις ταύταις ἡμέραις»; Ἀπέδειξε τήν μύρια νεκροί, διασωληνωμένοι εἰς νοσοκομεῖα ἀνθρώπινην ἀδυναμίαν, καί, τήν μή δυνατό- ἀπανταχοῦ τῆς Γῆς. Τό εὐχάριστον εἶναι ὅτι τητα πρός ἀναχαίτισιν τοῦ ἀοράτου ἐχθροῦ. ἀρκετοί συνάνθρωποί μας προσβληθέντες ἀπό τόν ἰόν, ἀπεθεραπεύθησαν καί ἔλαβον ἐξιτήρια Ὡστόσον ἀπό πολλούς νουνεχεῖς ἰατρούς, ἀπό τά νοσοκομεῖα, ὅπου ἐνοσηλεύθησαν. ἄλλους ἐπισήμους, ἐκκλησιαστικούς παράγο- ντας διατυπώνονται λόγοι αἰσιοδοξίας, ἐλπί- Τά τηλεοπτικά ΜΜΕ καί ὁ Τύπος ἐγχώριος δος, θάρρους ὅτι θά ὑπερνικηθῆ ὁ ἰός-ἐχθρός καί διεθνής κατά τήν πρώτη φάση ἐμφάνισης μέ τήν ὀρθήν καί ὑπεύθυνον στάσιν ὅλων τῆς νόσου μᾶς ἀνέφεραν διαρκῶς ὅτι χιλιά- μας, μέ ψυχραιμίαν καί χωρίς ἐφησυχασμόν. δες ἐπιστήμονες, ἰατροί, χημικοί, βιολόγοι, Ὁ ἄνθρωπος ὅμως δέν εἶναι παντοδύναμος. φαρμακοποιοί καί λοιποί ψάχνουν τίς ἀπα- Ἐπινοητικός, ἐφευρετικός, τολμηρός, δυνατός, ντήσεις, πού θά δώσουν τά νέα φάρμακα διά «ὡς εἶκος». Ναί! Ὁ μέγας τραγικός ποιητής τήν ἀποσόβησιν καί θεραπείαν ἀπό τόν ἰόν. τῆς ἀρχαιότητος Σοφοκλῆς (495-405 π.Χ.) μᾶς Ἁρμόδια κυβερνητικά στελέχη τῆς χώρας μας ἔχει δώσει τό ὑπέροχον δημιούργημα, πού μᾶς πληροφοροῦσαν ὅτι Ἕλληνες ἐρευνητές εἶναι ἡ τραγωδία «Ἀντιγόνη». Εἶναι τό κορυ- συμμετεῖχαν εἰς κλινικές μελέτες καί ἔρευνες φαῖον δράμα, τοῦ ὁποίου ἡ κυρία ἔννοια συνί- πρός ἀνακάλυψιν θεραπείας ἤ ἐμβολίου. σταται εἰς τό νά παρουσιάσει τήν σύγκρουσιν τοῦ φυσικοῦ, τοῦ θείου δικαίου μέ τό θετόν ἤ Καί πράγματι ποιός δέν εὐχήθηκε καί δέν τό πολιτικόν δίκαιον. προσευχήθηκε νά εὑρεθῆ τό ἐμβόλιον πρός θεραπείαν ἐκ τοῦ ἐπάρατου ἰοῦ Covid-19; Ὁ σπουδαῖος αὐτός δραματουργός εἰς τό δράμα «Ἀντιγόνη» διά τοῦ στόματος τοῦ χοροῦ Μεταξύ τῶν ποικίλων προβληματισμῶν καί μέ τό Α΄ στάσιμον ἐξυμνεῖ τήν ἐπινοη- μας, τῆς πολλῆς συγχύσεως, μέ τήν «πανδημία» τικότητα τοῦ ἀνθρώπου, τήν τόλμην καί τήν τῶν φόβων, τῶν ἀνασφαλειῶν καί τῶν ἐφι- ἐφευρετικότητά του (στίχ. 332-375). αλτῶν μας προκύπτει τό ἐρώτημα. Ὁ ἄνθρωπος ἀνῆλθε εἰς τόν ὕψιστον βαθμόν ἀναπτύξεως 12

Στήν ἀρχή τοῦ στάσιμου ἀναφέρει: «Πολ- τοῦ βιολογικοῦ θανάτου δέν θά ἠμπορέσει λά τά δεινά κοὐδέν ἀνθρώπου δεινότερον πέλει» (ἤτοι: Πολλά εἶναι τά θαυμαστά, ὅμως περισ- νά ἐπιτύχει). σότερον θαυμαστόν ἀπό τόν ἄνθρωπον δέν Ἡ ἐπιστημονική ἰατρική κοινότητα ἁπα- ὑπάρχει). Κατά συνέχειαν ἐξυμνεῖ τίς κατα- νταχοῦ τοῦ πλανήτη μας καί στήν πατρίδα κτήσεις τοῦ ἀνθρώπου. Διότι διασχίζει τρικυ- μας ἰδιαιτέρως ἀγωνίζεται νά σηκώση ἕνα μιώδη πελάγη. Ἐκμεταλλεύεται ὁ ἄνθρωπος μέγα βάρος. Ἰατροί, φαρμακοποιοί, χημικοί τήν Γῆν, τήν «ἄφθιτον», πρός ἴδιον ὄφελος, καί λοιποί μάχονται μέ αὐταπάρνησιν καί ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2021 ἐξουσιάζει τήν ἐνάλιαν φύσιν, τούς ἰχθεῖς, τά αὐτοθυσίαν ἐπί μῆνες νά ἄρουν τόν σταυρόν πτηνά εἰς τόν ἀέρα. Κατώρθωσε νά ἀναπτύξει τοῦ μαρτυρίου ὡς ἄλλοι «Κυρηναῖοι» διά τούς πνευματικόν κόσμον. Εἶναι ὁ συντελεστής τῆς πάσχοντες συνανθρώπους μας. Ὁ βιολογικός ἀνωτέρας δημιουργίας, γλώσσης, ἰδεῶν, ἐννό- θάνατος εἶναι ἀναπόφευκτος. μου κοινωνίας, οἰκήσεων καί ἐνδυμάτων πρός Καθῆκον καί χρέος ὅλων μας ἀνεξαρτήτως προφύλαξιν ἐκ τῶν προσβολῶν τῆς φύσεως. ἡλικίας, ἐπαγγέλματος κ.λπ. εἶναι ἡ προάσπι- Τό ἀρχαῖον κείμενον1 ἀναγράφει: σις τῆς δημοσίας ὑγείας. «Τό γέ νῦν ἔχον» «Καί φθέγμα καί ἀνεμόεν φρόνημα καί ἀστυ- εἶναι τό μέγα κινδυνεῦον ἀγαθόν, πού χρήζει νὑόπμαοίθυρςιαὀρκγαάί ςσύἐσδοιδβάρξααφτοεύκγαειίνδβυέσληα.ύπλαωνντοππάόγρωοςν. προσοχῆς καί προστασίας. Ἡ πολιτεία, ἡ πα- ντοία ἡγεσία τῆς χώρας πράττει τά δέοντα. Ὁ ἄπορος ἐπ’ οὐδέν ἔρχεται τό μέλλον». Σοφοκλῆς περαιτέρω εἰς τό στάσιμον-χορικόν ( Ἤτοι: Καί γλώσσαν καί εὐστροφίαν σκέ- ἐπισημαίνει ἀπό τήν παμπαλαίαν ἐποχήν: ψεως καί ἱκανότητα διά νά ἱδρύσει κοινω- «Σοφόν τι τό μηχανόεν τέχνας ὑπέρ ἐλπίδ’ νικόν βίον ἐδίδαξε ὁ ἕνας πρός τόν ἄλλον. ἔχων, τοτέ μέν κακόν, ἄλλοτ’ ἐπ’ ἐσθλόν ἕρπει, Καί τόν τρόπον νά ἀποκρούει τίς ὑπαίθριες ὑνόψμίποουλςιςπ.αἄρπεοίρλωιςνὅτχῳθοτνόόμςήθκεῶαλνότν’ ἔνορκον δίκαν δυσμενεῖς συνθῆκες καί τούς παγετῶνες καί ξύνεστι τόλμας τῶν ραγδαίων βροχῶν τίς προσβολές ὡς πο- χάριν». λυμήχανος. Δέν εἶναι δέ ποτέ ἀπροετοίμαστος ( Ἤτοι: Ὁ ἄνθρωπος διαθέτων παρά τήν οὔτε βαδίζει ἀπαράσκευος διά τά μέλλοντα). προσδοκίαν εἰς σοφόν βαθμόν πώς τό τάλα- Εἶναι γεγονός αὐτό τό χρονικόν διάστημα ντον τῆς ἐπινοήσεως μηχανημάτων σύρεται βιώνομεν τήν παγκόσμιαν ἀπειλήν τῆς παν- ἄλλοτε μέν πρός τήν κακίαν, ἄλλοτε δέ πρός δημίας τοῦ Covid-19. Ὁ φόβος, ἡ ἀγωνία καί τό ἀγαθόν ἄν τούς νόμους τῆς πολιτείας τιμᾶ ἡ ἀμηχανία μᾶς συντρίβουν ἀπέναντι εἰς τήν καί [ἄν τιμᾶ] τό δίκαιον πρός τήν θεότητα, πού ἐπιδρομήν τοῦ ἰοῦ. Ὁ δῆθεν παντοδύναμος εἶναι ἐπικυρωμένον ἐνόρκως, αὐτός στέκεται ἄνθρωπος καί ὑπερφίαλος συνάμα ἔχει προ- ὑψηλά μέσα εἰς τήν πόλιν). σγειωθεῖ, ἔχει ταπεινωθεῖ. Ἤδη ὅλοι περιμένο- Τά ὅσα ἀνωτέρω ὑποστηρίζει ὁ ἀρχαῖος με κάποιο φῶς νά μᾶς δώσει ὁ ἰατρικός κόσμος. τραγικός ἀπεικάζουν καί ἐξεικονίζουν τήν Ὁ Σοφοκλῆς στή συνέχεια τοῦ στασίμου-χο- σημερινήν πραγματικότητα τοῦ 21ου αἰῶνος ρξειτκαοιῦ. νἐόπσιωσνημδ’αἀίνμεηιχ: «άἍνωιδναφμυόγνάονς φεῦξιν οὐκ ἐπά- ἐν πολλοῖς. ξυμπέφραστοι». Ἐν μέσῳ τῶν δοκιμασιῶν τῆς ἐπώδυνης (Ὁ ἄνθρωπος –ἡ ἰατρική ἐπιστήμη ἐν αὐτῆς συγκυρίας ὑποθέτομεν, ὅτι δέον νά ἀνα- προκειμένῳ– τρόπους ἰάσεων καί θεραπεί- λογισθῇ κανείς τίς εὐθύνες του, ἀπέναντι τῶν ας δυσιάτων καί ἀνιάτων ἐνίοτε νοσημάτων συνανθρώπων μας καί ἀπέναντι τῶν θεϊκῶν ἔχει ἐξεύρει. Πλήν ὅμως τρόπον ἀποφυγῆς ἐπιταγῶν. Ὁ ἴδιος ὁ Σοφοκλῆς τό διδάσκει: «Οὐ γάρ τι νῦν γε καχθές, ἀλλ’ ἀεί ποτε ζῇ ταῦτα, κοὐδείς οἶδεν ἐξ ὅτου ’φάνη» (Σοφ. Ἀντ., σελ. 456- 1. Γιά τό κείμενο, προτιμήθηκε τό περιλαμβανόμενο 457). ( Ἤτοι: Ὄχι τώρα καί χθές ἀλλά αἰωνίως στό σχ. ἐγχειρίδιο τῆς Β΄ Λυκείου, ὡς πιό προσιτό στούς μή εἰδικούς. ζοῦν αὐτά [δηλαδή οἱ θεϊκοί ἄγραφοι νόμοι] καί κανείς δέν γνωρίζει πότε ἐφάνησαν). 13

Αὐτός ὁ χρόνος ἄς γίνῃ καιρός περισυλ- μέγεθος. Αὐτός πετάχθηκε ἀπότομα καί τράβηξε χειρόφρενο στήν ξέφρενη πορεία τοῦ κόσμου. λογῆς καί δεήσεως πρός τόν Ὕψιστον κατά Ἔκλεισε ἐργοστάσια, σχολεῖα κι ἐκκλησίες, πάγω- σε τό ἐμπόριο, ἀκινητοποίησε ἐεροπλάνα, τρόμα- παραίνεσιν καί ἀρχαίων συγγραφέων, μέ προ- ξε ἀγορές, φυλάκισε παιδιά καί μεγάλους μέσα σέ σπίτια ἀσφυκτικά. Τώρα ἀπό τά στήθη τῶν βάδισμα τῆς χριστιανικῆς διδαχῆς. πιστῶν μέ πόνο ἕνα ἐρώτημα ἀνεβαίνει. Σκίζει τά σύννεφα, προσπερνάει τά ἄστρα, χτυπάει τίς Ἡ πρωτόγνωρη πραγματικότητα, πού ἀντι- πύλες τ’ οὐρανοῦ, κρίνει τόν Κριτή τοῦ κόσμου. μετωπίζομεν ὅλοι, παρίσταται χωρίς προη- – Γιατί μᾶς τό ἔκανες αὐτό; Ἔκλεισαν οἱ ἐκκλησίες μας, οἱ δικές Σου γούμενον. Ἡ λοιμική πανδημία τοῦ Covid-19 ἐκκλησίες. Χάσαμε τῆς ζωῆς μας τόν ρυθμό, χα- θήκαμε στό πουθενά. Σαρακοστή. Μεγάλη Ἑβδο- καί ἡ παράλληλη πανδημία τῆς φοβίας, τῆς μάδα. Πάσχα... Γιατί;» (περιοδ. «Ο ΣΩΤΗΡ», 1η Μαΐου 2020, σ. 193). συγχύσεως, τῆς ἀβεβαιότητος ἐν πολλοῖς, πού Σέ άλλο, κατά συνέχειαν, ὁ ἀρθρογράφος ταλαιπωροῦν τόν πλανήτη μας ἀκόμη καί τήν τοῦ περιοδικοῦ ἐπισημαίνει τήν ἀνάγκην καί χρείαν τοῦ ἀνθρώπου νά μετανοήσει, νά πατρίδα μας, εὑρίσκονται εἰς κορύφωσιν. ἀποκαθάρει τήν ψυχήν του μέ ἐπίκλησιν τῆς Ἁγίας Γραφῆς καί μέ σχετικά ἐδάφια κ.λπ. – Ἤδη κάποια σημεῖα ἀνακάμψεως παρουσιά- Βεβαίως, ἄλλοι ἀρθρογράφοι ἀποφαίνο- ζει– Τίς οἶδεν ἐπί πόσον χρόνον θά συμβαίνει νται ὅτι ὅλα αὐτά κυρίως ἡ θανατηφόρος πανδημία «εἶναι τιμωρία Θεοῦ γιά τήν ἀπο- αὐτό. Ἕνας ἀκόμη «Πύργος τῆς Βαβέλ» τοῦ στασία, γιά τήν ἁμαρτία, γιά τήν ἀνηθικότητα κ.λπ.». «παντοδυνάμου» ἀνθρώπου καταπίπτει, ἤδη Ὡστόσον ὅμως δέν ἠμπορεῖ κανείς ἐκ ἔχει καταρρεύσει. καθέδρας νά συμπεραίνει καί νά ἀποφαίνε- Ὁ ροῦς τῆς ἱστορίας τοῦ ἀνθρώπινου γέ- ται αὐθεντικά γιά τήν αἰτίαν τῶν λοιμικῶν νοσημάτων ἐν προκειμένῳ. Κυβέρνησις, οἱ νους ἄλλαξε. Μία σοβαρά τομή χαράσσεται πολιτικοί μας ταγοί ἀλλά καί ὅλη ἡ ἐπιστημο- νική ἰατρική κοινότητα, τό νοσηλευτικόν καί ἐδῶ καί πολλούς μῆνες εἰς τό ἱστορικόν γί- διοικητικόν προσωπικόν τῶν νοσοκομείων μας, τῶν κέντρων ὑγείας, ἀστυνομία καί λοιπά γνεσθαι. σώματα ἀσφαλείας ἀγωνίζονται ἐνδελεχῶς μέ ὅσα μέτρα συνεχῶς λαμβάνουν, ὥστε νά Σχολιάζει τό περιοδικόν «ΖΩΗ»: «Εὔστο- περιορισθεῖ καί ὀλίγον κατ’ ὀλίγον νά ἐκλείψει χα χαρακτηρίστηκε ἡ ἐποχή μας ὡς αἰώνας τοῦ τό λοιμικόν αὐτό ἀρρώστημα. φόβου. Ἕνας φόβος πολύμορφος ἀγκαλιάζει ὅλο τόν κόσμο καί πιέζει τίς καρδιές. ...Τά δάκρυα Πολλοί ἐτόνισαν ὅτι ἡ ἀρξάμενη ἀπό ἔτους καί ὁ πόνος γιά ἑκατομμύρια ἀθῶες ὑπάρξεις, καί πλέον αὐτή φοβερά δοκιμασία ὑποδηλοῖ ἔγιναν καθημερινός “ἄρτος ὀδύνης”. Ἡ ἀστάθεια, καί τήν ἀνάγκην καί ὑποσημαίνει τό αἴτημα ἡ ἀβεβαιότητα κατάντησαν τό σταθερό κλίμα τῆς ἀπρόβλεπτης ἐποχῆς μας. Καί ἡ ἀνασφάλεια αὐτή τῆς αὐτογνωσίας ἀπό ὅλους μας. Καί μᾶλλον κουράζει καί προκαλεῖ ἀνησυχία, ἀγχωτικές κα- εἶναι μία θετική διέξοδος. Λέγοντες αὐτο- ταστάσεις... Νά ἀναφερθοῦμε στήν παγκόσμια γνωσίαν ἐννοοῦμεν τήν γνῶσιν ἐκ τοῦ ἴδιου ἐπιδημία τοῦ κορωνοϊοῦ ... τό σταθερό σημεῖο καί προσώπου τῶν δυνάμεων τῶν σωματικῶν, ἕσνήαμ.εΣρταηγριιάχθτόεῖλτεαόστμήανς,πταόνροἀυδσιάίαφθτοοῦροΘλεαοόῦ,.ε“ἶνἐπαιί πνευματικῶν, ἤθικων καί ψυχικῶν συνάμα. τῷ Κυρίῳ πέποιθα” (Ψαλμ. 10, 1). Συγκινητική Ἐννοοῦμεν τήν γνῶσιν τῶν ἀρετῶν καί ἐλατ- εἶναι καί ἡ “ὁμάδα κρούσης” τοῦ Λευκοῦ Οἴκου γιά τόν κορωνοϊό, μέ επικεφαλῆς τόν ἀντιπρόεδρο Μαΐκ Πένς τήν ὥρα πού ὅλοι μαζί προσεύχονται εὐλαβικά. Ἀξιομίμητο παράδειγμα» (περ. «ΖΩΗ», σ. 48, Ἀπρίλιος 2020). Σέ ἄλλο περιοδικό ὁμοίως: «Ξάφνου ἡ Ἱστορία σταμάτησε. Ἦταν ὁ Τρίτος Πόλεμος. Ἦταν σεισμός τεκτονικός σ’ ὅλη τή γῆ; Ὄχι. Τότε ποιός γίγαντας, τιτάνας ὀρθώθηκε μπροστά της κι ἀνέ- κοψε τόν βιαστικό βηματισμό της; Οὔτε τιτάνας οὔτε γίγαντας. Ἕνας ἰός ἀό- ρατος, κάτι ἑκατομμυριοστά τοῦ χιλιοστοῦ στό 14

τωμάτων του, ὥστε ἀναλόγως νά σκέπτεται γνωρίζεις τήν ὑγείαν σου καί τήν ἀσθένειαν ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2021 πράξεις καί συμπεριφοράν. Λογίζεται ἡ αὐτο- τῆς ψυχῆς σου. Διότι πολλοί πού νοσοῦν ἀπό γνωσία ὡς ἡ ἀνωτέρα γνῶσις, ἀλλά καί σο- σοβαράν καί ἀνίατη ἀρρώστια, ἐξ αἰτίας τῆς φία. Ἀπό τόν συγγραφέα τῶν Παροιμιῶν τῆς πολλῆς ἀπροσεξίας των, δέν ξεύρουν οὔτε κἄν Παλαιᾶς Διαθήκης δίδεται ἡ γνωμάτευσις αὐτό, ὅτι δηλαδή εἶναι ἀσθενεῖς). βραχεία καί πειστική: «Οἱ δέ ἑαυτῶν ἐπιγνώ- μονες σοφοί» (Παροιμ. 13.10). Ὡστόσον ὁ αὐτός πατήρ τῆς Ἐκκλησίας θεωρεῖ τήν αὐτογνωσίαν ὡς δυσχερέστατον Ὅλοι γνωρίζομεν ὅτι οἱ Ἀρχαῖοι Ἕλληνες κατόρθωμα. ἀπέδιδαν σημασίαν καί ἀνεγνώριζαν τήν ἀξίαν τῆς αὐτογνωσίας. Γνωρίζομεν ἐπίσης Ἀναφέρει: «Ἡμᾶς αὐτούς ἁγνοοῦμεν... Τῷ ὅτι εἰς τά προπύλαια τοῦ Ναοῦ τοῦ Ἀπόλ- ὄντι γάρ ἔοικε πάντων εἶναι χαλεπώτατον ἑαυτόν λωνος εἰς Δελφούς μεταξύ τῶν ἄλλων γνω- ἐπιγνῶναι» (δηλαδή: Ἁγνοοῦμεν τόν ἴδιον τόν μικῶν ἦταν χαραγμένο καί τό ρητόν «Γνῶθι ἑαυτόν μας... Πραγματικά, καθώς φαίνεται, σαὐτόν». τό δυσκολώτερον πράγμα ἐξ ὅλων εἶναι νά γνωρίζει κανείς τόν ἑαυτόν του). Ὁ Πυθαγόρας ὁ Σάμιος (580-490 π.Χ.) καί τό μαθητικόν του δυναμικόν, ὁ ὅμιλος τῶν Ἡ αὐτογνωσία κατά τήν σύγχρονον περί- Πυθαγορείων, ὡς λέγεται, εἶχον ὡς κορυφαῖον οδον τῆς παντοίας κρίσεως καί τῆς λοιμικῆς προτέρημα, ὡς γνωστόν, τήν αὐτοεξέτασιν καί ἐπώδυνης συγκυρίας εἶναι συντελεστής σοφί- τήν αὐτοκριτικήν, τήν αὐτοέρευναν πρός ἐπί- ας, γνώσεως ὀρθῆς, ὑγιοῦς σκέψεως, ἐπανορ- τευξιν τῆς αὐτογνωσίας, οὔσης λυσιτελοῦς καί θώσεως μειονεκτημάτων, σωστῆς ἐπιλογῆς ἐπωφελοῦς πρός ἠθικήν ἄνοδον τῶν χαρακτή- τοῦ ἑκάστοτε πρακτέου. ρων των: «Πῇ παρέβην, τί δ’ ἔρεξα, τί μοι δέον καί οὐκ ἐτελέσθῃ;» (δηλαδή ποιάν παράβασιν Ἡ αὐτογνωσία ὁδηγεῖ εἰς ψυχολογικήν τοῦ ἠθικοῦ καί παντοίου νόμου ἐσημείωσα, καί ἠθικήν αὐτοσυνειδησίαν. Ἡ αὐτογνωσία τί ἔγινε [ἄσχημον], τί ἐπεβάλλετο νά γίνει καί συντελεῖ εἰς τήν συνειδητοποίησιν τῆς ἐν παρελείφθη;). Ἦτο τό καίριον ἐρώτημα, πού γένει εὐθύνης τοῦ ἀτόμου πρός τόν ἑαυτόν ἔθεταν εἰς ἑαυτούς των τά μέλη τοῦ Πυθαγο- του, πρός τήν οἰκογένειαν, τήν κοινωνίαν, τήν ρείου ὁμίλου κάθε ἑσπέρας πρός διόρθωσιν Πολιτείαν κ.λπ. Ὡς προϋποθέσεις τῆς αὐτο- τῶν ἡμαρτημένων. γνωσίας λογίζονται τά ἀκόλουθα: Ὁ ἕτερος προσωκρατικός φιλόσοφος Ἡρά- α) Συνεχής καί σκληρός αὐτοέλεγχος. κλειτος (540-480 π.Χ.) ἔλεγε μετ’ ἐμφάσεως β) Παιδεία. «Ἐδιζησάμην ἑμαυτόν» (δηλαδή διεκήρυσσε γ) Διευρυμένοι πνευματικοί ὁρίζοντες. ὅτι: [ἔψαξα τόν ἑαυτόν μου]. Ὁ Σωκράτης, ἡρω- δ) Ψυχική καί πνευματική γενναιότητα. ική μορφή τῆς Φιλοσοφίας, ἐθεωροῦσε τήν ε) Ἀ γάπη γιά τήν ἀλήθεια γι’ αὐτό πού πράγ- αὐτογνωσίαν ὡς ὅρον βιώσεως τοῦ ἀνθρώπου. ματι εἴμαστε. Ἡ ἀληθινή αὐτογνωσία σημαίνει καί τήν στ) Ἀπουσία ναρκισσισμοῦ καί ἐγωπάθειας. ἀληθήν γνῶσιν. Ὁ Μέγας Βασίλειος (330-379 μ.Χ.) πού ἔχει γράψει εἰδικήν πραγματείαν μέ ζ) Ἐσωτερική ἐλευθερία. τόν τίτλον: «Πρόσεχε σεαυτῷ», ἔγραφε ὁ ἴδιος: (Βλ. Ἀργ. Ματάκιας «Λεξικό ἐννοιῶν», «Πρόσεχε σεαυτῷ, ἵνα γνωρίζῃς ψυχῆς εὐρω- στίαν καί νόσον. Πολλοί γάρ ὑπό τῆς ἄγαν ἀπρο- λῆμμα: «Αὐτογνωσία», Βόλος 1993, σελ. 114) σεξίας μεγάλα καί ἀνίατα νοσοῦντες, οὐδέ αὐτό Ἐπειδή τό «σφάλλεσθαι ἀνθρώπινον» καί τοῦτο ἴσασιν ὅτι νοσούσιν» (Πρόσεχε σεαυτῷ, 4. ΕΠΕ 54, 31 - MPG 31, 205). ( Ἤτοι: Μόνον νά ὅπως λέγουν οἱ Λατίνοι: «Errare humanum δείξεις προσοχήν εἰς τόν ἑαυτόν σου, γιά νά est», δι’ αὐτό ἐπιβάλλεται καί εἰς τόν σημερι- νόν ἄνθρωπον ἡ μετάνοια, ἀτομική καί πολι- τική κυρίως εἰς τούς δίσεκτους χρόνους μας. Ὅλοι οἱ νουνεχεῖς συνιστοῦν πνεῦμα συ- 15

ΝΕΟΜΑΡΤΥΡΕΣ: TO ΚΛΕΟΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ* Τῆς κ. Εὐαγγελίας Τσαγκαρλῆ-Διαμάντη, Δρ Θεολογίας, Μr Φιλολογίας ΕΙΣΑΓΩΓΗ Μιὰ σημαντικὴ ἐκδήλωση πραγματοποι- ήθηκε, πρὸ διετίας, ἀπὸ μαθητὲς Λυκείων Μὲ τὸ θέμα Νεομάρτυρες, θὰ προσεγγί- τῆς Δυτικῆς Ἀττικῆς. Τὰ Λύκεια αὐτά, στὰ σουμε τὴν θυσιαστικὴ ἀγάπη τους καὶ θὰ πλαίσια τοῦ νέου μαθήματος ποὺ ὀνομάζεται συμβάλουμε παράλληλα καὶ στὸν ἑορτασμὸ Project ἢ ἐρευνητικὲς ἐργασίες, ἀνέλαβαν νὰ γιὰ τὰ διακόσια χρόνια ἐλεύθερου βίου ἀπὸ παρουσιάσουν τὸν βίο τὴν Ἁγίας Φιλοθέης τὴν ἐπανάσταση τοῦ 1821. Διότι ὡς Νεο- τῆς Ἀθηναίας, ἡ ὁποία μαρτύρησε στὰ χρό- μάρτυρες χαρακτηρίζονται ὅσοι μαρτύρησαν νια τῆς Τουρκοκρατίας, τὸ 1589. Οἱ μαθητές, μετὰ τὴν ἅλωση τοῦ 1453, στὰ χρόνια τῆς ὡς ἔκφραση ὅσων διδάχθηκαν γιὰ τὴν Ἁγία, Τουρκοκρατίας δηλαδή, καὶ μέχρι σήμερα1. πραγματοποίησαν μιὰ θεατρικὴ παράσταση, (Νεομάρτυρες τῆς σύγχρονης ἐποχῆς μας, μὲ θέμα τὸ βίο τῆς Ἁγίας. Ἡ παράσταση πραγ- ἔχουμε καὶ σὲ ἄλλες ὀρθόδοξες χῶρες, ὅπως ματοποιήθηκε στὸ σπίτι τῆς Ἁγίας Φιλοθέης, στὴ Ρωσία καὶ ὄχι μόνο). Ὡς Νεοµάρτυρες Οἱ Νεομάρτυρες, ὡς πρόσωπα καὶ ὡς χαρακτηρίζονται μαρτυρία Χριστοῦ, συγκινοῦν ὅλους τούς ὅσοι µαρτύρησαν Χριστιανούς2, νεότερους καὶ μεγαλύτερους3. µετὰ τὴν ἅλωση Αὐτὸ φαίνεται ἀπὸ σχετικὲς ἐκδηλώσεις ποὺ τοῦ 1453, στὰ χρόνια πραγματοποιοῦνται σὲ πολλὲς Μητροπόλεις, τῆς Τουρκοκρατίας μὲ ἀφορμὴ τὶς γιορτὲς τῶν ἁγίων. δηλαδή, καὶ µέχρι σήµερα. * Σ.Σ.: Τὸ θέμα τοῦ παρόντος παρουσιάστηκε κατὰ τὴ διαδικτυακή συνάντηση τῆς Ὁμοσπονδίας τοῦ ποὺ ἦταν καὶ τὸ Μοναστήρι της, στὸ κέντρο «Ἀποστόλου Παύλου» κατὰ τὸν Ὀκτώβριο τοῦ 2020. τῆς Ἀθήνας. Ἀνακαινίστηκε προσφάτως τὸ Δημοσιεύεται πλῆρες, μὲ τὶς ἀπαραίτητες ἀλλαγὲς οἴκημα αὐτὸ καὶ θεωρεῖται ὡς τὸ παλαιότερο ποὺ εἶναι ἀναγκαῖες γιὰ τὴν πληρότητά του, καθὼς τῆς Ἀθήνας (σήμερα λειτουργεῖ ὡς μουσεῖο). καὶ τὴ βιβλιογραφία. Ἀπὸ τὴν ἐπικοινωνία μας μὲ φιλολόγους, 1. Δημητρίου Τσάμη, Ἁγιολογία τῆς Ὀρθόδοξης ποὺ συμμετεῖχαν στὸ Project, πληροφορη- Ἐκκλησίας, Θεσσαλονίκη: Πουρναρᾶ, 1999, σελ. 108. θήκαμε ὅτι οἱ μαθητὲς ἔζησαν ὅλη αὐτὴ τὴν διαδικασία μὲ πολλὴ προθυμία καὶ χαρά. Καὶ 2. Εὐαγγέλου Θεοδώρου, Οἱ Νεομάρτυρες εἰς τό ἒργον αἰσθάνονταν παροῦσα τὴν Ἁγία, καθὼς ἑτοί- τῆς ἀγωγῆς, ἐν: Πρακτικὰ Θεολογικοῦ Συνεδρίου, Εἰς τιμὴν καὶ μνήμην τῶν Νεομαρτύρων, Ἱερὰ Μητρόπολις Θεσσαλονίκης, 1986, σελ. 313-328. 3. Ἀντωνίου Παπαδοπούλου, Θεολογία ἀρχαίων καί νέων μαρτυρολογίων, ἐν: Πρακτικὰ Θεολογικοῦ Συ- νεδρίου –εἰς τιμὴν καὶ μνήμην τῶν νεομαρτύρων–, Ἱερὰ Μητρόπολις Θεσσαλονίκης, 1986, σελ. 117. 16

μαζαν τὰ σχετικὰ μὲ τὴν παράσταση. Παράλ- μὲ τὴν ὁμολογία τῆς ὀρθόδοξης πίστης, ἐνώ- ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2021 ληλα, μάθαιναν λεπτομέρειες γιὰ τὸ βίο της πιον τῶν δημίων, ἐνίσχυε καὶ συνεχίζει νά καὶ τὰ γεγονότα τῆς Τουρκοκρατίας. Ἀνάλογες ἐνισχύει κάθε χριστιανό. Μὲ τὴν ἀλήθεια τοῦ δράσεις, προτείνονται ἀπό ἐπιστήμονες, παι- Χριστοῦ καὶ τῆς Ἐκκλησίας Του, οἱ Νεομάρ- δαγωγούς κυρίως, ὄχι μόνο στὴν ἐκπαίδευση, τυρες ἀποτελοῦν εὐωδία Χριστοῦ, κατὰ τὸν ἀλλὰ καὶ στὰ κατηχητικὰ καὶ τὶς ὁμάδες, ἀκό- Ἅγιο Νικόδημο τὸν Ἁγιορείτη6. μη καὶ σὲ μεγαλύτερους, πού ἀνήκουν σὲ συλ- λόγους, σὲ κύκλους κ.λπ. Διότι, μιὰ ἀνάλογη Ο ΛΟΓΟΣ ΠΟΥ βιωματικὴ διδασκαλία, συμβάλλει πολὺ στὴν ΚΑΘΙΕΡΩΘΗΚΑΝ πνευματικὴ ἀνάπτυξη ὅσων συμμετέχουν. ΟΙ ΓΙΟΡΤΕΣ Μιὰ βιωµατικὴ ΤΩΝ ΝΕΟΜΑΡΤΥΡΩΝ διδασκαλία, συµβάλλει πολὺ στὴν Συγκλονίζει ὁ Συναξαριστής, ὅταν γρά- πνευµατικὴ ἀνάπτυξη φει γιὰ τοὺς Χριστιανούς τῆς Κων/πολης, ὅσων συµµετέχουν. μετὰ τὸ μαρτύριο τοῦ Ἁγίου Νικολάου, ποὺ κατήγετο ἀπὸ τὸ Καρπενήσι καὶ μαρτύρησε ΠΟΙΟΙ ΕΙΝΑΙ στὴν Πόλη. Γράφει ὁ Συναξαριστής7 γιὰ τοὺς ΟΙ ΝΕΟΜΑΡΤΥΡΕΣ χριστιανοὺς: «Γεννήθηκε σεμνὴ μέσα τους ἡ ὑπερηφάνεια, γιατί εἶχαν ἀνάμεσά Τὸ θέμα τῶν Νεομαρτύρων μᾶς συγκινεῖ τους μιὰ εὐγενικὴ καὶ ἡρωικὴ μορφὴ ἰδιαιτέρως, ἐπειδὴ οἱ Νεομάρτυρες εἶναι τῆς πίστης. Συγχρόνως γεννήθηκε καὶ σχεδὸν σύγχρονοί μας. Ὁ ἑορτασμὸς στὴν ἡ ἀπόφαση νὰ μοιάσουν πρὸς ἐκεῖνον». ἐπαίτιο τῆς κοίμησής τους, μᾶς θυμίζει τὸν τελικὸ προορισμὸ μας, ποὺ εἶναι ἡ Βασιλεία Αὐτὸ συγκινεῖ καὶ μᾶς σήμερα καὶ αὐτὸς τοῦ Θεοῦ. εἶναι ὁ λόγος ποὺ ἡ Ἐκκλησία καθιέρωσε τὶς γιορτές τους. Νὰ τοὺς μοιάσουμε. Ὡς μέλη τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας, ζη- τοῦμε καθημερινά τὸ ἔλεος τοῦ Θεοῦ καὶ Σήμερα, μιὰ τέτοια φιλοσοφία ζωῆς, ὡς οἱ Νεομάρτυρες4 μᾶς θυμίζουν ὅτι εἴμαστε πρόταση, μᾶς εἶναι ἀναγκαία, ἐπειδὴ πολλὰ ἀδύνατοι χωρὶς τὴ Χάρη Του. Διότι, ἡ μονό- μέτωπα τῆς σύγχρονης κοινωνίας μας βρί- πλευρη καὶ διαστρεβλωμένη ἐκτίμηση τῆς σκονται ὑπὸ κατάρρευσιν. Εἶναι ἀναγκαία ἀνθρώπινης ζωῆς, στὴ σύγχρονη ἐποχή, κυ- ἡ στήριξη τῆς πίστης μας, καθὼς καὶ τῶν ρίως ὡς ἀποτέλεσμα τῆς κατάρρευσης τῶν ἀδελφῶν μας, γιὰ νὰ προσδοκοῦμε τόσο τὴν πνευματικῶν καὶ ἀνθρωπιστικῶν ἀξιῶν, αἰωνιότητα, ὅσο καὶ τὴν πρόοδο τῆς ἐπίγειας ὁδηγεῖ συχνὰ στὸ ἄγχος καὶ τὴν ἀπελπισία5. πατρίδας μας. Αὐτὴ ἡ πατρίδα, ἀποτελεῖ τὸν παράδεισο ποὺ μᾶς ἐμπιστεύθηκε ὁ Θεὸς στὴ Ἡ γενναία παρουσία τῶν Νεομαρτύρων, γῆ, καὶ ὀφείλουμε νὰ τὸν προσέχουμε καὶ νὰ τὸν καλλιεργοῦμε, κατὰ τὴν Ἁγία Γραφή. Αὐτὸ ἀποτελοῦσε τὴ βάση τῆς ζωῆς τῶν προγό- νων μας καὶ ἔτσι πορεύθηκαν σ’ ὅλη τους τὴ 4. Hip. Delehaye, Greek Neomartyrs, SH 42, Bruxelles 6. Νικοδήμου Ἁγιορείτου, Νέον Μαρτυρολόγιον, 1966, σελ. 254-255. Ἀθῆναι: Ἀστήρ, 1961, σελ. 11. 5. Colin Alves, Religion and the Secondary Scool. A report 7. Συναξαριστής Νεομαρτύρων (1400-1900), Τῶν undertaken on behalf of the Education Department of ἁγίων καί Θεοφόρων Πατέρων Μακαρίου Κορίνθου, Νι- the British Council of Churches, London: SCM Press, κοδήμου Ἁγιορείτου, Νικηφόρου Χίου καί διδασκάλου 1968, σελ. 157. Ἀθανασίου Παρίου, Θεσσαλονίκη: 1984, σελ. 718. 17

ζωή. Ἀξίζει νὰ τὸ θυμόμαστε, σ’ αὐτοὺς τοὺς Νεκτάριος γράφει, ὅτι «οὐκ ἔστι πόλις καὶ χαλεποὺς καιροὺς ποὺ ζοῦμε. τόπος ὅπη τῶν Ὀρθοδόξων ἡμῶν οὐ προχέο- νται ὑπὲρ εὐσεβείας τὰ αἵματα»10. Ὁ Εὐγένι- Ἰδιαίτερη συγκίνηση αἰσθάνονταν καὶ ος Βούλγαρης11, μετὰ τὴν ἀπαρίθμηση τῶν οἱ περιηγητὲς στὰ χρόνια της Τουρκοκρα- γνωστῶν Νεομαρτύρων, σημειώνει ὅτι «οὗτοι τίας, ὅταν πληροφοροῦνταν γιὰ τὸ θάνατο μερίς βραχεῖά ἐστι τοῦ τῶν νεοφανῶν ἁγίων παρ’ κάποιου μάρτυρα. Ἀξίζει νὰ θυμόμαστε αὐτὸ ἡμῖν κλήρου». Οἱ γνωστοὶ σὲ μᾶς λοιπὸν νεο- ποὺ ἔγραψε, γιὰ τοὺς Ἕλληνες Νεομάρτυρες, μάρτυρες εἶναι ἕνα μικρὸ μέρος μόνον. γνωστὸς Βολλανδιστὴς8 ἁγιολόγος (ὁ Ηip. Delehaye). Γράφει: «Οἱ Νεομάρτυρες εἶναι ἡ Θὰ τὸ κατανοήσουμε, ἂν σκεφτοῦμε πόσο μεγαλύτερη δόξα τῆς ἑλληνικῆς Ἐκκλησίας καὶ δύσκολο ἦταν ἐκεῖνα τὰ χρόνια, νὰ καταγρα- μπροστὰ στὶς λαμπρὲς αὐτὲς μαρτυρίες τῆς πί- φοῦν ἄμεσα τά γεγονότα. Πληροφορούμαστε στης, κάθε χριστιανὸς πρέπει νὰ ὑποκλίνεται», γι’ αὐτά ἀπὸ γεγονότα παράλληλα, ὅπως πα- καταλήγει ὁ Βέλγος Βολλανδιστής. ρουσιάζονται ἀπὸ τὴ σχετικὴ ἔρευνα. ΤΟ ΜΑΡΤΥΡΙΟ Τὸ µαρτύριο ΩΣ Η ΜΕΓΑΛΗ συµβάλλει ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΓΙΑ στὴ διατήρηση ΤΗΝ ΤΕΛΙΚΗ ΝΙΚΗ τῆς αἰσιοδοξίας γιὰ τὴν τελικὴ νίκη, Ἀναμφίβολα, τὸ πιὸ ἀποτελεσματικὸ καὶ τονώνει τὴν ἐλπίδα ὅπλο ποὺ διέθετε ἡ Ἐκκλησία, γιὰ νὰ ἀντι- γιὰ τὴν ἀνάκτηση κρούσει καὶ νὰ πολεμήσει τὸν κίνδυνο τοῦ τῆς ἐλευθερίας. ἐξισλαμισμοῦ, ἦταν τὸ μαρτύριο τῶν πιστῶν παιδιῶν της. Ὁ πιστὸς λαός, ὅπως καὶ στὴν Ἀναφέρουμε γιὰ παράδειγμα, τὴν πε- πρώτη περίοδο τῶν διωγμῶν, ἔβλεπε τὸ ρίπτωση τῶν νεομαρτύρων τῆς Νάουσας. μαρτύριο ὡς τὴν πιὸ μεγάλη ἀντίσταση Σχεδὸν δύο αἰῶνες πέρασαν, μέχρι νὰ ἔρθει καὶ νίκη τῶν ἀδυνάτων, τῶν ταπεινῶν καὶ ἡ ὥρα νὰ καταταγοῦν, οἱ νεομάρτυρες αὐτοί, καταφρονεμένων. Καὶ τὸ μαρτύριο συμβάλλει, στὸ ἁγιολόγιο τῆς Ἐκκλησίας μας. Τὸν Ἀπρί- πρωταρχικά, στὴ διατήρηση τῆς αἰσιοδοξίας λιο τοῦ 2013, κατὰ τὴν διάρκεια τῆς Διακαι- γιὰ τὴν τελική νίκη, καὶ τονώνει τὴν ἐλπίδα νησίμου Ἑβδομάδος, ἔγινε ἀπὸ τὸ Οἰκουμε- γιὰ τὴν ἀνάκτηση τῆς ἐλευθερίας. νικὸ Πατριαρχεῖο ἡ ἐπίσημη πράξη ἁγιοκα- τάταξης αὐτῶν τῶν 1241 νέων μαρτύρων12. Ὁ ἀριθμός τῶν Νεομαρτύρων παραμένει ἀπροσδιόριστος καὶ πρέπει νὰ εἶναι πολὺ 1784), Βενετία, ἐν: Κ. Σάθα - Μεσαιωνική Βιβλι- μεγάλος. Ὁ Καισάριος Δαπόντες, λόγιος τῶν οθήκη, τόμος 3ος, 1872, σελ. 134. χρόνων τῆς τουρκοκρατίας (18ος αἰώνας), 10. Ἰωάννου Ἀναστασίου, Σχεδίασμα περί τῶν Νεο- ὑπολογίζει ὅτι «εἶναι ὑπέρ τοὺς χίλιους καὶ μαρτύρων, Μνήμη 1821, Θεσσαλονίκη: 1971, σελ. περισσότεροι»9. Ὁ Πατριάρχης Ἱεροσολύμων 16. 11. Εὐγενίου Βουλγάρεως, Ἐπιστολή πρός Πέτρον τόν 8. Οἱ Βολανδιστές εἶναι ὁμάδα Βέλγων Ἰησουϊτῶν, Κλαίρκιον, Ἀθῆναι: 1844, σελ. 31. οἱ ὁποῖοι δημοσιεύουν, ἐπὶ τρεῖς αἰῶνες, ἀπὸ τὸ 12. Γιά τήν περἰπτωση τῶν Νεομαρτύρων τῆς Νάου- 17ο αἰῶνα, τὰ Acta Sanctorum (τοὺς βίους τῶν σας, ἡ Πατριαρχική Πράξη Ἁγιοκατατάξεως Νεο- Ἁγίων). Ἡ μεγάλη αὐτὴ συλλογὴ περιλαμβάνει τὶς μαρτύρων Ναούσης, πραγματοποιήθηκε μέ τό ὑπ’ βιογραφίες καὶ τοὺς θρύλλους τῶν Ἁγίων, μὲ τὰ ἀριθμ. πρωτ. 749 κείμενο, «ἐν ἔτει σωτηρίῳ, βι΄, σχετικὰ δεδομένα (Fr. Ηalkin, Βολλανδισταί, Θ.Η.Ε., κατά μῆνα Ἰούλιον (η΄) Ἐπινεμήσεως Γ΄» (ἀπό τόμος 3ος, σελ. 951). 9. Καισαρίου Δαπόντε, Κατάλογος ἱστορικός... (1700- 18

Εἶναι ἐπίκαιρο νὰ ἀναφέρουμε καὶ τὰ ἱστο- ων τους, ποὺ μὲ πρωτοφανῆ σαδισμὸ δὲ σεβάστη- ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2021 ρικὰ γεγονότα τῆς Νάουσας, ἐπειδὴ μέσα στὸν καν τίποτα»13, καταλήγει ὁ Γάλλος περιηγητής. Ὀκτώβριο γιορτάζουμε τὴν ἀπελευθέρωση τῆς Μακεδονίας ἀπὸ τοὺς Τούρκους, τὸ 1912, μὲ Τὰ γεγονότα αὐτὰ καταγράφει καὶ ὁ πρόξε- κορυφαία τὴν πόλη τῆς Θεσσαλονίκης, 26 νος τῆς Γαλλίας Μποτοῦ στὴ Θεσσαλονίκη, μὲ Ὀκτωβρίου. Στὶς 17 Ὀκτωβρίου ἀπελευθερώ- ἡμερομηνία 10 Μαΐου 1822: «Οἱ γυναῖκες καὶ θηκε ἡ Νάουσα, ἡ ὁποία τὸ 1955 χαρακτηρί- τὰ μικρὰ παιδιὰ ποὺ γλύτωσαν στὴν πρώτη φάση στηκε ἐπισήμως ἡρωικὴ πόλη, εἰς ἀνάμνη- τῶν σφαγῶν, σκλαβώθηκαν. Κι ἀπὸ τότε τὰ μάτια σιν τοῦ γεγονότος τῆς θυσίας τῶν κατοίκων τους κουράστηκαν ἀπὸ τὸ καθημερινὸ θέαμα τοῦ της. Τὰ τελευταῖα χρόνια, ἡ ἔρευνα ἔφερε στὸ ἐλεεινοῦ ἐμπορίου ἐκείνων τῶν ἄτυχων θυμάτων». φῶς τὰ σχετικὰ γεγονότα καὶ τὰ πρόσωπα ποὺ μαρτύρησαν τὸ 1822, μὲ τὴν καταστροφὴ τῆς Κατὰ τὴν ἐπιστροφὴ τοῦ Ἐμποῦ Λου- Νάουσας ἀπὸ τοὺς Τούρκους. Ἀναφέρουμε, μποὺτ πασᾶ στὴ Θεσσαλονίκη, κρεμάστηκαν, ὡς παράδειγμα, τὶς περιπτώσεις τῶν συζύγων μπροστὰ στὶς πύλες τῆς πόλης, πάνω ἀπὸ τῶν τριῶν καπεταναίων Ζαφειράκη, Καρα- 60 αἰχμάλωτοι. Ὅλοι οἱ μάρτυρες τῆς Νάου- τάσου καὶ Γάτσου. Μαρτύρησαν μὲ πολλὲς σας, 1241 στὸν ἀριθμό, εἶναι Ἐθνομάρτυρες καὶ πολλοὺς ἄλλους στὴ Θεσσαλονίκη, ὅταν ἀλλὰ καὶ μάρτυρες Χριστοῦ, ἐπειδὴ ὁμολόγη- οἱ Τοῦρκοι τοὺς μετέφεραν δεμένους ἀπὸ τὴ σαν τὴν πίστη τους, ἐνῶ θὰ ἀπαλλάσσονταν Νάουσα, γιὰ νὰ τοὺς πείσουν νὰ ἀλλαξοπι- ἀπὸ τὸ μαρτύριο ἂν ἀκολουθοῦσαν τὸ Ἰσλάμ. στήσουν. Περιγράφει πολὺ παραστατικά τὰ φοβερὰ βασανιστήρια καὶ τὸ φρικτὸ θάνατο ΤΟ ΜΑΡΤΥΡΙΟ ΤΩΝ αὐτῶν τῶν αἰχμαλώτων, ἰδιαίτερα τῶν γυ- ΝΕΟΜΑΡΤΥΡΩΝ ΩΣ Η ναικῶν, ὁ γνωστὸς Γάλλος περιηγητής, Που- ΟΥΣΙΑ ΟΜΟΛΟΓΙΑΣ κεβίλ, ἱστορικὸς καὶ γενικὸς πρόξενος τῆς Γαλλίας στὴν αὐλὴ τοῦ Ἀλῆ-Πασᾶ. ΤΗΣ ΠΙΣΤΕΩΣ Οἱ γνωστοὶ σὲ Ἡ περίπτωση τῶν Νεομαρτύρων δείχνει µᾶς νεοµάρτυρες ἀνάγλυφα τήν ταυτότητα καί ὁμοιογένεια εἶναι ἕνα µικρὸ µέρος τῆς Ἐκκλησίας, ἀπό τήν ἀρχαία ἐποχή μέχρι µόνον. σήμερα. Ἡ Ὀρθοδοξία εἶναι φυσική συνέχεια τῆς χριστιανικῆς ἀρχαιότητας, μέ τήν ὁποίαν Ὑπογραμμίζει ὁ Πουκεβίλ: «Ἐπὶ πολὺ χρόνο συνδέεται ὀργανικά καί ἀδιάσπαστα. δίσταζα, ἂν ἔπρεπε νὰ ἀναφέρω τὰ γεγονότα αὐτά. Ἡ φωνὴ ὅμως τῆς ἀλήθειας, μοῦ ἐπιβάλλει τὴν Ἡ θεολογία τῆς Ἐκκλησίας μας εἶναι Θε- ἀφήγησή τους. Οἱ ταλαίπωρες ἐκεῖνες γυναῖκες ολογία τῆς Μαρτυρίας – τῆς ὁμολογίας τοῦ ὑπέστησαν τέτοια μαρτύρια, ὥστε νιώθω φρίκη μοναδικοῦ γεγονότος τῆς κοινωνίας τοῦ ἀναγράφοντάς τα. Θὰ μπορούσαμε νὰ μιλοῦμε ἀνθρώπου μέ τό Θεό. Καὶ ὅπως εὔστοχα ὧρες ἀτέλειωτες γιὰ τὰ φρικτὰ βασανιστήρια καὶ σημειώνει ὁ ἀείμνηστος καθηγητὴς Ἰωάν- τὸν μαρτυρικὸ θάνατο χιλιάδων ἀθώων ἀμάχων, νης Κορναράκης14, «Θεολογία χωρὶς μαρτυρία καθὼς καὶ γιὰ τὴ φοβερὴ ἐπινοητικότητα τῶν δημί- Ἰησοῦ Χριστοῦ δὲν εἶναι Θεολογία». Ἀλλὰ καὶ τό περιοδικό τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Βεροίας, 13. Frank Pouqueville, Ἱστορία τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπα- Ναούσης καί Καμπανίας, Παύλειος Λόγος, Βἐροια, τεῦχος 86, Ἰούλιος - Αὔγουστος 2010, σελ. 14-15). ναστάσεως, ἢτοι ἡ ἀναγέννησις τῆς Ἑλλάδος, Ἀθῆναι: 1τε8τ9ρ0ά,τοτόμμοο. ἀςνΒα΄φ,έσρεελι.κ2α0ί6μεκραιίκο2ύ0ς8 (τό ἒργο εἶναι Nεομάρτυρες). 14. Ἰωάννoυ Κορναράκη, Ὁ ἄνθρωπος τοῦ οὑμανισμοῦ καὶ ὁ ἄνθρωπος τῆς ὀρθοδοξίας, Πρακτικὰ ΣΤ΄ Πανελ- ληνίου Θεολογικοῦ Συνεδρίου, ΠΕΘ, 1986, Ἀθῆναι: Πανελλήνιος Ἕνωσις Θεολόγων, 1988, σελ. 257- 276 καί 295-298. 19

«Ὀρθοδοξία χωρὶς μαρτυρία Χριστοῦ, εἶναι δη- Τριάδος. Ὁμολογοῦν τὸ βασικὸ δόγμα τῆς μαγωγία», κατὰ τὸν ἴδιο καθηγητή15. Ὀρθόδοξης πίστεως, τὸ δόγμα τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ. Γι’ αὐτό, ὁ Σέρβος Ἅγιος τῶν ἡμερῶν Ἡ θεολογία τῶν ἀρχαίων καί τῶν νέων μας, Ἰουστῖνος Πόποβιτς, εἶπε ὅτι «οἱ βίοι τῶν μαρτύρων ἔχουν κοινά σημεῖα: «ἡ ταυτότητα Ἁγίων καί ἐν προκειμένῳ τῶν Νεομαρτύρων, τῶν μαρτυρίων τους, βρίσκεται στήν οὐσία τῆς ἀποτελοῦν τήν ἐφηρμοσμένη Δογματική. Ὅλοι ὁμολογίας», γράφει ὁ Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιο- οἱ μάρτυρες, παλαιοί καί νέοι, ἀνήκουν στήν ρείτης16. Καί τίθεται τὸ ἐρώτημα: τί ἀκριβῶς Ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ καί αὐτό ἐκφράζεται μέ ὁμολογοῦν οἱ Νεομάρτυρες; τήν πεποίθηση ὃσων βρίσκονται στή γῆ καί ἐπικοινωνοῦν μέ τούς ἁγίους, ἐπικεφαλῆς τῶν Σύμφωνα μὲ τὸν Ἅγιο Νικόδημο: ὁποίων βρίσκεται ἡ Θεοτόκος». 1) Οἱ Νεομάρτυρες ἀνακαινίζουν τὸ κήρυγμα τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων. Δηλαδὴ Εἶναι σημαντικό νά τά θυμόμαστε. συνεχίζουν τὴν παράδοση τῆς Ἐκκλησίας καὶ δὲν διακόπτεται ἡ ὀρθόδοξη πίστη τοῦ λαοῦ Ἡ περίπτωση μας. Αὐτὸ μᾶς βοηθᾶ νὰ συνειδητοποιήσου- τῶν Νεοµαρτύρων με τὴν τεράστια σημασία τῆς ὁμολογίας καὶ δείχνει ἀνάγλυφα τοῦ μαρτυρίου τους17 μὲ τὴν ὑπενθύμιση τήν ταυτότητα καί τοῦ λόγου τοῦ Κυρίου: «…ὅστις ὁμολογήσει ὁµοιογένεια τῆς ἐν ἐμοὶ ἔμπροσθεν τῶν ἀνθρώπων, ὁμολογήσω Ἐκκλησίας, ἀπό τήν κἀγώ ἐν αὐτῷ ἔμπροσθεν τοῦ Πατρός μου τοῦ ἀρχαία ἐποχή µέχρι ἐν οὐρανοῖς...» (Ματθ. 10, 32). σήµερα. 2) Οἱ Νεομάρτυρες ὁμολογοῦν τὴν θεότητα τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ. Γνωρίζουμε ΟΙ ΝΕΟΜΑΡΤΥΡΕΣ τοὺς ἀγῶνες τῆς Ἐκκλησίας γιὰ τὴν ἀλήθεια ΩΣ ΤΑ ΠΡΌΤΥΠΑ τῆς πίστεως. Καὶ γνωρίζουμε τὴν ἀναστάτω- ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΥ ση ποὺ προκάλεσαν οἱ αἱρετικοί, ὅταν, ἀπὸ τὸν ἐγωκεντρισμὸ τους, ἀρνοῦνταν ἀκόμη ΜΑΣ ΒΙΟΥ καὶ τὶς ἀποφάσεις τῶν Οἰκουμενικῶν Συ- νόδων καὶ προχωροῦσαν στὴν λανθασμένη Οἱ Νεομάρτυρες μᾶς θυμίζουν καὶ ὅλα τά πορεία τους. Οἱ Νεομάρτυρες, στὰ σκοτεινὰ χριστιανικά μας καθήκοντα. Νὰ ἀναφέρουμε χρόνια τῆς Τουρκοκρατίας, μὲ τὴν ὁμολογία ὡς παράδειγμα τὸ μαρτύριο τοῦ Νεομάρτυρα τῆς Ὀρθόδοξης πίστης καὶ τὴ θυσία τους, Ζαχαρία ἀπὸ τὴν Ἄρτα, ποὺ βρέθηκε στὴν διατράνωναν τὴν ἀλήθεια τῆς θεότητας τοῦ Πάτρα τὸ 1782. Ὁ Συναξαριστὴς γράφει: «Πο- Χριστοῦ. Ἀλλὰ μπροστὰ στοὺς διῶκτες τους, ρευθείς ὁ μάρτυρας εἰς τὸ ἐργαστήριον –ἦταν οἱ Νεομάρτυρες ὁμολογοῦν, γουναρᾶς– ἐπώλησεν ἅπαντα τά ὑπάρχοντά του 3) καὶ τὸ Μέγα μυστήριο τῆς Ἁγίας καὶ διέδωκεν ἐλεημοσύνην τοῖς πτωχοῖς, ἔπειτα δὲ παρουσιασθεὶς εἰς τὸν κριτήν, ὡμολόγησε μετὰ 15. Ἰωάννου Κορναράκη, Ἡ πρόκληση τῆς «νεόφυτης παρρησίας τὸν Χριστόν». Καὶ συνεχίζει ὁ Συ- ὀρθοδοξίας», ἐν: «Κωνσταντῖνος Δωρ. Μουρατί- ναξαριστὴς περιγράφοντας τὰ βασανιστήρια δης-Πρόμαχος Ὀρθοδοξίας», Τιμητικὸ ἀφιέρωμα, καὶ τὸ θάνατο τοῦ μάρτυρα. Ἀθῆναι: Πανελλήνιος Ἕνωσις Θεολόγων, 2003, σελ. 451-461. Μᾶς ἐντυπωσιάζει τὸ γεγονός, ὅτι ὁ 16. Νικοδήμου Ἁγιορείτου, Νέον Μαρτυρολόγιον, Ἀθῆναι: Ἀστήρ, 1961, σελ. 11. 17. A. Carayon, Relations inédites des Missions de la Compagnie de Jésus à Constantinople et dans le Levant au XVII siècle, Poitiers 1864, ἀπόσπασμα ἀπό τό ἒργο αὐτό ἐν: Γρηγόριος Παλαμᾶς, 69 (1986), σελ. 240. / Hip. Delehave, σελ. 253. 20

μάρτυρας δὲν χρησιμοποιεῖ τὰ χρήματα γιὰ φορὲς χάνουν τὸ μυαλό τους». Καὶ στὴ συνέ- ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2021 τὴν ἀπαλλαγή του, ἀλλὰ τὰ προσφέρει στοὺς χεια: «Ὅποιος κρατᾶ στὰ χέρια του τὸ ραβδὶ τῆς φτωχοὺς ἀδελφούς του. Αὐτὸ εἶναι μήνυμα προσευχῆς, δὲν πρόκειται νὰ σκοντάψει. Ἀλλὰ ἀνιδιοτέλειας. καὶ ἂν σκοντάψει, δὲν θὰ πέσει ἐντελῶς. Διότι ἡ προσευχὴ εἶναι ἕνας εὐσεβὴς τύραννος τοῦ Ἕνα ἄλλο δυνατὸ μήνυμα εἶναι ἡ ὑπέρ- Θεοῦ…»20. βαση τοῦ φόβου. Ἔχει σημασία νὰ ἐννοοῦμε ἔτσι τὸν πνευ- Ὁ φόβος18 εἶναι τὸ συναίσθημα τῆς ἀνη- ματικό μας ἀγώνα καὶ τὴν προσευχή. Γιατί συχίας ποὺ προκαλεῖται ἀπὸ τὴν ὕπαρξη ἔτσι θὰ δεχόμαστε, ὅτι κάθε βῆμα πρὸς τὴν ἐπικείμενου, πραγματικοῦ κινδύνου. Στὴν ἐπιτυχία τοῦ στόχου μας21, ἀποτελεῖ δωρεὰ Ἁγία Γραφὴ τὸ πρόβλημα περιγράφεται ὡς τοῦ Θεοῦ. Καὶ κάθε προσπάθεια γιὰ τὴν ἀπό- ἔλλειψη ἐμπιστοσύνης στὸ Θεό. Θυμόμαστε κτηση τῆς Ἀγάπης, ἀπὸ τὴ δική Του μόνο τὸ ἐρώτημα: «Εἰ τὸν χόρτον τοῦ ἀγροῦ, σήμε- Ἀγάπη μπορεῖ νὰ προέρχεται. ρον ὄντα καὶ αὔριον εἰς κλίβανον βαλλόμενον, ὁ Θεὸς οὕτως ἀμφιέννυσιν, οὐ πολλῷ μᾶλλον ὑμᾶς, Αὐτά ὅμως, πνευματικὴ ἐργασία καὶ ὀλιγόπιστοι;» (Ματθ. 6, 30). Πρόκειται λοιπὸν προσευχή, ἀπαιτοῦν πόνο καὶ μόχθο. Καὶ γιὰ ὀλιγοπιστία. Ἔλλειψη ἐμπιστοσύνης στὸ ὅλοι μας, σὲ μικρότερο ἢ μεγαλύτερο βαθμὸ, προσπαθοῦμε νὰ ἀποφύγουμε αὐτὸν τὸν μό- Τὴν κατάσταση χθο καὶ πολὺ συχνὰ χάνουμε κάθε εὐκαι- αὐτὴ τῆς ὀκνηρίας, ρία πνευματικῆς προόδου, γιατί μᾶς νικᾶ ποὺ περιλαµβάνει ἡ ὀκνηρία. Τὴν κατάσταση αὐτὴ τῆς ὀκνη- ὅλων τῶν εἰδῶν τὶς ρίας, ποὺ περιλαμβάνει ὅλων τῶν εἰδῶν τὶς δραστηριότητες, δραστηριότητες, προσπαθοῦμε νὰ τὴ δικαι- προσπαθοῦµε νὰ τὴ ολογήσουμε στὴ συνείδησή μας μὲ πολλοὺς δικαιολογήσουµε στὴ τρόπους. Αὐτὴ εἶναι μιὰ ἀνώριμη στάση. συνείδησή µας µὲ Μποροῦμε νὰ διορθώσουμε τὴν κατάστα- πολλοὺς τρόπους. ση, ἂν παραδεχθοῦμε καὶ στὸν ἑαυτό μας, ἀλλὰ καὶ ἐνώπιον τοῦ πνευματικοῦ μας, τὴν Θεό. Ἀλλὰ καὶ ἔλλειψη ἀγάπης, ὅπως γράφει ἀνώριμη αὐτὴ στάση μας. ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Θεολόγος στὴν Α΄ Καθο- λικὴ του ἐπιστολή: «Ἡ τελεία ἀγάπη ἔξω βάλλει Στὰ πλαίσια τῆς λεγόμενης Παγκοσμι- τὸν φόβον…» (Α΄ Ἰω. 4, 18). οποίησης, πολλὰ θὰ ἀλλάξουν καὶ ἄλλα θὰ προβληθοῦν προκλητικά, θέτοντας τὸ δίλημ- Ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Σιναΐτης (ὁ συγγρα- μα: «Ὀρθόδοξη πίστη ἢ συμβιβασμός»; Καλού- φέας τῆς ΚΛΙΜΑΚΟΣ) σχετίζει τὸ φόβο μὲ τὴ μαστε, μέσῳ τῆς ἐν Χριστῷ ζωῆς μας, νὰ δειλία. Καὶ γράφει ὅτι «ἡ δειλία εἶναι νηπιακὴ προσανατολισθοῦμε πρὸς τὴν ἀπάντηση ποὺ συμπεριφορὰ μιᾶς ψυχῆς ποὺ γέρασε στὴν κε- ἀναμένει ἀπὸ μᾶς ὁ Χριστός. Καὶ ὀφείλου- νοδοξία. Ἡ δειλία εἶναι ἀπομάκρυνση ἀπὸ τὴν με, ὡς θαυμαστὲς καὶ μιμητὲς τῶν Ἁγίων πίστη»19. Καὶ συνεχίζοντας ὁ ἅγιος Ἰωάννης, μαρτύρων, νὰ συνδέσουμε τὴ ζωή μας μὲ τὴ γράφει ὅτι «ὅσοι ὑποκύπτουν στὴ δειλία, πολλὲς χάρη Του. Ὅπως μᾶς ὑπενθυμίζει ὁ ποιητὴς Βερίτης22, 18. Peck Skott, Ὁ δρόμος ὁ λιγότερο ταξιδεμένος, μτφρ. Στ. Ζαχαρόπουλου, Ἀθήνα: Κέδρος, 1988, σελ. 258- 20. Ἰωάννου Σιναίτου, Κλίμαξ, Ὠρωπὸς: Ι.Μ. Παρακλή- 263. του, 1986, σελ. 235-236. 19. Κλίμαξ, Λόγ. Κ΄ (περὶ δειλίας) § 2 ἑξ. 21. Εὐαγγελία Τσαγκαρλῆ-Διαμάντη, Εἰδικὴ Διδακτι- κή τῶν Θρησκευτικῶν, Ἀθήνα: Αὐτοέκδοση, 2011, σελ. 108. 22. Γ. Βερίτη, Ἅπαντα ποιήματα, Ἀθήνα: Δαμασκός, σελ. 298. 21

«Ἀτρόμητ’ εἶν’ οἱ μάρτυρες οἱ ἁλυσοδεμένοι. «Ἀγάλλου μυστικῶς, ἡ Χριστοῦ Ἐκκλησία, ὁρῶσα Τὴν πίστη τοῦ Ναζαρηνοῦ καὶ τὴν ἀγάπη χτές, σοὺς υἱούς, Νεομάρτυρας, κύκλῳ τραπέζης σου μὲ θάρρος διαλαλήσανε μπρὸς στοὺς βασανιστές. κτῶαὶνβἐήλμααιῶτον,ς,κἱασὶτταῷμέΚντοίυσςτῃἐνἀκνόανκερσαιύν,γὡαζςεν. εσόὺφτυῶταν Κανένας δὲν ἐδείλιασε, κανεὶς δὲν ἐκλονίστη. Μαρτύρων ὑπάρχεις, Χριστὲ τὸ στερέωμα». Ἄς ἔρθουν χίλιοι τύραννοι καὶ μύριοι δικαστές, εἶναι γλυκὸς ὁ θάνατος γιὰ τοῦ Χριστοῦ τὴν πίστη»23. (Κοντάκιον Ἑορτῆς). Καὶ ἡ Ἐκκλησία, μὲ τοὺς ὕμνους της, παρηγο- ρεῖ τά μέλη της, ὅλους ἐμᾶς καὶ μᾶς προτρέπει: Σ’ αὐτὸ τὸ στερέωμα νὰ ἀξιωνόμαστε ὅλοι, καὶ μὲ ἀνδρεία μεγάλη νὰ ὁμολογοῦμε 23. Γ. Βερίτη, Ἅπαντα - Ποιήματα, ἐκδ. Δαμασκός, Τὸν Ἰησοῦ Χριστό, τιμῶντες καὶ μιμούμενοι Ἀθῆναι 19754, σελ. 298. τοὺς Νεομάρτυρες. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΠΗΓΈΣ: • Αναστασιου Ιωαννης, Σχεδίασμα περί τῶν Νεομαρτύρων, Μνήμη 1821, Θεσσαλονίκη: 1971. • Βεριτης Γ., Ἅπαντα ποιήματα, Ἀθήνα: Δαμασκός, 1969. • Βουλγαρις Ευγενιοσ, Ἐπιστολή πρός Πέτρον τόν Κλαίρκιον, Ἀθῆναι: 1844. • Δαποντεσ Καισαριος, Κατάλογος ἱστορικός... (1700-1784), Βενετία: Κ. Σάθα - Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη, τόμος 3ος, 1872. • Θεοδωρου Ευαγγελοσ, Οἱ Νεομάρτυρες εἰς τό ἒργον τῆς ἀγωγῆς, ἐν: Πρακτικά Θεολογικοῦ Συνεδρίου, Εἰς τιμήν καί μνήμην τῶν Νεομαρτύρων, Ἱερά Μητρόπολις Θεσσαλονίκης, 1986, σελ. 313-328. • Ιωαννου Σιναϊτου, Κλίμαξ, Ὠρωπὸς: Ι.Μ. Παρακλήτου, 1986. • Κορναρακης Ιωαννης, Ἡ πρόκληση τῆς «νεόφυτης ὀρθοδοξίας», ἐν: «Κωνσταντῖνος Δωρ. Μουρατίδης-Πρό- μαχος Ὀρθοδοξίας», Τιμητικὸ ἀφιέρωμα, Ἀθῆναι: Πανελλήνιος Ἕνωσις Θεολόγων, 2003, σελ. 451-461. • Κορναρακης Ιωαννης, Ὁ ἄνθρωπος τοῦ οὑμανισμοῦ καὶ ὁ ἄνθρωπος τῆς ὀρθοδοξίας, Πρακτικὰ ΣΤ΄ Πανελληνίου Θεολογικοῦ Συνεδρίου, ΠΕΘ, 1986, Ἀθῆναι: Πανελλήνιος Ἕνωσις Θεολόγων, 1988, σελ. 257-276 καί 295-298. • Νικοδημος Αγιορειτης, Νέον Μαρτυρολόγιον, Ἀθῆναι: Ἀστήρ, 1961. • Παπαδοπουλος Αντωνιος, Θεολογία ἀρχαίων καί νέων μαρτυρολογίων, ἐν: Πρακτικά Θεολογικοῦ Συ- νεδρίου –εἰς τιμήν καί μνήμην τῶν νεομαρτύρων–, Ἱερά Μητρόπολις Θεσσαλονίκης, 1986, σελ. 117. • Συναξαριστής Νεομαρτύρων (1400-1900), Τῶν ἁγίων καί Θεοφόρων Πατέρων Μακαρίου Κορίνθου, Νι- κοδήμου Ἁγιορείτου, Νικηφόρου Χίου καί διδασκάλου Ἀθανασίου Παρίου, Θεσσαλονίκη: 1984, σελ. 718. • Τσαγκαρλη-Διαμαντη Ευαγγελια, Εἰδικὴ Διδακτική τῶν Θρησκευτικῶν, Ἀθήνα: Αὐτοέκδοση, 2011. • Τσαμης Δημητριος, Ἁγιολογία τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας, Θεσσαλονίκη: Πουρναρᾶ, 1999. • Γιά τήν περἰπτωση τῶν Νεομαρτύρων τῆς Νάουσας, ἡ Πατριαρχική Πράξη Ἁγιοκατατάξεως Νεο- μαρτύρων Ναούσης, πραγματοποιήθηκε μέ τό ὑπ' ἀριθμ. πρωτ. 749 κείμενο, «ἐν ἒτει σωτηρίῳ, βι΄, κατά μῆνα Ἰούλιον (η΄) Ἐπινεμήσεως Γ΄» (ἀπό τό περιοδικό τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Βεροίας, Ναούσης καί Καμπανίας, Παύλειος Λόγος, Βέροια, τεῦχος 86, Ἰούλιος - Αὔγουστος 2010, σελ. 14-15). • A. Carayon, Relations inédites des Missions de la Compagnie de Jésus à Constantinople et dans le Levant au XVII siècle, Poitiers 1864, ἀπόσπασμα ἀπό τό ἒργο αὐτό ἐν: Γρηγόριος Παλαμᾶς, 69 (1986), σελ. 240. • Alves Colin, Religion and the Secondary Scool. A report undertaken on behalf of the Edukation Department of the British Council of Churches, London: SCM Press, 196.8. • Frank Pouqueville, Ἱστορία τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπαναστάσεως, ἤτοι ἡ ἀναγέννησις τῆς Ἑλλάδος, Ἀθῆναι: 1890. 22

Η ΖΩΝΤΑΝΉ ΠΑΙΔΑΓΩΓΊΑ Τοῦ κ. Ἠλία Λιαμῆ, Δρ. Θεολογίας, συγγραφέα Σέ ἐποχές σάν τή δική μας, ἕνα πράγμα: ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2021 Δέν ζοῦμε στήν πατρίδα πού θά θέλαμε. σέ ἐποχές κρίσης, ὅπως συνηθίζουμε νά Εἴτε βυθιστοῦμε πιό πολύ, εἴτε ἐπαλη- λέμε, ὅλα τείνουν νά γίνονται σέ ὑπερθετικό βαθμό. Οἱ ἀπαισιόδοξες ἀναλύσεις περι- θευτοῦν τά πιό αἰσιόδοξα σενάρια γιά μιά γράφουν τήν ἀπόλυτη καταστροφή, ἐνῶ οἱ λιγότερο ἐπώδυνη ἔξοδο ἀπό τήν στενω- αἰσιόδοξες ὡραιοποιοῦν σέ τέτοιο βαθμό πό, ἕνα παραπονεμένο ὄνειρο γιά μιά ἄλλη τίς δυσκολίες, ὥστε νά νομίζει κανείς, πώς ποιότητα ἐθνικοῦ καί κοινωνικοῦ βίου θά τά πάντα δέν εἶναι παρά ἕνα ἄσχημο ὄνει- συνεχίσει νά πλανᾶται. Αὐτά πού μᾶς πι- ρο. Παράλληλα καί οἱ ἀντιδράσεις κινοῦνται κραίνουν εἶναι πολλά καί ὁ καθένας, ἄν τοῦ ἀπό τό ἕνα ἄκρο, ἐκεῖνο τοῦ πανικοῦ, πού δινόταν ἡ εὐκαιρία, θά εἶχε ὁπωσδήποτε κάνει τούς ἀνθρώπους νά κρύβουν τά χρή- νά καταθέσει τήν δική του προσωπική ματά τους κάτω ἀπό τό μαξιλάρι, στό ἄλλο, διαπίστωση. Αὐτό ὅμως πού φαίνεται νά ἐκεῖνο τῆς ἀπόλυτης ἀνεμελιᾶς, σάν νά μήν βαραίνει ὅλους εἶναι μιά γενικευμένη κα- ἔχει ἀλλάξει τίποτα. χυποψία. Καχυποψία, ὄχι μόνον ἀπέναντι στά προγράμματα καί τά ὁράματα, στίς ὑπο- Δέν εἶναι τυχαία ἡ σχέσεις καί τίς ἀναλύσεις, ἔνθεν κακεῖθεν. θλιβερή διαπίστωση Καχυποψία –κι αὐτό εἶναι τό χειρότερο– πώς ὡς λαός ἀπέναντι στόν διπλανό μας, τόν καθημε- ὑπολειπόµεθα τραγικά ρινό συνάνθρωπό μας, τόν ὁποιονδήποτε στή συµµετοχή µας ἔρχεται σέ ἐπαφή μαζί μας, εἴτε σέ οἰκονο- σέ πρωτοβουλίες καί μικό, εἴτε σέ κοινωνικό ἐπίπεδο. Πίσω ἀπό θεσµούς ἐθελοντισµοῦ κάθε δοσοληψία κρύβεται ἡ ὑποψία ἄνομου καί κοινωνικῆς πλουτισμοῦ, πίσω ἀπό κάθε συναναστρο- δράσης. φή κρύβεται ἡ ὑποψία μιᾶς εἰς βάρος μας ἰδιοτέλειας. Δέν ἐμπιστευόμαστε κανένα Ἀνεξάρτητα πάντως ἀπό τό ποιό ἄκρο καί τίποτα. Καί ἡ ρίζα αὐτῆς τῆς στάσης ἕλκει τόν καθέναν ἀπό μᾶς, ἡ δική μας, ἡ –δυστυχῶς– πηγάζει ἀπό μιά συνειδητή Ἑλληνική ἰδιαιτερότητα μιᾶς κατά τά φαι- ἤ ὑποσυνείδητη γνώση, βασισμένη στήν νόμενα πανευρωπαϊκῆς, ἴσως καί παγκό- αὐτοπαρατήρηση: μέ τό χρόνο, ὅλο καί μει- σμιας κρίσης, συνοδεύεται ἀπό πολύ θυμό, ώνεται ἡ συλλογικότητα καί ἡ κοινωνική ἀλλά καί συγχρόνως ἀπό μεγάλη ἀπαξίωση διάσταση τῶν πράξεών μας. Μέ ἄλλα λόγια, θεσμῶν καί προσώπων. Ἀπελπισμένοι καί μέρα μέ τή μέρα αἰσθανόμαστε πώς τό μόνο ὑπεραισιόδοξοι κατά βάθος συμφωνοῦν σέ πού μᾶς ἀφορᾶ εἶναι ἡ ἀτομική μας, ἤ ἔστω τοῦ στενοῦ κοινωνικοῦ μας κύκλου ἀνέλι- ξη καί τακτοποίηση. Κάνοντάς τους ὅμως ὅλους ἀνταγωνιστές, ὑπέστημεν τίς ἀντί- στοιχες συνέπειες: Δεχόμαστε τήν ἀκριβῶς ἀνάλογη συμπεριφορά ἤ ζοῦμε διαρκῶς 23

μέ τήν ὑποψία πώς θά τήν ὑποστοῦμε. Ἡ καί ἄλλων, γιά τήν πλήρη ἀσυνέπειά τους, καρδιά μας καί μοιραία ἡ ματιά μας ἔχουν δέν εἴμαστε ὅμως ἕτοιμοι νά ἀναλάβουμε στενέψει τραγικά. Δέν εἶναι ἄλλωστε τυχαία εὐθύνες ζωντανῆς παιδαγωγίας στόν μικρό ἡ θλιβερή διαπίστωση πώς ὡς λαός ὑπο- ἤ μεγαλύτερο κύκλο τῆς καθημερινότητάς λειπόμεθα τραγικά στή συμμετοχή μας σέ μας. Ἡ ἀλήθεια εἶναι πώς ἐκπαιδευτήκαμε πρωτοβουλίες καί θεσμούς ἐθελοντισμοῦ ἀπό ἕνα σύστημα νά μεταθέτουμε εὔκολα καί κοινωνικῆς δράσης. εὐθύνες στούς κρατοῦντες καί τούς ὑψηλά Βεβαίως δέν πρόκειται μόνο περί προ- Ἡ ἱστορία τῆς σωπικῶν μας ἐντυπώσεων. Ὄντως βαλλό- ἀνθρωπότητας μεθα διαρκῶς ἀπό ἀρνητικά πρότυπα καί µᾶς διδάσκει πώς ἀρνητικές ἐνέργειες ἐκείνων πού βρέθη- οἱ µεγαλύτερες καν νά καλοῦν μέ κούφια λόγια σέ κούφια πνευµατικές ὁράματα. Μεγαλοσχήμονες σέ δημόσιες κατακτήσεις, θέσεις, μέ συσσωρεμένη ἀσυνέπεια λόγων παρέµειναν ἐναργεῖς, καί ἔργων, κατέληξαν νά εἰσπράττουν περι- ὅσο ποτίστηκαν φρόνηση, στήν καλύτερη τῶν περιπτώσεων καί συνέχισαν νά καί μέχρι χειροδικία ὀργῆς στή χειρότερη. ποτίζονται µέ τό Πάρ’ ὅλα αὐτά, λίγο μᾶς ἀπασχολεῖ ἡ αἰτία ζωντανό παράδειγµα. τοῦ συμπτώματος. Καί αὐτή δέν εἶναι ἄλλη ἀπό τήν ἀποσιώπηση –ἴσως καί σταδιακή ἱσταμένους. Οἱ κάθε εἴδους ἐξουσίες στόν ἀδρανοποίηση– μιᾶς βασικῆς ἀρχῆς: τόπο μας ἐπεδίωξαν μετά πολλῆς ἐπιμονῆς καί εὐχαριστήσεως νά ἀναχθοῦν σέ μικρούς Τό μυαλό καί κυρίως ἡ καρδιά ἀπεχθά- θεούς τῆς καθημερινότητάς μας. Συνηθίσα- νεται τίς ἀσάρκωτες ἰδέες καί τά ἀφηρημέ- με τήν κολακεία τους, κυρίως σέ περιόδους να ὁράματα. Ἡ ἱστορία τῆς ἀνθρωπότητας ἐκλογῶν καί καλομάθαμε στήν συστηματική μᾶς διδάσκει πώς οἱ μεγαλύτερες πνευμα- ἐκπαίδευση ἀποφυγῆς κάθε αὐτοκριτικῆς τικές κατακτήσεις, εἴτε σέ πολιτικό, εἴτε καί ἀνάληψης εὐθύνης. Καί ἄν –ἐνίοτε– σέ φιλοσοφικό, εἴτε καί σέ θρησκευτικό τούς ἐπικρίναμε, κατά βάθος ὅμως συγχω- ἐπίπεδο, παρέμειναν ἐναργεῖς, ὅσο ποτί- ρούσαμε, ἴσως καί ἐπικροτούσαμε μέσω στηκαν καί συνέχισαν νά ποτίζονται μέ τό τῆς ταύτισής μας μαζί τους ἀλλά καί μέσω ζωντανό παράδειγμα, τήν συνέπεια λόγων τῆς μίμησής τους σέ πρακτικές καί τρόπο καί ἔργων, ἀκόμη καί μέ τήν θυσία. Ὅσο σκέψης. Σταδιακά λοιπόν χρεοκοπήσαμε, αὐτά ἀτονοῦν, ἀκόμη καί οἱ εὐγενέστερες ὄχι μόνο οἰκονομικά, ἀλλά κυρίως ἠθικά. πνευματικές συλλήψεις καταλήγουν θλιβερά Τό μέτρο τοῦ καλοῦ καί τοῦ κακοῦ χάθηκε. ἰδεολογήματα, ντυμένα μέ ξύλινη γλώσσα. Καί αὐτό διότι τά πρόσωπα, στῶν ὁποίων τό ἦθος μετριόταν ἡ ποιότητα τῶν δικῶν Τά ἐπίπεδα τῆς σημερινῆς περιβόητης μας ἐπιλογῶν ἐξαφανίστηκαν. κρίσης εἶναι πολλά. Φαίνεται ὅμως πώς πρόκειται κυρίως γιά κρίση παιδαγωγίας Ἡ χρεοκοπία αὐτή ἀποκαλύφτηκε σέ μέσω τοῦ παραδείγματος. Ὡς κοινωνία δέν ὅλο το τραγικό της μεγαλεῖο στήν παιδεία στερούμεθα οὔτε σχεδίων, οὔτε ὁραμάτων, οὔτε καλῶν προθέσεων. Τό δράμα μας εἶναι, πώς, οὔτε νά πιαστοῦμε ἀπό κάτι ζωντανό ἔχουμε, ἀλλά καί φαντάζουμε πολύ ἀνεπαρ- κεῖς, ὥστε ἐμεῖς οἱ ἴδιοι νά προσφερθοῦμε ὡς στήριγμα γιά ἄλλους. Μπορεῖ μέ μεγάλη εὐκολία –καί ἐν πολλοῖς δικαίως– νά βάλ- λουμε ἐναντίον τῶν ἐπωνύμων, πολιτικῶν 24

τῆς νέας γενιᾶς, καί ἰδιαίτερα στίς ἡλικίες τήν ὥρα πού ὁ ξεπεσμός τοῦ χτύπησε τήν ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2021 ἐκεῖνες, ὅπου ἡ ἀπομυθοποίηση καί ἡ κα- πόρτα. τάρρευση τῶν προτύπων πονοῦν καί μα- τώνουν. Διατηρήσαμε ἀκόμη τήν ἀπέχθειά Καί τώρα; Μεγαλώσαμε μέ τά συνθήμα- μας στόν σωματικό βιασμό, ἔπαψε ὅμως νά τα τῶν ἐθνικῶν ἑορτῶν γιά τήν Ἑλλάδα, ὡς μᾶς σοκάρει ὁ βιασμός πάνω σε νέες ψυ- χώρα ἡρώων. Ἡ Ἑλλάδα εἶναι πάντα ἐδῶ, χές γεμάτες ἁγνά ἰδανικά, ὅταν γιά πρώτη τό εἶδος ὅμως τοῦ ἥρωα ἄλλαξε. Ὅσο τό πα- φορά ὁ κυνισμός καί ἡ ἀναξιοκρατία τῆς ρελθόν ζήτησε τόν ἀπροσκύνητο στίς πλα- χτύπησε τήν πόρτα. Βαφτίσαμε εὔκολα τίς γιές τοῦ Σουλίου καί τῆς Πίνδου, τό παρόν καταλήψεις, τήν αὐθάδεια καί τήν ἀπειθαρ- ζητάει τόν ἀπροσκύνητο στήν ἀσυνέπεια, χία ὡς κατάντημα τῆς νέας γενιᾶς, ἀντί νά στά εὔκολα λόγια καί τούς χάρτινους ἡγέ- τά ἀφουγκραστοῦμε ὡς κραυγές ἀπελπισίας τες. Ὅσο εἶχε ἀνάγκη ἡ ἱστορία κάποτε τά στή πείνα καί τήν δίψα γιά ἕνα, ἔστω καί μπαρουτοκαπνισμένα μπαϊράκια, σήμερα ἕνα πρόσωπο ὑπεράνω των συνθηκῶν, πού ἔχει ἀνάγκη τό φιλότιμο καί τήν προσωπι- θά ἔδινε λόγο γιά ἀγώνα καί ἐλπίδα. κή εὐθύνη. Ὄχι μέ ὀργή, ἀλλά μέ νηφάλια σκέψη οἱ μικροί ἡγετίσκοι καί οἱ αὐτάρε- Θά ἦταν ὅμως λάθος τραγικό νά περι- σκες αὐλές περιμένουν τήν ἀπομυθοποίησή οριστοῦμε μόνο στήν ἀξιολόγηση τῆς παι- τους. Δέν κινδυνεύουν ἀπό τίς ἐκρήξεις δαγωγίας τῆς νέας γενιᾶς. Ἐμεῖς, ὅλοι μας, μας. Ξέρουν νά τίς διαχειριστοῦν. Κινδυ- ἄσχετα ἄν τό ὁμολογοῦμε φωναχτά ἤ ὄχι, νεύουν ἀπό τήν μετατόπιση τοῦ κέντρου πόσες φορές δέν κουνήσαμε μέ ἀπόγνωση βάρους τῆς ὕπαρξής μας ἀπό τήν κενότητά τό κεφάλι, ψιθυρίζοντας τό «ἔτσι κάνουν τους στόν πυρήνα τῆς πολύτιμης ψυχῆς μας ὅλοι». Ἡ ματιά μας, τήν ὥρα τῶν μεγάλων καί σέ ὅσα θεόδοτα κρύβει, πού περιμένουν διλημμάτων –καί φτάνουν πάντοτε τά μεγά- νά βγοῦν στό φῶς καί νά ποτίσουν μέ στο- λα διλήμματα– δέν βρῆκε κάπου νά σταθεῖ χασμό, ἀλλά καί μέ πράξη μιά νέα κοινωνία, γιά νά πεῖ τό μεγάλο ΟΧΙ, ἀλλά καί κανέ- ἀληθινά νέα, μέ δρόμους ἀνοιχτούς ἀπό τά να βλέμμα δέν σταμάτησε πάνω μας, ὅταν ἐφήμερα καί φθαρτά, στά αἰώνια. ὁ διπλανός ἀναζήτησε κάπου νά πιαστεῖ, Ὑπενθυμίζουμε στούς συνδρομητές καί συνδρομήτριες τοῦ περιοδικοῦ μας, τήν ἀνανέωση τῶν συνδρομῶν τους, ὥστε νά συνεχιστεῖ ἡ ἔκδοση τοῦ περιοδικοῦ μας. Ἡ καταβολή μπορεῖ νά γίνει στά κατά τόπους βιβλιοπωλεῖα τῆς «ΖΩΗΣ» ἤ στούς ἀντιπροσώπους. Ἄν ἡ συνδρομή καταβληθεῖ μέσω ἠλεκτρονικῆς πληρωμῆς νά σημειώνεται τό ὄνομα τοῦ συνδρομητῆ. Τό ΙΒΑΝ γιά τραπεζική πληρωμή (Τράπεζα Eurobank) εἶναι: GR 8002602010000930100366731 25

ΛΌΓΙΟΙ ΚΛΗΡΙΚΟΊ ΚΑΙ ΛΑΪΚΟΊ ΔΙΔΆΣΚΑΛΟΙ ΤΟΥ ΓΈΝΟΥΣ ΠΟΥ ΔΊΔΑΞΑΝ ΑΣΤΡΟΝΟΜΊΑ ΣΤΑ ΣΚΛΑΒΩΜΈΝΑ ΕΛΛΗΝΌΠΟΥΛΑ Τοῦ κ. Κωνσταντίνου Μαυρομμάτη, Μαθηματικοῦ, τ. Λυκειάρχη, τ. Προέδρου Ἑταιρείας Ἀστρονομίας καί Διαστήματος Γιορτάζουμε φέτος τά 200 Ἄνθιμος Γαζῆς χρόνια ἀπό τήν ἐπανάσταση τοῦ 1821. (1764-1828) Τήν ἐπανάσταση πού σφράγισαν μέ Ὁ κληρικός Ἄνθιμος Γαζῆς τό αἷμα τους οἱ Ἕλληνες τῆς ἐποχῆς τῆς Διδάσκαλος τοῦ Γένους πού ἀναδείχθηκε τουρκοκρατίας, ζώντας κάτω ἀπό βαριά καί σέ μεγάλη πνευματική μορφή τῆς προεπανα- πολύχρονη σκλαβιά τοῦ τυρανικοῦ ζυγοῦ. Τήν ἐπανάσταση τοῦ 1821 τήν προετοί- μασαν –σύν τοῖς ἄλλοις– καί οἱ Διδάσκα- λοι τοῦ Γένους, κληρικοί καί οἱ λαϊκοί, οἱ ὁποῖοι δίδασκαν μέ κίνδυνο τῆς ζωῆς τους τά ἑλληνικά γράμματα καί τίς ἐπιστῆμες τῆς Δύσεως γιά νά ἀνοίξουν τούς πνευμα- τικούς ὁρίζοντες τῶν ἑλληνοπαίδων καί νά συνειδητοποιήσουν τί ἔχασαν, τί ἔχουν καί τί τούς πρέπει. Τό κατ’ ἐξοχήν δέ ἐπιστημονικό μάθημα πού δίδασκαν οἱ διδάσκαλοι τῶν θετικῶν ἐπιστημῶν ἦταν ἡ ἀστρονομία, πού πάντα ἔθελγε τήν ἀνθρώπινη σκέψη καί ἐξῆπτε ἔντονο τό ἐνδιαφέρον τῶν μαθητῶν. Παρουσιάζουμε, λοιπόν, στή συνέχεια μερικούς ἀπό τούς 21 (14 κληρικούς καί 7 λαϊκούς) καί πλέον διδασκάλους μέ τή ζωή καί τό ἔργο τους πέραν ἐκείνων πού παρουσιάσαμε στό τεῦχος 634 τῆς «Ἑλληνο- χριστιανικῆς Ἀγωγῆς» τόν Ἰούλιο τοῦ 2019. 26

στατικῆς καί ἐπαναστατημένης Ἑλλάδας, τοῦ καί ἐδιδάχθη ἀπό τόν σοφό Πυθαγόρα τῆς ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2021 1821. Γεννήθηκε στίς Μηλιές τοῦ Πηλίου Σάμου, ἀπό τόν Ἀρίσταρχο, καί ἀπό ἄλλους καί τό 1797 ἔγινε ἐφημέριος τοῦ ναοῦ τοῦ παλαιούς φιλοσόφους. Ἀλλ’ ἐχάθη ἀπό τότε, Ἁγίου Γεωργίου στή Βιέννη καί ἄρχισε νά ἕως ὁποῦ εἰς τόν ιε΄ αἰώνα ἀνανεώθη παρά μελετᾶ φιλοσοφία καί μαθηματικά, γιά νά τοῦ περιφήμου φιλοσόφου Νικολάου Κο- μεταδώσει τά φῶτα τῆς Δύσης στήν Ἑλλάδα. περνίκου, Πολωνέζου … Ἀκολούθησαν καί οἱ Στή συγγραφική του δράση συγκαταλέγεται πλέον μεγάλοι μεταγενέστεροι μαθηματικοί καί καί ἡ ἐπιστασία, συνδρομή καί διορθώσεις φιλόσοφοι, ὅ,τι λογῆς ὁ Κέπλερ, ὁ Γαλιλαῖος, τῆς μετάφρασης τῆς «Ἐπιτομῆς τῆς Ἀστρονο- ὁ Γασσένδος καί ὁ Ἰσαάκ Νεύτων, ὁ ὁποῖος μίας» τοῦ Γάλλου ἀστρονόμου Ἱερώνυμου στερέωσε αὐτό τό σύστημα διά φυσικῶν καί Λαλάνδ (2 τόμοι), πού ἔκανε ὁ συντοπίτης μαθηματικῶν θεμελίων καθ’ ὧν αἱ θῦραι τῆς του Δανιήλ Φιλιππίδης καί ἐκδόθηκε στή ἀληθείας δέν θέλουσι ὑπερισχύσει ποτέ». Βιέννη τῆς Αὐστρίας, τό 1803. Τέλος, ὁ Ἄνθιμος Γαζῆς ἐμπλούτισε μέ Τό ὅλο ἔργο τῶν δύο τόμων εἶναι χωρι- πολλά σχήματα καί σημειώσεις τό βιβλίο σμένο σέ 12 βιβλία μέ τά ἑξῆς περιεχόμενα: τοῦ Νικηφόρου Θεοτόκη: Στοιχεῖα γεω- Περί τῆς σφαίρας καί τῶν ἀστερισμῶν, Θε- γραφίας, καθώς καί τό βιβλίο τοῦ Μελετίου: μέλια της ἀστρονομίας καί συστήματα τοῦ Γεωγραφία παλαιά καί νέα. κόσμου, Περί κινήσεως τῶν πλανητῶν περί τόν Ἥλιο, Περί τῆς κινήσεως τῆς Σελήνης, Ρήγας Βελεστινλῆς Περί τοῦ χρονολογίου καί τῶν παραλλήλων, (Βελεστίνο 1757 - Περί τῶν ἐκλείψεων, Περί τῆς ἀνακλάσε- Βελιγράδι 24.6.1798) ως τῶν ἀκτίνων, Περί τῶν κινήσεων τῶν ἀστέρων, Περί σχήματος τῆς Γῆς, Περί τῶν Ὁ πρωτομάρτυρας τῆς ἐλευθερίας δορυφόρων, Περί τῶν κομητῶν, Περί τῆς τῶν Ἑλλήνων Ρήγας ὁ Βελεστινλῆς κυκλοφορίας τῶν πλανητῶν καί Περί τῆς βαρύτητας. Ἐπίσης μετέφρασε καί ἐξέδωσε, τό 1799, στή Βιέννη τῆς Αὐστρίας τή «Γραμ- ματική των φιλοσοφικῶν ἐπιστημῶν», ἡ ὁποία περιέχει «σύντομη ἀνάλυση τῆς πειραματικῆς νεωτέρας φιλοσοφίας μέ ἐρωταποκρίσεις, ἡ ὁποία συγγράφτηκε παρά τοῦ Ἄγγλου Βενι- αμίν Μαρτίνου, τώρα δέ ἐκδοθεῖσα εἰς τήν κοινή των Ἑλλήνων διάλεκτο καί μετά πλείστων σημειωμάτων ἐπαυξηθεῖσα παρά Ἀνθίμου Γαζῆ Θετταλομάγνητος». Τό βιβλίο περιέχει καί στοιχεῖα ἀστρο- νομίας ἤτοι: Νόμοι τοῦ Νεύτωνα, στό A΄ Μέρος καί Κοσμολογία, Περί χρόνου, Οὐρά- νια σώματα καί Ἥλιος, Σελήνη, πλανῆτες κομῆτες καί ἀπλανεῖς ἀστέρες, στό Β΄ Μέ- ρος. Ἕνα δεῖγμα τῶν πολλῶν καί σπουδαίων σημειώσεων τοῦ Γαζῆ εἶναι τό ἑξῆς (σελ. 217): «Τό σύστημα τοῦ Παντός ὁποῦ περιγρά- φομε ἐδῶ δέν εἶναι νέον, ἦτο ἄλλοτε γνωστό 27

οἱ πλανῆτες, περιέρχονται τριγύρω του καί δέχονται ἀλληλοδιαδόχως τό φῶς ἀπό λόγου του» (σελ. 25). Νεόφυτος Δούκας (1760-1845) Ὁ πρωτομάρτυρας τῆς ἐλευθερίας τῶν Ἑλλήνων Ρήγας ὁ Βελεστινλής Τό ἐξώφυλλο τοῦ βιβλίου «Φυσικῆς Ἀπάνθισμα» τοῦ Ρήγα Πρωτομάρτυρας τῆς ἐλευθερίας καί Ὁ διδάσκαλος τοῦ Γένους Νεόφυτος Δούκας πρόδρομος τοῦ νεοελληνικοῦ διαφωτισμοῦ, Κληρικός, λόγιος Διδάσκαλος τοῦ Γέ- πού γεννήθηκε στό Βελεστίνο καί πέθανε στή φυλακή τοῦ Βελιγραδίου. Τό βιβλίο του νους, πού γεννήθηκε στά Ζαγόρια τῆς Φυσικῆς ἀπάνθισμα (1790), ἔχει 180 σελίδες, Ἠπείρου. Σπούδασε στά Γιάννενα, Μέτσο- εἶναι ἕνα ἁπλό ἀνάγνωσμα γιά τήν εἰσα- βο καί Βουκουρέστι, ὅπου δίδαξε. Μέ τήν γωγή τῶν μαθητῶν στήν Ἀστρονομία καί ἀνεξαρτησία τῆς Ἑλλάδας ἔρχεται στήν Αἴγι- περιλαμβάνει μέ τή μορφή διαλόγου ἀρκετά να ὅπου ἐπίσης δίδαξε. Ἀργότερα ἀνέλαβε ἀστρονομικά θέματα ὅπως τή Σελήνη, τά διευθυντής τῆς Ριζαρείου Σχολῆς. Ἔγραψε ἄστρα, τούς πλανῆτες, τόν Ἥλιο, τίς παλίρ- «Ἐπιτομή Φυσικῆς» σέ τρία βιβλία καί πε- ροιες κ.λπ. ριλαμβάνει 122 σελίδες ἐκ τῶν ὁποίων οἱ 24 ἀσχολοῦνται μέ ἀστρονομικά θέματα, Ἐκτός ἀπό τό ἐν λόγῳ βιβλίο ἐξέδωσε ὅλα στό 3ο βιβλίο μέ τά κεφάλαια: Περί τοῦ καί τή «Χάρτα» τῆς Μεγάλης Ἑλλάδας. συστήματος τοῦ παντός, Περί ἡλιακοῦ συ- στήματος, Περί ὑδρογείου σφαίρας καί Περί Ὁ Ρήγας δέχεται τήν ἡλιοκεντρική θε- μετεώρων. ωρία τοῦ Κοπέρνικου, λέγοντας: «Ὁ Ἥλιος εἶναι τό σῶμα ὁπού στέκεται εἰς τό μέσον του κόσμου μας, ὁ ὁποῖος κινεῖται περί τόν ἄξο- νά του, καί ὅλα τα ἄλλα μικρότερα σώματα, 28

Κωνσταντῖνος Ἀστερισμοί, Πλανητικό σύστημα. ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2021 Κούμας (1777-1836) Στόν πρόλογο διαθέτει μιά ὁλόκληρη Ὁ Διδάσκαλος τοῦ Γένους σελίδα γιά νά ἀναπτύξει ἕναν ὕμνο τῆς Κωνσταντῖνος Κούμας ἀστρονομίας ὁ ὁποῖος ἀρχίζει: Κανένα ἄλλο μάθημα δέν εἶναι μεγαλοπρεπέστερο καί Διδάσκαλος τοῦ Γένους πού δίδαξε στή τερπνότερο καί εἰς τήν φύση τοῦ ἀνθρώπου Λάρισα, στήν Τσαριτσάνη καί στή Σμύρνη. καταλληλότερο ἀπό τήν ἀστρονομία… Μαθήτευσε κοντά στό σοφό ἱερέα, διδά- σκαλο τοῦ Τυρνάβου, Ἰωάννη Πέζαρο, Ἐπίσης ἔγραψε τά βιβλία: Ἱστορική χρονο- ἀπό τό 1790 ἕως τό 1796. Τό 1804, πῆγε λογία (1818), Σύνοψις τῆς παλαιᾶς Γεωγραφίας στή Βιέννη, κοντά στόν Ἄνθιμο Γαζῆ καί (1819) καί Σύνοψις φυσικῆς (1812) κ.ἄ. ἐκεῖ ἐξέδωσε τό 8τομο ἔργο του: Σειρά τῶν φυσικῶν καί Μαθηματικῶν Πραγματειῶν (Βι- Ὁ Κωνσταντῖνος Κούμας, στό τελευ- έννη 1807), στόν 7ο τόμο τοῦ ὁποίου ἀνα- ταῖο αὐτό βιβλίο ἀπορρίπτει τό γεωκεντρικό πτύσσονται «Στοιχεῖα Ἀστρονομίας». Μέσα σύστημα τοῦ Πτολεμαίου καί συντάσσεται σέ 78 σελίδες τοῦ τόμου αὐτοῦ παρουσιάζει μέ τό ἡλιοκεντρικό σύστημα τοῦ Κοπερ- θέματα μαθηματικῆς ἀστρονομίας μέ πα- νίκου, πού «ἐπολεμήθη ἀπό θεολόγους καί ράλληλη περιγραφή νεότερων ἐξελίξεων δεισιδαίμονας ἐξηγητᾶς τῆς Ἁγίας Γραφῆς». καί θεωριῶν. Στή Βιέννη, ἐπίσης, ὁ Κων- Ἰσχυρίζεται ὅτι «ἡ Ἁγία Γραφή παλαιά τέ καί σταντῖνος Κούμας μετέφρασε τήν Ἐπιτομή νέα, μητ’ ἀστρονομικά βιβλία εἶναι, μητ’ ἐπιστη- Χημείας, τοῦ Adet σέ γλώσσα ἀρχαΐζουσα. μονικά, ἀλλά εἶναι μόνο διδακτικά τῶν ὑπερ- Στό βιβλίο του: Σύνοψις τῶν ἐπιστημῶν διά φυῶν τοῦ Θεοῦ μυστηρίων». Καί συνεχίζει τούς πρωτόπειρους (1819) περιλαμβάνει τά περιγράφοντας τίς κινήσεις τῶν πλανητῶν, κεφάλαια: Οὐρανός καί φαινόμενοι ἀστέρες, ἀποδεικνύει πειραματικά τήν κίνηση τῆς Περί τῶν εἰς τόν οὐρανόν νοουμένων κύκλων, Γῆς καί ἀνάγει τίς κινήσεις στήν οὐράνια μηχανική, στό νόμο τῆς παγκόσμιας ἕλξης μέ τήν κεντρομόλο καί φυγόκεντρο δύναμη. Ὅταν ἄκουσε ὅτι ὁ Σέργιος Μακραῖος ἀναίρεσε στό βιβλίο του τό σύστημα τοῦ Κοπέρνικου, ἀναφώνησε γελώντας: Ὤ! πό- σον εἴμαστε ἀκόμη ἤπιοι καί ψοφοδεεῖς! Δανιήλ Φιλιππίδης (1758-1832) Λόγιος κληρικός πού γεννήθηκε στίς Μηλιές Πηλίου. Σπούδασε μαθηματικά, φυ- σική, χημεία καί ἀστρονομία στή Βιέννη καί στό Παρίσι. Δίδαξε θετικές ἐπιστῆμες στό Ἰάσιο, ὅπου ἔγινε μέλος τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας. Μετέφρασε ἀπό τά γαλλικά τήν Ἐπιτομή Ἀστρονομίας τοῦ Λαλάντ (Βιέννη, 1803), 800 περίπου σελίδων, σέ δυό τόμους. Ὁ Δανιήλ Φιλιππίδης δέν ἀρκέστηκε μόνο στή μετάφραση αὐτή, ἀλλά τή συμπλήρω- σε μέ ἄλλες νέες ἀνακαλύψεις, τίς ὁποῖες 29

Βενιαμίν ὁ Λέσβιος (1759-1824) Ὁ λόγιος κληρικός Δανιήλ Φιλιππίδης ἔμαθε ἀπό τόν ἴδιο τόν συγγραφέα, μέ τόν Ὁ Διδάσκαλος τοῦ Γένους ὁποῖο διατηροῦσε φιλία καί ἀλληλογραφία. Βενιαμίν ὁ Λέσβιος Τή μετάφραση αὐτή τήν ἐπιμελήθηκε, τή διόρθωσε καί τή σχολίασε ὁ συντοπίτης Διδάσκαλος τοῦ Γένους, μοναχός, μέ τό του Ἄνθιμος Γαζῆς. κοσμικό ὄνομα Βασίλειος Γεωργαντής ἤ Γεωργαντέλλης ἤ Καρρέ. Φοίτησε στή Σχολή Μέ τόν Γρηγόριο Κωνσταντά μετέ- τῶν Κυδωνιῶν, τῆς Χίου καί τῆς Πάτμου φρασε τή «Νεωτερική Γεωγραφία» τό 1791, καί ἔκανε πανεπιστημιακές σπουδές στήν καί τήν Ἀστρονομία τοῦ Γάσπαρη (κατά Εὐρώπη. Στό Παρίσι ἔκανε παρατηρήσεις πληροφορίες τοῦ Κωνσταντᾶ, τῆς ὁποίας, ἀπό τό τηλεσκόπιο τοῦ Γουίλιαμ Χέρσελ. ὅμως, τά χειρόγραφα χάθηκαν στή Βιέννη). Τό 1800 ἐπέστρεψε στίς Κυδωνίες τῆς Μικρᾶς Ἀσίας καί δίδαξε γιά πολλά ἔτη Στή βιβλιοθήκη Μηλεῶν σώζεται τό χει- στήν ὁμώνυμη Σχολή, ἡ ὁποία ἐπί τῶν ρόγραφο ἔργο του: Πραγματεία στοιχειώδης ἡμερῶν του γνώρισε μεγάλη ἄνθιση, ἀφοῦ (ἤ ἀρχαί φυσικῆς), θεμελιωμένες πάνω στίς ἔφτασε νά ἔχει 600 μαθητές. βεβαιότερες γνώσεις τόσο τῆς παλαιᾶς ὅσο καί νεωτερικές, καί ἐπικυρωμένες ὑπό τῆς πείρας Ἀργότερα ἵδρυσε τήν Ἀκαδημία τοῦ Ματουρίνου Ἰακώβου Briccon. Βουκουρεστίου, δίδαξε στό Ἰάσιο, ὅπου μυήθηκε στή Φιλική Ἑταιρεία, καθώς καί Στόν Β΄ τόμο τοῦ βιβλίου αὐτοῦ περι- στήν Εὐαγγελική Σχολή τῆς Σμύρνης. λαμβάνεται περιγραφή τῶν διαφόρων τηλε- Ἔγραψε μεταξύ τῶν ἄλλων τήν ἀνέκδοτη σκοπίων, ἐνῶ στόν Γ΄ τόμο (πού ἔχει χαθεῖ) περιλαμβάνονταν τά ἑξῆς θέματα: Φυσική ἀστρονομία, Ἡλιακό σύστημα, Κινήσεις Γῆς – Ἡλίου – Σελήνης καί φαινόμενα ἐξ αὐτῶν, Διαίρεση τοῦ χρόνου, Ἐκλείψεις. Συνολικά ὁ Δανιήλ Φιλιππίδης ἔγρα- ψε 4 τόμους χειρογράφων βιβλίων, ἐκ τῶν ὁποίων οἱ τρεῖς τόμοι βρίσκονται στή βι- βλιοθήκη Μηλεῶν, ἐνῶ ὁ 4ος χάθηκε καί δέν ἀναφέρεται στό βιβλίο τῶν κωδίκων τῆς βιβλιοθήκης, πού συντάχθηκε τό 1901. 30

«Φυσική», ὅπου ὑπάρχει ἕνα μεγάλο τμῆμα ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2021 γιά τήν Ἀστρονομία, πού περιλαμβάνει τήν Κίνηση τῶν οὐρανίων σωμάτων, τή Σφαίρα, τούς Πλανῆτες, τόν Ἥλιο, τήν Παράλλαξη, τήν Ἐκκεντρότητα, τούς Δορυφόρους τῶν πλανητῶν, τήν Κίνηση τῶν πλανητῶν καί τῶν δορυφόρων τους, τούς Κομῆτες, τούς Ἀπλανεῖς, τίς Παλίρροιες, τά Τηλεσκόπια κ.ἄ. Ὁλόκληρη ἡ Ἀστρονομία του περιλαμ- βάνεται στό βιβλίο, πού ἐκδόθηκε ἀπό τό 1ο Λύκειο Βόλου, τό 1991, μέ τίτλο: Ἡ Ἀστρο- νομία τοῦ Βενιαμίν Λέσβιου. Ἕνα ἐνδεικτικό ἀπόσπασμα ἀπό τό «ἀστρονομικό πιστεύω» του, πού καταχω- ρεῖται στό ἐν λόγῳ βιβλίο εἶναι: «Ὁ Κοπέρ- νικος κατάφερε νά ἀνατρέψει ὅλη τήν πτολε- μαϊκή κατασκευή, συντρίβων τάς ὑαλίνους αὐτοῦ καμάρας. Νά συνθλίψει τούς τροχούς τοῦ Ἀριστοτέλη. Νά λύσει τά δεμένα ἄστρα καί νά θέσει τόν Ἥλιο εἰς τό κέντρο τοῦ κόσμου, ἀναζωογονώντας ἔτσι τήν δόξα τοῦ Πυθαγόρα. Ὁ Κέπλερ ἐλευθέρωσε τούς ἀστρονόμους ἐκ τῆς δουλείας τῶν ἐπικύκλων». Γρηγόριος Κωνσταντᾶς Τό ἐξώφυλλο τῆς «Γεωγραφίας Νεωτερικῆς» (1758-1844) λος, ἐνῶ τελικά ἡ περιήγηση αὐτή κατέληξε τό 1780 στήν Ἀκαδημία τοῦ Βουκουρεστίου Ἕλληνας λόγιος, διδάσκαλος τοῦ Γένους καί ἀργότερα στή Βιέννη. Ἐκεῖ συνεργά- καί ἱεροδιάκονος. Ὑπῆρξε σημαντική προ- στηκε μέ τόν ἐξάδελφό του Δανιήλ Φι- σωπικότητα στό προεπαναστατικό κίνημα λιππίδη καί μετέφρασαν στά ἑλληνικά τήν τοῦ νεοελληνικοῦ διαφωτισμοῦ, συμμετεῖχε τρίτομη Γεωγραφία Νεωτερική το 1791, τῆς στήν ἐπανάσταση τοῦ 1821 καί ἵδρυσε στήν ὁποίας μόνο ὁ πρῶτος τόμος ἐκδόθηκε καί πατρίδα του, τή Σχολή Μηλεῶν Πηλίου. τήν Ἀστρονομία τοῦ Γάσπαρη (τῆς ὁποίας, Διετέλεσε Ἔφορος τῆς Παιδείας (1824- ὅμως, τά χειρόγραφα χάθηκαν). 1828) καί διορισμένος ἀπό τόν Καποδί- στρια στέλεχος τοῦ Ὀρφανοτροφείου τῆς Αἴγινας (1828-1834). Στήν Κωνσταντινούπολη γιά μικρό χρο- νικό διάστημα ἐργάστηκε ὡς οἰκοδιδάσκα- 31

ΤΟ ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΟ ΘΑΥΜΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ, Η ΕΠΙΒΙΩΣΗ ΤΟΥ ΓΕΝΟΥΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ Τοῦ κ. Κωνσταντίνου Ρίζου, Οἰκονομολόγου, πρ. Σχολ. Συμβούλου Γιορτάζει ἐφέτος πανδήμως σκληρές. Κατ’ ἀρχήν εἶχαν νά ἀντιμετωπί- σουν μιά δυσβάστακτη φορολογία. Πρῶτος σύμπας ὁ Ἑλληνισμός ἀνά τήν ὑφήλιο τά καί κύριος ὁ λεγόμενος «κεφαλικός φόρος», 200 χρόνια ἀπό τήν ἐπανάσταση τοῦ 1821, τόν ὁποῖο ἦταν ὑποχρεωμένοι νά πληρώ- πού ὁδήγησε ὕστερα ἀπό λίγα χρόνια αἱμα- νουν ὅλοι οἱ μή μουσουλμάνοι ὑπήκοοι τηρῶν συγκρούσεων στή δημιουργία τοῦ τῆς Ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας γιά νά σύγχρονου ἐλεύθερου Ἑλληνικοῦ κράτους. ἔχουν τό δικαίωμα νά ζοῦν. Ἀναφέρεται ὅτι οἱ φοροεισπράκτορες χορηγοῦσαν στούς Ὁ πανεθνικός αὐτός ξεσηκωμός καί ἡ ραγιάδες, πού πλήρωναν αὐτόν τόν φόρο, ἀπελευθέρωση τοῦ ὑπόδουλου Ἑλληνισμοῦ σχετική ἀπόδειξη, πού ἔγραφε: «Ὁ φέρων τό ἀποτέλεσε ἕνα παράτολμο ἐγχείρημα, ἕνα παρόν ἔχει τήν ἄδεια νά φέρει ἐπί ἕν ἔτος τήν μέγα θαῦμα. Οἱ σκλαβωμένοι Ρωμηοί, ἕνας κεφαλήν ἐπί τῶν ὤμων αὐτοῦ». μικρός λαός, χωρίς ὀργανωμένο στρατό, τόλμησαν νά τά βάλουν μέ τήν Ὀθωμανική Ἐκτός ἀπό τόν κεφαλικό φόρο ὑπῆρχαν αὐτοκρατορία, σέ περίοδο πού τό πολιτικό διάφοροι ἄλλοι φόροι, πού ἔκαναν τή ζωή περιβάλλον τῆς Εὐρώπης δέν εὐνοοῦσε τῶν σκλάβων ἀφόρητη. Γιά παράδειγμα, τέτοιες ἀποσχιστικές προσπάθειες. Ἡ Ἱερά ἐπέβαλαν φόρο ἀκόμα καί σέ ὅσους ἔτρε- Συμμαχία, μετά τούς Ναπολεόντειους πολέ- φαν μακριά μαλλιά. Ἡ ἔκφραση «χρωστάει μους, πού αἱματοκύλισαν τήν Εὐρώπη καί τά μαλλιά τῆς κεφαλῆς του» ἀνάγεται στόν ἔληξαν τό 1815, εἶχε ἀναλάβει θεματοφύλα- φόρο αὐτόν. κας τῆς εὐρωπαϊκῆς τάξης καί δέν ἐπέτρεπε καμία μεταβολή τῶν καθεστώτων καί τῶν Τά ποσά τῶν φόρων ἦταν πραγματικά συνόρων. Καί ὅμως οἱ Ἕλληνες τόλμησαν δυσβάστακτα. Ἡ λέξη «χαράτσι», πού χρησι- καί πέτυχαν τό μεγάλο θαῦμα. μοποιεῖται καί σήμερα γιά νά δηλώσει ἕνα βαρύ φόρο πού προκαλεῖ τό λαϊκό αἴσθημα, Ἄν ἡ ἐπανάσταση τοῦ 1821 ἀποτελεῖ ἀποτελεῖ κληρονομιά τῆς Τουρκοκρατίας. ἕνα θαῦμα, ἡ ἐπιβίωση τοῦ Ἑλληνισμοῦ γιά Γκρινιάζουν οἱ σύγχρονοι Ἕλληνες πολλές 400 (ἤ καί 500) χρόνια ἀποτελεῖ ἕνα ἀκόμα φορές γιά τούς φόρους πού καταβάλλουν μεγαλύτερο θαῦμα, γιατί συντελέστηκε ἐν στό κράτος. Καμία σύγκριση ὅμως δέν μπο- μέσω τρομακτικῶν δυσκολιῶν καί προβλη- ρεῖ νά γίνει μέ τούς φόρους πού πλήρωναν μάτων. οἱ σκλαβωμένοι πρόγονοί μας. Οἱ συνθῆκες διαβίωσης τῶν Ἑλλήνων Βέβαια οἱ χρηματικοί φόροι ἦταν βαρεῖς κατά τήν Τουρκοκρατία ἦταν ἀπίστευτα καί σκληροί. Ὁ πιό σκληρός ὡστόσο φόρος 32

ἦταν τό παιδομάζωμα, «ὁ φόρος αἵματος», ἰσότιμος μέ τούς ἄλλους Τούρκους. Ἀντί νά ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2021 ὅπως ὀνομάστηκε. Τά παιδιά πού ἁρπά- προσκυνᾶ τόν προσκυνοῦσαν. Σταματοῦσε ζονταν βίαια καί ἀκούσια ἀπό τούς γονεῖς ἡ σκληρή φορολόγηση. Δέν κινδύνευαν τά τους ἔμελλαν νά ἀποτελέσουν τά φοβερά παιδιά του ἀπό τό παιδομάζωμα. Ζοῦσε μέ τάγματα τῶν γενιτσάρων. ἀξιοπρέπεια χωρίς ταπεινώσεις. Πέρα ἀπό ὅλα αὐτά οἱ ραγιάδες ἦταν Προκύπτει εὔλογα τό ἐρώτημα: Ἀφοῦ ὑποχρεωμένοι νά ὑφίστανται καί διάφορες ἦταν τόσο εὔκολο, γιατί δέν τό ἔκαναν ἐξευτελιστικές ταπεινώσεις. Ναοί, πού κτί- οἱ ραγιάδες; Ἡ ἀπάντηση εἶναι, διότι πί- στηκαν ἐπί τουρκοκρατίας, εἶχαν τίς πόρτες στευαν στόν Τριαδικό Θεό. Γιατί ἤθελαν χαμηλές γιά νά μήν μποροῦν οἱ Τοῦρκοι νά νά παραμείνουν χριστιανοί. Γιατί ἡ πίστη μπαίνουν ἔφιπποι καί νά τίς βεβηλώνουν. ἦταν βαθιά ριζωμένη μέσα τους. Γιατί δέν ἤθελαν νά ἀλλάξουν τόν Θεό τους μέ τόν Οἱ ὑπόδουλοι ἦταν ὑποχρεωμένοι νά Ἀλλάχ. Δέν εἶναι τυχαῖο αὐτό πού εἶπε ὁ προσκυνοῦν τούς Τούρκους πού ἔβρισκαν Θεόδωρος Κολοκοτρώνης: « Ὅταν πιάσαμε τά στό δρόμο τους. Μάλιστα, προβλεπόταν ἅρματα εἴπαμε πρῶτα ὑπέρ πίστεως καί μετά εἰδικός τρόπος νά κάθονται πάνω στά ὑπέρ πατρίδος». ὑποζύγια ὥστε νά πηδοῦν ἀμέσως κάτω γιά νά προσκυνήσουν. Πολλοί Τοῦρκοι Ἀσφαλῶς ὑπῆρξαν ἐξισλαμισμοί. ἀπαιτοῦσαν ἀπό τούς ραγιάδες νά τούς Ὑπῆρξαν Ἕλληνες πού ἔκαναν δήλωση μεταφέρουν στόν ὦμο ἤ νά τούς κουβα- ἀλλαξοπιστίας καί ἀπό ραγιάδες ἔγιναν λοῦν τίς ἀποσκευές. Ἀκόμη, ἡ ἴδια ἡ ζωή ἀφεντάδες. Ἦταν ὅμως λίγοι, ἀποτελοῦσαν τῶν ραγιάδων βρισκόταν στό ἔλεος τοῦ τήν μειονότητα. Ἄν οἱ δηλωσίες ἦταν ἡ Τούρκου ἀφέντη, ἀφοῦ ὁ φόνος χριστια- πλειονότητα, τότε δέν θά φτάναμε καν στήν νοῦ δέν λογιζόταν ὡς ἔγκλημα. Εἶναι κάτι ἐπανάσταση, διότι ἁπλούστατα δέν θά χρει- πού δέν μπορεῖ νά τό συλλάβει ἀνθρώπινος αζόταν. Δέν θά ὑπῆρχαν ραγιάδες γιά νά νοῦς. Ὑπάρχουν ἀναφορές, ὅτι στήν Κρήτη ἐπαναστατήσουν, ἀφοῦ θά εἶχαν γίνει ἤδη Τοῦρκοι χρησιμοποιοῦσαν ἀνυποψίαστους ἀφεντάδες. χριστιανούς ὡς στόχους γιά νά δοκιμάσουν τά πιστόλια τους. Ἀρκοῦσαν δύο ψευδο- Αὐτός ἦταν ὁ λόγος πού ἐπιβίωσε ὁ μάρτυρες νά κατηγορήσουν ἕναν Ἕλληνα Ἑλληνισμός κατά τήν μακρόχρονη σκληρή ὅτι ἔβρισε τήν πίστη τῶν Τούρκων ὥστε νά τουρκική κατοχή. Ἦταν ἡ βαθιά πίστη τῶν ὁδηγηθεῖ στήν ἀγχόνη. Ὁ ἀπαγχονισμός καί Ἑλλήνων στόν Χριστό1. Ἦταν ἡ θέλησή τους ὁ ἀποκεφαλισμός ἦταν οἱ πιό… πολιτισμέ- νά παραμείνουν χριστιανοί καί Ἕλληνες καί νοι τρόποι ἀφαίρεσης τῆς ζωῆς! Ὑπῆρχαν ἡ ἄρνησή τους νά γίνουν μουσουλμάνοι καί πολλοί ἄλλοι τρόποι μαρτυρικοῦ θανάτου, Τοῦρκοι. Σέ ἀντίθετη περίπτωση σήμερα ὅπως ὁ τρομερός ἀνασκολοπισμός. δέν θά ὑπῆρχε ἑλληνικός λαός, ἀφοῦ θά εἶχε ἐξαφανισθεῖ, ὅπως συνέβη μέ ἄλλους Ὑπῆρχε τρόπος νά ἀλλάξει ἡ μοίρα τοῦ λαούς στό παρελθόν (Σουμέριοι, Ἀσσύριοι, ραγιά; Ναί, ὑπῆρχε. Μέ μιά δήλωσή του Βαβυλώνιοι κ.λπ.). στίς Ὀθωμανικές ἀρχές ὅτι ὁμολογεῖ πίστη στόν Ἀλλάχ, ὅλα ἄλλαζαν μέ μιᾶς. Μόλις 1. Β λ. γιά περισσότερα, Τσέντου Ἰωάννη, «ΑΥΤΗ ΕΣΤΙΝ ἔκανε τή δήλωση αὐτή ἔπαυε νά εἶναι ρα- Η ΝΙΚΗ Η ΝΙΚΗΣΑΣΑ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟΝ, Η ΠΙΣΤΙΣ γιάς καί γινόταν ἀγάς, ἀφέντης. Γινόταν ΗΜΩΝ», ἀνατ. ὁμιλίας, Σύναξη Ὀρθ. Χριστ. Σωμα- τείων «ὁ Ἀπ.Παῦλος», Ἀθήνα 2020. 33

ΤΟ ΑΓΑΘΟΝ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ Τοῦ κ. Δημήτρη Γ. Μπράνη, Ἐκπαιδευτικοῦ, Πολιτικοῦ Ἐπιστήμονα, πρ. Σχολ. Συμβούλου Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ὁ ἄνθρωπος τιμᾶ τά γράμματα. Τό ράσο δέν τιμᾶ τόν παπά, ὁ παπάς τιμᾶ τό ράσο. Ἡ ἐκτίμηση τῶν λαῶν στόν ἐκπαιδευ- τικό φαίνεται ἐκτός τῶν ἄλλων καί ἀπό τό Ὁ ἐκπαιδευτικός ὀφείλει νά καλλιεργεῖ γεγονός ὅτι ἡ 5η Ὀκτωβρίου ἔχει ὁρισθεῖ τήν ψυχή καί νά ἀναπτύσσει τό πνεῦμα. ὡς: «Παγκόσμια Ἡμέρα τῶν Ἐκπαιδευ- Νά διδάσκει τή γνώση καί νά καλλιεργεῖ τικῶν». τό ἦθος. Νά τονίζει μέ ἔμφαση, ὅτι γνώση χωρίς ἦθος, χωρίς ἀνθρωπιά, χωρίς ἀρετή Ὁ ἐκπαιδευτικός εἶναι ὁ διάκονος δέν ἔχει ἀξία. Εἶναι μέν δύναμη ἡ γνώση, τῆς Παιδείας. Ἔχει διπλή ἰδιότητα. Εἶναι ἀλλά εἶναι δύναμη, ὅταν συμβαδίζει μέ τή καί Δάσκαλος καί Παιδαγωγός. Ὡς Διδά- δικαιοσύνη καί μέ κάθε ἀρετή. Νά τονίζει σκαλος διδάσκει στό ἄτομο τή γνώση. «Ἡ μέ ἔμφαση, ὅτι αὐτή ἡ ἀλήθεια ἔρχεται ἀπό γνώση εἶναι δύναμη» ὅπως ἔλεγε και ὁ Βά- τήν Ἑλληνική Ἀρχαιότητα! Ἀπό τά βάθη τῶν κων. Ὡς Παιδαγωγός ἀσκεῖ Παιδαγωγία. αἰώνων. Καί συγκεκριμένα ἀπό τόν ἀρχαῖο Ἕλληνα Φιλόσοφο Πλάτωνα. Λέει: «Πάσα Καλλιεργεῖ, «λόγῳ καί ἔργῳ», «ἔργῳ καί Ἐπιστήμη –πάσα γνῶσις– χωριζομένη δικαι- λόγῳ» τό ἦθος. Τήν ἀρετή. Σημειωτέον ὅτι οσύνης καί ἄλλης ἀρετῆς πανουργία καί οὐ καμία γνώση καί καμία τεχνολογία, ἐάν σοφία φαίνεται». χωρίζεται ἀπό τό ἦθος, ἀπό τήν ἀρετή, «πανουργία καί οὐ σοφία φαίνεται», κατά τον Ὀφείλει νά εἶναι καί πρότυπο. Νά κάνει Πλάτωνα. τό λόγο του ἔργο, πράξη. Ἄλλως χτίζει «τό Γεφύρι τῆς Ἄρτας». ΙΙ. Το ἔργο ΙΙΙ. Ἡ οἰκογένεια τοῦ ἐκπαιδευτικοῦ - ἡ Ἐκκλησία Τοῦ Ἐκπαιδευτικοῦ τό ἔργο εἶναι διπλό. Πρώτιστο καθῆκον τῆς Οἰκογένειας καί Νά διδάσκει τή γνώση καί νά καλλιεργεῖ τῆς Ἐκκλησίας, ἀλλά καί κάθε Κοινωνικοῦ τήν ἀρετή, τό ἦθος. Φορέα εἶναι νά καλλιεργοῦν τήν ἀρετή, τό ἦθος, τήν ἀνθρωπιά. Τίς ἀρχές καί τίς ἀξίες Ἄλλως δέν διακονεῖ τήν Παιδεία. τῆς ζωῆς. Δέν γίνεται μορφωτής τοῦ ἀτόμου. Ὁ ὅρος: «ΜΟΡΦΩΣΗ» εἶναι ἀπολύτως ταυτόσημος Τά δεινά τῆς Κοινωνίας, τά πολυειδῆ καί μέ τόν ὅρο: «ΠΑΙΔΕΙΑ». τά πολυπληθῆ, ὀφείλονται καθ’ ὁλοκληρίαν στήν ἔλλειψη τῆς ἀρετῆς, τοῦ ἤθους, τῆς Κι ὁ Λαός ὁ θυμόσοφος αὐτό τό λέει ἀνθρωπιᾶς. Στήν ἔλλειψη τῆς παιδείας, τῆς ὁλοκάθαρα καί ὁλοξάστερα! Πῶς τό λέει; ἀγωγῆς, τῆς μόρφωσης, τῆς πίστης, τῆς ἀγάπης. Ὁ ἄνθρωπος γεννήθηκε νά ἀγαπάει «Τί τά θέλει καί σάν τά ξέρει τά γράμματα, ἀφοῦ ἄνθρωπος δέν εἶναι;». Τά γράμματα δέν τιμοῦν τόν ἄνθρωπο. 34

καί ὄχι νά μισεῖ. Κι’ αὐτό μᾶς τό τονίζει πάλι V. Οἱ φιλόσοφοι ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2021 ἡ Ἑλληνική Ἀρχαιότητα. γιά τήν παιδεία «Οὐ γάρ συνέχθειν, ἀλλά συμφιλεῖν, ἔφυ», «Ἡ ζωή, χωρίς Παιδεία καί Μουσική, εἶναι κατά τόν Πλούταρχο (στήν Ἀντιγόνη τοῦ ἡ βαρύτερη ἀπ’ ὅλες τίς κολάσεις» ΑΙΛΙΑΝΟΣ. Σοφοκλῆ: οὕτοι συνέχθειν, ἀλλά συμφιλεῖν ἔφυν)πού σημαίνει, ἀκριβῶς, ὅτι «Δέν γεν- «Εἶναι προτιμότερο νά εἶναι κανείς ζητιάνος νήθηκα νά μισῶ, ἀλλά νά ἀγαπῶ». Σχόλιο: παρά νά εἶναι ἀπαίδευτος» ΔΙΟΓΕΝΗΣ. Ἡ Ἑλληνική Ἀρχαιότητα ἔγινε «Πρόδρομος τοῦ Χριστιανισμοῦ». «Ἡ Παιδεία δημιουργεῖ τόν καλό ἄνθρωπο. Αὐτή φτιάχνει καί τόν καλό Πολιτικό καί τόν IV. Ἡ ἀξία καί ἡ καλό Βασιλιᾶ» ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ. σημασία τῆς παιδείας «Πηγή καί ρίζα τῆς καλοκαγαθίας εἶναι ἡ ὕψιστη - μέγιστη, Παιδεία» ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ. ἡ ἀξία τῶν ἀξιῶν «Ἡ Παιδεία, καθώς ἡ πλούσια Χώρα, φέρνει Ὅπως καί προελέχθη, οἱ ὅροι: «Παιδεία ὅλα τα ἀγαθά» ΣΩΚΡΑΤΗΣ. καί Μόρφωση» εἶναι ὅροι ἀπολύτως ταυ- τόσημοι. Ὁ ἄνθρωπος ὁ «πεπαιδευμένος», «Στούς ἀγράμματους δέν πρέπει νά ζητᾶμε ὁ μορφωμένος, εἶναι αὐτοδύναμος. Εἶναι τήν ἀρετή» ΣΩΚΡΑΤΗΣ. προσωπικότητα, διακονεῖ τό δίκαιο, τό ἀλη- θές, τό ὡραῖο. «Ἡ Καλλιέργεια τοῦ μυαλοῦ εἶναι τόσο ἀνα- γκαία, ὅσο ἡ τροφή γιά τό σῶμα» ΚΙΚΕΡΩΝ. Τόν διακατέχει τό πνεῦμα τῆς Θεοφιλίας καί τῆς Φιλανθρωπίας. Τῆς Ἀγάπης πρός τό «Ἡ Παιδεία μοιάζει μέ χρυσό στεφάνι, γιατί Θεό καί τῆς Ἀγάπης πρός τόν πλησίον. Τόν καί ἀξία μεγάλη ἔχει καί ἀποτελεσματική εἶναι» διακατέχει τό πνεῦμα τοῦ ἀνθρωπισμοῦ καί ΠΥΘΑΓΟΡΑΣ. τῆς φιλαλληλλίας. Τό πνεῦμα τῆς ἀλληλεγ- γύης, τῆς αὐταπάρνησης, τῆς αὐτοθυσίας. «Οἱ μορφωμένοι ἄνθρωποι εἶναι οἱ ἀληθι- νοί ἀπόστολοι τῆς Ἰσότητας» Μ. ΑΡΝΟΛΝΤ. Γίνεται εἰρηνοποιός, κοινωνικοποιός, πολιτισμοποιός. Γίνεται εὐεργέτης τοῦ κοι- «Ὁ σκοπός τῆς Παιδείας εἶναι διπλός. Εἶναι νωνικοῦ συνόλου. Εὐεργέτης τοῦ ἐαυτοῦ νά δώσει στόν ἄνθρωπο γνώση καί νά τόν ἐνα- του, τῆς οἰκογένειάς του, τῆς κοινωνίας, ρετοποιήσει» ΝΟΒΑΛΙΣ. τοῦ Ἔθνους, τῆς Πατρίδας. «Ἡ Παιδεία φωτίζει῍ Ἐξασκεῖ τό νοῦ τοῦ ἀνθρώπου καί καλλιεργεῖ τήν ψυχή του. Ἐξά- σκηση τοῦ νοῦ καί καλλιέργεια τῆς ψυχῆς εἶναι ὁ διπλός σκοπός τῆς Παιδείας» ΑΔΑΜΑΝΤΙ- ΟΣ ΚΟΡΑΗΣ. «Τό Ἐθνικό οἰκοδόμημα, πρέπει νά στηρί- ζεται στούς ἑξῆς τρεῖς πυλῶνες: α) Στή Θρη- σκεία, β) Στήν Παιδεία, γ) Στή δικαιοσύνη» Θ. ΔΕΛΙΓΙΑΝΝΗΣ. «Καθώς ἡ γῆ, ὅσο γόνιμη κι’ ἄν εἶναι, δέν μπορεῖ νά παραγάγει τίποτε, χωρίς καλλιέργεια, ἔτσι καί τό μυαλό, χωρίς Παιδεία, δέν μπορεῖ νά δώσει καλόν καρπό» ΣΕΝΕΚΑΣ. 35

ΕΙΣ ΜΝΗΜΟΣΥΝΟΝ ΗΡΑΚΛΗΣ ΚΩΤΣΟΓΙΑΝΝΗΣ (1927-2020) Ὁ Ἡρακλῆς Κωτσό- ἐφαρμόστηκαν σὲ ἀπόλυτο βαθμὸ τόσο στὶς γιαννης ἔφυγε ἀπὸ ἐνδοϋπηρεσιακές του ὑποχρεώσεις ὅσο καὶ κοντά μας στὶς 26 στὶς πρωτοβουλίες πού ἀνέλαβε, βοηθώντας Σεπτεμβρίου 2020, τὸ κατηχητικὸ καὶ πνευματικό ἔργο διακε- αἰφνιδίως, μετὰ ἀπὸ κριμένων ἐργατῶν τοῦ εὐαγγελίου καὶ τοῦ σύντομη κρίση στὴν χριστιανικοῦ ἔργου στὴν εὐρύτερη περιοχή. ὑγεία του. Γεννημέ- νος στὴν Ἀθήνα, με- Οἱ μαρτυρίες μαθητῶν του τῆς ἐποχῆς γάλωσε στὴν εὐρύ- ἐκείνης ἀπὸ τὴν ἀνωτέρω περιοχὴ ἀναφέ- τερη περιοχὴ τῶν ρονται μὲ εὐγνωμοσύνη στὸ ἔργο του, τὴν Ἀμπελοκήπων, ὅπου ἐμπνευσμένη παρουσία του στὶς μικρὲς ἐπαρ- καὶ περάτωσε τὶς ἐγκύκλιες σπουδές του. χιακὲς κοινότητες στὶς ὁποῖες ἔζησε καὶ στὶς Ἀπὸ νέος παρακολουθοῦσε τό πρόγραμ- ὁποῖες ἐπιδροῦσε μὲ τὸν λόγο του ἀλλὰ καὶ μα καὶ τὶς συναντήσεις τῶν Κατηχητικῶν ἐνέπνεε μὲ τὸ προσωπικό του παράδειγμα. Σχολείων τῆς περιοχῆς καὶ ἐντάχθηκε στὶς Χριστιανικές Μαθητικὲς Ὁμάδες, τὶς ὁποῖες Ἐνέπνεε καὶ παρακινοῦσε τοὺς μαθητές μὲ συνέπεια καὶ αὐταπάρνηση διακόνησε καὶ τὶς μαθήτριές του σὲ ἔργα φιλανθρωπίας γιὰ πολλὲς δεκαετίες τῆς ζωῆς του. Ἔχοντας καὶ κοινωνικῆς προσφορᾶς σὲ ἐποχὲς δύσκο- ὡς στόχο νὰ ἐργαστεῖ στὴν ἐκπαίδευση τῶν λες, ἐνθουσίαζε καὶ ἀναδείκνυε τάλαντα τῶν Ἑλληνοπαίδων, σπούδασε στὴν Μαράσλειο μαθητῶν του, συμβούλευε καὶ ἐπιδροῦσε στὶς Παιδαγωγικὴ Ἀκαδημία Ἀθηνῶν. Μετὰ τὴν οἰκογένειες ὀλιγογραμμάτων ἀνθρώπων τοῦ ἐκπλήρωση τῶν στρατιωτικῶν του ὑποχρεώ- μόχθου τῆς ἑλληνικῆς ὑπαίθρου. σεων, ἐπεδίωξε νὰ διοριστεῖ στὴν πολύπαθη Μακεδονικὴ γῆ. Πράγματι, γιὰ μία δεκαετία, Στὰ σχολεῖα στὰ ὁποῖα ἐργάστηκε, ἀλλὰ 1954-1964, μὲ νωπὲς τὶς μνῆμες τοῦ ὀλέθρου καὶ στὴν περιοχὴ γενικά, ἔδιδε μεγάλο ἀγῶνα τῆς αἱματοχυσίας τῆς δεκαετίας τοῦ ’40, ὑπη- γιὰ τὴ διάδοση τῆς κυκλοφορίας τοῦ περιο- ρέτησε μὲ ὑποδειγματικὸ καὶ θυσιαστικὸ τρό- δικοῦ Ἡ Ζωή τοῦ Παιδιοῦ καὶ κινητοποιοῦσε πο σὲ Δημοτικά Σχολεῖα τῆς Ἠμαθίας. τοὺς μαθητὲς καὶ τὶς μαθήτριές του νὰ συμμε- Ἀπὸ τὰ φοιτητικά του χρόνια εἶχε ἐντα- τέχουν στοὺς διαγωνισμοὺς τοῦ περιοδικοῦ ἢ χθεῖ στὸ ἔργο τῆς Χριστιανικῆς Ἑνώσεως νὰ ἀποστέλλουν ἐπιστολὲς καὶ συνεργασίες. Ἐκπαιδευτικῶν Λειτουργῶν (Χ.Ε.Ε.Λ.), ποὺ τελοῦσε ὑπὸ τὴ φωτισμένη καθοδήγηση τοῦ Τὸν ἴδιο θερμὸ ζῆλο ἔδειχνε καὶ γιὰ τὴν Ἰωάννη Κολιτσάρα. Ἡ ἐμπειρία καὶ ἡ γνώ- προετοιμασία τῶν σχολικῶν ἑορτῶν καὶ τῶν ση ποὺ ἀπέκτησε ἀπὸ τὶς ὁμιλίες, τὰ φρο- ἑορτῶν μὲ τὰ Κατηχητικά Σχολεῖα κατὰ τὶς ντιστήρια καὶ τὰ συνέδρια τῶν ἀνωτέρω μεγάλες ἐθνικὲς ἐπετείους καὶ τὶς θρησκευ- τικὲς ἑορτές. Τό 1964, οἰκογενειάρχης μὲ τρία παιδιά –ἐκλεκτοὺς ἐπιστήμονες καὶ οἰκογενειάρχες σήμερα– ἐπιστρέφει στὴν Ἀθήνα. Ὑπηρετεῖ Σημ.: Τὸ κείμεμενο αὐτὸ ἀποτελεῖ μιὰ πιὸ πλήρη μορφὴ τοῦ ἀποχαιρετισμοῦ στὸν ἀείμνηστο, κατὰ τὴν ἐξόδιο ἀκολουθία, ποὺ λόγῳ τῶν αὐστηρῶν μέτρων δὲν ἐπετράπη χρονικὴ διάρκεια πέραν τοῦ τριλέπτου. 36

κατ’ ἀρχὰς στὰ Βίλια Ἀττικῆς καὶ κατόπιν σφορᾶς καὶ τῆς θυσίας, ποὺ τροφοδοτοῦνταν ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2021 ἐγκαθίσταται ὁριστικὰ στὸ Περιστέρι, ὅπου ἀπὸ τὴ λειτουργικὴ καὶ μυστηριακή του ζωή. συνεχίζει τὴν πολυσχιδή δράση του. Πλέον Ἐμπνεόταν ἀπὸ τοὺς μεγάλους φωστῆρες βρίσκεται κοντά στὴ Χ.Ε.Ε.Λ. καὶ ἀποτελεῖ τῆς τρισηλίου θεότητος, τοὺς Τρεῖς Ἱεράρ- ἕναν ἐκ τῶν στενῶν συνεργατῶν τοῦ Ἰωάννη χες. Τὴν προστακτικὴ τοῦ ποιητῆ Κ. Παλαμᾶ Κολιτσάρα, ὁ ὁποῖος, γνωρίζοντας τὶς ἱκανό- γιὰ τὸ διδασκαλικὸ ἔργο ὁ Ἡρακλῆς Κωτσό- τητές του καὶ τὰ πολλά του χαρίσματα, τὸν γιαννης τὴν ἐπέκτεινε πέραν τῶν κοσμικῶν ἀξιοποιεῖ ποικιλοτρόπως. Ἐκτός τῶν ἄλλων, γραμμάτων καὶ τῆς κατὰ κόσμον σοφίας καὶ τοῦ ζητᾶ νὰ βοηθήσει ἀπὸ τὴ θέση μέλους τὴν ἀπογείωσε στὴν πνευματικὴ σφαῖρα τῆς τοῦ Δ.Σ. τῆς Ἑνώσεως καὶ τὸν ὁρίζει ἕναν προσφορᾶς ἑνὸς πιστοῦ στὸν Σωτῆρα τοῦ ἐκ τῶν ἐκπροσώπων στὸ Συμβούλιο τῶν Τε- Κόσμου καὶ μοναδικὸ φίλο τῶν ἀνθρώπων χνικῶν Σχολῶν «Ὁ Ἀπόστολος Παῦλος», στὸ καὶ τῶν παιδιῶν, τὸν Ἰησοῦ Χριστό. Καὶ γι’ ὁποῖο καὶ παρέμεινε μέχρι τὸν θάνατό του. αὐτό, παρὰ τὴν προχωρημένη ἡλικία του, Ἐπίσης, γιὰ δεκαετίες ἐξελέγετο ἐκπρόσωπος ἦταν μέχρι τέλους παρὼν σὲ ὅλες τὶς ἐκδη- τῆς Χ.Ε.Ε.Λ. στὸ Διοικητικὸ Συμβούλιο τῆς λώσεις τῆς Χ.Ε.Ε.Λ. καὶ τῆς Ὁμοσπονδίας τοῦ Ὁμοσπονδίας Χριστιανικῶν Σωματείων «Ὁ «Ἀποστόλου Παύλου». Ἔκανε χῶρο νὰ ἀναλά- Ἀπόστολος Παῦλος». βουν εὐθύνες οἱ νεώτεροί του, καὶ πάντα μὲ ἐκπλήσσουσα εὐγένεια καὶ διάκριση ζητοῦσε Παραλλήλως μὲ τὰ αὐξημένα μέχρι τὸ τὴ γνώμη τους γιὰ τὸ τὶ δέον γενέσθαι. 1985 –ἔτος τῆς ἀφυπηρέτησής του– λόγῳ τῶν διευθυντικῶν του ὑποχρεώσεων σὲ πο- Ὁ Ἡρακλῆς Κωτσόγιαννης ἀφήνει βαθιὰ λυπληθῆ σχολεῖα τῆς Δυτικῆς Ἀττικῆς (Βίλια, χαραγμένη τὴ σφραγῖδα του στὴν Ἕνωσή Αἰγάλεω, Κολωνὸς καὶ Περιστέρι), μέχρι τὸ μας. Δὲν ἦταν μόνο ἡ προσφορά του γιὰ βαθὺ γῆρας, ἦταν πλήρως ἀπασχολημένος σχεδὸν 60 χρόνια. Ἦταν ὁ χαρακτήρας του μὲ τὸ ἱεραποστολικὸ ἔργο. Πρωταίτιος τῆς καὶ ἡ προσωπικότητά του. Πάντοτε εὐγε- ὀργάνωσης Φιλικῶν Κύκλων ἀνδρῶν καὶ νής, μετριοπαθής, ἤρεμος καὶ νηφάλιος. γυναικῶν στὸ Περιστέρι καὶ σὲ ὅμορους δή- Ἀντιμετώπιζε τὶς κρίσεις, ἐνθυμούμενος τὸ μους, ἐργάστηκαν μαζὶ μὲ τὴν πρὸ ὀλίγου τοῦ ἀποστόλου Παύλου, «τὸ ἐπιεικὲς ἡμῶν χρόνου θανοῦσα σύζυγό του Ἐλπίδα ὡς Κυ- γνωσθήτω πᾶσιν ἀνθρώποις». Χρήσιμος καὶ κλάρχες καὶ συντονιστὲς προνοιακοῦ ἔργου. ἀναγκαῖος συνεργάτης γιὰ τὴν ὀργανωτι- κότητά του. Ἀπὸ τὶς σπάνιες περιπτώσεις Ὡς δάσκαλος δὲν ἐνδιαφέρθηκε μόνο γιὰ ποὺ ἡ ἐπίκληση τῆς πείρας ἑνὸς ἀνθρώπου τὴν κατὰ κόσμον μόρφωση τῶν παιδιῶν, ἔδειχνε ὅτι ἡ ἡλικία τοῦ εἶχε ὄντως προσ- ἀλλὰ πρωτοστάτησε στὸ ἔργο τῆς κατήχη- δώσει σοφία. Δὲν τοῦ ἄρεσε τόσο νὰ ὁμιλεῖ. σης, δημιουργώντας συντροφιές (Πρασιές) Ὅμως, ὅσοι τὸν γνωρίσαμε ἀπὸ κοντὰ ξέ- κυκλαμίνων καὶ Χριστιανικῶν Μαθητικῶν ρουμε ὅτι, ἐνῷ δὲν τοῦ ἔλειπε ἡ ἱκανότητα Ὁμάδων, σὲ μιὰ περιοχὴ στὴν ὁποία δὲν λόγου, δίδασκε μὲ τὸ παράδειγμά του καὶ μὲ ὑπῆρχε προηγούμενη παράδοση. Πρωτο- τὸν ἀποφθεγματικό του λόγο. στάτησε ἐπίσης καὶ συνέβαλε ἀποφασιστικὰ μὲ τὸ κῦρος του στοὺς γονεῖς στὸ νὰ ἐπιτρέ- Ἡ Ἕνωσή μας, ἡ Ἐκκλησία μας, ἀπώλεσε ψουν νὰ συμμετάσχουν τὰ παιδιά τους στὶς ἕναν σπουδαῖο καὶ σπάνιο συνεργάτη. Στὴν Χριστιανικὲς Κατασκηνώσεις τοῦ Παρνασ- οἰκογένειά του εὐχόμαστε τὴν ἐκ τοῦ Κυρίου σοῦ γιὰ τὰ ἀγόρια καὶ τῆς Βραώνας γιὰ τὰ παρηγορία. Γιὰ ὅλους μας, νὰ γίνει παράδειγ- κορίτσια. Πολλὰ στελέχη τοῦ νεανικοῦ ἔργου μα καὶ πρέσβυς στὸν οὐρανό. ὀφείλουν τὴν παρουσία καὶ τὴν προσφορά τους στὸ ἔργο αὐτό, στὴ συνεισφορὰ καὶ πα- ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΑΡΚΟΤΣΗΣ ρακίνηση τοῦ Ἡρακλῆ Κωτσόγιαννη. Πρόεδρος Χριστιανικῆς Ἑνώσεως Ὁ ἀείμνηστος ὑπῆρξε ἄνθρωπος τῆς προ- Ἐκπαιδευτικῶν Λειτουργῶν 37

ΕΙΣ ΜΝΗΜΟΣΥΝΟΝ ΧΡΗΣΤΟΣ Γ. ΑΝΔΡΕΑΔΗΣ (1927-2019) Ἔσβησε κατά τόν παρελθόντα Νοέμβριο ση τῶν μαθητῶν του καί τοῦ λαοῦ. Κανείς ὁ παλαιός φίλος Χρῆστος Γ. Ἀνδρεάδης, δέν πρέπει νά ζεῖ στήν ἄγνοια ἔλεγε. τέως λυκειάρχης. Ἕνας ἄριστος φιλόλο- γος καί συνεπής στό ἔργο του διδάσκαλος, Ἀκόμα και ὅταν συνταξιοδοτήθηκε, δέν ἄφησε ἕνα κενό στά ἑλληνικά γράμματα ὄχι πέρασε ἡμέρα χωρίς νά γράψει κάτι. Κα- μόνον ὡς μεταδότης προφορικοῦ λόγου, τέστησε βίωμά του τό λατινικό sine dies ἀλλά καί δημιουργός γραπτοῦ πλούσιου φι- sine linea. λολογικοῦ, ἱστορικοῦ, ἀρχαιολογικοῦ, γλωσ- σικοῦ καί παιδαγωγικοῦ ὑλικοῦ μέ ἄριστες Ἄφησε πλουσιότατο φιλολογικό ἔργο πρωτότυπες συγγραφές. Εἶχε γεννηθεῖ στό δημοσιευμένο στά περιοδικά: Ἑλληνοχρι- Μοναστηράκι Ἀλμωπίας. Σπούδασε Φιλολο- στιανική Ἀγωγή, Πλάτων, Ἀρχεῖο Πόντου, Νέα γία, Ἱστορία, Ἀρχαιολογία στή Φιλοσοφική Ἑστία, ἐφημερίδες ἀθηναϊκές, ἐπαρχιακές, Σχολή Ἀθηνῶν καί ἐξειδικεύτηκε στά Παι- κ.ἄ. Γιά τό ἔργο του ἐπαινέθηκε καί ἀπό τήν δαγωγικά στό Διδασκ. Μέσης Ἐκπαίδευσης. Ἀκαδημία Ἀθηνῶν. Πάντοτε ξεχωριστός ὡς τέλειος ὀρθογράφος καί καλλιγράφος, διακρινόμενος ἀπό τήν Ἀξιώθηκε το 1990 να ἐπισκεφθεῖ τήν ἐποχή τῆς ἡλικιακῆς του στράτευσης. γενέτειρα τῆς πατρικῆς του οἰκογένειας, τό Τσαγράκ τοῦ Πόντου. Ὑπῆρξε γόνος μεγάλης Ὑπῆρξε σπάνιος ἄνθρωπος, ἄριστα κα- θρησκευτικῆς οἰκογένειας, πού ἀνέδειξε ταρτισμένος στό ἀντικείμενο τῶν σπουδῶν στούς κόλπους της καί τόν Μητροπολίτη του, ἐκτιμώμενος πολύ ἀπό τούς μαθητές Κορυτσᾶς Φώτιο Καλπίδη. Ὁ Κορυτσᾶς του, πού κατέχουν σήμερα σημαίνουσες θέ- Φώτιος γεννήθηκε στό Τσαγράκ τό 1860 σεις στήν Ἑλλαδική κοινωνία μας καί τούς καί δολοφονήθηκε τό 1906 στήν Κορυτσά συναδέλφους του. Κατείχετο ἀπό ἔνθερμο ἀπό συμμορίες Κουτσοβλάχων-Βουλγάρων. ζῆλο πρός τά ἑλληνικά γράμματα, τήν πα- τρίδα καί τή θρησκεία. Ἡ ἀγάπη του γιά τίς χαμένες πατρίδες –ὄχι λησμονημένες– τόν ἔκανε, ὅταν ὁμι- Ἡ συνεχής καί ἀμείωτη ἀγάπη του πρός λοῦσε γι’ αὐτές, νά μεταφέρει στούς συνο- τά γράμματα, τό ἐνδιαφέρον του γιά τήν μιλητές του τόν μεγάλο πόθο σέ ψυχολογικό ἀνύψωση τῆς παιδείας μας, ἡ μεγάλη του κραδασμό, πού ἔτρεφε γιά ἐκεῖνες. Κατα- ἐπιθυμία νά δημιουργήσει γέφυρα μετά- λείπει μνήμη ἐξαίρετου οἰκογενειάρχη και δοσης τῶν γνώσεών του, τόν ὁδήγησε στή ἐκπαιδευτικοῦ καθώς ὑπῆρξε ἕνας ἀπό τούς δημιουργία κύκλων μελέτης τῶν κειμένων τελευταίους μιᾶς γενιᾶς ἐκπαιδευτικῶν πού τῆς Ἁγίας Γραφῆς –Καινῆς καί Παλαιᾶς– ἡ ἔννοια τοῦ «λειτουργήματος» σηματο- σέ ἐκκλησιαστικά ἤ πνευματικά κέντρα δοτοῦσε την πορεία του. Ἄς εἶναι αἰώνια ἐνοριῶν κατά τόπους μέ ἄριστη ἐπιτυχία. ἡ μνήμη του. Ἐνδιαφερόταν γιά τήν πνευματική κατάρτι- Δημ. Σ. Μασούρης Ἐπιτ. Σχολ. Σύμβουλος Φιλολόγων 38