agogi640_merged

ΔΙΜΗΝΙΑΙΟ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ì ΤΑ «ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΑ» ì ΠΑΙΔΕΙΑ – ΜΙΑ ΞΕΧΑΣΜΈΝΗ ΛΈΞΗ ì ΟΙ ΔΙΔΆΣΚΑΛΟΙ ΤΟΥ ΓΈΝΟΥΣ ΠΟΥ ΔΊΔΑΞΑΝ ΑΣΤΡΟΝΟΜΊΑ ì ΔΙΑΤΑΡΑΧΉ ΚΟΙΝΩΝΙΚΉΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΊΑΣ Έτος 72ο • ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ - ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2021 • ΑΡΙΘ. 640

Περιεχόμενα 113 ΣΧΟΛΙΑ............................................................................................111 «Ἡ διττή, ἑλληνοχριστια- 120 νικὴ ἐθνικὴ ταυτότητα ΤΑ «ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΑ» τῶν ἀγωνιστῶν τοῦ 1821 Τοῦ κ. Ἰωάννη Μαρκότση.................................................................113 ἀμφισβητήθηκε, δογμα- τικῶς, τὸν 20ὸν αἰῶναν ΠΑΙΔΕΙΑ –ΜΙΑ ΞΕΧΑΣΜΈΝΗ ΛΈΞΗ ἀπὸ ἐσωτερικοὺς ἀμφι- Τοῦ κ. Ἀλεξάνδρου Κακαβούλη .....................................................120 σβητίες μὲ ἐμφανέστατες ἐλλείψεις οἰκειότητας μὲ ΟΙ ΔΙΔΆΣΚΑΛΟΙ ΤΟΥ ΓΈΝΟΥΣ τὶς πηγὲς καὶ πρόδηλες ΠΟΥ ΔΊΔΑΞΑΝ ΑΣΤΡΟΝΟΜΊΑ ἰδεολογικὲς προκαταλή- Τοῦ κ. Κωνσταντίνου Μαυρομμάτη..............................................124 ψεις. Εἶναι ὕψιστη ἐπι- στημονικὴ ἀνάγκη πᾶν ΔΙΑΤΑΡΑΧΉ ΚΟΙΝΩΝΙΚΉΣ ὅ,τι λέγεται περὶ τοῦ ἀπε- ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΊΑΣ (ΔΚΕ-SCD) λευθερωτικοῦ ἀγῶνος νὰ Τοῦ κ. Γεωργίου Θ. Μηλίτση .........................................................130 τεκμηριώνεται εἰς τὰ ἐπι- σημα κείμενα καὶ εἰς τὸν ΕΙΔΗΣΕΙΣ........................................................................................135 λόγον καὶ τὴν πρᾶξιν τῶν πρωτουργῶν καὶ τῶν συ- ΕΙΣ ΜΝΗΜΟΣΥΝΟΝ.........................................................137 ναυτουργῶν, ἐπισήμων καί ἀσήμων, ὁλοκλή- ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ.................................................139 ρου δηλαδὴ τοῦ ἑλλη- νικοῦ λαοῦ. Ἡ ἀπουσία 135 σοβαρᾶς τεκμηριώσεως συνιστᾶ πλαστογραφίαν ΔΙΜΗΝΙΑΙΟ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ τῆς ἱστορίας καὶ προδο- σία τῆς ἀλήθειας». Ὄργανο τῆς Χριστιανικῆς Ἑνώσεως Ἐκπαιδευτικῶν Λειτουργῶν Ἐγκεκριμένο ἀπό τό Ὑπουργεῖο Παιδείας. Ἀριθμός Ἐγκρ. 1717/15.2.1952 Οἰκονόμου Ἠλίας, Ἱδρυτής: Ἰ. Θ. Κολιτσάρας (†1989) Ὁ Θεὸς καὶ τὸ 1821, Ἐκδότης - Ἰδιοκτήτης: Χ.Ε.Ε.Λ. Ἀθήνα 2018, σελ. 42 Καρύτση 14, 105 61 Ἀθήνα, Τηλ.-Fax: 210 32.27.100, e-mail: [email protected] Ὑπεύθυνος σύμφωνα μέ τό νόμο καί ἐπιμελητής ἐκδόσεως: Ἰωάννης Μαρκότσης, Διαγόρα 35, 153 44 Γέρακας, Τηλ.: 210 66.12.399 Διευθύνεται ἀπό Συντακτική Ἐπιτροπή Δημιουργικό - Ἐκτύπωση «Λυχνία Α.Ε.» Ἀνδραβίδας 7, 136 71 Χαμόμυλο Ἀχαρνῶν Τ. 210 3410436, F. 210 3425967 • www.lyhnia.com, [email protected] Τιμή τεύχους 1,50€ Ἐτήσια συνδρομή: Ἐσωτερικοῦ 15€, Κύπρου 20€, Ἐξωτερικοῦ 20€ • 25$ Ἀθήνα - Ὀκτώβριος 2021 ΟΔΗΓΙΕΣ: Ἐπιστολές, συνεργασίες, ἐπιταγές, βιβλία καί ἄλλα ἔντυπα νά στέλνονται στό γραφεῖο τῆς Χ.Ε.Ε.Λ., Καρύτση 14, 10561 Ἀθῆνα. • Τό Γραφεῖο εἶναι ἀνοικτό κάθε ἐργάσιμη ἡμέρα ἀπό 9 π.μ. ἕως 1 μ.μ. Τεύχη τοῦ περιοδικοῦ πωλοῦνται στά βιβλιοπωλεῖα τῆς «ΖΩΗΣ» στήν Ἀθήνα καί σέ ἄλλες ἐπαρχιακές πόλεις, καθώς καί στό γραφεῖο τῆς Χ.Ε.Ε.Λ. στήν Ἀθήνα. • Ἡ δημοσίευση τῶν ἄρθρων ἐγκρίνεται ἀπό τή Συντακτική Ἐπιτροπή. Ὅσοι θέλουν πα- ρουσίαση τοῦ βιβλίου τους, παρακαλοῦνται νά ἀποστέλουν δύο ἀντίτυπα, ἕνα γιά ἁπλή ἀγγελία καί γιά τή βιβλιοθήκη τῆς Ἑνώσεως καί ἄλλο γιά τόν μέλλοντα νά κάμει τήν βιβλι- οπαρουσίαση. Ἡ Συντακτική Ἐπιτροπή ἔχει τό δικαίωμα νά μήν ἐγκρίνει τή δημοσίευση βιβλιοκρισιῶν γιά βιβλία ἄσχετα μέ τό περιεχόμενο καί τή γραμμή τοῦ περιοδικοῦ. Τήν εὐθύνη γιά τά δημοσιευμένα κείμενα φέρουν οἱ συγγραφεῖς τους.

ΣΧΟΛΙΑ «ΤΑΜΑ» ΚΑΙ ΤΕΜΕΝΟΣ ἀνέγερση ἑνός ἀκόμα ναοῦ στήν Ἀθήνα καί ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ - ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2021 μάλιστα σέ περίοπτη θέση. Διαβάσαμε στίς ἐφημερίδες 29 και 30 Μαΐου 2021, τά γεγονότα μέ τά ἐγκαίνια Οἱ συγκρίσεις εἶναι χαρακτηριστικές. τοῦ τεμένους στήν πλατεία Ταξίμ τῆς Κων- Ὑπόσχεση δημάρχου ἀπό τό 1994, δηλαδή σταντινούπολης ἀπό τόν Τούρκο Πρόεδρο 27 χρόνια πρίν, γίνεται πράξη καί ἕνα μεγα- Ἐρντογάν. Σύμφωνα μέ τήν εἰδησεογραφία, λοπρεπές τέμενος ὁλοκληρώνεται. Μελέτες, τίς εἰκόνες πού εἴδαμε καθώς καί τά ὅσα ἄδειες, χρήματα, κατασκευή, ἐξοπλισμός ἀκούσαμε ἀπό τόν ἴδιο, πληροφορηθήκαμε κ.λπ. Περί ἀντιδράσεων οὐσίας οὔτε λό- ὅτι τό εἶχε ὑποσχεθεῖ ἀπό τό 1994 πού ἐξε- γος. Πολεοδομικές λεπτομέρειες; Ἀκόμα πιό λέγη Δήμαρχος στήν Κων/λη. Φυσικά καί εὔκολα. Ἀντιθρησκευτική ἐκδήλωση ἤ σχό- ὁ χρόνος (timing) τῶν ἐγκαινιῶν, ἦρθε γιά λια; Ὅποιος τολμήσει ξέρει τί τόν περιμένει. νά προκαλέσει ἀντίβαρο στήν ἐπέτειο τῶν Θά διερωτηθοῦν κάποιοι: Θά γίνουμε ἴδιοι; 200 χρόνων πού γιορτάζουμε ὡς Ἕλληνες. Βεβαίως ὄχι. Ἀλλά σέ ἕνα κοσμικό κράτος Αὐτά ὅμως εἶναι μέσα στήν διαχείριση τῆς ὅπως εἶναι σήμερα ἡ γείτων χώρα, δέν μπο- πολιτικῆς καί δέν θά θέλαμε νά παρέμβου- ρεῖ νά χτίζεται σέ χρόνο ρεκόρ ἕνα τέμενος με. Ὑπάρχει ὅμως κάτι πού χρήζει παρατη- καί ἐμεῖς νά μήν τολμοῦμε τήν ὑπόσχεση ρήσεων καί σχολιασμοῦ. τῶν προγόνων μας νά τήν κάνουμε πράξη. Νά μή μποροῦμε 200 (!) χρόνια τώρα νά Γιά τήν ἐκπλήρωση προεκλογικῆς ὑπό- συνεννοηθοῦμε. Καί ὄχι μόνον αὐτό. Νά σχεσης, χτίζεται ἕνα τέμενος, δηλαδή τόπος γίνεται αὐτό αἰτία νά βγάζει τήν ἀντιχρι- προσευχῆς γιά τούς μουσουλμάνους. Ὅσοι στιανική του ἐμπάθεια κάθε ἕνας καί κάθε ἔχουν ἐπισκεφθεῖ τήν Κων/λη, ἔχουν ἰδίαν μία πού ὡς ἐλεύθερος πολίτης δέν πιστεύ- πείραν τοῦ πλήθους τῶν μεγαλοπρεπῶν ει. Παρά τήν ὅποια συζήτηση μποροῦμε τζαμιῶν πού ἔχουν χτίσει οἱ ὀθωμανοί γιά νά κάνουμε στό θεολογικό πλαίσιο γιά τά τήν τέλεση τῶν θρησκευτικῶν τους καθη- «τάματα» ἤ τά «ταξίματα» πρός τόν Θεό καί κόντων καί ἀναγκῶν. Ὅπως δειλά κάποιοι τούς ἁγίους, καλό εἶναι νά καταλάβουμε τήν τολμοῦν νά ποῦν, δέν ἔχουν τέτοιες ἐλλεί- ἀντίληψη τῶν προγόνων μας ἐκείνης τῆς ψεις χώρων. Τηρήθηκε ὅμως ἡ «Ὑπόσχεση» ἐποχῆς γιά τό θέμα καί νά τή σεβαστοῦμε. τοῦ Δημάρχου. Καλύτερη προσέγγιση γιά τό θέμα πιστεύ- ουμε ὅτι μπορεῖ νά δεῖ κάνείς στό διήγημα Ἄς ἀναλογιστοῦμε τήν δική μας πραγμα- τοῦ ἄλλου μεγάλου Σκιαθίτη συγγραφέα τικότητα. Οἱ ἀγωνιστές τοῦ ’21 «ἔταξαν» γιά Ἀλέξανδρου Μωραϊτίδη (1850-1929) «Τό τήν ἐπικείμενη ἐλευθερία τους, νά χτίσουν τάξιμον». ἕναν Ναό, ὡς «τάμα» τοῦ Ἔθνους. Εὐχαρι- στήριο νίκης. Ὅπως παρατηροῦμε, κάθε Ἡ ἀκραία καταπίεση στό ἰσλάμ μέ τήν φορά πού ἀνοίγεται τέτοια συζήτηση, ὅλοι ἀκραία ἀντιθρησκευτική μανία στή χώρα οἱ «προοδευτικοί» τοῦ τόπου, διαρρηγνύουν μας, δέν μπορεῖ νά συγκριθεῖ. Εἶναι ὅμως τά ἱμάτιά τους, γιατί θεωροῦν περιττή τήν ἐνδεικτική τοῦ τί ἀκριβῶς συμβαίνει. Ἐπίσης, γιά ὅποιους λόγους καί νά γίνεται, βλέπουμε τούς μουσουλμάνους 111

ἀρχηγούς κρατῶν, νά μήν ἔχουν κανένα τους πορεία. Προσπαθοῦν νά διαδραματί- πρόβλημα νά παρευρίσκονται στήν προ- σουν ἕναν ρόλο στήν περιοχή μέ κριτήρια σευχή, συμπορευόμενοι μέ τόν λαό τους. πλέον θρησκευτικά. Κανείς δέν διανοεῖται Οὔτε τήν πίστη τους μετροῦμε οὔτε κριτές νά πεῖ ὅτι δέν χρειάζεται τζαμί, δέν χρει- μποροῦμε νά γίνουμε. Δέν μποροῦμε ὅμως άζεται προσευχή, δέν χρειάζεται ἐμποτι- νά μή συνεκτιμοῦμε τό γεγονός, ὅτι στή σμός στήν παιδεία μέ τίς ἀνάλογες ἰδέες. χώρα μας, δεκαετίες τώρα, πέραν τῶν τυ- Ἐμεῖς ἔναντι αὐτῶν, στήν πράξη ἔχουμε πικῶν ἐκ τοῦ πρωτοκόλλου ὑποχρεώσεων, ἐξοβελίσει τόν ἐκκλησιασμό, θέλουμε τήν κανείς ὑψηλά ἱστάμενος δέν δείχνει νά ἀφαίρεση κάθε χριστιανικοῦ πνεύματος ἀποδέχεται τήν πίστη καί τήν λατρεία τοῦ στήν ἐκπαίδευση καί στήν καθημερινότητα, λαοῦ του καί νά συμμετέχει σ’ αὐτήν ἀπό κάθε δημοσιογράφος πού ἔχει μιά ἐκπο- κοινοῦ μέ τόν λαό. Οἱ συνεκτικοί δεσμοί μπή στό ραδιόφωνο, στήν τηλεόραση ἤ σέ μιᾶς ἡγεσίας μέ τόν λαό, δημιουργοῦνται ἐφημερίδα ἤ σέ ἱστοσελίδα, ἐπωνύμως ἤ ὄχι μόνο μέ διατάγματα, ἀλλά ὅταν ὁ ἐπι- ἀνωνύμως πού εἶναι ὁ κανόνας στά γραπτά, κεφαλής συμμετέχει σ’ αὐτό πού νοηματο- γελοιοποιεῖ τήν πίστη καί ἀπαξιώνει κάθε δοτεῖ τήν ταυτότητα τοῦ κακῶς λεγομένου ἕναν πού λέει τά ἀντίθετα. «ἀνώνυμου πολίτη». Καί αὐτό ἀρχίζει ἀπό τό μέγα γεγονός τῆς πίστεως στό Θεό καί Τό θέμα λοιπόν δέν εἶναι νά μιμηθοῦμε τήν ἀποδοχή τῆς ἐθνικῆς ταυτότητας. Καί τήν αὐταρχικότητα τῶν γειτόνων. Εἶναι ἐπειδή τό πρῶτο καθορίζει καί τό δεύτερο, ἀκριβῶς τό ἀντίθετο. Δηλαδή, νά ἐπανα- μιά στρεβλή κατανόηση, δημιουργεῖ μιά φέρουμε τήν ἰσορροπία. Καί ἡ ἰσορροπία στρεβλή σχέση. ξεκινᾶ ἀπό τόν σεβασμό καί τήν ἀμοιβαιό- τητα. Τό «ἀπό Θεοῦ ἄρξασθε» εἶναι ἡ μόνη Οἱ γείτονές μας, ἀκολουθοῦν τή δική ἀσφαλής ὁδός γιά αὐτήν τήν ἰσορροπία. «Κύριε ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστέ, τὸ φῶς τὸ ἀληθινὸν τὸ φωτίζον καὶ ἁγιάζον πάντα ἄνθρωπον ἐρχόμενον εἰς τὸν κόσμον, ὁ Εἶς καὶ μόνος Καθηγητὴς καὶ Διδάσκαλος ἡμῶν, γενοῦ, δεόμεθά Σου, ἐν μέσῳ τῶν ἐνθάδε συναχθέντων διδασκάλων, δούλων Σου δουλευόντων τῷ λόγῳ Σου καὶ ταῖς ἐντολαῖς Σου. Γενοῦ ἁγιασμὸς καὶ φωτισμὸς τῶν ψυχῶν καὶ τῶν σωμάτων αὐτῶν. κατεύ- θυνον τὰ διαβήματα αὐτῶν εἰς πᾶν ἔργον ἀγαθὸν καὶ εὐλόγει πλουσίως πά- ντοτε τὴν ζωὴν αὐτῶν καὶ τὸ διδακτικὸν αὐτῶν ἔργον. Ἵνα, ποιοῦντες ἀεὶ καὶ διδάσκοντες, ὅσα ἀληθῆ, ὅσα ἁγνά, ὅσα καλὰ καὶ ὠφέλιμα τῷ λαῷ Σου καὶ τῇ νεολαίᾳ Σου, ὡς φωστῆρες λάμποντες, φαίνωνται καὶ φαίνωσιν, ἐν μέσῳ τοῦ λαοῦ Σου. ἀξιωθῶσι δὲ καὶ τοῦ ἐν οὐρανοῖς μισθοῦ παρὰ χειρός Σου, τοῦ εἰπόντος “ὃς δ’ ἂν ποιήσῃ καὶ διδάξῃ, οὗτος μέγας κληθήσεται ἐν τῇ βασιλείᾳ τῶν οὐρανῶν”. Ὅτι Σοῦ, μετὰ τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, ἐστὶν ἡ βασιλεία καὶ ἡ δύναμις καὶ ἡ δόξα εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν». Προσευχὴ ἐκπαιδευτικῶν (ἐν: Πρακτικὰ Ε΄ Παιδ. Συνεδρείου ΧΕΕΛ, σελ. 10) 112

ΤΑ «ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΑ» Τοῦ κ. Ἰωάννη Μαρκότση, Θεολόγου, Mr Θεολογίας Ἡ παγκόσμια κοινότητα τά ἐγγόνια μας (δηλαδή στίς ἐπερχόμενες ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ - ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2021 ἐκπέμπει s.o.s. γενιές) καί μᾶς καλοῦν ὅλους σέ συστρά- τευση. Ὄχι λοιπόν στά πλαστικά, ὄχι στήν S.O.S. γιά τό περιβάλλον. Σέ κάθε σημεῖο ὑπερκατανάλωση, ὄχι σέ ὅ,τι καταστρέφει τῆς γῆς, οἱ ἄνθρωποι ξεσηκώνονται ὑπό τό περιβάλλον. τήν καθοδήγηση εἰδικῶν ἐπιστημόνων ἀλλά καί πολιτῶν πού εἶναι εὐαίσθητοι, γιά τή Ἄς ἑστιάσουμε ὅμως λίγο ἐπ’ αὐτῶν. Κυ- σωτηρία τοῦ πλανήτη μας. Ἡ ἀγωνία πού ρίως, στό ποιά γενιά ἔχει εὐθύνη, τί εἶναι διακατέχει ὅλους μας, ὅσοι γινόμαστε δέ- περιβάλλον, καί ποιός πρόκειται νά βλαφτεῖ. κτες αὐτῆς τῆς προσπάθειας –πού ἔχει τά χαρακτηριστικά μιᾶς νέας σταυροφορίας– Ἡ παιδαγωγική ἐπιστήμη κατ’ ἀρχήν, εἶναι τί μέλλον θά ἔχει ὁ πλανήτης μας ἄν ἀλλά καί ἄλλες ὅμορες ἐπιστῆμες, δέν δέχε- δέν λάβουμε μέτρα προστασίας. Καί φυσικά, ται ὅτι τά παιδιά ζοῦν μόνο σέ ἕνα περιβάλ- αὐτά δέν εἶναι ἄλλα ἀπό τήν ἀλλαγή τοῦ λον καί δή τό φυσικό. Καί προκαταβολικά τρόπου ζωῆς μας καί πού σχετίζεται μέ κα- πρέπει νά ποῦμε, ὅτι ἐν ἀντιθέσει μέ ἄλλα, ταχρήσεις καί ὑπερβολές. Δηλαδή σέ κατά- αὐτό δέν εἶναι ἴδιο γιά ὅλα τά παιδιά. Δέν χρηση αὐτοκινήτων γιά μετακινήσεις μέ ὑπάρχει ἡ πολυθρύλητη «ἰσότητα». Ἄλλο ἀποτέλεσμα τήν αὔξηση ρύπων, τήν ὑπαρ- εἶναι τό ἀστικό περιβάλλον, ἄλλο τό ἀγροτι- κατανάλωση πού λόγῳ δραστηριότητας τῶν κό ἤ στήν πατρίδα μας τό νησιωτικό, κ.λπ. σχετικῶν βιομηχανικῶν κολοσσῶν ἔχει τό μέ τίς διαφορετικές συνθῆκες ζωῆς στό κα- ἴδιο ἀποτέλεσμα, τό ὀνομασθέν «φαινόμε- θένα. Ἀλλά καί σέ ἰδιάζοντα περιβάλλοντα, νο θερμοκηπίου» πού ἔχει ὡς συνέπεια τό ἄλλο τό πολικό περιβάλλον γιά τά παιδιά λιώσιμο τῶν πάγων, μέ τή γνωστή ἀναμε- τῆς Σιβηρίας καί ἄλλων ἀνάλογων κλιμα- νόμενη κατάληξη. τικά περιοχῶν, καί ἄλλο γιά τά παιδιά τῆς περί τήν Σαχάρα καί τήν ὑποσαχάρια ζώνη. Σέ ἄλλη κλίμακα, οἱ ἀνωτέρω ἐπιδιώ- Εἶναι νομίζουμε κατανοητό καί θά ἦταν κουν τήν εὐαισθητοποίηση στήν κατάχρη- μάταια κάθε περαιτέρω ἐπιχειρηματολογία. ση τῶν πλαστικῶν συσκευασιῶν, πού ἔχουν ὡς ἀποτέλεσμα καταστροφικές συνέπειες Ποιά εἶναι λοιπόν τά περιβάλλοντα τοῦ σέ κάθε μορφή ὑδάτινης ζωῆς. Βλέπουμε παιδιοῦ; Πέραν τοῦ φυσικοῦ πού καθείς πολλά ντοκιμαντέρ, πού μᾶς δείχνουν ὅτι –χωρίς νά διαλέξει– καλεῖται νά ζήσει, εἶναι ἀκόμα καί σέ ψάρια σέ ἀπίθανα σημεῖα τῶν τό οἰκογενειακό. Ἐπίσης εἶναι στά περισ- ὠκεανῶν βρίσκουν οἱ εἰδικοί κατάλοιπα σότερα σημεῖα τοῦ πλανήτη τό ἐκπαιδευ- πλαστικῶν συσκευασιῶν. τικό-σχολικό. Εἶναι τό εὐρύτερο κοινωνικό. Τέλος, οἱ σύγχρονοι παιδαγωγοί, θεωροῦν Κλασσικό motto ὅλων τῶν φορέων, ὡς περιβάλλον πού ἐπιδρᾶ στήν ἀγωγή τοῦ ὀργανισμῶν καί ὀργανώσεων, εἶναι ὅτι ὁ ἀνθρώπου, τά Μέσα Μαζικῆς Ἐπικοινωνίας πλανήτης δέν ἀνήκει σέ μᾶς (δηλαδή σέ καί Ἐνημέρωσης. Ὅπως γράφει χαρακτηρι- μᾶς πού ζοῦμε σήμερα) ἀλλά στά παιδιά καί στικά ἕνας ἐκ τῶν σημαντικῶν συγχρόνων εἰδικῶν παιδαγωγῶν «οἱ σύγχρονες μεγάλες 113

ἐξελίξεις στόν τομέα τῆς ἐπιστημονικῆς τεχνο- μέσα στό ὁποῖο τό παιδί ἀναπτύσσεται καί λογίας συνέβαλαν στή συγκρότηση ἑνός νέου λαμβάνει τίς πρῶτες παραστάσεις. Ἡ δομή περιβάλλοντος τῶν Μ.Μ.Ε. (mass media) ἤ αὐτοῦ τοῦ περιβάλλοντος, ἡ διαχρονική τοῦ προσφυῶς ὀνομαζομένου “τρίτου περι- του σύσταση πού ἐσχάτως τορπιλίζεται βάλλοντος τοῦ παιδιοῦ”, λόγῳ τῆς παιδευτικῆς καί τίθεται ὑπό συζήτηση, οἱ σχέσεις τῶν ἀμεσότητας πού τό διακρίνει»1. μελῶν μεταξύ τους, θά δώσουν στό παιδί τίς βασικές ἀρχές ζωῆς. Κυρίως, ἄν θά γίνεται Κάποιος ἐνήλικος πού θέλει νά χαρακτη- αὐτό πού θέλει, δηλαδή ἄν ὁ καθένας καί ρίζεται ὡς ἄνθρωπος στοχαζόμενος, πρέ- ἡ καθεμιά πού τό ἀποτελοῦν λειτουργοῦν πει νά συμπεριλάβει στίς ἐκτιμήσεις καί βάσει σταθερῶν ἤ ιδιοτελῶν καί προσω- ἀξιολογήσεις του ὅλα τά ἀνωτέρω. Καί ἄν πικῆς ἱκανοποίησης παραμέτρων. Ἀπό τή θέλει νά λέγεται ὑπεύθυνος ἄνθρωπος, πού συμβιωτική αὐτή κοινότητα τό παιδί, ὁ νέος ἀγωνιᾶ καί ἐνδιαφέρεται γιά τήν πορεία τοῦ δηλαδή ἄνθρωπος πού εἶναι τό κέντρο τοῦ κόσμου δέν πρέπει νά κλεισθεῖ ἐμμονικά ἐνδιαφέροντος, θά μάθει χωρίς διδακτισμό, μόνο στό φυσικό περιβάλλον. Γιατί τό κέρ- ἀλλά μέ τό παράδειγμα, τή λειτουργία τοῦ δος ἤ ἡ ζημία ἐξ αὐτοῦ ἔχουν περιορισμένη πρώτου βασικοῦ συστήματος ζωῆς πού σημασία2. εἶναι ἡ συμπερίληψη πολλῶν «θέλω» σέ μόνο ἕνα «πράττω». Κοντολογίς, πρέπει νά τό πάρουμε ἀπό- φαση, ὅτι τό μόνο πρόβλημα δέν εἶναι ὁ Γιά τό λόγο αὐτό, αἰῶνες τώρα, παιδα- καθαρός ἀέρας καί ἡ χρήση τῶν πλα- γωγοί, ψυχολόγοι, ψυχίατροι, κοινωνιολόγοι στικῶν. καί ἄλλοι, κάνουν λόγο γιά γονεϊκά πρότυπα πού θά βοηθήσουν κατά τήν ἐνηλικίωση τά Ἐπιπλέον, τό ἐνδιαφέρον γιά τή νέα παιδιά στήν ἀνάληψη καί «διεκπεραίωση» γενιά (παιδιά καί ἐγγόνια μας) πρέπει νά τῶν ἀντίστοιχων κοινωνικῶν ρόλων τους. ἀνοίξει καί σέ ἄλλα ζητήματα πού ἀφοροῦν Ὄχι θεατρικά, ἀλλά στήν πραγματικότητα τά ἴδια αὐτά πρόσωπα. Δέν μπορεῖ μονο- τῆς ζωῆς. διάστατα νά μᾶς ἐνδιαφέρει ἕνας καθαρός πλανήτης γιά τά παιδιά, νά μή μολύνονται Μέ λύπη βλέπουμε σήμερα τό περιβάλ- ἤ ψοφοῦν τά ψάρια, νά μή γεμίζει ἡ θάλασ- λον αὐτό πού θά κληροδοτήσει ἡ γενιά μας σα πλαστικά, νά μή ρυπαίνει τό διοξείδιο στήν ἑπόμενη, ὄχι μόνο νά μήν εἶναι στήν τοῦ ἄνθρακα τόν ἀέρα πού ἀναπνέουμε, ἀτζέντα τοῦ ἐνδιαφέροντος γιά προστασία, ἀλλά νά θέλουμε νά ζοῦμε τήν ὑπόλοιπη ἀντιθέτως δέ νά ἀποτελεῖ χῶρο στοχευμέ- ζωή μας σάν νά μή συμβαίνει τίποτα. νης ἀποδόμησης καί πρόκλησης σύγχυσης γιά τή σύστασή της καί τούς διακριτούς Πιό συγκεκριμένα, πρίν ἀρχίσει ἡ συ- γονεϊκούς ρόλους. Ἀλλά θά ἐπανέλθουμε ζήτηση γιά τό φυσικό περιβάλλον, πρέπει παρακάτω. πρωτίστως νά μᾶς ἀπασχολήσει τό οἰκο- γενειακό περιβάλλον, τό πρῶτο περιβάλ- Ἄν θελήσουμε νά διερευνήσουμε τό λον πού ζεῖ τό παιδί. Τό πρῶτο κύτταρο ἐκπαιδευτικό, ἡ ἴδια ἀπογοήτευση. Ἀνισό- τητες πού ἄλλες προέρχονται ἐξ ἀντικειμε- 1. Κρουσταλάκης Γεώργιος, Διαπαιδαγώγηση, Ἀθήνα νικῶν λόγων, καί ἄλλες ἀπό ἐπιλογή. Παιδιά 20068, σελ. 106 πού δέν μποροῦν νά πᾶνε στό Σχολεῖο λόγω ἀντιλήψεων καί προκαταλήψεων τῆς φυλῆς 2. Κατ’ ἀναλογίαν, γιά ἕναν πιστό, πρέπει νά λαμβά- τους, ἀλλά καί πού δέν μποροῦν νά πᾶνε νεται ὡς μέτρο τῆς θετικῆς ἤ ἀρνητικῆς πορείας λόγω ἀποστάσεων ἤ τρόπου ζωῆς (σκηνίτες τῶν ἐγκοσμίων πραγμάτων, ὁ λόγος τοῦ Κυρίου «τί ἤ μετακινούμενοι πληθυσμοί). Μήπως καί γὰρ ὠφεληθήσεται ἄνθρωπος ἐὰν τὸν κόσμον ὅλον στή χώρα μας δέν συμβαίνει κάτι ἀνάλογο; κερδήσῃ τὴν δὲ ψυχὴν αὐτοῦ ζημιωθῇ; ἢ τί δώσει Φυλές ἤ ὁμάδες στεροῦν τήν παιδεία καί ἄνθρωπος ἀντάλλαγμα τῆς ψυχῆς αὐτοῦ;» (Μτ. 16, 26) ὑπό τήν ἔννοιαν πώς ἄν δέν ὑπάρχει ὠφέλεια ἀπό τό κέρδος, ποιά σημασία ἔχει ἡ καταμέτρηση μετά ἀπό ἀπώλεια. 114

τήν ἐξ αὐτῆς ὠφέλεια ἀπό τά παιδιά τους (τοπικούς, πολιτικούς, ὁπαδικούς) τί ἄλλο ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ - ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2021 καί ἡ πολιτεία δέν σκύβει μέ εὑρηματικό- μαρτυροῦν, παρά τό γεγονός ὅτι ἡ γνωστική τητα γιά νά βρεῖ τρόπους ἀντιμετώπισης. διαδικασία –τῆς ὁποίας δέν γνωρίζουμε Νομοθετεῖ μέν, ἀδιαφορεῖ δέ. Ἡ ἀδιαφορία τήν ἀποδοτικότητα καί ἀποτελεσματικό- ἐντοπίζεται στή δυσκινησία τῶν ἁρμοδίων τητα– ἀφήνει ἀκαλλιέργητη τήν ψυχή τῶν παραγόντων γιά τήν ἀνάληψη δράσης γιά παιδιῶν καί ἄνευ ἄλλης μαρτυρίας δείχνει τήν ἀντιμετώπιση τοῦ φαινομένου. Ἀκόμα τό ἀ-παίδευτο στόν βαθύτερο ψυχικό κόσμο καί τό φλέγον θέμα τῆς ἀξιολόγησης, ἔχει τῶν παιδιῶν; Γνώση ἴσως ναί, καλλιέργεια καθοριστικό ρόλο στό ζήτημα. Σέ ἀπόμακρα ὅμως ὄχι. σημεῖα τῆς ἐπικράτειας, ἐκπαιδευτικοί χω- ρίς ὅραμα, θέληση καί ἀγάπη γιά τό παιδί -ἤ Πρέπει ὅλοι γιατί νά τό κρύψουμε- ἀτάλαντοι, γίνονται νά δίνουμε αἰτία νά διακόπτεται ἡ φοίτηση ἤ νά μήν τόν ἀγώνα μας εἶναι ἀποτελεσματική3. γιά νά ἀναπτυχθοῦν φυσιολογικά Ἀλλά παρακάμπτοντας τά ἀνωτέρω, στό τά παιδιά, μέ σωστή μέσο ὅρο τῶν πραγμάτων, οἱ συνεχεῖς ἀλλα- παιδεία, μέ ἀνοιχτούς γές πού βαπτίζονται αὐτάρεσκα μεταρρυθ- ὁρίζοντες, μίσεις, εἴμαστε σίγουροι ὅτι προσφέρουν μέ τίς παραδόσεις μας, τά ἐπιθυμητά ἀποτελέσματα; Μόνο τήν τίς οἰκογενειακές ρίζες εἰδησεογραφία νά παρακολουθεῖ κανείς, καί κυρίως διαπιστώνει ὅτι τό Σχολεῖο ἔπαψε νά ἀποτε- μέ τόν σεβασμό λεῖ παιδαγωγική συνισταμένη γιά τούς ἐφή- στόν ἄνθρωπο ὡς βους. Δράσεις ὅπως π.χ. γιά τήν ἀντιμετώ- «κατ’ εἰκόνα Θεοῦ». πιση τοῦ σχολικοῦ ἐκφοβισμοῦ (bullying) καί γνώση τῆς σχολικῆς ζωῆς, μέ πληθώρα Φυσικά, οὔτε λόγος νά γίνεται γιά τά περιστατικῶν, δείχνει ὅτι τά παιδιά κουβα- προγράμματα σπουδῶν, τά διδασκόμενα λοῦν μιά ἀδικαιολόγητη ἐπιθετικότητα καί μαθήματα καί τό περιεχόμενό τους (ὡρολό- ἐχθρότητα, ἀκόμα καί πρός συνομιλήκους4. για καί ἀναλυτικά προγράμματα). Τίς ὅλες Μαθητές σχολείων ἀπό διάφορες περιο- δυσλειτουργίες δέν πρέπει ὑποχρεωτικά χές, οἱ ὁποῖοι δίνουν ραντεβοῦ σέ κάποιο νά τίς ἀποδίδουμε σέ δόλο ἤ ἀνικανότητα. σημεῖο γιά νά συγκρουσθοῦν μεταξύ τους Κάποιες ἐνέργειες ἴσως ἔχουν καί δόλο ἤ γιά λόγους πού δέν ἀντέχουν σέ κριτική, ἰδεολογικό φορτίο. Κυρίως ὅμως ὀφείλονται στήν ἀδυναμία νά σταθμισθεῖ τό «ἕν» «οὕτι- 3. Εἶναι γνωστές πολλές ἔρευνες γιά τίς αἰτίες τῆς νός ἐστι χρεία». Δέν εἶναι εὔκολο ἕνα μαζικό μαθητικῆς διαρροῆς, δηλαδή γιά τούς λόγους πού πρόγραμμα, μέ πολυδαίδαλες διακλαδώσεις, ὁδηγοῦν πολλά παιδιά στή διακοπή φοίτησης. Μέ νά δώσει τό ἀποτέλεσμα πού ὅλοι θέλουμε. ψύχραιμη ματιά, πρέπει ὅλοι νά πάρουν τό μήνυμά Δέν μπορεῖ ὁ «φοῦρνος» παιδεία, νά βγά- τους καί νά ἀναθεωρήσουν τήν ὅλη στάση τους. ζει τόν καπνό (τά ἀποτελέσματά της) πρός 4. Εἰδικά αὐτά τά πραγματικά γεγονότα, ἀποδεικνύ- ουν μέ τόν πιό περίτρανο τρόπο, ὅτι τό πρόβλημα δέν βρισκόταν στό «χάσμα τῶν γενεῶν», τό ὁποῖο ὑπῆρχε καί θά ὑπάρχει ἐξ ἀντικειμένου, ἀλλά ἀπο- τελεῖ ἀδιάψευστο μάρτυρα τοῦ τρόπου ζωῆς στόν ὁποῖο ἔχουν ἐθισθεῖ ἀπό τή νηπιακή τους ἡλικία, εἴτε λόγω περιβάλλοντος, εἴτε μέ παιδικές ἐκπομπές καί σειρές, εἴτε μέ παιχνίδια κ.λπ. τά ὁποῖα ἔχουν ἐπιβάλλει τήν ἀντίληψη ὅτι ἡ ἐπιθετικότητα δέν εἶναι πρόβλημα, ἀλλά κάτι σύνηθες, ἀποδεκτό ἐνίοτε δέ καί ἐπιβεβλημένο. 115

τήν κατεύθυνση πού κάθε ἐνδιαφερόμενος ὅμως ἡ υπερευαισθησία μερικῶν, πού ἀντι- ἐπιθυμεῖ. θέτως μέ τίς παραπάνω ἐπισημάνσεις, ἐπι- κεντρώνονται σέ δράσεις πού δέν ἀφοροῦν Ὁ πλατυασμός γιά τό ἀνωτέρω θέμα τόν καθένα μας ἄμεσα, ἀντιθέτως δείχνουν ὀφείλεται στό νά καταδείξει ποιές εἶναι τήν ἐνοχή τῶν ἄλλων. οἱ στοχεύσεις ὅλων τῶν εὐαίσθητων πού νοιάζονται γιά τόν κόσμο πού κληροδο- Θά ἦταν ἐνδιαφέρον νά ξεκινήσουν οἱ τοῦμε στά παιδιά μας. Ἄν κρίνουμε ἀπό δράσεις ἀπό ἐμᾶς τούς ἴδιους. Ἀντί νά λέμε τήν ἐγχώρια πραγματικότητα, τό πρᾶγμα ἀορίστως καί γενικά νά μή μολύνω καί κραυγάζει ἀπό μόνο του. Προγράμματα πού ρυπαίνω γιά νά ζήσουν καλύτερα τά παι- ἐνδιαφέρονται μόνο γιά τήν γνώση καί τήν διά μου, νά στραφῶ πρῶτα στό δικό μου φυσική ἐπιστήμη, περιθωριοποίηση τοῦ πρόγραμμα καί στόν δικό μου τρόπο ζωῆς γεγονότος τῆς πίστεως, τῆς μεταφυσικῆς γιά νά ἐξασφαλίσω καλύτερες συνθῆκες6. καί τῶν σχετικῶν μ’ αὐτήν ἑνοτήτων σέ Ξεκινώντας ἀπό τό σύνδεσμο μέ τήν οἰκο- διάφορες ἐπιστῆμες, ὑμνολογία πρός τόν γένεια. Ποιό τό ὄφελος νά ἀγωνίζομαι γιά ἄνθρωπο τῆς ὕλης, ἀπολυτοποίηση τοῦ καλύτερο περιβάλλον γιά τά παιδιά, ὅταν φυσικοῦ κόσμου, δράσεις στό σχολεῖο μέ περισσότερες ἀπό 1 στίς 4 οἰκογένειες στή στόχευση στήν ἄ-φυλη κατανόηση τοῦ χώρα μας εἶναι ἐπισήμως διαζευγμένη. Τά ἀνθρώπου, τήν ἀπαξίωση θεσμῶν ὅπως ὁ παιδιά πῶς ζοῦν; ποιός τά σκέπτεται; πῶς γάμος κ.ἄ. Εἶναι ὅλα τά ἀνωτέρω ἀρνητικά; εἶναι ὁ ψυχικός τους κόσμος; πῶς δικαι- Ἡ κατάσταση πού βιώνουμε τίς τελευταῖες ολογεῖ τόν ἑαυτό του ὁ γονέας πού βλέπει δεκαετίες, δίνει τήν ἀπάντηση. Φυσικά, δέν μιά φορά τήν ἑβδομάδα (ἴσως καί ἀργό- εἶναι ὅλα ἀρνητικά, ὅπως λόγου χάρι ἡ με- τερα) τό ἤ τά παιδιά του καί τοῦ στερεῖ τό λέτη τοῦ φυσικοῦ κόσμου ἤ οἱ ὠφέλειες ἀπό πιό βασικό πρόσωπο καί παράγοντα τῆς τήν ἀξιοποίηση τεχνολογικῶν δυνατοτήτων, ζωῆς του, ἀκόμα καί ἀπό τόν ἀέρα θά ἔλεγε ἀλλά ἡ ἐπίγευση μέ τήν προβολή τῶν ἄλλων, κάποιος, πού εἶναι ἡ γονεϊκή παρουσία; Ἤ ἀφήνουν ἀρνητικό πρόσημο. ὅπως βλέπουμε σήμερα, μιά ὑπερφροντίδα γιά τά κατοικίδια καί ἕνα ἀδικαιολόγητο Βέβαια, δέν ἰσχυρίζεται κανείς ὅτι ἔχει κυνηγητό γιά ἀκόμα περισσότερη ἐργα- βάση ἡ ἄποψη πώς ἡ προστασία τοῦ περι- σία –ὅταν αὐτή δέν εἶναι ἐκ τῆς φύσεώς βάλλοντος θά μᾶς ἀπασχολήσει ὅταν λύσου- της ὑποχρεωτική– πού ἀναγκαστικά συ- με ὅλα τά ἄλλα προβλήματα5. Προβληματίζει νοδεύονται ἀπό ἀδιαφορία γιά τά παιδιά. Δέν λέμε πώς δέν ὑπάρχει ἀγάπη, ἀλλά τό 5. Στό σημεῖο αὐτό νά λάβουμε σοβαρά ὑπόψη τήν πρωτοβουλία τοῦ Οἰκ. Πατριάρχου κ. Βαρθολομαίου, 10), τ. 506 (σελ. 6), τ. 547 (σελ. 3), 548 (σελ. 2) κ.ἄ., ὁ ὁποῖος ἔχει ἀναλάβει σημαντικές δράσεις καί πρω- καθώς καί στό: πρωτ/ρος Καποδίστριας Παναγιώτης, τοβουλίες, καί τυγχάνει τῆς παγκοσμίου ἀποδοχῆς Ὁ Οἰκουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαῖος ἐκφραστής καί διαθρησκειακά ἡ πρωτοβουλία του αὐτή, εἴτε μέ τοῦ Ὀρθοδόξου θεολογικοῦ λόγου γιά τό περιβάλλον, τά συνέδρια καί τίς ἡμερίδες, εἴτε μέ στοχευμένες Μορφωτικό Κέντρο Λόγου Ἀληθῶς, Ζάκυνθος 2014. παρεμβάσεις γιά εὐαισθητοποίηση τῆς παγκόσμιας 6. Ἀπορεῖ κάθε καλόπιστος παρατηρητής βλέποντας κοινότητας γιά τήν προστασία τοῦ περιβάλλοντος, πολλές δράσεις γιά τό περιβάλλον, πῶς εἶναι δυνα- μέ τήν βασική προϋπόθεση πού καί ὁ ἴδιος ἀπό τόν νά μήν κατεβαίνουμε σχεδόν ποτέ ἀπό τό Ι.Χ. τήν ἀρχή εἶχε θέσει, ὡς ὀφειλόμενο σεβασμό στόν μας, νά πηγαίνουμε τά παιδιά μας στό σχολεῖο μέ Δημιουργό. Γι’ αὐτό δέν εἶναι ἄνευ σημασίας, τό αὐτό, νά θέλουμε ὅλη μέρα κάμποσους ὑπολογιστές ὅτι ἔχει ἀποδοθεῖ στόν Παναγιώτατο Οἰκ. Πατρι- καί συσκευές στό σπίτι σέ λειτουργία –συσκευές άρχη ὁ χαρακτηρισμός «πράσινος Πατριάρχης» γιά ἐνεργοβόρες– νά θέλουμε συνεχῶς νέα τεχνολογι- νά ἐπισημανθεῖ ἡ σπουδαία συνεισφορά του στόν κά προϊόντα, πού δημιουργοῦν τίς συνέπειες πού ἀγώνα γιά τό περιβάλλον. Ὁ ἐνδιαφερόμενος, μπορεῖ θέλουμε νά περιορίσουμε (!), καί ταυτόχρονα νά εὐρύτερα νά πληροφορηθεῖ γιά τό θέμα ἀπό τήν ἐπί- μιλοῦμε γιά ρύπανση. σημη ἱστοσελίδα τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου. Ἐπιπλέον, περιοδικό Ἐπίσκεψις (Γενεύη) τ. 481 (σελ. 116

παιδί δέν νοιάζεται γιά τῆς «ἀνοιχτῆς» τηλεόρασης. Ποιά παιδιά ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ - ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2021 τίς παροχές μόνο. Εἶναι καί ἔφηβοι ἀλήθεια, κοιμοῦνται πρίν τίς μάλιστα πολύ σημαντι- 22:00 πού ἀποτελεῖ τό ὅριο γιά νά προβάλ- κό, ὅτι αὐτή ἡ ἰσορρο- λονται ἀκατάλληλες σειρές καί ταινίες; Ἤ πημένη κατανομή χρό- ποιό παιδί πού ἔχει στό δωμάτιό του τηλε- νου καί ἐνδιαφέροντος, όραση ἤ σύνδεση στό διαδίκτυο θά λάβει ὁδήγησε πρίν χρόνια σέ ὑπόψη του τήν ἡλικιακή προειδοποίηση στοχευμένη καμπάνια γιά τήν καταλληλότητα; Αὐτές τέθηκαν γιά στήν Εὐρώπη. Στή Γερ- νά λαμβάνουν μέτρα οἱ γονεῖς. Ὅταν ὅμως μανία μάλιστα πού τό αὐτοί δέν ἔχουν ἄμεση ἐπαφή μέ τά παιδιά κίνημα τῆς ζωοφιλίας τους τί γίνεται; Γιά ὅλα αὐτά ὅμως σιωπή. εἶχε προβληματίσει παι- Ἔχει ἀμβλυνθεῖ τό κριτήριο. Ἠθοποιοί πού δαγωγούς καί κοινωνι- συμμετέχουν σέ ὅλη αὐτή τή βιομηχανία ολόγους, ἡ δράση αὐτή τοῦ θεάματος, κόπτονται γιά τά πλαστικά προβλήθηκε μέ ἰδιαίτε- καί τό λιώσιμο τῶν πάγων. Καί συμβαίνει ρο τρόπο πού σόκαρε τό κωμικό, νά ὑπάρχει σήμανση γιά ἡλικία ὅσους τήν εἶδαν. Στίς π.χ. ἄνω τῶν 16 ἐτῶν, καί στή σειρά νά λαμ- φωτογραφίες φαίνεται βάνουν μέρος μικρά παιδιά. Ὁ ἀντίλογος ὅτι μέ σαφήνεια τό μήνημα στίς ἀκατάλληλες σκηνές δέν συμμετέχουν πού ἤθελαν οἱ ἐμπνευ- εἶναι ἐκτός κριτικῆς, γιατί μόνο καί ἐκ περι- στές νά ἐκπέμψουν. εργείας θά καταστεῖ θεατής, εἴτε διά ζώσης, εἴτε βλέποντας τή σειρά στό σπίτι του. Ἡ Δηλαδή, «τά παιδιά χρειάζονται πε- ὑποκρισία λοιπόν σέ ὅλο της τό μεγαλεῖο. ρισσότερη ἀγάπη ἀπό κάθε κατοικίδιο, γι’ αυτό (ἀφιερῶστε) περισσότερο χρόνο γιά *** τά παιδιά». Ἀφοῦ προσεγγίσαμε σέ ἀδρές γραμμές τό τί συμβαίνει, ἴσως συμπερασματικά Ἀνάλογη καί ἡ στηλίτευση τῆς ὑπερερ- γασίας μέ τήν ἀνάλογη θεματική γιά «πε- ρισσότερο χρόνο στά παιδιά πού ἀξίζουν περισσότερη ἀπό τήν (μαύρη-ἀδήλωτη) ἐργασία». Τρίτο περιβάλλον, τά Μ.Μ.Ε. Πλήν τῶν πλαστικῶν ἀλλά καί τῆς ἀτμοσφαιρικῆς ρύπανσης, ποιός τολμᾶ νά ἀναφέρει ὅτι ἡ ρύπανση ἀπό τά Μ.Μ.Ε. καί τό διαδίκτυο εἶναι ἀπειλή; Ἐλάχιστοι. Ἀγώνας ἀπό τή μιά γιά τό ἀσφαλές διαδίκτυο, ἀλλά κάθε μέρα οἱ εἰδικοί ἀνακαλύπτουν νέες δυνατότη- τες γιά νά ἐκμαυλίζουν τά παιδιά7. Χλιαρές ἀντιδράσεις, ἀκόμα καί σέ προγράμματα 7. Εἶναι γνωστό, ὅτι ἡ Πολιτεία ἔχει μηχανισμούς πού παρακολουθεῖ τίς ἀκραῖες καταστάσεις. Ἀλλά ὁ κα- θένας μπορεῖ νά βγάλει τά συμπεράσματά του γιά τό τί ἡ πολιτεία θέλει καί μπορεῖ νά ἐλέγξει καί μέχρι ποιοῦ βαθμοῦ. Τό θέμα ἐπαφίεται στούς γονεῖς. βλ. Παπαγεωργίου Μάκης, Παιδί καί internet, Ἐν πλῷ, Ἀθήνα 20212. 117

ὅλοι θά μπορούσαμε νά συμφωνήσουμε ἐπέρχεται σύμφωνα μέ στά ἑξῆς: τόν γεωγραφικό χῶρο τῆς «ὕβρεως» πρός αὐτό. Ι. Κανείς δέν διαφωνεῖ μέ τόν ἀγώνα Ἄς θυμηθοῦμε ὅτι μελέ- γιά τήν προστασία τοῦ φυσικοῦ περιβάλ- τες ἔδειξαν ὅτι ἡ ὄξινη λοντος. Εἶναι ἀλήθεια ὅτι ὁ πλανήτης δέν βροχή (saurer Regen), ἀνήκει στίς δύο-τρεῖς ἐν ζωῇ γενιές. Πρέπει ὡς ἀποτέλεσμα τῆς βι- νά εἶναι καί νά διατηρηθεῖ, ὅπως ὁ Δημι- ομηχανικῆς δραστηρι- ουργός Θεός τόν δημιούργησε μέ τόν λόγο ότητας στή Γερμανία, Του. Ὅπως ὁ Μωυσῆς λέγει ὅτι ὅλα ἦταν δέν ἔπληττε τόσο τήν «καλά λίαν»8, ἔτσι πρέπει νά μείνουν καί ἴδια, ὅσο γειτονικές γιά τίς ἐπερχόμενες γενιές. χῶρες. Οἱ πυρκαγιές τῶν δασῶν δέν συνέ- βησαν στούς πόλους, ἀλλά στίς χῶρες πέριξ τῆς ζώνης τοῦ ἰσημερι- νοῦ καί τῶν τροπικῶν. Ἔπληξαν ὅμως ὅλη τήν ἀτμόσφαιρα ἀδιακρίτως καί οἱ πάγοι στούς πό- λους «πλήρωσαν» χωρίς νά «φταῖνε» μέ τό λιώσιμο τήν ὑπερθέρ- μανση καί τή μόλυνση τοῦ πλανήτη, ἤ τά πλημμυρικά φαινόμενα ἄλλες ἄσχετες πε- ριοχές. Ἀνάλογα λοιπόν, ἡ ἀδιαφορία μας γιά τήν ὁλόπλευρη ἀνάπτυξη τῶν παιδιῶν, ἡ ἐξασφάλιση σταθερῶν καταστάσεων, ἡ ἀδιαφορία γιά τό κάθε λογῆς καί εἴδους ρυ- παρό καί ἀκατάλληλο περιβάλλον στό ὁποῖο ἀναπτύσσονται τά παιδιά, δέν γνωρίζουμε πού θά «χτυπήσει»καί πότε θά δείξει τίς ἐπερχόμενες διαταραχές. ΙΙ. Μέ ὅσο σεβασμό ἀντιμετωπίζονται IV. Ἡ διάχυση τῆς ὁποιασδήποτε ζημί- οἱ ἀνηχυχοῦντες γιά τό φυσικό περιβάλλον, ας, μπορεῖ κάποιους νά μήν τούς ἀπασχο- θά θέλαμε μέ τόσο καί ἀνάλογο σεβασμό λεῖ. Λ.χ. κάτοικοι ὀρεινῶν ἤ ἠπειρωτικῶν νά ἀκούγονται καί νά λαμβάνονται ὑπόψη, περιοχῶν νά στέκονται ἀδιάφοροι στό ἄν ὅσοι ἀγωνίζονται γιά τήν ὑγεία καί φυσική ρυπαίνονται οἱ θάλασσες ἀπό πλαστικά, λειτουργία τῶν ἄλλων περιβαλλόντων τοῦ ἤ ἀν ἁλιεύονται ψάρια μέ κατάλοιπα πλα- παιδιοῦ. στικῶν στά σπλάχνα τους, καθώς βρίσκο- νται μακριά ἀπό τό πρόβλημα. Αὐτό δέν ΙΙΙ. Πρέπει, κατά τό παράδειγμα τοῦ δικαιώνει τήν ἀδιαφορία τους. Χρέος ὅλων φυσικοῦ περιβάλλοντος, νά λαμβάνουμε καί κυρίως τῶν πιστῶν καί ἐμπνευσμένων ὑπόψη, ὅτι ἡ διατάραξη τῆς ἁρμονίας δέν ἐκπαιδευτικῶν, εἶναι νά πείσουν ὅλους, ὅτι ὑπάρχει ἐκτός ἀπό τήν συλλογική καί ἡ ἀτο- 8. Γεν. 1,31 μική εὐθύνη γιά τήν διαφύλαξη τῆς δημι- 118

ουργίας. Ἀναλόγως καί γιά τά περιβάλλοντα Ὁ Κύριος εἶχε δώσει μιά κοφτή ἀπάντη- ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ - ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2021 πού σχετίζονται μέ τό παιδί, πρέπει ὅλοι νά ση γιά νά ἀπαντήσει στά ψευτοδιλήμματα δίνουμε τόν ἀγώνα μας γιά νά ἀναπτυχθοῦν τῶν γραμματέων καί φαρισαίων. «Ταῦτα φυσιολογικά τά παιδιά, μέ σωστή παιδεία, ἔδει ποιῆσαι, κακεῖνα μή ἀφιέναι»9. Καί σή- μέ ἀνοιχτούς ὁρίζοντες, μέ τίς παραδόσεις μερα ὁ λόγος αὐτός πρέπει νά ἀπευθυνθεῖ μας, τίς οἰκογενειακές ρίζες καί κυρίως μέ σέ ὅλους ἐκείνους πού μονομερῶς κόπτο- τόν σεβασμό στόν ἄνθρωπο ὡς «κατ’ εἰκόνα νται γιά τό περιβάλλον καί τό μέλλον τῶν Θεοῦ». παιδιῶν μας. V. Ἡ διαταραχή τῆς ἰσορροπίας, ἐκτός «Ἀγαπητοί, καί αὐτό πρέπει νά κάνε- τῶν ἀπροβλέπτων συνεπειῶν ὡς πρός τε, ἀλλά καί τά ὑπόλοιπα δέν ἐπιτρέπεται τό χῶρο, ἔχει ὡς κύριο γνώρισμα καί τό νά τά παραβλέπετε». Γιατί τά ἄλλα, εἶναι ἄγνωστο καί ἀπρόβλεπτο τοῦ χρόνου. Κα- ὅπως τά σταθερά παγόβουνα. Δείχνουν κατ’ νείς δέν μπορεῖ νά προβλέψει πότε θά ξε- ἀναλογίαν ὡς ἀρχές, ὡς τρόπος ζωῆς, τήν σπάσει ἡ καταιγίδα πού προκαλεῖ τό ὅλο ἰσορροπία τοῦ συνολικοῦ περιβάλλοντος κοινωνικό σύστημα ὅταν ἔχει παθογένειες. χώρου, τοῦ ζωτικοῦ χώρου τῶν παιδιῶν Αὐτό δέν εἶναι τωρινό, ἀλλά ἡ ἀδιαφορία μας. Δείχνουν ὅτι οἱ οἰκογενειακοί δεσμοί, τῶν ἰθυνόντων δείχνει πώς πιστεύουν ὅτι εἶναι ὅ,τι ἀκριβῶς εἶναι καί τά παγόβουνα αὐτό θά γίνει σέ κάποιο μακρινό μέλλον. πού δείχνουν τήν φυσιολογική πορεία τοῦ Διαψεύδονται ὅμως στήν πράξη. Μάρτυ- κλίματος πού εἶναι ἀναγκαῖο γιά τήν πο- ρας γι’ αὐτό, οἱ ἀκραῖες καταστάσεις πού ρεία τῆς ὑλικῆς ἀνθρώπινης ὕπαρξης καί ζοῦμε. Ἐγκληματικότητα καί παραβατι- ζωῆς. Εἶναι ὅπως τά πεντακάθαρα ὠκεάνεια κότητα σέ ἡλικία, ποικιλομορφία, σέ θε- ὕδατα, μέ ἀγνότητα καί καθαρότητα, χω- ματική ἔκταση πού πρίν λίγα χρόνια δέν ρίς ρυπογόνες καί ἐπικίνδυνες καί κυρίως θά τήν φανταζόμαστε, ἔρχεται ὡς καρπός ἀδιάλυτες ἤ ἀδιάσπαστες ἑνώσεις ὅπως τά αὐτῆς τῆς μεθοδευμένης προσπάθειας νά πλαστικά, πού ἐξασφαλίζουν τήν φυσιολογι- διαλυθοῦν τά σταθερά περιβάλλοντα τῶν κή πορεία ζωῆς ὄχι μόνο τῆς ἄλογης φύσης, παιδιῶν καί ἐφήβων. ἀλλά κυρίως τήν ἀσφαλή καί ἀπρόσκοπτη ἀνάπτυξη τῆς νέας γενιᾶς, γιά νά τήν πα- Ὁ κόσμος μας ἔχει γίνει πολύπλοκος. ραδώσει ὡς σκυταλοδρόμος στήν ἑπόμενη. Νέα δεδομένα ἔχουν διαμορφώσει μιά νέα κατάσταση καί ἔχουν «ἐπιταχύνει» τόν Ὄχι λοιπόν σέ κάθε εἴδους μολυντή τοῦ χρόνο τόσο, πού δέν εἶναι εὔκολο νά τόν φυσικοῦ καί πνευματικοῦ περιβάλλοντος. ἀφομοιώσει κυρίως ἡ νέα γενιά. Μπορεῖ Τό πρόβλημα δέν εἶναι μόνο στά πλα- νά μᾶς δίνει τήν ἐντύπωση ὅτι –λόγω τοῦ στικά καί στό φαινόμενο τοῦ θερμο- χειρισμοῦ τῶν νέων ἠλεκτρονικῶν κυρί- κηπίου. ως μέσων– εἶναι μπροστά, ὅμως ἐλλείψει παιδείας δέν ἀξιολογεῖ σωστά τά δεδομένα τῆς ἐποχῆς. Λείπει τό βαθύτερο κριτήριο ἀξιολόγησης –ἠθικῆς καί φιλοσοφίας– γιά νά μπορεῖ νά κάνει ὀρθές ἐπιλογές. *** 9. Μτ. 23,23 119

ΠΑΙΔΕΙΑ – Μια ξεχασμένη λέξη Τοῦ κ. Ἀλεξάνδρου Κακαβούλη, Καθηγητῆ Παν/μίου Παρατηρεῖται τόν τελευ- καί θά θέσουµε ὑπόψιν στούς νεότερους, ταῖο καιρό, στίς συζητήσεις τῶν τό τρίτοµο κλασσικό καί πάντοτε ἐπίκαιρο ἔργο τοῦ παγκοσµίως γνωστοῦ Γερµανοῦ ἀρµοδίων, ἐπίσηµες καί µή, νά ἀναφέρε- φιλολόγου-ἑλληνιστῆ, καθηγητῆ τοῦ Πανε- ται πολύ λίγο ἤ καθόλου ἡ λέξη Παιδεία. πιστηµίου τοῦ Harvard, Werner Jaeger µέ Φαίνεται ὅτι µέσα στό ρεῦµα τῆς κακῶς τόν τίτλο «Παιδεία, ἡ µόρφωσις τοῦ Ἕλληνος νοούµενης προόδου, ξεχάσαµε αὐτά πού Ἀνθρώπου». Ἐκδόθηκε γιά πρώτη φορά τό ἀποτελοῦν τούς ἀκρογωνιαίους λίθους 1933 στό Βερολίνο καί µεταφράστηκε ἔκτο- τοῦ ἀνθρώπινου πολιτισµοῦ, τῆς ἱστορίας τε σέ πολλές γλῶσσες καί στήν ἑλληνική τό τοῦ πνεύµατος καί τῆς πεµπτουσίας τῆς 1968 ἀπό τόν παιδαγωγό Γεώργιο Βέρροιο. ἀγωγῆς καί τῆς ἐκπαίδευσης. Βέβαια, ἡ µή Ὁ Jaeger ἐρεύνησε σέ βάθος τούς ἀρχαίους συχνή ἀναφορά τῆς παιδείας, δέν σηµαίνει Ἕλληνες ποιητές καί συγγραφεῖς καί τούς ὁπωσδήποτε ἄγνοια ἤ ἀπόρριψη τῆς ἀξίας µεγάλους Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας καί ἀνέ- καί τοῦ σκοποῦ της. Ἀλλοίµονο! Μᾶλλον δειξε τόν θησαυρό τῆς σοφίας τους καί τίς οἱ πιό πολλοί, τήν ταυτίζουν κακῶς µέ τή κλασσικές καί διαχρονικές ἰδέες τους γιά λέξη ἐκπαίδευση καί τείνουν νά τήν ἀντι- τήν παιδεία. «Ὑπῆρξε ὁ κράτιστος κλασσικός καταστήσουν ἀπό τή λέξη αὐτή. Δέν εἶναι φιλόλογος τῆς ἐποχῆς µας καί ὁ γονιµότερος καθόλου ἴδιες. ἐρευνητής τοῦ πνεύµατος τῆς ἑλληνικῆς κλασ- σικῆς ἀρχαιότητος» (κατά τόν Ἰ. Θεοδωρακό- Ἡ παιδεία εἶναι µία ἔννοια τόσο περι- πουλο). «Εἶναι πρό παντός ὅπλον ἀνεκτιµήτου εκτική καί τόσο σηµαντική, πού σηκώνει ἰσχύος δι’ ἐκεῖνον ὁ ὁποῖος ἀγωνίζεται τόν κα- τό βάρος τόσων αἰώνων, ἀπό τόν Ὅµηρο λόν ἀγώνα τῆς διασώσεως τοῦ πνευµατικοῦ καί µέχρι ὅλων µεγάλων διανοητῶν τοῦ πολιτισµοῦ» (Ἀ. Τσιριντάνης). Ἔχει γίνει κόσµου. Ἔχει τόση σηµασία γιά τήν µόρφω- βιβλίο ἀναφορᾶς ἀκόµα καί σήµερα. ση τοῦ ἀνθρώπου καί τήν ἐκπαίδευση τῶν γενεῶν, πού δέν µπορεῖ νά ξεχασθεῖ ποτέ ἤ Τί σημαίνει παιδεία; νά ἀντικατασταθεῖ ἀπό ἄλλη λέξη, τουλά- χιστον ἀπό ἐµᾶς τούς νεότερους Ἕλληνες. Γιά ἐκεῖνον πού ἀσκεῖ τήν παιδεία, Εἶναι ὅ,τι ἀνώτερο καί οὐσιωδέστερο µπο- σηµαίνει ὅτι ὁ ἴδιος εἶναι ἐµποτισµένος ρεῖ νά φθάσει ἡ ἐργασία καί ἡ ἐπεξεργασία ἀπό τό πνεῦµα τῆς παιδείας, καί αὐτό κάθε διδακτικοῦ ἀντικειµένου, καί κάθε εἶναι ἔκδηλο στήν ὅλη τήν πολιτεία καί µόχθου τοῦ ἐκπαιδευτικοῦ. Πάντως, δέν ζωή του. Διακατέχεται ἀπό ὅλες τίς ἀξίες νοεῖται Ὑπουργός τῆς Παιδείας, στέλεχος τῆς παιδείας τῆς ὁποίας εἶναι φορέας καί τῆς ἐκπαίδευσης, νηπιαγωγός, δάσκαλος, τίς ὁποῖες καλεῖται νά ἀκτινοβολεῖ στό πε- καθηγητής καί καθένας πού ἐµπλέκεται στό ριβάλλον του καί νά τίς µεταγγίζει στούς ἔργο τῆς ἀγωγῆς, πού νά µή ἐµπνέεται ἀπό τήν ἀξία καί τό σκοπό τῆς παιδείας. Θά ὑπενθυµίσουµε στούς παλαιότερους 120

µαθητές. Νά εἶναι ὥριµος σωµατικά, ψυ- τῆς παιδείας πού µεταδίδει. Ἡ σηµερινή ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ - ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2021 χικά, καί πνευµατικά, καί νά σέβεται τίς τεχνολογία τῆς ἐξ ἀποστάσεως διδασκαλίας ἠθικές, θρησκευτικές καί κοινωνικές ἀρχές µπορεῖ νά εἶναι ἀπαραίτητη σέ ὁρισµένες καί ἀξίες τοῦ τόπου του. Νά εἶναι ἀπό κάθε περιπτώσεις, ποτέ ὅµως δέν θά ἀντικατα- ἄποψη καλλιεργηµένος, στήν εὐσυνειδησία, στήσει τήν ἐξ ἐπαφῆς ζωντανή ἐπικοινωνία στήν ἀνιδιοτέλεια, καί στήν ἀφοσίωση στό δασκάλου καί µαθητῆ. Ἀφαιρεῖ τήν παιδεία καθῆκον. ἀπό τήν διδασκαλία. Ὅταν ἀσκεῖ παιδεία στούς µαθητές, µέ Παιδεία μέσα τό πρότυπο τῆς προσωπικότητάς του, τά ἀπό κάθε μάθημα µέσα πού χρησιµοποιεῖ, τή µεθοδική διδα- σκαλία καί τήν παιδαγωγική του στάση, τά Ἡ παιδεία µεταγγίζεται µέσα ἀπό τή ὅλη ἐπιλεγµένα καί ἑλκυστικά σχολικά βιβλία σχολική ζωή, ἀπό τήν ἀγωγή τῆς ἀρετῆς καί τά πολλά ἐποπτικά µέσα πού διαθέτει, τῆς ἀγάπης, τῆς συγγνώµης, τῆς ἀλληλεγ- διεισδύει στό ψυχικό κόσµο τοῦ νηπίου, τοῦ γύης, τῆς εὐγένειας, τῆς ταπείνωσης, τῆς παιδιοῦ καί τοῦ ἐφήβου. Ἐκεῖ συντελεῖται ὑποµονῆς, τῆς αὐτοθυσίας. Μεταγγίζεται ἀρχικά, ἡ ἀφανής ἐπίδρασή του στίς ψυχές ἀκόµα καί ἀπό κάθε ὥρα διδασκαλίας στό τῶν µαθητῶν καί στή συνέχεια φανερώνο- σχολεῖο. Τό κάθε µάθηµα τοῦ ἀναλυτικοῦ νται κάποια ἀποτελέσµατα τῆς παιδείας προγράµµατος πού διδάσκεται, ἔχει ἐπιλε- πού ἀσκήθηκε. Ἀνάπτυξη σωµατική καί γεῖ µέ κριτήριο τήν παιδαγωγική του ἀξία, ψυχική, µάθηση γνώσεων καί δεξιοτήτων, τήν ἄµεση ἐφαρµογή του καί τή γενικότε- ἀλλαγή τρόπων καί συµπεριφορᾶς, ἀπό- ρη χρησιµότητά του. Ἀναζητεῖται ἀπό τόν κτηση ἀρχῶν καί ἀξιῶν, ὠριµότητα γιά κάθε ἐκπαιδευτικό, τό βαθύτερο παιδευτικό τό παρόν καί προοπτική γιά τό µέλλον. νόηµα πού περιέχει τό κάθε ἀντικείµενο Αὐτά ὅλα σηµαίνουν βαθιά ἀλλαγή ἤ καί διδασκαλίας. Παιδεία τῆς γλώσσας, παι- µεταµόρφωση στήν προσωπικότητα τοῦ ὁποιουδήποτε µαθητῆ καί εἶναι ἀποτέλεσµα τῆς παιδείας πού διαθέτει ὁ δάσκαλος καί Ἀγαπητοί ἀναγνῶστες, Ὑπενθυμίζουμε ὅτι: 1. Τ ό 2021, μέ τή χάρη τοῦ Θεοῦ, θά ἐκδοθοῦν τά τεύχη: Ἰανουάριος-Φεβρουάριος- Μάρτιος (637), Ἀπρίλιος, Μάϊος, Ἰούνιος (638), Ἰούλιος, Αὔγουστος (639), Σεπτέμ- βριος, Ὀκτώβριος (640), Νοέμβριος, Δεκέμβριος (641). 2. Λ όγω τῶν ταχυδρομικῶν τελῶν, ζητοῦμε τήν κατανόησή σας, γιά τήν ἀναπροσαρ- μογή τῆς τιμῆς τῆς συνδρομῆς. Ἔτσι, γιά τό ἐσωτερικό ἡ ἐτήσια συνδρομή ὁρίζεται στά 15€, γιά τήν Κύπρο στά 20€, καί γιά τό ἐξωτερικό στά 30€. 3. Ὅσοι ἐκ τῶν συνδρομητῶν εἶχαν καταβάλει συνδρομή γιά τό 2020 –ἔτος πού δέν ἐκδόθηκε τεῦχος– τό ποσό θά πιστωθεῖ γιά τό 2021. 4. Ἡ καταβολή συνδρομῶν μέσω e-banking, παρακαλοῦμε νά συνοδεύεται ὑποχρεωτι- κά ἀπό τό ὄνομα τοῦ καταθέτη, καί εἰ δυνατόν νά ἐνημερώνεται ἡ Γραμματεία τοῦ περιοδικοῦ μας μέσω ἠλεκτρονικοῦ μηνύματος στό [email protected]. Ἐκ τῆς διευθύνσεως 121

δεία τῆς λογοτεχνίας, παιδεία τῆς ἱστορίας, µορφωτικοῦ του ἐπιπέδου καί τῆς ποιότη- παιδεία τῶν θρησκευτικῶν, παιδεία τῶν τας ζωῆς του. Στήν καλύτερη περίπτωση, φυσικῶν κ.λπ. Κατά τήν ἐπεξεργασία του ὁ ἡ παιδεία ἀναφέρεται στό µοναδικό καί διδάσκων προχωρεῖ στίς διαβαθµίσεις τοῦ οὐσιῶδες πού ὑπάρχει σέ κάθε ἀνθρώπινο περιεχοµένου του πού εἶναι ἡ ἁπλή πλη- πρόσωπο, στήν ψυχοσωµατική του ὕπαρξη, ροφορία, ἡ βαθιά γνώση καί ἡ πεµπτουσία στήν ἰδιοσυγκρασία του, στή ζωή του, στά τῆς παιδευτικῆς του ἀξίας. Καί τά τρία αὐτά ἔργα του καί στή συµπεριφορά του. Συγχρό- βήµατα διαφέρουν ἀπό µάθηµα σέ µάθηµα. νως ἐνδιαφέρεται καί γιά τόν ἀνθρώπινο Διαφέρουν στόν τρόπο προσέγγισης τοῦ πόνο, τά ὑπαρξιακά προβλήµατα, τίς πα- ἀντικειµένου, στίς γνώσεις πού ἀφοµοιώ- ρατεταµένες δοκιµασίες καί τίς ἀφόρητες νονται καί στήν παιδευτική ἐπίδραση πού καταστάσεις πού ζεῖ. δέχεται ὁ µαθητής. Στίς στέρεες γνώσεις καί στήν παιδευτική ἐπίδραση συνοψίζεται τό Ἡ παιδεία δηλώνει ὅ,τι πιό ὑψηλό µπο- ὅλο ἔργο τῆς παιδείας. ρεῖ νά κατορθώσει ὁ ἄνθρωπος, µέ τήν ἀνα- τροφή, τήν ἀγωγή καί τήν ἐκπαίδευση. Νά Οἱ σκοποί τῆς παιδείας ἀναπτύξει τίς νοητικές του δυνάµεις, τόν συναισθηµατικό του πλοῦτο, τίς αἰσθητικές, Ἄν καί σέ κάθε χώρα καί σέ κάθε ἐποχή τίς κοινωνικές, τίς ἠθικές καί τίς πνευµα- οἱ σκοποί τῆς παιδείας εἶναι διαφορετικοί, τικές ἀξίες. διαπιστώνεται ὅτι ὅλοι στόν πυρήνα τους, θέτουν τόν ἄνθρωπο καί τήν ἀνύψωση τοῦ Οἱ σκοποί τῆς παιδείας µας, κατα- γράφονται κάθε φορά στό Συνταγµα τοῦ Κράτους συνοπτικά, καί στούς ἐκπαιδευ- τικούς νόµους ἀναλυτικά, ὅταν γίνεται µε- 122

γάλη µεταρρύθµιση µετά ἀπό τήν ἐκλογή πού ἀφοµοιώνονται µέ τά διδασκόµενα µα- ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ - ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2021 νέας κυβέρνησης. Ἔτσι ἔχουµε τή σχετική θήµατα, δέν καλλιεργοῦν ἀπό µόνες τους νοµοθεσία ἀπό τό 1982, ἡ ὁποία ἀποβλέπει τούς σκοπούς πού ἐπιδιώκουν, ἄν δέν γίνει στήν «ἠθική καί πνευµατική συνείδηση τῶν περαιτέρω βαθύτερη ἐπεξεργασία τους µέ Ἑλλήνων», στήν «ὁλόπλευρη, ἁρµονική καί βάση τά ἀξιολογικά στοιχεῖα πού περιέχουν. ἰσόρροπη ἀνάπτυξη τῶν διανοητικῶν καί ψυ- χοσωµατικῶν δυνάµεων τῶν µαθητῶν», στή Ἡ ἀνθρώπινη πράξη, ἡ διαπροσωπική «µόρφωση τοῦ ἐλεύθερου, τοῦ ὑπεύθυνου καί σχέση, τό γλωσσικό φαινόµενο, τό λογο- δηµοκρατικοῦ πολίτη». Στίς ἐπιδιώξεις τῆς τεχνικό κείµενο, τό ἱστορικό γεγονός, τό παιδείας περιλαµβάνονται ἀκόµα «ἡ ἀγάπη µαθηµατικό θεώρηµα, ὁ φυσικός νόµος, πρός τόν συνάνθρωπο, τή ζωή καί τή φύση», «ἡ ἡ καλλιτεχνική δηµιουργία, ἠθική ἀρχή, ἡ πίστη πρός τά γνήσια στοιχεῖα τῆς ὀρθόδοξης θρησκευτική ἀλήθεια, ἡ µεταφυσική πίστη, χριστιανικῆς παράδοσης», «ἡ συνειδητοποί- ἡ λατρευτική πράξη, ἡ µετοχή στά µυστήρια ηση τῆς βαθύτερης σηµασίας τοῦ ὀρθοδόξου τῆς Ἐκκλησίας, δέν διδάσκονται καί δέν χριστιανικοῦ ἤθους». Καί ἀκόµη «ἡ κριτική µαθαίνονται ὡς ἁπλές γνώσεις. Δέν ἀπο- καί ἡ δηµιουργική σκέψη», ἡ αἰσθητική καλ- στηθίζονται µόνο καί µόνο γιά νά ἀποδο- λιέργεια, «ἡ ἀπόκτηση αὐτογνωσίας», «ἡ δηµι- θοῦν σέ κάποια ἐξέταση. Προσλαµβάνονται ουργία διαπροσωπικῶν σχέσεων», «ἡ φιλία καί καί ἀφοµοιώνονται ὡς κάτι σηµαντικό σέ ἡ συνεργασία», «ἡ καλλιέργεια τοῦ ἀθλητικοῦ ὅλο το βάθος καί τόν πλοῦτο τῶν νοηµάτων πνεύµατος», «ἡ ὑπεύθυνη ἀντιµετώπιση τῆς τους. Ἰδιαίτερα στό χῶρο τῆς Ἐκκλησίας ζωῆς» κ.λπ. Μέσα στά εἰσαγωγικά ἀναφέ- «Παιδεία µετάληψις ἁγιότητος ἐστίν» (ΜPG ρονται αὐτολεξεί, οἱ σκοποί ὅπως ἀκριβῶς 63, 205) ( Ἰ. Χρυσόστοµος). ἀναγράφονται στίς διάφορες ἐκπαιδευτικές διατάξεις. Ἀνανέωση τῆς Παιδείας Ὡς βασικοί συντελεστές γιά τήν ἐπίτευ- Οἱ σκοποί τῆς παιδείας φαίνεται νά ξη τῶν σκοπῶν τῆς παιδείας, ὁρίζονται ἡ ἔχουν µείνει, ὡς ἕνα σηµεῖο, λησµονηµέ- προσωπικότητα καί ἡ ἐπιστηµονική καί νοι, µόνο ἀναγεγραµµένοι στούς νόµους παιδαγωγική µόρφωση τῶν ἐκπαιδευ- τοῦ Κράτους. Πάντως, στήν περίοδο τῆς τικῶν, ἡ δηµιουργία καταλλήλου κλίµατος περασµένης ἐκπαιδευτικῆς πολιτικῆς, ὄχι στή σχολική κοινότητα, ὁ σεβασµός τῆς µόνο ξεχάστηκαν, ἀλλά καί ἀναθεωρήθηκαν προσωπικότητας καί τῆς διαφορετικότητας µέ ἰδέες ὅπως ἡ ἀριστεία εἶναι «ρετσινιά», τοῦ κάθε µαθητῆ, τά κατάλληλα σχολικά τά θρησκευτικά δέν εἶναι χριστιανική ἀγω- προγράµµατα καί τά ἐπιλεγµένα σχολικά γή ἀλλά θρησκειολογική ἐνηµέρωση, ἡ κα- βιβλία. τάργηση τῶν θρησκευτικῶν ἐκδηλώσεων, τῶν παρελάσεων καί τῆς προσευχῆς στά Ἀποµένει στόν κάθε ἐµπλεκόµενο σχολεῖα καί πολλά ἄλλα. Ἐλπίζουµε τέτοια στή παιδεία καί στόν κάθε ἐκπαιδευτικό, φαινόµενα νά ἔχουν ἤδη ἐκλείψει. Θά µπο- ὁποιασδήποτε εἰδικότητας καί ὁποιασδή- ροῦσαν ὅµως, µέ τήν εὐκαιρία τοῦ «νέου ποτε βαθµίδας (νηπιαγωγεῖο, δηµοτικό, σχολείου» πού προωθεῖ τό Ὑπουργεῖο Παι- γυµνάσιο, λύκειο) νά ἔχει συνειδητοποιήσει δείας, νά ἀναµορφωθοῦν καί νά συµπλη- καί ἀποδεχθεῖ τούς σκοπούς τοῦ σχολείου. ρωθοῦν οἱ σκοποί τῆς παιδείας, στή βάση Στή διδασκαλία τοῦ κάθε µαθήµατος, ἰδι- τῶν νέων δεδοµένων, ἀλλά καί µέ βάση αίτερα µέ τήν πολλαπλή καί βαθιά ἐπεξερ- τήν µακραίωνη ἑλληνική καί χριστιανική γασία τοῦ περιεχοµένου του, νά µετουσιώ- κληρονοµιά. σει τή µάθηση καί τή γνώση σέ ἐσωτερική ψυχική καί πνευµατική καλλιέργεια τῶν µαθητῶν, σέ ἀληθινή παιδεία. Οἱ γνώσεις 123

ΟΙ ΔΙΔΆΣΚΑΛΟΙ ΤΟΥ ΓΈΝΟΥΣ ΠΟΥ ΔΊΔΑΞΑΝ ΑΣΤΡΟΝΟΜΊΑ Τοῦ κ. Κωνσταντίνου Μαυρομμάτη, Μαθηματικοῦ, τ. Λυκειάρχη, τ. Προέδρου Ἑταιρείας Ἀστρονομίας καί Διαστήματος Οἱ διδάσκαλοι τοῦ Γένους Ἤδη στήν «Ἑλληνοχριστιανική Ἀγωγή» ἀναφερθήκαμε στούς σπουδαιότερους ἐξ κατά τήν περίοδο τῆς τουρκοκρατίας δίδα- αὐτῶν: Στό τεῦχος Νο 634, τοῦ Ἰουλίου ξαν μεταξύ τῶν ἄλλων καί ἀστρονομία στίς - Αὐγούστου 2019, ἀναφερθήκαμε διά διάφορες σχολές τῆς ἑλληνικῆς ἐπικράτειας. μακρῶν στούς: Χρύσανθο Νοταρά, Εὐγένιο Ἦταν λόγιοι, πού ἔγραψαν καί φώτισαν τό Βούλγαρη, Νικηφόρο Θεοτόκη καί Θεόφιλο Γένος μέ τά συγγράμματά τους, τά ὁποῖα Καΐρη. Στό τεῦχος 637, τοῦ Ἰανουαρίου τυπώνονταν στά ἑλληνικά τυπογραφεῖα - Φεβρουαρίου - Μαρτίου 2021, στούς: τῆς Βενετίας, τῆς Βιέννης κ.ἄ. καί ἔγιναν οἱ Ἄνθιμο Γαζή, Ρήγα Βελεστινλή, Νεόφυτο πνευματικοί ταγοί τοῦ ὑπόδουλου ἑλληνι- Δούκα, Κωνσταντῖνο Κούμα, Δανιήλ Φι- σμοῦ, πού τόν προετοίμασαν γιά τόν μεγάλο λιππίδη, Βενιαμίν Λέσβιο, καί Γρηγόριο ἀπελευθερωτικό ἀγώνα τῆς ἐπανάστασης Κωνσταντά. τοῦ 1821. Στό σημερινό τεῦχος περιλαμβάνουμε Οἱ διδάσκαλοι τοῦ Γένους κυριάρχησαν μερικούς ἀκόμη, κατά ἀλφαβητική σειρά, κατά τόν 18ο καί στίς ἀρχές τοῦ 19ου αἰώ- χωρίς βέβαια νά εἴμαστε σίγουροι ὅτι δέν να. Μέ τά βιβλία καί τά κηρύγματά τους ὑπῆρξαν καί ἄλλοι, μέ μικρότερη ἴσως ἔθεσαν τίς βάσεις γιά τή δημιουργία τοῦ ἐμβέλεια, ἀλλά παρά ταῦτα μέ μεγαλύτερη νεότερου ἑλληνισμοῦ. Μερικοί ἀπό αὐτούς προσφορά στή νεολαία τοῦ δούλου Γένους. δέν δίδαξαν μόνο ἀνάγνωση καί γραφή στά σκλαβωμένα Ἑλληνόπουλα, ἀλλά καί βα- Βαρδαλάχος σικές ἔννοιες τῶν θετικῶν ἐπιστημῶν μέ Κωνσταντῖνος πρώτη καί καλύτερη τήν ἀστρονομία. (1753-1830) Ἰδιαίτερη θέση ἀνάμεσά τους ἔχουν οἱ ἱερωμένοι διδάσκαλοι τοῦ Γένους, οἱ ὁποῖοι Ἕλληνας λόγιος καί διδάσκαλος τοῦ Γέ- εἶναι καί οἱ περισσότεροι, διπλάσιοι ἀπό νους. Ἦταν συγγραφέας πληθώρας ἐγχει- τούς λαϊκούς καί οἱ ὁποῖοι μέ τή διδασκαλία ριδίων στό πνεῦμα τοῦ Εὐρωπαϊκοῦ Δια- τους καί τά συγγράμματά τους, ἐπιχείρησαν φωτισμοῦ. Ὑπῆρξε πολύ καλός γνώστης τῶν νά ἐμπεδώσουν στούς μαθητές τίς νέες θε- θετικῶν ἐπιστημῶν, ἀλλά καί τῆς ἀρχαι- ωρίες γιά τήν ἡλιοκεντρικότητα τοῦ κόσμου οελληνικῆς γραμματείας, καθώς καί τῶν καί νά τούς διεγείρουν τό ἐνδιαφέρον, ὥστε πατερικῶν κειμένων. Δίδαξε στό Βουκουρέ- νά γνωρίσουν, ἔστω καί ὑποτυπωδῶς, ὅλα αὐτά πού στερήθηκαν στή σκλαβωμένη τους πατρίδα. 124

Ὁ διδάσκαλος τοῦ Γένους Τό ἐξώφυλλο τοῦ «Ἐγχειριδίου» ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ - ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2021 Κωνσταντῖνος Βαρδαλάχος τοῦ Γορδάτου στι, στή Χίο, στήν Ὀδησό καί μετά τήν ἐπα- Τό πρῶτο εἶναι τό ἔργο τοῦ Πρόκλου «Περί νάσταση τοῦ ’21 στήν Αἴγινα, ὕστερα ἀπό σφαίρας» καί τό δεύτερο περιέχει τό κεφά- πρόσκληση τοῦ Καποδίστρια. Στό βιβλίο λαιο «Περί τῆς τοῦ Οὐρανοῦ διαφόρου ὁράσε- του «Φυσική Πειραματική», πού ἐκδόθηκε ως» καί τό κεφάλαιο «Περί τῆς χρήσεως τῆς τό 1812, περιλαμβάνει θέματα ἀστρονομίας Γήινης σφαίρας». στά δύο τελευταῖα κεφάλαια καί ἐξετάζεται: Ἡ οὐράνια σφαίρα, Τό σύστημα τοῦ παντός, Τό Διονύσιος Πύρρος, ἡλιακό σύστημα, Οἱ κομῆτες, Οἱ παλίρροιες ὁ Θεσσαλός (1777-1853) κ.λπ. Ἱερωμένος, διδάσκαλος τοῦ Γένους πού Γορδάτος Κωνσταντῖνος σπούδασε στήν Πάδουα, ὅπου ἀνακηρύ- (1690-1750) χτηκε καί διδάκτωρ τῆς ἰατρικῆς. Παράλ- ληλα ἀσκήθηκε ἐπί 4 χρόνια καί στό Ἀστε- Λόγιος ἀπό τή Χίο (18ος αἰώνας) καί δι- ροσκοπεῖο τοῦ Μιλάνου. Ἔγραψε μεταξύ δάσκαλος τοῦ Γένους. Θεωρεῖται ἀπό τούς τῶν ἄλλων τήν Ἀριθμητική (Ναύπλιο 1828) πρωτοπόρους στή διδασκαλία τῶν μαθη- ὅπου καταχωροῦνται καί παραδείγματα μέ ματικῶν καί τῆς φυσικῆς στόν ὑπόδουλο ἀστρονομικά στοιχεῖα καί τήν Πρακτική ἑλληνισμό. Ἔγραψε μεταξύ τῶν ἄλλων καί Ἀστρονομία (Ἀθήνα 1836), ὅπου καταχω- τό βιβλίο «Ἐγχειρίδιον περί τῆς τῶν σφαιρῶν χρήσεως», πού ἀποτελεῖται ἀπό δύο μέρη. 125

Τά συγγράμματά του τά σχετικά μέ τήν ἀστρονομία εἶναι: Εἴσοδος φυσικῆς ἀκροάσε- ως κατ’ Ἀριστοτέλη, Ὑπομνήματα καί ζητήματα εἰς τήν περί οὐρανοῦ πραγματεία, Ὑπομνήματα εἰς τά μετά τά φυσικά καί Γεωγραφία. Μακραῖος Σέργιος (1740-1816) Ὁ ἀρχιμανδρίτης Διονύσιος Πύρρος Ὁ Σέργιος Μακραῖος στό γραφεῖο του ὁ Θεσσαλός Διδάσκαλος τοῦ Γένους, πού ἀκολού- θησε τήν παλιά Ἀριστοτελική μέθοδο καί ροῦνται τά συστήματα τοῦ κόσμου καί ἰδι- γι’ αὐτό ἦταν ἐχθρός του ἡλιοκεντρικοῦ αίτερα τό Κοπερνίκειο Σύστημα, τό ὁποῖο συστήματος. Ἔγραψε τό «Τρόπαιον ἐκ τῆς υἱοθετεῖ, ἡ παράλλαξη καί πολλή οὐρανο- ἑλλαδικῆς πανοπλίας κατά τῶν ὀπαδῶν τοῦ γραφία, μέ καταχώρηση 3.443 ἀστέρων. Κοπερνίκου ἐν τρισί διαλόγοις» (Βιέννη 1797) ὅπου ἐπιχειρεῖ ἀφελή ἀναίρεση τοῦ Θεόφιλος Κορυδαλλεύς ἡλιοκεντρικοῦ συστήματος. Τό βιβλίο του (1570-1645) αὐτό εἶναι μιά κακόβουλη ἐπίθεση στό βι- βλίο τοῦ Φοντενέλ1. Διδάσκαλος τοῦ Γένους, πού σπούδασε Μπερνάρ Λε Μαοβιέ στή Ρώμη καί στήν Πάδοβα ὅπου ἀναγο- ντε Φοντενέλι ρεύθηκε διδάκτωρ τό 1613. Δίδαξε στήν ἑλληνική κοινοτική σχολή τῆς Βενετίας, Γάλλος φιλόσοφος καί συγγραφέας πού στήν Ἀθήνα, στήν Κεφαλονιά, στή Ζάκυνθο τό ἔργο του κυρίως ἦταν ἡ ἐκλαϊκευμένη καί στήν Κωνσταντινούπολη, ὅπου ἀνα- παρουσίαση ἐπιστημονικῶν θεμάτων, πα- διοργάνωσε τήν Πατριαρχική Ἀκαδημία ρότι οἱ σπουδές του ἦταν νομικές. καί τῆς ἔδωσε πανεπιστημιακό χαρακτήρα, περιορίζοντας τόν θεολογικό σχολαστικισμό 1. «Ὁμιλίαι περί τῆς πληθύος τῶν κόσμων». Ἀργότερα καί φέρνοντας στό ἐπίκεντρο τῆς διδασκα- ἔγραψε καί τό βιβλίο Ἐπιτομή φυσικῆς ἀκροάσεως λίας τήν φιλοσοφία καί τήν ἑρμηνεία τῶν (Βενετία 1816). ἀριστοτελικῶν ἔργων. 126

Ὁ ἐπίσκοπος Ἀθηνῶν Μελέτιος ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ - ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2021 Ὁ κληρικός Μεθόδιος Ἀνθρακίτης ρίας μας γιά χρήση στά ἑλληνικά σχολεῖα κατά τήν ἐποχή τῆς τουρκοκρατίας. Μεθόδιος Ἀνθρακίτης Μελέτιος (1661-1714) (1660-1736) Ἐπίσκοπος Ἀθηνῶν, πού σπούδασε Κληρικός, παιδαγωγός καί μαθηματι- στήν Πάδοβα καί ἀνέλαβε σχολάρχης τοῦ κός, διαπρεπής εἰσηγητής τοῦ νεοελλη- διδασκαλείου. Μέ τήν μεγάλη του μόρφω- νικοῦ διαφωτισμοῦ. Εἶναι ὁ πρῶτος πού ση καί τήν ἱκανότητά του, ὁ Μελέτιος κα- ἀντικατέστησε τήν ἀρχαΐζουσα, ὡς γλώσσα τόρθωσε στήν Ἀθήνα τήν ἀναγέννηση τῶν διδασκαλίας, μέ τή δημώδη καί ἀπό τούς γραμμάτων. Σημαντικά συγγραφικά ἔργα πρώτους πού δίδαξε νεότερα μαθηματικά. του εἶναι ἡ Γεωγραφία Παλαιά καί Νέα πού Τό 1749 ἐκδίδει τό βιβλίο του «Ὁδός Μα- ἐκδόθηκε στή Βενετία τό 1728, τό ὁποῖο θηματική» πού περιλαμβάνει γεωμετρία, γνώρισε ἰδιαίτερη διάδοση στούς Ἕλληνες εἰκονομετρία, ἀστρονομία, τριγωνομετρία, τῆς διασπορᾶς. Ἐπίσης ἡ «Χάρτα τοῦ Ρήγα» ἄλγεβρα καί φυσικές ἐπιστῆμες. Εἶναι τό (1797) στηρίχτηκε σέ πολλά τοπωνύμια τοῦ πρῶτο ἑλληνικό καί μάλιστα ὁλοκληρωμένο ἔργου τοῦ Μελετίου γιά τόν προσδιορισμό μαθηματικό ἐγχειρίδιο τῆς νεότερης ἱστο- τῶν ὀνομασιῶν στόν χάρτη. Ἔγραψε ἐπί- σης καί τό «Ἐπιτομή Ἀστρονομίας» τό ὁποῖο παρέμεινε ἀνέκδοτο. 127

Ὁ διδάσκαλος τοῦ Γένους Μπαλάνος Βασιλόπουλος Ὁ ἱεροδιάκονος Ἰώσηπος Μοισιόδακας Μπαλάνος Βασιλόπουλος Μοισιόδακας Ἰώσηπος (1725-1800) (1694-1760) Ἱεροδιάκονος, διδάσκαλος τοῦ Γένους Πρωτοπαπάς τῶν Ἰωαννίνων, λόγιος, καί μεταφραστής διαφόρων ἔργων. Τό διδάσκαλος τοῦ Γένους πού διακρίθηκε ὡς 1781 ἐκδίδει τή Θεωρία τῆς Γεωγραφίας σχολάρχης τῆς Μπαλαναίας Σχολῆς καί ὡς πού πραγματεύεται τίς βασικές ἔννοιες τῆς ἄριστος μαθηματικός. Ἔγραψε τήν «Ὁδό μαθηματικῆς γεωγραφίας, ἐνῶ στό παράρ- μαθηματικῆς», στόν τρίτο τόμο τοῦ ὁποί- τημα ἐκθέτει τίς μεθόδους μέτρησης τοῦ ου περιλαμβάνεται αὐτούσιο τό ἔργο τοῦ χρόνου καί τίς παραμέτρους τῆς ἡμερολο- Γορδάτου τόν ὁποῖο μνημονεύσαμε προη- γιακῆς ἀλλαγῆς ἀπό τόν Πάπα Γρηγόριο γουμένως, τό ὁποῖο ἀναφέρεται σέ διάφορα 13ο. Τήν ἴδια χρονιά πραγματοποιεῖται ἡ ἀστρονομικά θέματα. ἔκδοση τοῦ ἔργου του: Ἀστρονομία κατά τούς νεωτέρους. Μπαλάνος Κοσμᾶς (1731-1808) Διδάσκαλος τοῦ Γένους. Ἐξέδωσε, τό 1798 τό ἔργο «Ἔκθεσις συνοπτική Ἀριθμητικῆς Ἄλγεβρας καί Χρονολογίας». Στό βιβλίο αὐτό 128

ἀναλύονται μεταξύ τῶν ἄλλων τά προβλήμα- τα τοῦ Ἰουλιανοῦ ἡμερολογίου καί περιγρά- φεται ἀναλυτικά τό Γρηγοριανό ἡμερολόγιο. Ὁ διδάσκαλος τοῦ Γένους Νικούσιος, Παναγιώτης ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ - ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2021 Μπαλάνος Κοσμᾶς (1613-2.10.1673) Ἀστρονόμος, διδάσκαλος τοῦ Γένους, μέ- γας διερμηνεύς τῆς Ὑψηλῆς Πύλης. Κατήγε- το ἀπό πλούσια οἰκογένεια πού προερχόταν ἀπό τήν Τραπεζοῦντα, ἐνῶ κατ’ ἄλλην ἐκδο- χή ἀπό τήν Κύπρο ἤ τήν Πελοπόννησο. Ὁ ἴδιος γεννήθηκε στήν Κωνσταντινούπολη. Ἦταν ἰδιαίτερα μορφωμένος, εἶχε σπουδά- σει στό Πανεπιστήμιο τῆς Πάδοβας ἰατρι- κή, μαθηματικά καί ἀστρονομία καί καθώς μιλοῦσε πολλές ξένες γλῶσσες (Τουρκικά, Περσικά, Ἀραβικά καί διάφορες εὐρωπαϊ- κές γλῶσσες) ἀπό τό 1648 ὑπηρέτησε ὡς διερμηνέας τῆς αὐστριακῆς πρεσβείας. Ἀπό τό 1661 μέχρι τό θάνατό του κατεῖχε τό ἀξίωμα τοῦ μεγάλου διερμηνέα. Στήν Κων- σταντινούπολη δίδαξε ἀστρονομία, ὅταν διευθυντής τῆς Μεγάλης του Γένους Σχολῆς ἦταν ὁ Θεόφιλος Κορυδαλλεύς. «...Πολλοί διδάσκαλοι ἐτόνισαν τήν ἀνάγκην νά περιορισθῇ ἡ διδασκαλία τῆς Γραμματικῆς καί τῶν ἀρχαίων κειμένων, διά νά διδαχθοῦν τά φυσικομαθηματικά. “Αἱ ἐπιστῆμαι φέρνουν τόν πλοῦτον καί τήν εὐτυχίαν εἰς τά ἔθνη”, γράφει ὁ Βενιαμίν ὁ Λέσβιος. “Αἱ ἐπιστῆμαι δίδουν γνώσεις χρησίμους εἰς τόν βίον”, τονίζει ὁ Ἰώσηπος Μοισιόδαξ (Ἀπολογία, σελ. 23,81). Οἱ νεωτερισμοί ἤρχισαν εἰς τάς σχολάς τῶν Ἰωάννίνων. Ἐκεῖ ὁ Εὐγένιος Βούλγαρις κ.ἄ. εἰσήγαγον τήν διδασκαλίαν τῶν Μαθηματικῶν, τῶν Φυσικῶν καί τῆς νεωτέρας Φιλοσοφίας. Αὐτό ὅμως προεκάλεσεν ἀντιδράσεις. Μερικοί εἶδον τόν Βούλγαριν, ὁ ὁποῖος ἐδίδασκε Μαθηματικά, ὡς παντοπώλην ‘ἀπόζοντα τῆς πο- λυσυνθέτου δυσοσμίας τῆς τέχνης αὐτοῦ’. Ἡ διδασκαλία τῶν Μαθηματικῶν ἐθεωρεῖτο πηγή ἀθεΐας καί τοῦ ὑλισμοῦ, ἀπό μερικούς συντηρητικούς. Ἐν τούτοις ἡ διδασκαλία τῶν φυσικομαθηματικῶν ἐπεκράτησε χάρις εἰς τάς ἀόκνους προσπαθείας τῶν διδασκάλων τοῦ Γένους. Οὗτοι ἔγραψαν ἤ μετέφρασαν εἰδικά βιβλία διά τήν διδασκαλίαν τῶν μαθημάτων τούτων καί οὕτως ἐβοήθησαν τό ἔργον τῶν διδασκάλων. Εἰς αὐτούς ἀνήκει ἡ τιμή τῆς εἰσαγωγῆς τῶν φυσικομαθηματικῶν ἐπιστημῶν εἰς τήν Ἑλλάδα. Αὐτοί μάλιστα συνέταξαν καί τήν ἐπιστημονικήν ὁρολογίαν διά τάς διαφόρους ἐπιστήμας. Ὁ Καταρτζῆς ἔκαμε τήν νομικήν ὁρολογίαν, ὁ Ν. Θεοτόκης τούς ὅρους τῆς Φυσικῆς, ὁ Βενιαμίν ὁ Λέσβιος τῆς Χημείας, ὁ Κ. Ζαβίρας τῆς Βοτανικῆς, ὁ Κ. Κούμας τῆς Φιλο- σοφίας, ὁ Δ. Φιλιππίδης τῆς Ἀστρονομίας, ὁ Μοισιόδαξ τῆς Τριγωνομετρίας... καί ἄλλοι ἄλλους». Χαραλαμπόπουλος Βασίλειος, Ἡ πνευματική ἀναγέννησις τοῦ ὑπόδουλου Ἑλληνισμοῦ, ἐκδ. Χ.Ε.Ε.Λ., Ἀθῆναι 1971, σελ. 24,25 129

ΔΙΑΤΑΡΑΧΉ ΚΟΙΝΩΝΙΚΉΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΊΑΣ (ΔΚΕ-SCD) Τοῦ κ. Γεωργίου Θ. Μηλίτση, Δασκάλου - Εἰδικοῦ Παιδαγωγοῦ Πολλές φορές συναντοῦμε νόηση τῆς γλώσσας τόσο προφορικά ὅσο παιδιά ἤ ἐνήλικους πού ἀπο- καί σέ γραπτά κείμενα. Οἱ προφορικές καί γραπτές γλωσσικές δεξιότητες ἐπιτρέπουν φεύγουν νά συνομιλήσουν μέ τούς συναν- τήν ἀποτελεσματική ἐπικοινωνία σέ διάφο- θρώπους τους ἤ ὁμιλοῦν πολύ ἤ δέν κατα- ρα κοινωνικά πλαίσια καί γιά διάφορους λαβαίνουν τί τούς λέμε ἤ ὅταν μιλοῦν δέν σκοπούς. χρησιμοποιοῦν τίς κοινωνικά κατάλληλες λέξεις κ.λπ. Ὅταν συναντοῦμε τά παραπάνω Οἱ συμπεριφορές κοινωνικῆς ἐπικοι- συμπτώματα λέμε ὅτι τό ἄτομο αὐτό ἔχει νωνίας –ὅπως ἡ ἐπαφή μέ τά μάτια–, οἱ διαταραχή κοινωνικῆς ἐπικοινωνίας (ΔΚΕ). ἐκφράσεις τοῦ προσώπου καί ἡ γλώσσα τοῦ σώματος ἐπηρεάζονται ἀπό κοινωνι- Τί λέμε «Κοινωνική κοπολιτισμικούς καί ἀτομικούς παράγοντες ἐπικοινωνία» (Curenton & Justice, 2004, Inglebret, Jones, & Pavel, 2008). Ὑπάρχει ἕνα εὐρύ φάσμα Ὅταν λέμε «κοινωνική ἐπικοινωνία» ἀποδεκτῶν κανόνων ἐντός καί μεταξύ ἀτό- ἐννοοῦμε τή χρήση τῆς γλώσσας σέ κοινω- μων, οἰκογενειῶν καί πολιτισμῶν. νικά πλαίσια. Περιλαμβάνει τήν κοινωνική ἀλληλεπίδραση, τήν κοινωνική γνώση, τήν Τί εἶναι ἡ ΔΚΕ πρακτική καί τήν επεξεργασία γλώσσας. Ἡ ΔΚΕ εἶναι μιά κατάσταση πού κάνει Οἱ δεξιότητες κοινωνικῆς ἐπικοινωνίας δύσκολη τή συζήτηση μέ ἄλλους ἀνθρώ- περιλαμβάνουν τήν ἱκανότητα τοῦ ἀτόμου πους. Tό ἄτομο μέ τή διαταραχή αὐτή δέν νά διαφοροποιεῖ τό στύλ τῆς ὁμιλίας του, ἔχει πρόβλημα μέ τήν ὁμιλία ἤ μέ τούς νά κατανοεῖ καί νά χρησιμοποιεῖ κατάλληλα κανόνες τῆς γλώσσας, ὅπως ἡ χρήση τῆς τούς κανόνες γιά τή λεκτική καί μή λεκτική γραμματικῆς, ἀλλά ἡ ὁμιλία του ἐπηρεάζε- ἐπικοινωνία καί νά χρησιμοποιεῖ τίς δο- ται ἀπό ἄλλους τομεῖς τῆς γλώσσας. μικές πτυχές τῆς γλώσσας (π.χ. λεξιλόγιο, σύνταξη καί φωνολογία) γιά τήν ἐπίτευξη Ἡ ΔΚΕ εἰσήχθη πρόσφατα ὡς μιά νέα αὐτῶν τῶν στόχων. διαγνωστική ὀντότητα στήν τελευταία ἔκδο- ση τοῦ διεθνοῦς ἐγχειριδίου DSM-5 (2013). Στήν κοινωνική ἐπικοινωνία, ἡ ὁμιλού- Ἡ ἔνταξή της ἐπιτρέπει μιά πιό λεπτή δι- μενη γλώσσα καί ἡ γραπτή γλώσσα ἔχουν άκριση μεταξύ τοῦ συνδρόμου Asperger μιά περίπλοκη σχέση. Εἶναι ἀπαραίτητο (μιά μορφή αὐτισμοῦ ὑψηλῆς λειτουργίας) νά ἔχει τό ἄτομο δεξιότητες κοινωνικῆς καί συγκεκριμένων δυσκολιῶν στήν κοινω- ἐπικοινωνίας γιά τήν ἔκφραση καί κατα- νική χρήση τῆς γλώσσας, χωρίς τό ἄτομο 130

νά ἐμφανίζει ἐπαναλαμβανόμενες συμπε- σικές διαταραχές καί προβλήματα ἀνάγνω- ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ - ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2021 ριφορές καί περιορισμένα ἐνδιαφέροντα. σης, τραυματική ἐγκεφαλική βλάβη (παιδιά Ἔτσι, ὅ,τι προηγουμένως διαγνώστηκε ὡς καί ἐνηλικούς), ἀφασία, ἄνοια καί βλάβη σύνδρομο Asperger, τώρα θεωρεῖται δια- στό δεξίο ἠμισφαίριο. ταραχή φάσματος αὐτισμοῦ ἤ διαταραχή κοινωνικῆς ἐπικοινωνίας. Στήν περίπτωση τῆς διαταραχῆς τοῦ φάσματος τοῦ αὐτισμοῦ, τά προβλήματα Ἡ πρώτη ἐπίσημη ἐμφάνιση τῆς διατα- κοινωνικῆς ἐπικοινωνίας ἀποτελοῦν κα- ραχῆς, ὅπως προαναφέραμε ἔγινε τό 2013, θοριστικό χαρακτηριστικό, μαζί μέ περι- καί τότε τῆς δόθηκε ὁ τίτλος πού χρησιμο- ορισμένα, ἐπαναλαμβανόμενα πρότυπα ποιοῦμε σήμερα. Παλαιότερα ἦταν γνω- συμπεριφορᾶς. Ἑπομένως, ἡ διαταραχή στή ὡς «ρεαλιστικές δυσκολίες στή γλώσσα» κοινωνικῆς ἐπικοινωνίας δέν μπορεῖ νά ἤ «σημασιολογική πραγματιστική διαταραχή». διαγνωστεῖ σέ συνδυασμό μέ τόν αὐτισμό. Τά ἄτομα μέ τή διαταραχή αὐτή δυσκο- Πῶς θά καταλάβουμε λεύονται νά ἐπικοινωνήσουν μέ τρόπο πού τήν ΔΚΕ εἶναι κοινωνικά κατάλληλος. Μπορεῖ νά μήν ἀκολουθοῦν τούς κανόνες τῆς προφο- Τά πρῶτα συμπτώματα τῆς ΔΚΕ ἐμφα- ρικῆς ἐπικοινωνίας ἤ νά μήν κατανοοῦν νίζονται στήν πρώιμη παιδική ἡλικία. Ἤδη τήν ἀνταλλαγή πού συμβαίνει στή συνομι- ἀπό τό πρῶτο ἔτος τῆς ζωῆς, τό παιδί μπο- λία. Συχνά δέν καταλαβαίνουν τίς εἰρωνεῖες ρεῖ νά ἐμφανίσει συμπτώματα τῆς ΔΚΕ, ἤ τίς προτάσεις πού δέν εἶναι κυριολεκτικές. ὅπως εἶναι ἡ χρησιμοποίηση χειρονομιῶν Τά ἄτομα μέ τήν ΔΚΕ μπορεῖ νά μονοπω- γιά νά χαιρετίσουν τούς συνανθρώπους λοῦν τή συνομιλία ἤ νά τήν διακόπτουν τους. Ἐπίσης μπορεῖ νά μήν ἔχει ἐνδια- συχνά. Μερικοί λένε πράγματα πού δέν φέρον γιά κοινωνική ἀλληλεπίδραση. Τά σχετίζονται μέ τό θέμα τῆς συνομιλίας σημάδια αὐτά μπορεῖ νά μήν γίνουν ἀντι- καί ἄλλοι δέν τολμοῦν νά μιλήσουν. Αὐτό ληπτά ἀπό τήν οἰκογένεια καί τούς δασκά- πού προκαλεῖ αὐτές τίς δυσκολίες εἶναι λους ἀργότερα. Οἱ ἄνθρωποι μποροῦν νά ἄγνωστο. ΄Ὅλα αὐτά κάνουν δύσκολη τήν διαγνωστοῦν ὅτι ἔχουν τήν διαταραχή καί ἐπικοινωνία τους μέ τούς συνανθρώπους ὅταν θά ἐνηλικιωθοῦν. τους, εἴτε στό σχολεῖο, στήν ἐργασία ἤ σέ κοινωνικά περιβάλλοντα. Σύμφωνα μέ τό DSM-5 τά συμπτώματα τῆς ΔΚΕ εἶναι τά παρακάτω: 1. Ἔλλειμμα Ἡ ΔΚΕ δέν σχετίζεται μέ τή νοημοσύ- στή χρήση τῆς ἐπικοινωνίας γιά κοινωνι- νη. Οἱ ἄνθρωποι πού ἔχουν τήν διαταρα- κούς σκοπούς, ὅπως χαιρετισμό μεταξύ χή εἶναι ἐξίσου ἔξυπνοι μέ ὁποιονδήποτε τους ἤ ἀνταλλαγή πληροφοριῶν μέ τρόπους ἄλλο. Ἀλλά αὐτή ἡ διαταραχή μπορεῖ νά κατάλληλους γιά τό κοινωνικό πλαίσιο. 2. ἐπηρεάσει καί νά ὁδηγήσει σέ ἐκτεταμένα Μείωση τῆς ἱκανότητας τροποποίησης τῆς προβλήματα, ὅπως δυσκολία στή μάθηση, ἐπικοινωνίας, προσαρμογῆς της στό περι- συμμετοχή σέ κοινωνικά περιβάλλοντα, βάλλον καί στό συνομιλητή. 3. Δυσκολία ἀνάπτυξη σχέσεων μέ ὁμότιμους, ἐπίτευξη στήν τήρηση τῶν κανόνων ἐπικοινωνί- ἀκαδημαϊκῆς ἐπιτυχίας καί ἐπιτυχή ἐκτέ- ας καί ἀφήγησης, ὅπως ὁ σεβασμός τῶν λεση στή δουλειά. στροφῶν κατά τή διάρκεια μιᾶς συνομι- λίας. 4. Δυσκολία στήν κατανόηση τοῦ τί Συνήθως ἡ ΔΚΕ ἐμφανίζεται τίς περισ- δέν ἀναφέρεται ρητά καί τῶν μή κυριολε- σότερες φορές μαζί μέ ἄλλες διαταραχές, κτικῶν ἤ διφορούμενων ἐννοιῶν τῆς γλώσ- ὅπως: νοητική ἀναπηρία, ἀναπτυξιακές ἀνι- κανότητες, μαθησιακές δυσκολίες, αὐτισμό, διαταραχή ἐλλειμματικῆς προσοχῆς καί ὑπερκινητικότητας (ΔΕΠΥ-ADHD), γλωσ- 131

σας (μεταφορές, χιουμοριστικές φράσεις, δέν πάει καλά μέ τό παιδί τους θά πρέπει πολλαπλές ἔννοιες τῶν ὁποίων ἡ ἑρμηνεία νά καταφύγουν σέ λογοθεραπευτή. Στήν ἐξαρτᾶται ἀπό τό πλαίσιο). θεραπεία τῆς διαταραχῆς μποροῦν ἐπίσης νά βοηθήσουν οἱ κοινωνικοί λειτουργοί, οἱ Ἀνακεφαλαιώνοντας τά παραπάνω, τά ψυχολόγοι, οἱ ἐπαγγελματικοί σύμβουλοι βασικά συμπτώματα πού θά μᾶς βοηθήσουν καί οἱ εἰδικοί παιδαγωγοί. νά ἀναγνωρίσουμε τήν διαταραχή εἶναι: 1. ἔλλειμμα στή χρήση τῆς ἐπικοινωνίας γιά Ἡ κύρια θεραπεία ἐπικεντρώνεται στή κοινωνικούς σκοπούς, 2. μειωμένη ἱκανό- θεραπεία τοῦ λόγου καί τῆς γλώσσας γι’ τητα ἀλλαγῆς τῆς ἐπικοινωνίας μέ τρόπο αὐτό τό κύριο βάρος τῆς θεραπείας πέφτει πού ταιριάζει στό περιβάλλον, 3. δυσκολίες στούς λογοθεραπευτές. Αὐτοί παίζουν κε- στήν τήρηση τῶν κανόνων συνομιλίας καί ντρικό ρόλο στόν ἔλεγχο, τήν ἀξιολόγηση, ἀφήγησης καί 4. δυσκολίες κατανόησης μή- τή διάγνωση καί τή θεραπεία τῆς διατα- κυριολεκτικῶν ἤ διφορούμενων ἐννοιῶν ραχῆς. Αὐτοί ἐπίσης θα βοηθήσουν τό παιδί τῆς γλώσσας, ὅπως μεταφορές. νά βελτιώσει τίς δεξιότητές του σέ ἀτομικές συνεδρίες ἤ σέ μικρές ὁμάδες. Γιά νά πε- Τά αἴτια καί ἡ θεραπεία τύχουν τό στόχο τους χρησιμοποιοῦν τό τῆς διαταραχῆς παιχνίδι τῶν ρόλων ἤ ὀπτικά βοηθήματα ὅπως εἶναι τά κόμικς. Τά αἴτια τῆς ΔΚΕ ὡς ξεχωριστή διάγνω- ση δέν εἶναι ἀκόμα γνωστά. Τίς περισσό- Οἱ ὑπόλοιποι ἐπιστήμονες πού θά ἀσχο- τερες φορές ὁρίζονται μέ βάση τήν συγκε- ληθοῦν μέ τό παιδί μποροῦν νά τό βοη- κριμένη κατάσταση μέ τήν ὁποία σχετίζο- θήσουν νά βελτιώσει τίς ἐπικοινωνιακές νται, δηλαδή νοητική ὑστέρηση, γλωσσικές του δεξιότητες. Οἱ μεγαλύτεροι στήν ἡλικία διαταραχές, κρανιοεγκεφαλικές κακώσεις, μποροῦν νά βροῦν ὁμάδες ἤ ἐργαστήρια ἀφασία καί ἄνοια (γιά τούς μεγαλύτερους πού βοηθοῦν στήν ἀνάπτυξη κοινωνικῶν στήν ἡλικία). δεξιοτήτων ἤ δεξιοτήτων ζωῆς. Γιά τήν ἀποκατάσταση τῆς ΔΚΕ οἱ θερα- Ἡ θεραπεία τοῦ παιδιοῦ μέ ΔΚΕ γίνεται πεῖες πού θά ἀκολουθηθοῦν ποικίλλουν ἀπό μέ: παιδί σέ παιδί, ἀνάλογα μέ τίς ὑποκείμενες αἰτίες τῆς διαταραχῆς καί περιλαμβάνουν: – γνωστική-συμπεριφορική ψυχοθεραπεία, νευροψυχοκινητικότητα, λογοθεραπεία, συ- δομημένη σύμφωνα μέ τήν περίπτωση, μπεριφοριστικές θεραπεῖες, θεραπεῖες γνω- στικῆς συμπεριφορᾶς, ἐκπαίδευση γονέα, – ψυχοεκπαίδευση, οἰκογενειακή ψυχοθεραπεία καί μερικές – συναισθηματική παιδεία, φορές συνδυασμό αὐτῶν τῶν διαφορετικῶν – γνωστική-συναισθηματική ἐκπαίδευση. προσεγγίσεων. Γιά νά ἔχουμε καλά ἀποτελέσματα στή Οἱ παρεμβάσεις στήν οἰκογένεια εἶναι θεραπεία τῆς ΔΚΕ πρέπει νά τονίσουμε ὅτι θεμελιώδους σημασίας, προκειμένου νά οἱ γονεῖς πρέπει νά ἔχουν ἐνεργή συμμετο- δομηθεῖ ἕνας χῶρος γιά τήν κατανόηση χή καί αὐτό θά κατορθωθεῖ μέσῳ εἰδικῆς τῆς διαταραχῆς πού εὐνοεῖ τίς μεθόδους ἐκπαίδευσής τους, ψυχοεκπαιδευτικῶν δια- ἀλληλεπίδρασης καί λειτουργικῆς δυνα- δρομῶν, παρεμβάσεων διαμεσολαβούμενων μικῆς γιά μιά προσέγγιση τῶν δυσκολιῶν ἀπό τούς ἴδιους. μέσω πόρων καί στρατηγικῶν. Οἱ εἰδικοί συνιστοῦν στούς γονεῖς νά Μόλις οἱ γονεῖς ὑποψιαστοῦν ὅτι κάτι ἐξασκήσουν τίς δεξιότητες συνομιλίας τοῦ παιδιοῦ καί νά διαβάζουν τίς ἐκφράσεις τοῦ προσώπου τοῦ παιδιοῦ τους στό σπίτι. 132

Οἰκογένεια καί ΔΚΕ τῶν ἐρευνῶν πού ἔχουμε, βασίζονται σέ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ - ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2021 ποικίλους πληθυσμούς καί χρησιμοποιοῦν Μεγάλο βάρος γιά τήν θεραπεία τῆς ἀσυνεπή ἤ ἀσαφή ὁρισμό τῆς διαταραχῆς. ΔΚΕ πέφτει στούς ὤμους τῆς οἰκογένειας. Ἔρευνα πού βασίζεται σέ δεῖγμα μαθητῶν Ἡ οἰκογένεια πού ἔχει κοντά της τό παιδί μέ σέ περισσότερα ἀπό 1.300 νηπιαγωγεῖα, ΔΚΕ πολλές ὧρες, μπορεῖ νά τοῦ προσφέρει ἔδειξε ὅτι ἡ ΔΚΕ ἐμφανίζεται σέ περίπου μεγάλη βοήθεια. 7,5% τῶν παιδιῶν καί ὅτι ἐπηρεάζει πε- ρισσότερο τά ἀγόρια ἀπό τά κορίτσια μέ Οἱ γονεῖς μέ πολλές δραστηριότητες θά ἀναλογία 2,6: 1,0 (Ketelaars, Cuperus, van μπορέσουν νά τό βοηθήσουν νά ἀναπτύξει Daal, Jansonius & Verhoeven, 2009). τίς διάφορες δεξιότητες στίς ὁποῖες ὑστερεῖ, ὅπως εἶναι π.χ. κοινωνικῆς ἐπικοινωνίας. Ὑψηλότερα ποσοστά ἐπικράτησης τῆς ΔΚΕ (23%-33%) ἔχουν παρατηρηθεῖ σέ • Τοῦ λέμε νά πετάξει τήν μπάλα ἐμπρός- ἄτομα πού ἔχουν καί γλωσσικές διαταρα- πίσω. χές (Botting, Crutchley, & Conti-Ramsden, 1998; Ketelaars et al., 2009). • Διαβάστε του ἕνα κείμενο καί στή συ- νέχεια κάντε του διάφορες ἐρωτήσεις, ὅπως Διαφορές μεταξύ «γιατί πιστεύεις ὅτι τό ἔκανε;». Asperger καί ΔΚΕ • Οἱ ἱστορίες πού τοῦ λέμε ἤ τοῦ διαβά- Στό Διαγνωστικό καί Στατιστικό Ἐγχειρίδιο ζουμε μᾶς δίνουν πολλές εὐκαιρίες γιά νά Ψυχικῶν Διαταραχῶν (DSM-5 2013), πού μιλήσουμε γιά τά συναισθήματα. Μπορεῖτε ἐκδίδει ἡ Ἀμερικανική Ψυχιατρική Ἑταιρεία νά τό ρωτήσετε: γιατί συμπεριφέρθηκε ἔτσι τῶν ΗΠΑ, τόσο οἱ διαταραχές τοῦ φάσματος ὁ ἥρωας τῆς ἱστορίας; κ.λπ. Δοκιμάστε νά τοῦ αὐτισμοῦ (ASD) ὅσο καί ἡ διαταραχή ἐπεκτείνετε τά ὅσα διαβάσατε σέ πραγμα- κοινωνικῆς ἐπικοινωνίας (ΔΚΕ-TCS) ταξι- τικές καταστάσεις, συζητώντας μέ τό παιδί νομοῦνται μεταξύ τῶν διαταραχῶν νευρο- τί μπορεῖ νά αἰσθάνεται ἕνας φίλος του ἤ λογικῆς ἀνάπτυξης. ὁ ἀδελφός του καί γιατί. Ἄν δέν διαβάσατε ὅλη τήν ἱστορία ζητῆστε του νά προβλέψει Στήν περίπτωση τοῦ συνδρόμου As- τί θά ἐπακολουθήσει. perger ὑπάρχουν τρεῖς τομεῖς κλινικοῦ ἐνδιαφέροντος, δηλαδή: 1. δυσκολίες στήν • Μόλις, συμβεῖ ἕνα γεγονός ρωτῆστε το κοινωνική ἀλληλεπίδραση, 2. στήν ἐπικοι- νά βρεῖ τίς αἰτίες πού ὁδήγησαν στό συμβάν. νωνία, περιορισμένη καί 3. ἐπαναλαμβα- νόμενα πρότυπα συμπεριφορᾶς, ἐνδιαφε- • Πηγαίνετε μέ τό παιδί σας σέ διάφορες ρόντων ἤ δραστηριοτήτων. κοινωνικές ἐκδηλώσεις καί βοηθῆστε το νά συνομιλεῖ μέ φίλους καί συμμαθητές Στήν ΔΚΕ ὑπάρχουν μόνο δύο τομεῖς του. Πολλά παιδιά μέ ΔΚΕ –ὅπως καί πολλά κλινικοῦ ἐνδιαφέροντος, δηλαδή: δυσκολίες παιδιά μέ αὐτισμό– ἐπεξεργάζονται ὀπτικά στήν πρακτική τῆς ἐπικοινωνίας καί, κατά τίς πληροφορίες. Τά ὀπτικά ὑποστηρίγματα συνέπεια, στήν κοινωνική ἀλληλεπίδραση. βοηθοῦν τό παιδί μέ ΔΚΕ νά καταλάβει τίς Ἡ πρακτική τῆς ἐπικοινωνίας συνίσταται: προσδοκίες καί τά χρονοδιαγράμματα. 1. στήν δυσκολία νά χρησιμοποιήσει τήν ἴδια γλώσσα σέ διαφορετικά περιβάλλοντα Ἔκταση τῆς διαταραχῆς καί συνομιλητές (Baixauli-Fortela et al., 2004), καί 2. στήν ἀνταλλαγή τοῦ γλωσσι- Ὅπως προαναφέραμε ἡ ΔΚΕ μελετή- κοῦ κώδικα καί στήν καθημερινή ἐπικοι- θηκε ἀπό τούς ἐπιστήμονες τά τελευταῖα χρόνια καί γι’ αὐτό ἀκόμα δέν ἔχουμε ἀσφαλῆ συμπεράσματα. Τά ἀποτελέσματα 133

νωνία μέ τρόπο κατάλληλο καί σύμφωνο Σημειώσεις μέ τούς κοινωνικούς κανόνες. Παραθέτουμε μερικά ἀπό τά ἔργα πού βοή- Ἐπιπτώσεις θησαν στήν παρούσα μελέτη, μέ τούς ἱστότοπους τῆς διαταραχῆς καί τούς κωδικούς ἀναζήτησης τῶν ἔργων. Στό διαδίκτυο ὑπάρχει πλούσιο ὑλικό σχετικό μέ Ὁ ἄνθρωπος εἶναι ἀπό τό Δημιουργό τό θέμα. του πλασμένος ὡς κοινωνικό ὄν καί γι’ αὐτό δέν μπορεῖ νά ζήσει μακριά ἀπό τούς Curenton S. M., & Justice L. M. (2004). Afri- συνανθρώπους του. Στήν μικρή ἡλικία τό can American and Caucasian Preschool- κοινωνικό αἴσθημα ἐκπληρώνεται μέσα ers' Use of Decontextualized Language: στήν οἰκογένεια, ἀργότερα ὅμως τό ἄτομο Literate Language Features in Oral Nar- ἔχει ἀνάγκη νά ἔλθει σέ κοινωνία καί μέ ratives. Language, Speech, and Hearing Ser- ἄλλους συνανθρώπους του. Οἱ δεξιότητες vices in Schools, 35(3), 240–253. https://doi. κοινωνικῆς ἐπικοινωνίας εἶναι ζωτικῆς ση- org/10.1044/0161-1461(2004/023). μασίας γιά τούς ἐφήβους καθώς ἐξερευνοῦν τίς σχέσεις τους μεταξύ τῶν συνομηλίκων Ιnglebret E., Jones C., & Pavel D. M. (2008). τους καί μαθαίνουν γιά φιλία, πίστη καί Integrating American Indian/Alaska na- ἀτομικές διαφορές (Seltzer, 2009). tive culture into shared storybook inter- vention. Language, Speech, and Hearing Ser- Τά ἄτομα πού ἔχουν διαγνωστεῖ μέ ΔΚΕ vices in Schools, 39(4), 521–527. https://doi. δυσκολεύονται νά δημιουργήσουν στενές org/10.1044/0161-1461(2008/07-0051). φιλίες ὄχι μόνον ὡς ἀνήλικοι ἤ ἔφηβοι ἀλλά καί ὡς ἐνήλικοι (Whitehouse, Watt, Line, Mieke P. Ketelaars, Juliane M. Cuperus, John & Bishop, 2009a). van Daal, Kino Jansonius, Ludo Verhoeven, Screening for pragmatic language impairment: Οἱ κοινωνικές δεξιότητες εἶναι ἐξίσου the potential of the children's communication σημαντικές καί ὅταν τό ἄτομο ἐνηλικιωθεῖ checklist, Sep-Oct 2009;30(5):952-60.doi: ὄχι μόνον στήν ἐκπαίδευση ἀλλά καί στή 10.1016/j.ridd.2009.01.006 (διαδίκτυο). δουλειά καί στό κοινωνικό περιβάλλον πού διαβιώνει. Nicola Botting, Alison Crutchley& Gina Con- ti-Ramsden, Clinical Forum Educational Ἡ ΔΚΕ προκαλεῖ λειτουργικούς περιο- transitions of 7-year-old children with SLI ρισμούς στήν ἐπικοινωνία, τήν κοινωνική, in language units: a longitudinal study, In- τή διαπροσωπική καί τήν ἀκαδημαϊκή ἤ ternational journal of Language & Commu- ἐπαγγελματική ἀπόδοση τοῦ ἀτόμου. Η nication disorders, Vol. 33, 1998, p. 177-197. ἐκδήλωση τῶν συμπτωμάτων ἐμφανίζε- ται νωρίς, ἀλλά τά ἐλλείμματα μποροῦν νά Baixauli Immaculada Fortea, Belen Rosello ἐκδηλωθοῦν ἀργότερα, ὅταν οἱ ἀνάγκες Miranda, Ana Miranda, Evaluacion de las κοινωνικῆς ἐπικοινωνίας ὑπερβαίνουν τίς dificultades pragmaticas. Estudio de casos, περιορισμένες δυνατότητες τοῦ ἀτόμου. Revista de Neurologia 38(S1):69, January 2004, DOI:10.33588/rn.38S1.2004063. Andrew J. O. Whitehouse, Helen J. Watt, E. A. Line, Dorothy V. M. Bishop, Adult psycho- social outcomes of children with specific language impairment, pragmatic language impairment and autism, International jour- nal of Language & Communication disorders, Jul-Aug 2009;44(4):511-28. doi: 10.1080/13682820802708098. 134

ΕΙΔΗΣΕΙΣ «... γιά τήν Πίστη ἐκδήλωση ὀργάνωσε ἡ Συνοδική Ἐπιτροπή ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ - ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2021 καί τή Λευτεριά» «Χριστιανικῆς Ἀγωγῆς τῆς Νεότητος» μέ συνεργασία τῆς Συνοδικῆς Ὑποεπιτροπῆς Μέ μία ἐντυπωσιακή ἐκδήλωση ἡ Καλλιτεχνικῶν Ἐκδηλώσεων καί τήν εἰδική Ἐκκλησία τῆς Ἑλλάδος τίμησε τήν ἐπέτειο Συνοδική Ἐπιτροπή Πολιτιστικῆς Ταυτό- τῶν 200 ἐτῶν ἀπό τήν ἔναρξη τῆς ἐπανά- τητος. στασης τοῦ 1821. Ἡ ἐκδήλωση ἔλαβε χώρα στό Καλλιμάρμαρο Παναθηναϊκό Στάδιο τό Ἐλαβαν μέρος πολλοί γνωστοί τραγουδι- Σάββατο 11 Σεπτεμβρίου 2021, τηρώντας στές, πού προσῆλθαν γιά νά συνεισφέρουν τά ἐν ἰσχύι μέτρα, πού ἐμπόδισαν ὅσους θά μέ τή φωνή καί τήν παρουσία τους στή ἤθελαν νά τήν παρακολουθήσουν, καθώς μετάδοση τοῦ ἑορταστικοῦ χαρακτήρα καί κατά τό πρωτόκολλο μόνο σέ περίπου 5.000 νά ὑπενθυμίσουν τή γέφυρα πού συνδέει θεατές ἐπετράπη ἡ προσέλευση. Τήν ὅλη τήν παράδοση μέ τήν νεωτερικότητα. Κύριο ρόλο στήν ὅλη ἐκδήλωση εἶχε ἡ μεγάλη ὀρχήστρα, τά νεοσύστατα δηλαδή 135

«Μουσικά Σύνολα τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλά- Ἑλλάδος κ. Ἱερωνύμου τοῦ Β΄, προσέδωσε δος», ἡ ὁποία στό ἑξῆς θά πλαισιώνει τίς ἰδιαίτερη σημασία καί βαρύτητα στήν ὅλη ἐκδηλώσεις τῆς ἁρμόδιας Συνοδικῆς Ἐπι- ἐκδήλωση. Στήν βαρυσήμαντη ἐναρκτή- τροπῆς Καλλιτεχνικῶν Ἐκδηλώσεων. Εἶναι ρια ὁμιλία του ὁ Μακαριώτατος εὐλόγη- ἕνα σημαντικό βῆμα γιά νά ὑπενθυμίζει σε πατρικῶς ὅλους τούς συντελεστές καί σέ ὅλους ὅτι ἡ Ἐκκλησία ἀνέκαθεν ἦταν ὁ εὐχαρίστησε τούς χορηγούς πού στήριξαν βασικός πυλώνας τοῦ πολιτισμοῦ. οἰκονομικά τό ὅλο ἐγχείρημα. Συνεχάρη καί εὐλόγησε τούς νέους καί τίς νέες –μαθητές/ Ἐκτός ἀπό τούς γνωστούς καλλιτέχνες, τριες, φοιτητές/τριες– ἀπό ὅλη τή χώρα, πού ἐντυπωσιακή ἦταν ἡ παρουσία πάνω ἀπό ἔκαναν μεγάλο ταξίδι γιά νά προσέλθουν, 20 χορωδιῶν ἱερῶν Μητροπόλεων, ἐνο- καθώς μάλιστα σέ δύο ἡμέρες ἄρχιζαν τά ριῶν, θρησκευτικῶν ὀργανώσεων καί συλ- μαθήματα στά σχολεῖα. λόγων. Αὐτές εἶχαν ἀναπτυχθεῖ στό πέταλο τοῦ Σταδίου, καί μέ τίς χαρακτηριστικές Ἀξίζουν συγχαρητήρια σέ ὅλους τούς στολές κάθε μιᾶς χορωδίας, δόθηκε ἕνας συντελεστές πού κατέβαλαν ὑπεράνθρω- μεγαλοπρεπής τόνος στήν ἐκδήλωση. πους κόπους. Στούς ἐμπνευστές, στούς βα- σικούς συντελεστές τῆς ἐκδήλωσης, στούς Ἡ ἠχητική ἐκφορά τῶν θεατρικῶν δι- τεχνικούς, σέ ὅλους πού ἔβαλαν καί τό πιο αλόγων πάνω στό σενάριο τοῦ Προέδρου μικρό λιθαράκι γιά την ἅρτια παρουσίαση τῆς Ὑποεπιτροπῆς Καλλιτεχνικῶν Ἐκδη- της ἐκδήλωσης. λώσεων κ. Ἠλία Λιαμῆ, πού ἀποτελοῦσε οἰονεί γέφυρα μετάβασης στίς θεματικές Ἡ ἐπιτυχία της, δείχνει ὅτι τό Ἐθνικό ἑνότητες, ἦταν ἐπίσης πολύ χαρακτηρι- καί Θρησκευτικό φρόνημα σέ πλῆθος νέων στική, φανερώνοντας πτυχές τοῦ ἀγώνα παιδιῶν εἶναι ζωντανό. Αὐτό ἀκριβῶς συ- καί τῆς προσωπικότητας τῶν ἀγωνιστῶν ντελεῖ στήν κατάθεση κόπου καί χρόνου καί ἡρώων. ἀπό τή ζωή τους, γεγονός πού ὅλοι οἱ ἐνα- σχολούμενοι μέ τό κατηχητικό ἔργο στή νέα Ἡ αὐτοπρόσωπη παρουσία τοῦ Μακαρι- γενιά πρέπει νά τό ἀξιοποιήσουν. ωτάτου Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καί πάσης Ὑπενθυμίζουμε στούς συνδρομητές καί συνδρομήτριες τοῦ περιοδικοῦ μας, τήν ἀνανέωση τῶν συνδρομῶν τους. Ἡ καταβολή μπορεῖ νά γίνει στά κατά τόπους βιβλιοπωλεῖα τῆς «ΖΩΗΣ» ἤ στούς ἀντιπροσώπους. Ἄν ἡ συνδρομή καταβληθεῖ μέσω ἠλεκτρονικῆς πληρωμῆς νά σημειώνεται τό ὄνομα τοῦ συνδρομητῆ. Ἐπίσης, νά ἐνημερώνετε στό e-mail πού ἀναγράφεται στό ἐσώφυλλο ὥστε νά γίνεται ὁ ἔλεγχος, δεδομένου ὅτι οἱ Τράπεζες δέν ἐνημερώνουν. Τό ΙΒΑΝ γιά τραπεζική πληρωμή (Τράπεζα Eurobank) εἶναι: GR 8002602010000930100366731 136

ΕΙΣ ΜΝΗΜΟΣΥΝΟΝ ΜΝΗΜΗ ΜΑΡΟΥΛΑΣ ΚΑΤΣΙΜΠΡΑ ΔΑΣΚΑΛΑ «ΑΛΛΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΑΣ» Τήν 5η Ὀκτωβρίου 2021 ἔφυγε γιά τόν καί μέ αὐτές ὑπηρέτησε τή μεγάλη ἀγάπη ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ - ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2021 Παράδεισο ἡ Μαρούλα Κατσίμπρα ἡ μητέρα της, τόν Χριστό. τῶν κωφαλάλων. Ἡ ἐξόδιος ἀκολουθία ἔγινε στόν ἱερό ναό Ἁγίου Ἀθανασίου Πολυδρόσου Δεκάδες μοναστήρια καί μοναχές ἔμα- Χαλανδρίου μέ τήν συμμετοχή τοῦ Μακαρι- θαν τήν ἱερορραπτική ἀπό τήν Μαρούλα. ωτάτου Ἀρχιεπισκόπου Τιράνων, Δυρραχίου Μάλιστα γιά νά συμβάλλει στή διάδοση τῆς καί πάσης Ἀλβανίας κ. Ἀναστασίου, τοῦ Σε- σωστῆς ἱερορραπτικῆς, μέ τήν παρότρυνση βασμιωτάτου Μητροπολίτου Μεσογαίας καί τοῦ μακαριστοῦ θεολόγου τῆς Ἀδελφότητος Λαυραιωτικῆς κ. Νικολάου, τοῦ Σεβασμιωτά- «ΖΩΗ» Ἀλέξανδρου Βάμβα, ἐξέδωσε ἐγχει- του Μητροπολίτου Θηβῶν καί Λεβαδείας κ. ρίδιο ἱερορραπτικῆς. Γεωργίου, τοῦ Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Ἀμαντείας κ. Ναθαναήλ καί ἀρκετῶν ἄλλων Σέ συγγενή τῆς Μαρούλας πού συνομί- κληρικῶν. λησε μέ τόν Σεβασμιώτατο Ἀρχιεπίσκοπο πρώην Ἀμερικῆς, π. Δημήτριο Τρακατέλλη Γεννήθηκε στό Μεσολόγγι καί ἦταν τό γιά νά γνωστοποιήσει τήν κοίμησή της, ὁ τρίτο παιδί πολυμελοῦς οἰκογενείας. Οἱ Ἀρχιεπίσκοπος εἶπε: «ποτέ δέν ξεχνῶ τή γονεῖς της, Γεώργιος καί Ἀγγελική, ἦταν Μαρούλα, γιατί τά ράσα πού φοράω τά ἔχει ἄνθρωποι πολύ κοντά στήν Ἐκκλησία καί ράψει αὐτή καί μάλιστα τά κοντόρασα πού μαθητές τοῦ π. Εὐσεβίου, τοῦ ἰδρυτοῦ τῆς μοῦ ἔφτιαξε μέ ἐξυπηρετοῦν θαυμάσια στήν Ἀδελφότητος θεολόγων «ΖΩΗ». Ἀπό νωρίς καθημερινή ἐργασία μου». ἀσχολήθηκε μέ τήν ραπτική καί ἦταν πε- ριζήτητη μοδίστρα. Τό 1950 ἀφιερώθηκε Δεκάδες εἶναι οἱ ἱερεῖς καί ἀρχιερεῖς πού στήν ἱερορραπτική καί στήν ἐξυπηρέτηση φόρεσαν τά ράσα καί τά ἄμφια πού ἡ Μα- τῶν ἱερέων τῆς Ἀδελφότητος «ΖΩΗ». Σ’ ὅλη ρούλα ἔραψε. της τή ζωή ὑπηρέτησε δύο ἀγάπες, πού ἀναφέρονται στόν λειτουργικό κύκλο τῆς Ὅταν τό 2006 ἡ Ἐκκλησία τῆς Κορέας Ἐκκλησίας μας: γιόρταζε τά 100 χρόνια ἀπό τῆς ἱδρύσεώς της, ἡ Μαρούλα μέ τήν ἀείμνηστη Κλεάνθη Στήν ὄπισθαμβωνο εὐχή στό τέλος τῆς Γαλέτα ταξίδευσε στήν Σεούλ τῆς Κορέας καί Θείας Λειτουργίας ἀκοῦμε: γιά δύο περίπου μῆνες ἔραψαν δεκάδες ράσα, • «ἁγίασον τούς ἀγαπῶντας τήν εὐπρέπειαν ἄμφια, καλύμματα ἁγίας Τραπέζης καί ἁγίου Ποτηρίου, ὥστε ὁ ἑορτασμός παρουσία τοῦ τοῦ οἴκου σου...» καί Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου νά εἶναι λαμπρός. • στήν ἑορτή τῶν Θεοφανίων διαβάζουμε Ἦταν νεαρή κοπέλλα ὅταν τό 1947 ὁ στήν προφητεία τοῦ Ἠσαΐα: «τρανή ἔσται ἀρχιμανδρίτης τῆς Ἀδελφότητος «ΖΩΗ», γλῶσσα μογγιλάλων». πού ἦταν πνευματικός της, π. Πολύκαρπος Ἀνδρώνης, τήν ἔστειλε νά βοηθήσει τόν Ἡ «εὐπρέπεια τοῦ οἴκου τοῦ Θεοῦ» καί πνευματικό πατέρα τῶν κωφαλάλων ἀρχι- τῶν λειτουργῶν του, καί οἱ «μογγίλαλοι» καί μανδρίτη τότε καί μετέπειτα Μητροπολίτη ἡ «τρανή γλώσσα» τους ὑπῆρξαν οἱ ἀγάπες Θηβῶν καί Λεβαδείας π. Νικόδημο Γραικό. στίς ὁποῖες ἡ Μαρούλα ἀφιέρωσε τή ζωή της Καί ἡ Μαρούλα ἦταν ἡ πρώτη Ἑλληνίδα πού ἔμαθε ἀπό τούς κωφαλάλους «τήν τρα- 137

νή γλώσσα τῶν μογγιλάλων» καί ἀνέλαβε τό 3, στίχ. 1) μεταξύ τῶν κωφαλάλων. Κατηχητικό Σχολεῖο, γιά τά κωφάλαλα κορί- Ἀργότερα, τό σωματεῖο μέ φροντίδες τσια. Ἔκτοτε, μέ τήν ἔμπνευση, καθοδήγηση καί τήν εὐθύνη τοῦ π. Νικόδημου Γραικοῦ τοῦ μακαριστοῦ Μητροπολίτου Νικοδήμου –πού ὁ Θεός μή τηρώντας καί μή κατέχοντας ἀπέκτησε στήν Κυψέλη τῆς Αἴγινας κατοικία εὐτυχῶς πρωτόκολλα, διαδικασίες, τόμους ὅπου οἱ οἰκογένειες τῶν κωφαλάλων περ- καί ἄλλα τέτοια διαδικαστικά, ἀλλά κρίνοντας νοῦσαν τά καλοκαίρια. ἀπό τή ζωή καί τό ἔργο, τόν ἔχει ἤδη ἁγιά- σει– ἔγινε ἡ ἀδελφή καί μητέρα τῶν κωφα- Σ’ ὅλες αὐτές τίς δραστηριότητες ἡ πρώτη λάλων. Μαζί μέ τόν π. Νικόδημο ἀγωνίσθηκε καί πιό στενή συνεργάτης τοῦ μακαριστοῦ νά συνδέσει τούς κωφαλάλους μέ τόν Χριστό, Νικοδήμου ἦταν ἡ Μαρούλα. νά τούς βγάλει ἀπό τό κοινωνικό περιθώριο καί νά τούς φέρει στό προσκήνιο τῆς ζωῆς. Στή δεκαετία τοῦ 1970 ὁ τότε Μητροπολί- της Θεσσαλονίκης ὁ μακαριστός π. Λεωνίδας Γιά τήν συστηματικότερη ἐργασία ἱδρύθη- Παρασκευόπουλος μέσα στήν ποιμαντική καν τά σωματεῖα «Φίλοι των κωφαλάλων – Ὁ του φροντίδα θέλησε νά ἐνδιαφερθεῖ καί γιά προφήτης Ζαχαρίας» καί «Ἐφφαθά» δηλαδή τούς κωφαλάλους. Κάλεσε λοιπόν τήν Μα- Διανοίχθητι (κατά Μάρκον, κεφ. 7, στίχ. 34) ρούλα νά ὀργανώσει μιά παρόμοια μέ τήν καί ἀγοράσθηκαν τρεῖς ὄροφοι σέ πολυκα- Ἀθήνα δραστηριότητα. Καί ἡ Μαρούλα ταξί- τοικία στήν ὁδό Μενάνδρου 24-26. Σ’ ἕναν δευε τουλάχιστον μιά φορά τόν μήνα καί ἐπί ὄροφο ἦταν ἐργαστήρια ὅπου οἱ κωφοί ἀδελ- δύο τουλάχιστον χρόνια στή Θεσσαλονίκη φοί μας ἐκπαιδεύονταν σέ εἰδικά συστήματα καί μαζί μέ τόν π. Γεώργιο Τριανταφυλλίδη νά συνεννοοῦνται μαζί μας, στόν ἑπόμενο ἀγωνίσθηκαν νά φέρουν τό μήνυμα τοῦ Χρι- ἦταν ὁ ἱερός ναός τοῦ Προφήτου Ζαχαρία, στοῦ στούς κωφαλάλους της πόλης. ὅπου ἐτελοῦντο εἰδικές θεῖες λειτουργίες γιά κωφούς μέ παράλληλη «μετάφραση» στή νο- Ἡ Μαρούλα ὑπηρέτησε μέ πίστη, μέ ὅλη ηματική ἀπό τή Μαρούλα, ὥστε οἱ κωφοί της τήν ἀγάπη καί θεῖο ζῆλο τούς ἀδελφούς νά κατανοοῦν τά τελούμενα καί ὁ ἑπόμενος της τούς κωφαλάλους. Γι’ αὐτό καί ὅλοι –ἀγό- ὄροφος ἦταν ἐντευκτήριο, ὅπου μιά φορά τήν ρια, κορίτσια– τήν ἀποκαλοῦσαν «μητέρα». ἑβδομάδα οἱ κωφοί εἶχαν συνάντηση μέ σχε- τική ὁμιλία στήν αἴθουσα τοῦ ναοῦ, ἡ ὁποία Ἡ μητέρα τῶν κωφαλάλων Μαρούλα ἀποδιδόταν στή νοηματική ἀπό τή Μαρούλα. Κατσίμπρα ἐτάφη τήν 7ην Ὀκτωβρίου 2021, στό κοιμητήριο τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Ἁγίου Ἰω- Ἀργότερα καί ἄλλα ἄτομα ἔμαθαν τή νο- άννου τοῦ Θεολόγου στό Μαζαράκι Θηβῶν, ηματική καί χρησιμοποιοῦντο καί αὐτά γιά ἐκεῖ ὅπου εἶναι θαμμένος καί ὁ πνευματι- τήν ἀπόδοση τῆς θείας Λειτουργίας καί τῶν κός πατέρας τῶν κωφαλάλων μακαριστός ὁμιλιῶν. Οἱ κωφάλαλοι στίς θεῖες Λειτουργίες Μητροπολίτης Θηβῶν καί Λειβαδείας κυρός καί στό ἐντευκτήριο καί στίς ὁμιλίες φέρνουν Νικόδημος Γραικός. καί τούς φίλους των καί ἔτσι «ὁ λόγος τοῦ Κυρίου τρέχη καί δοξάζηται» (Β΄ Θεσ., κεφ. Εἴθε τό παράδειγμά της και τήν ἀφοσί- ωσή της νά μιμηθοῦν καί ἄλλοι.Αἰωνία της ἡ μνήμη. Νικ. Γαλέτας 138

Βιβλίο-παρουσιάσεις ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ - ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2021 Μητροπολίτης Σισανίου κυρὸς Παῦλος «Εἶχα καὶ ἄλλα νὰ σοῦ πῶ», Συζητήσεις τοῦ Ἠλία Λιαμῆ μ’ ἕναν Ἐπίσκοπο Ἀγάπης γιὰ Νέους καὶ γονεῖς ἐκδόσεις Ἀρχονταρίκι, 2021, σσ. 380 «Μὴν ἀκοῦτε ἐμένα ἀλλὰ τὸν λόγο»1. Ἦταν ἀπὸ τοὺς ἐλάχιστους ποὺ ὅταν μιλοῦσε δὲν δογμάτιζε. Εὕρι- σκε τὸν συνάνθρωπό του κουρασμένο σὲ κάποια σκιὰ κοντὰ σὲ κάποιο πηγάδι, ὁδοιπόρος καὶ αὐτὸς στὸ δρόμο τῆς ζωῆς, μὲ τὸν ἱδρώτα στὸ μέτωπο. Τὸν ρώταγε ἀπὸ ποὺ ἔρχεται καὶ ποὺ πάει καὶ μὲ τὴ σειρά του κατόπιν ἔλεγε γιὰ τὴν ὁδοιπορία του. Καὶ γινόντουσαν συνοδοι- πόροι τῆς ζωῆς. Δὲν ἔλεγε στοὺς ἀνθρώπους ἀκολουθῆστε με καὶ εγὼ θὰ σᾶς δείξω τὸ δρόμο. Ἄνοιγε τὸν χάρτη καὶ σὲ καλοῦσε νὰ δεῖς τὸ 1. Ἡράκλειτος, ἀπόσπ. 50. Ἡ Χριστιανική Ἕνωσις Ἐπιστημόνων (Χ.Ε.Ε.) καί ἡ Χριστιανική Ἕνωσις Ἐκπαιδευτικῶν Λειτουργῶν (Χ.Ε.Ε.Λ.) συμμετέχουν, ὅπως ὁ ἁπανταχοῦ Γῆς Ἑλληνισμός, στήν ἐπέτειο τῶν 200 χρόνων ἀπό τήν Ἐπανάσταση τοῦ 1821 πού ὁδήγησε στό ἐλεύθερο Ἑλληνικό Κράτος. Σέ ξεχωριστή ἑνότητα τῆς κοινῆς μας ἱστοσελίδας μας www.xee.gr, ἔχουν ἀναρτηθεῖ βιβλία, ἐργασίες καί ἄρθρα ἀπό πνευματικούς ἡγέτες τῶν ἑνώ- σεών μας ἤ ἀπό διακεκριμένους συνεργάτες τῶν περιοδικῶν μας «Ἀκτῖνες» καί « Ἑλληνοχριστιανική Ἀγωγή» καί ἀπό εἰδικούς ἐπιστήμονες. Ἔργα πού προέρχονται ἀπό συγγραφεῖς πού βίωναν ἔντονα καί κατανοοῦσαν τήν σημασία τοῦ ἑλληνοχριστιανικοῦ πνεύματος τόσο κατά τήν σκοτεινή περίοδο τῆς δουλείας γιά τή διατήρησης τῆς χριστιανικῆς πίστεως καί τῆς ἐθνικῆς συνείδησης, ὅσο καί κατά τήν περίοδο τῆς προετοιμασίας τῆς ἐθνεγερσίας. 139

δρόμο. Ἄνοιγε τοὺς ὁρίζοντες καὶ τότε τὸν ἀναγνώριζαν ὁδηγό. Λέει ὁ ἴδιος, « Ὅλα βασίζονται στὸ ἔρχου καὶ ἴδε»2. Τοῦ ἁρμόζει τὸ ἀπόσπασμα τοῦ Ἡρακλείτου, γιατί «ἕνα καὶ μονα- δικὸ θεωροῦσε ἁμάρτημα. Τὴν αὐτοθέωση, τὸν ἐγωϊσμό. Τὴν ἐκθρόνιση, δηλαδή, τοῦ Θεοῦ ἀπὸ τὴν καρδιά μας καὶ τὴν θεοποίηση τοῦ ἑαυτοῦ μας»3. Γι’ αὐτὸ εἶχε καὶ ἄλλα νά πεῖ. Δὲν ἦταν ανθρώπινες ἱστορίες ποὺ ἔχουν κάποιο τέλος, ἀλλὰ διηγόταν τὰ θαυμάσια τοῦ Θεοῦ ὧν οὐκ ἔσται τέλος. Τὴν ἐμπειρία του ἀπὸ τὸν Σταυρὸ καὶ τὴν Ἀνάσταση. Ἐκεῖ ποὺ τὸ ἀνθρώπινο δοξάζεται καὶ εἰσέρχεται στὴν ἀνέσπερη ἡμέρα. Πρόκειται γιὰ τὸν λόγο τοῦ μακαριστοῦ Μητροπολίτη Σισανίου καὶ Σιατίστης κυροῦ Παύλου ποὺ ὅπου μιλοῦσε, πολλὲς διψασμένες ψυχὲς δροσίζονταν. Γιατὶ ὁ λόγος του ἦταν «νοτισμένος, ὅπως τὸ γράφει ὁ ἐπιμελητής, ὁ συνάδελφος κ. Ἠλίας Λιαμῆς, ἀπὸ τὴν ἐμπειρία, τὴ συμπό- νια, τὴ διάκριση»4. Ἦταν πόκος ἔνδροσος, ποὺ δεχόταν ἀνεπαίσθητα, τὴν πρωϊνὴ δροσιὰ καὶ μὲ τὴ σειρά του δρόσιζε τὰ φρυγμένα χείλη. Ἀνθολογοῦμε ἀπὸ τὰ θέματα: «Τὸ μεγαλύτερο ἁμάρτημα!», «Ἁγι- ότητα. Μὰ εἶναι τόσο ἁπλό;», «Πλήθη ἁμαρτιῶν καὶ ἄβυσσος ἀγά- πης!», «Δίψα ἡρωϊσμοῦ», «Δρόμοι πολλοὶ κι ὁ προορισμὸς ἕνας», «Ἡ ἐπιστροφὴ τῶν ἀσώτων», «Τὰ βάσανα καὶ οἱ ἐλπίδες μας σὲ μιὰ ἱστορία!», «Ἡ Ἀνάστασή Του, ἀνάστασή μας!», «Παναγία: Τὸ καύχημα καὶ ἡ ευθύνη μας». Συγχαίρουμε τὸν ἐπιμελητή, ἐκλεκτὸ συνάδελφο κ. Ἠλία Λιαμῆ ποὺ μπῆκε στὸν κόπο νὰ συλλέξει τὸ διάσπαρτο ὑλικὸ καὶ νὰ μᾶς δώσει ἕνα σπουδαῖο κείμενο διαλόγου, ἕνα κείμενο κατά «πεῦσιν καὶ ἀπόκρισιν», ὅπως θὰ ἔλεγαν οἱ παλαιοῖ. Ἕνα δεύτερο Λόγο ποὺ ἀκολουθεῖ τὸν πρῶτο καὶ ἔχει κυκλοφορήσει μὲ τίτλο, «Ἄκουσε καλό μου παιδί»5. Ἐπαινοῦμε στὸ πρόσωπο τοῦ κ. Ν. Σαμπαζιώτη, τὶς ἐκδόσεις «Ἀρχονταρίκι», γιὰ τὴν καλαίσθητη καὶ τόσο σημαντικὴ προσφορὰ στὸ χῶρο τοῦ βιβλίου. «Χάρη ἔχουμε ὅλοι. Ἀπὸ ὅλους μας κάτι περιμένει ὁ Θεὸς καὶ εἶναι ξεχωριστὴ ἡ ἀποστολὴ καὶ τὰ χαρίσματα τοῦ καθενός. Ἡ φανέρωση ὅμως τῆς Χάριτος ἐξαρτᾶται ἀπὸ τὸν καθένα»6. πρεσβ. Γεώργιος Μποροβίλος 2. Μητροπολίτης Σισανίου κυρὸς Παῦλος, Εἶχα καὶ ἄλλα νὰ σοῦ πῶ, Συζητήσεις τοῦ Ἠλία Λιαμῆ μ’ ἕναν Ἐπίσκοπο Ἀγάπης γιὰ Νέους καὶ γονεῖς, Ἀθήνα: ἐκδ. «Ἀρχονταρίκι», 2021, σ. 194. 3. Ὅπ.π., σ. 19, 20. 4. Ὅπ.π., σ. 14-15. 5. Μητροπολίτης Σισανίου κυρὸς Παῦλος, Ἄκουσε καλό μου παιδί, Συνεντεύξεις στὸν Ἠλία Λιαμῆ ἀπὸ ἕναν Ἐπίσκοπο Ἀγάπης, Ἀθήνα: ἐκδ. «Ἀρχονταρίκι», 2019. 6. Εἶχα καί ἄλλα νά σοῦ πῶ, σ. 338. 140

Ἀξίζει νά διαβάζετε Τὸ μηνιαῖο Ὀρθόδοξο Χριστιανικὸ Περιοδικὸ Περιοδικὸ μὲ ἱστορία μεγαλύτερη τῶν 50 ἐτῶν, μὲ τὴν ἱστορία τῶν 100 χρόνων του κοντὰ στὸν ποὺ ἀπευθύνεται στὴ γυναῖκα, στὴν πνευματικὴ ἑλληνικὸ λαό. καὶ κοινωνική της παρουσία. Τὸ περιοδικὸ γιὰ τὴν Ἐπι- Νεανικὸ περιοδικὸ τῆς “Χρι- Τὸ μηνιαῖο παιδικὸ περιοδικὸ στήμη, τὰ Γράμματα καὶ τὴν στιανικῆς Φοιτητικῆς Ἑνώσεως” ποὺ κυκλοφορεῖ ἀπὸ τὸ 1946 Τέχνη, μὲ τὸ ἔνδοξο πα- – μὲ τὸν ἐνθουσιασμὸ τῆς νεότη- – ἕνας πολύτιμος πνευμα- ρελθὸν καὶ τὸ δυναμικό “πα- τας καὶ τὴ σφραγῖδα τῆς πίστης τικὸς φίλος γιὰ τὰ Ἑλληνό- ρών” στὶς μάχες του κατὰ τοῦ καὶ τῆς παιδείας. πουλα. ὑλισμοῦ καὶ τῆς ἀπιστίας.

ST RESS PO «EΛΛΗΝΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΑΓΩΓΗ» P ΚΑΡΥΤΣΗ 14, Τ.Τ. 10561 X+7 ΑΘΗΝΑ ΚΩΔΙΚΟΣ: RESS POS 01 1213 KEMΠ. Κ. P 540 T EKΔΟΣΕΙΣ Χριστιανικῆς Ἑνώσεως Ἐκπαιδευτικῶν Λειτουργῶν • Σπυρ. Καλλιάφα: ΤΟ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΓΕΝΕΤΗΣΙΟΥ ΟΡΜΗΣ_______________________ 3,00 € ΕΘΝΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΙΣ, ΦΥΣΙΚΟΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΑΙ & ΠΑΙΔΕΙΑ___________ 3,00 € ΤΑ ΠΕΝΤΕ ΠΡΩΤΑ ΠΑΙΔΙΚΑ ΕΤΗ ἔκδοσις Γ΄_____________________________________ 5,00 € • Ἰ. Θ. Κολιτσάρα: ΠΑΡΟΙΜΙΑΙ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΛΑΟΥ τόμοι Β΄ & Γ΄ ἕκαστος_______________________ 6,00 € Η ΑΠΑ ΓΡΑΦΗ ΔΙΑ ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΚΑΙ ΤΗΝ ΜΟΡΦΩΣΙΝ ΤΟΥ_________________________ 3,00 € Ο ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΣ ΗΓΕΤΗΣ____________________________________________________ 10,00 € • Β. Χαραλαμποπούλου: Η ΣΧΟΛΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ_____________________________________________________ 3,00 € Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΙΣ ΤΟΥ ΥΠΟΔΟΥΛΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ________________ 3,00 € ΤΟ ΠΑΙΔΙΚΟ ΚΑΙ ΕΦΗΒΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟ_____________________________________________ 3,00 € • Μ. Debesse: ΣΤΑΘΜΟΙ ΑΓΩΓΗΣ____________________________________________________________ 5,00 € • G. Allport: ΤΟ ΑΤΟΜΟΝ ΚΑΙ Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΟΥ____________________________________________ 6,00 € • Ίωάν. Ἀντωνίου: ΠΩΣ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΖΩΜΕΝ ΤΑΣ ΑΣΘΕΝΕΙΑΣ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΜΑΣ ΑΠΟ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΑΠΟΨΕΩΣ____________________________________________________ 3,00 € • ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΝΕΔΡΙΩΝ ΤΗΣ Χ.Ε.Ε.Λ.: ΤΑ ΕΛΛΗΝΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑ ΙΔΑΝΙΚΑ ΕΙΣ ΤΗΝ ΠΑΙΔΕΙΑΝ ΜΑΣ____________________ 6,00 € Η ΜΟΡΦΩΣΙΣ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΟΣ_________________________________________ 6,00 € Η ΨΥΧΑΓΩΓΙΑ ΩΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟΝ ΠΡΟΒΛΗΜΑ_________________________________ 6,00 € Ο ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΣ ΕΙΣ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗΝ ΤΟΥ______________________________________ 6,00 € Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΣ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ_______________________________________ 6,00 € ΟΔΗΓΉΤΙΚΗ, ΚΥΒΕΡΝΗΤΙΚΗ___________________________________________________ 6,00 € ΤΑ ΟΠΤΙΚΟΑΚΟΥΣΤΙΚΑ ΜΕΣΑ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ____________________________________ 6,00 € ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ_____________________________________________ 6,00 € ΠΑΡΑΔΟΣΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΔΟΣ____________________________________________________ 6,00 € ΤΟ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΝ ΠΝΕΥΜΑ ΕΙΣ ΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΙΝ__________________________ 6,00 € ΘΕΜΕΛΙΩΔΕΙΣ ΑΞΙΕΣ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΕΙΑ__________________________________________ 6,00 € Η ΕΘΝΙΚΗ ΜΑΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ___________________________________________________ 6,00 € ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ____________________ 6,00 € ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΠΑΙΔΕΙΑ______________________________________________________ 6,00 € ΠΑΙΔΕΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ__________________________________________ 6,00 € Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ ΤΟΥ ΜΕΛΛΟΝΤΟΣ______________________________________ 6,00 € Η ΚΡΙΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ___________________________________________ 6,00 € ΠΡΟΣΩΠΟ ΚΑΙ ΠΑΙΔΕΙΑ_______________________________________________________ 6,00 € ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΠΑΙΔΕΙΑ_____________________________________________ 6,00 € ΑΝΑΤΟΜΙΑ ΤΩΝ ΣΧΟΛΙΚΩΝ ΑΠΟΤΥΧΙΩΝ______________________________________ 6,00 € ΝΕΕΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ ΚΑΙ ΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΝΕΟΛΑΙΑΣ______________________________ 10,00 € ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ______________ 10,00 €

Έτος 72ο • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2021 • ΑΡΙΘ. 639 ΔΙΜΗΝΙΑΙΟ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ì «ICH BIN THEOLOGE» – ΕΊΜΑΙ ΘΕΟΛΌΓΟΣ ì Η ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗ ΑΓΩΓΗ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ì ΕΝΘΆΡΡΥΝΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΕΡΒΑΣΗ ΤΗΣ ΑΠΟΘΑΡΡΥΝΣΗΣ ΤΟΥΣ ì ΕΠΟΠΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ ì Ο ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΚΑΙ Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ

Περιεχόμενα 81 ΣΧΟΛΙΑ.............................................................................................. 79 «Οἱ διδάσκαλοι τοῦ Γένους 106 ἐδίδαξαν συστηματικώτε- «ICH BIN THEOLOGE» – ρον τά Ἑλληνικά γράμματα, ΕΙΜΑΙ ΘΕΟΛΟΓΟΣ ἐγνώρισαν καλλίτερα εἰς Τοῦ κ. Ἠλία Λιαμῆ................................................................................. 81 τούς Ἕλληνας τήν ἀρχαίαν ἱστορίαν μας καί τούς κλασ- Η ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗ ΑΓΩΓΗ σικούς συγγραφεῖς, συνέδε- ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ σαν τόν παλαιόν μέ τόν νέον Τοῦ κ. Γεωργίου Κρουσταλάκη ....................................................... 91 Ἑλληνισμόν καί ἔκαμαν τούς Ἕλληνας ὑπερηφάνους διά ΕΝΘΑΡΡΥΝΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ τήν ἔνδοξον καταγωγήν ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΕΡΒΑΣΗ των καί τήν ἀνωτερότητά ΤΗΣ ΑΠΟΘΑΡΡΥΝΣΗΣ ΤΟΥΣ των ἔναντι τῶν Τούρκων. Τῆς κ. Εὐαγγελίας Τσαγκαρλῆ-Διαμάντη..................................... 95 Οἱ διδάσκαλοι αὐτοί προ- σεπάθησαν νά συνδυάσουν ΕΠΟΠΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ τήν κλασσικήν μέ τήν βυ- ΤΗΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ ζαντινήν παράδοσιν καί δι’ Τοῦ κ. Ἰωάννη Ἀγγελόπουλου .......................................................... 99 αὐτῶν νά ἐνισχύσουν τήν ἐθνικήν συνείδησιν τῶν Ο ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΚΑΙ Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ὑποδούλων Ἑλλήνων καί νά ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ τούς προετοιμάσουν διά τόν ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ ἀγῶνα τῆς Ἐλευθερίας. Τοῦ κ. Παύλου Ἀθ. Παλούκα...........................................................102 Οἱ διδάσκαλοι τοῦ Γένους δέν διεκρίθησαν μόνον διά ΕΠΙΣΤΟΛΗ........................................................................... 108 τήν εὐρυτάτην Παιδείαν των καί τόν ἐνθουσιασμόν ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ.................................................109 των, ἀλλά καί διά τήν ἐν γένει ἀρετήν των. Μαζί μέ ΔΙΜΗΝΙΑΙΟ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ τήν μόρφωσιν συνδυάζουν τήν φιλοπατρίαν, τήν εὐσέ- Ὄργανο τῆς Χριστιανικῆς Ἑνώσεως Ἐκπαιδευτικῶν Λειτουργῶν βειαν καί ἄλλας ἀρετάς. ... Ἐγκεκριμένο ἀπό τό Ὑπουργεῖο Παιδείας. Ἀριθμός Ἐγκρ. 1717/15.2.1952 Διδάσκουν ὄχι μόνον μέ τά Ἱδρυτής: Ἰ. Θ. Κολιτσάρας (†1989) λόγια, ἀλλά καί μέ τό παρά- Ἐκδότης - Ἰδιοκτήτης: Χ.Ε.Ε.Λ. δειγμά των καί ἐνισχύουν Καρύτση 14, 105 61 Ἀθήνα, Τηλ.-Fax: 210 32.27.100, τήν θρησκευτικήν πίστιν καί e-mail: [email protected] τήν ἐθνικήν συνείδησιν τῶν Ὑπεύθυνος σύμφωνα μέ τό νόμο καί ἐπιμελητής ἐκδόσεως: ὑποδούλων Ἑλλήνων». Ἰωάννης Μαρκότσης, Διαγόρα 35, 153 44 Γέρακας, Τηλ.: 210 66.12.399 Διευθύνεται ἀπό Συντακτική Ἐπιτροπή Β. Χαραλαμπόπουλος, Δημιουργικό - Ἐκτύπωση Ἡ πνευματική ἀναγέννησις «Λυχνία Α.Ε.» τοῦ ὑποδούλου Ἑλληνισμοῦ, Ἀνδραβίδας 7, 136 71 Χαμόμυλο Ἀχαρνῶν Ἀθῆναι 1971, ΧΕΕΛ, σελ. 50 Τ. 210 3410436, F. 210 3425967 • www.lyhnia.com, [email protected] Τιμή τεύχους 1,50€ Ἐτήσια συνδρομή: Ἐσωτερικοῦ 15€, Κύπρου 20€, Ἐξωτερικοῦ 20€ • 25$ Ἀθήνα - Αὔγουστος 2021 ΟΔΗΓΙΕΣ: Ἐπιστολές, συνεργασίες, ἐπιταγές, βιβλία καί ἄλλα ἔντυπα νά στέλνονται στό γραφεῖο τῆς Χ.Ε.Ε.Λ., Καρύτση 14, 10561 Ἀθῆνα. • Τό Γραφεῖο εἶναι ἀνοικτό κάθε ἐργάσιμη ἡμέρα ἀπό 9 π.μ. ἕως 1 μ.μ. Τεύχη τοῦ περιοδικοῦ πωλοῦνται στά βιβλιοπωλεῖα τῆς «ΖΩΗΣ» στήν Ἀθήνα καί σέ ἄλλες ἐπαρχιακές πόλεις, καθώς καί στό γραφεῖο τῆς Χ.Ε.Ε.Λ. στήν Ἀθήνα. • Ἡ δημοσίευση τῶν ἄρθρων ἐγκρίνεται ἀπό τή Συντακτική Ἐπιτροπή. Ὅσοι θέλουν πα- ρουσίαση τοῦ βιβλίου τους, παρακαλοῦνται νά ἀποστέλουν δύο ἀντίτυπα, ἕνα γιά ἁπλή ἀγγελία καί γιά τή βιβλιοθήκη τῆς Ἑνώσεως καί ἄλλο γιά τόν μέλλοντα νά κάμει τήν βιβλι- οπαρουσίαση. Ἡ Συντακτική Ἐπιτροπή ἔχει τό δικαίωμα νά μήν ἐγκρίνει τή δημοσίευση βιβλιοκρισιῶν γιά βιβλία ἄσχετα μέ τό περιεχόμενο καί τή γραμμή τοῦ περιοδικοῦ. Τήν εὐθύνη γιά τά δημοσιευμένα κείμενα φέρουν οἱ συγγραφεῖς τους.

ΣΧΟΛΙΑ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ στιανική. Δηλαδή νά θεωρεῖται Ἤπειρος τῆς ΙΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2021 ΤΡΟΠΟΣ ΖΩΗΣ Δημοκρατίας, τοῦ Χριστιανισμοῦ καί τοῦ Δικαίου. Κυρίως βέβαια, τό «κάρφος» εἶναι Κατά καιρούς, ἀνακύπτουν διάφορα ζη- ὁ Χριστιανισμός. Θά ἦταν δεκτή καί ἀπό τήματα τά ὁποῖα χωρίς λόγο καί αἰτία ἀπα- μᾶς ἡ κριτική, ὅτι ὁ «χριστιανισμός» πού σχολοῦν τόν δημόσιο διάλογο. Σ’ αὐτά ἑστιά- ἐπικαλεῖται ὁ Εὐρωπαϊκός τρόπος ζωῆς, δέν ζουν συνήθως καί κατά κανόνα, ἄνθρωποι εἶναι ὁ αὐθεντικός μέ τήν ἔννοια πού λέει προερχόμενοι ἀπό συγκεκριμένες ὁμάδες, τό εὐαγγέλιο. Ἄν τούς ἐνοχλεῖ ὁ ψευδεπί- οἱ ὁποῖες κινοῦνται ἀπό ἰδεολογικά κίνητρα γραφος χριστιανισμός, κανένα πρόβλημα. καί οἱ ὁποῖες προέρχονται ἀπό ἰδεολογικούς Θά περιμένουμε μέ ἐνδιαφέρον προτάσεις χώρους πού τίποτα δέν τούς ἱκανοποιεῖ καί γιά νά τόν ζήσουμε σέ ἐπίπεδο ἐξουσίας κύριο μέλημά τους εἶναι ἡ διαρκής κρίση ἐννοεῖται, αὐθεντικά. Νά περισσεύει ἡ νο- τῶν πάντων. Διαφωνοῦν γιά νά διαφω- μοθεσία γιά τήν τιμιότητα, γιά τήν ἀλλη- νοῦν, γιατί αὐτός εἶναι ὁ τρόπος ζωῆς τους. λεγγύη, γιά τήν ἀγάπη στό συνάνθρωπο, Ἡ αἴσθηση πού δημιουργεῖται εἶναι ὅτι ἡ ἡ ὁριοθέτηση τῆς οἰκογένειας (δηλ. τοῦ διαφωνία τους θά παρέμενε, ἀκόμα καί ἄν ἀνδρογύνου καί τῶν παιδιῶν) ὡς βασικοῦ τά πράγματα ἦταν ἐντελῶς ἀντίστροφα. πυρήνα ζωῆς, ἡ παύση τῆς ἐκμετάλλευσης ἀνθρώπου ἀπό ἄνθρωπο, ἡ προστασία τῆς Κανείς λόγου χάρη δέν μπορεῖ νά ἀντι- ἀνθρώπινης ζωῆς (στήν ὁλότητα τῆς χρο- ληφθεῖ τή φασαρία καί γιά ποιό λόγο κα- νικῆς ὕπαρξης), ὁ σεβασμός τῆς προσωπι- ταδικάζεται ὁ «εὐρωπαϊκός τρόπος ζωῆς». κότητας κ.λπ. Νά συμφωνήσουμε ὅλοι ὅτι δέν εἶναι ὁ καλύτερος. Νά συμφωνήσουμε ὅλοι ὅτι θά Χωρίς ὑπερβολή ὅμως, ἀποδεικνύεται ἔπρεπε νά ἦταν καλύτερος. Ἀπό δῶ ὅμως ἐκ τῶν πραγμάτων, πώς ἀκριβῶς αὐτά τούς ἀσἀρηνχαμίγζέκοῶυπννο.ιτόκάναδ.λύκύσατκελρούολταςερ.σΚοέςαἀλσξύέιτοεκπράοολςίυησψσέηησππύοογκιιῶῶρινν- ἐνοχλοῦν. Ὁ «χριστιανισμός» τῆς ὑποκρισί- δεδομένων ἤ δυνατοτήτων. Καί βέβαια ἡ ας πράγματι ἐνοχλεῖ, ἄς μή λησμονοῦμε συζήτηση πρέπει νά περιλαμβάνει καί τήν ὅμως καί τή ρήση τοῦ Κυρίου ὅπως ἔχει πραγματικότητα. Λ.χ. ἡ συζήτηση γιά τήν περάσει στό στόμα τῶν πολλῶν ὁ ἀναμάρ- ἀνεκτικότητα πρέπει νά γίνει σέ συνάρτηση τητος πρῶτος τόν λίθον βαλέτω. Κυρίως ὅμως καί ἀντιστοίχιση μέ τήν ἀνεκτικότητα τῶν ἐπιθυμοῦν, ὅλες οἱ ἀξίες νά παύσουν νά διαφωνούντων ἔναντι τῶν ἀσκούντων κρι- εἶναι προσωπικός πνευματικός ἀγώνας τική σ’ αὐτούς. Καί τό πῶς ἰδεολογικά τους ἑνός ἑκάστου, καί πρωτίστως νά παύσουν πρότυπα ἄσκησαν τήν ἀπόλυτη ἐξουσία νά ἐμπνέονται ἀπό τό φῶς τοῦ Εὐαγγελίου. ὅπου τήν κατέλαβαν. Γιατί αὐτό εἶναι ἀναλλοίωτο καί μή προ- σαρμοζόμενο στό πνεῦμα καί τήν ἰδεολογία Μιά βασική τους ἐνόχληση εἶναι ὅτι ἡ κάθε ἐποχῆς. Εὐρώπη (δηλαδή στήν οὐσία ὁ Δυτικός λε- γόμενος Κόσμος), θέλει νά χαρακτηρίζεται, Βρίσκουν ἄραγε οἱ ἐπικριτές τοῦ τρόπου ἔστω καί μέ κάποιο νεφελώδη τρόπο, χρι- 79

ζωῆς αὐτοῦ, κάποιο μέρος τοῦ πλανήτη μας πιό κοντά σ’ αὐτό τό ἀπόλυτο. Τά ὑπόλοιπα πού αὐτά πού κατηγοροῦν βρίσκονται σέ εἶναι οὐτοπία. Καί τίς ἰδεολογικές αὐτές καλύτερη κατάσταση; οὐτοπίες, ἡ ἀνθρωπότητα τίς πλήρωσε ἀκριβά καί σέ πολλά σημεῖα τῆς γῆς τίς Βρίσκουν κάποιο μέρος τῆς γῆς πού ὁ πληρώνει μέ τό ἴδιο ἀκριβό τίμημα ἀκόμα σεβασμός τῶν δικαιωμάτων τοῦ ἀνθρώ- καί στίς ἡμέρες μας, ἀφήνοντας μάλιστα που, ἡ ἀξία τῆς ἀνθρώπινης ζωῆς εἶναι σέ τούς «εὐαγγελιστές» αὐτῶν τῶν οὐτοπιῶν καλύτερο ἐπίπεδο; ἀνερυθρίαστους. Βρίσκουν κάποιο μέρος πού –μέ ὅσες Γιατί γιά νά φτάσει κανείς στό ἀπόλυτο, στρεβλώσεις μπορεῖ κανείς νά βλέπει- παρέ- χρειάζεται ἀποδοχή τῆς χριστιανικῆς ἀσκη- χεται καλύτερη φροντίδα ὑγείας καί παιδεία τικότητας. Ὄχι κάποιας ἄλλης πού ἀδιαφο- σέ παιδιά; ρεῖ γιά τόν κόσμο, ἀλλά τῆς χριστιανικῆς πού καταφάσκει τόν κόσμο, πού δέν εἶναι Τά ἐρωτήματα εἶναι ἀμέτρητα. Ἡ ἐπιλο- γιά τόν ἑαυτό της, ἀλλά θυσιαστική γιά τόν γή αὐτοῦ τοῦ τρόπου ζωῆς τοῦ Δυτικοῦ κό- συνάνθρωπο. σμου πού κακῶς περιορίζεται στό «εὐρωπα- ϊκός», παρά τά ὅσα ἀπαράδεκτα ἐντός αὐτοῦ Ὅσοι λοιπόν ἐνοχλοῦνται ἀπό τήν ἀνα- συμβαίνουν, εἶναι τούτη τή στιγμή ὁ πλέον φορά στόν Εὐρωπαϊκό τρόπο ζωῆς, -πού ἐπιθυμητός ἀπό ὅλους τούς κατοίκους τῆς τόν λαχταροῦν ἀπό τά ἀπώτατα πέρατα γῆς. Σ’ αὐτόν θέλουν νά συμμετάσχουν ὅλοι τῶν ἰδεολογικῶν τελμάτων τῆς ζωῆς- καί οἱ δοκιμαζόμενοι καί ἐμπερίστατοι τοῦ κό- τόν θεωροῦν ἀνεπαρκή, καλό θά ἦταν νά σμου. Ἀπό ὅλες τίς ἰδεολογίες, ἀπό ὅλες τίς ἐντρυφήσουν στήν Καινή Διαθήκη, νά δια- θρησκεῖες, ἀπό ὅλους τούς πολιτισμούς. βάσουν τά πραγματικά γνωρίσματα τοῦ Ἐκτός κάποιων ὁμάδων πάσης φύσεως ἀνιδιοτελοῦς χριστιανικοῦ τρόπου ζωῆς φονταμενταλιστῶν, οἱ ὁποῖοι νέμονται τίς καί νά μποῦν «μπροστάρηδες» κατά τό προ- ἐξουσίες στίς περιοχές τους. σφιλές λεξιλόγιό τους, στόν ἀγώνα γιά τή μεγάλη ἀλλαγή πορείας. Αὐτοῦ τοῦ τρόπου ζωῆς, μέ τίς ἰδιαι- τερότητές του, μετέχει καί ἡ πατρίδα μας. ΣΧΟΛΕΙΟ ΚΑΙ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Ὡς ἐκπαιδευτικοί τό βλέπουμε δεκαετίες στήν παιδεία μας. Γιατί αὐτό εἶναι ἡ συ- Μιά καταχώρηση πρίν λίγο καιρό στίς νεκπαίδευση πλουσίων καί φτωχῶν, ὁ μή ἐφημερίδες, ξεσήκωσε διαμαρτυρίες γιά ἀποκλεισμός εἰδικῶν κοινωνικῶν ὁμάδων, τό περιεχόμενό της. Ἔκανε τό «λάθος» νά ἡ προσφορά καί μετοχή στήν παιδεία μας μιλάει γιά σύνδεση τῆς ἐκπαίδευσης μέ τήν παιδιῶν μεταναστῶν καί προσφύγων, οἱ ἀγορά ἐργασίας. δράσεις γιά τήν κοινωνική προσφορά καί ἀλληλεγγύη πού ποικιλοτρόπως διδάσκο- Πραγματικά, δέν μπορεῖ νά ἀντιληφθεῖ νται στά σχολεῖα μας, ἡ πλήρης καί ἰσότιμη κανείς, γιατί σήμερα, στόν 21ο αἰώνα, πρέ- ἀποδοχή τῶν δύο φύλων χωρίς διακρίσεις πει κάποιοι νά διαφωνοῦν μέ αὐτή τή σύν- καί ἀποκλεισμούς, ἡ ἐμπέδωση τῶν ἀρχῶν δεση. Πρέπει νά γίνει κατανοητό, ὅτι δέν τοῦ δικαίου καί τῆς δημοκρατίας στή σχο- εἶναι δυνατόν, οἱ μισοί μαθητές νά ἀκο- λική κοινότητα κ.ἄ. λουθοῦν θεωρητικές σπουδές. Στόν κόσμο, στήν ζωή, δέν ὑπάρχει μόνο ὁ στοχασμός Φυσικά, δέν εἶναι ὅλα τέλεια. Ὁ ἄνθρω- πος στήν μεταπτωτική του κατάσταση δέν (Συνέχεια στή σελίδα 110) μπορεῖ νά φτάσει –ἐντός τοῦ πεπτωκότος κόσμου– στό ἀπόλυτο. Τό προσπαθεῖ καί τό ὄφελος θά εἶναι νά φτάσει ὅσο τό δυνατόν 80

«ICH BIN THEOLOGE» – ΕΊΜΑΙ ΘΕΟΛΌΓΟΣ Συμβολή στόν διάλογο γιά τήν διαμόρφωση ἑνός ἀνανεωμένου μαθήματος Θρησκευτικῶν Τοῦ κ. 'Ηλία Λιαμῆ, Θεολόγου, Μουσικοῦ, δ. Θεολογίας, Παιδαγωγοῦ Στίς 26 Ἰουνίου τοῦ 1963, Οὐσιαστικά, ὅλη ἐκείνη ἡ ὁμιλία, στίς 26 ΙΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2021 Ἰουνίου τοῦ 1963, ἀποτελεῖ ἐπέκταση, ὁ Τζόν Κένεντι θά βρεθεῖ στό Βερολίνο τῆς ἀνάλυση, οὐσιαστικά ὑπόμνημα, αὐτῶν διχασμένης Γερμανίας. Θά ἐκφωνήσει μία τῶν τεσσάρων λέξεων. Καί τίποτε ἄλλο νά ἱστορική ὁμιλία στήν ὁποία θά δηλώσει μήν εἶχε πεῖ, οἱ τέσσερις αὐτές λέξεις ἦταν «Βερολινέζος»! Ὅλα αὐτά, στό πλαίσιο τοῦ ἀρκετές γιά νά τόν ἐμπλέξουν προσωπικά «ψυχροῦ πολέμου» ἀνάμεσα στίς χῶρες τῆς στήν κορυφαία πολιτική σύγκρουση τοῦ Δύσης καί τό Ἀνατολικό μπλόγκ καί, φυσι- 20οῦ αἰώνα. Μέσα σέ τέσσερις λέξεις, οἱ μέν κά, τῆς σύγκρουσης ἀνάμεσα στή Δυτική Βερολινέζοι αἰσθάνθηκαν τήν ἀνακούφιση καί Ἀνατολική Γερμανία πού εἶχε κορυφω- μιᾶς κραταιᾶς προστασίας, οἱ δέ ἡγέτες τοῦ θεῖ. Οἱ σχέσεις ΗΠΑ-ΕΣΣΔ βρίσκονταν σέ Ἀνατολικοῦ Μπλόκ ἔλαβαν τό μήνυμα πώς ὁριακό σημεῖο καί οἱ κάτοικοι τοῦ Δυτι- ἔχουν ἀπέναντί τους ἕναν ἀποφασισμένο κοῦ Βερολίνου ζοῦσαν καθημερινά μέ τόν ἡγέτη, ἕτοιμο νά δράσει ἀνά πάσα στιγμή. ἐφιάλτη τῆς ἀπειλῆς κατάληψης καί τῆς ὑπόλοιπης πόλης ἀπό τούς Σοβιετικούς. Ἔχει πολύ ἐνδιαφέρον στό πόσο θά ἀδυνάτιζε σέ ἔνταση συναισθημάτων καί Ὅταν πρίν 60 σχεδόν χρόνια ὁ Κένεντι νοημάτων ἡ συγκεκριμένη ὁμιλία ἄν ἀφαι- ἐκφωνοῦσε τήν ὁμιλία του, ἴσως νά μήν γνώ- ροῦνταν αὐτές οἱ τέσσερις λέξεις. Οὐσιαστι- ριζε πώς τά λόγια του θά μένανε ὡς ὁρόσημο κά, θά σήμαινε τήν ἀπουσία τῆς δύναμης στήν παγκόσμια ἱστορία γιά τόν 20ό αἰώνα τοῦ προσώπου καί τά συνθήματα θά αἰω- καί, ἴσως, ὡς ἕνα ἀπό τά πιό βαρυσήμαντα ροῦνταν ἀφηρημένα στόν ἀέρα, μέ ὅλα τα ἀλλά καί τά πιό ἄρτια δομημένα πολιτικά χαρακτηριστικά ἑνός συνηθισμένου, ξύλι- κείμενα ὅλων των ἐποχῶν, δίπλα στό «I have νου πολιτικοῦ λόγου. a dream» τοῦ Μάρτιν Λοῦθερ Κίνγκ. Ἡ ὁμιλία αὐτή ἀποτελεῖ χαρακτηριστικό Τό πολύ ἐνδιαφέρον στοιχεῖο τῆς ὁμι- παράδειγμα τῆς βαρύτητας τῶν προσώπων λίας τοῦ Κένεντι εἶναι τό φορτίο τῶν νοη- σέ ὅλα τα γεγονότα, ἀπό τόν στενό οἰκογε- μάτων πού κρύβει ἡ περίφημη φράση «Ιch bin ein Βerliner»1 (εἶμαι ἕνας Βερολινέζος). συναίσθημα πού προσπαθοῦσε νά ἐκφράσει. Τό νόημα εἶναι πώς «δέν γεννήθηκα ἐδῶ καί δέν ζῶ 1. Κατ’ οὐσίαν «αἰσθάνομαι Βερολινέζος». Ἄν o Κέ- ἐδῶ, ἀλλά εἶμαι ἕνας ἀπό σας». Ἄλλο τό «Εἶμαι (κυ- νεντι εἶχε πεῖ «Ich bin Berliner», θά ἔλεγε ὅτι ἦταν ριολεκτικά) ἀπό τό Βερολίνο» καί ἄλλο «Εἶμαι (ὅπως κυριολεκτικά πολίτης τοῦ Βερολίνου, πού δέν εἶναι κάποιος) ἀπό τό Βερολίνο». καθόλου ἀληθινό, ὅπως δέν θά ἦταν σαφές καί τό 81

νειακό κύκλο, μέχρι ἐκεῖνον τῆς παγκόσμιας καταστροφική πορεία μιᾶς, κατά τά ἄλλα, ἱστορίας. Ἐνῶ ἡ ἱστορία μοιάζει νά εἶναι καλοκουρδισμένης ἐπιχείρησης3. ἀλληλουχία ἱστορικῶν γεγονότων, στήν πραγματικότητα ἀποτελεῖ ἀλληλουχία ἐνερ- Εἶναι καιρός πολύς πού τό μάθημα τῶν γειῶν δρώντων προσώπων, μέ προεξάρχου- Θρησκευτικῶν ταλαιπωρεῖται καί ταλαιπω- σες τίς προσωπικότητες, πού οὐσιαστικά ρεῖ, ἀμφιταλαντεύεται καί ἰσορροπεῖ, ἐξελίσ- καθορίζουν τή ροή της. Εἶναι διαχρονικός σεται καί ὀπισθοδρομεῖ, διεκδικεῖ καί φθί- ὁ πόθος τῶν λαῶν νά δημιουργήσουν συ- νει, προστατεύεται καί θυσιάζεται, ἐλπίζει στήματα πού θά ὀργανώσουν καλύτερα τή καί ἀγωνιᾶ, ὅλο λέει νά φύγει «κι ὅμως εἶν' συνύπαρξη τῶν ἀνθρώπων. Εἶναι ὅμως ἀκόμη ἐδῶ». Ἰδιαίτερα κατά τήν τελευταία πάμπολλες οἱ φορές πού τά, φαινομενικά, δεκαετία, τό μάθημα βίωσε τόν διχασμό τῶν παντοδύναμα οἰκονομικό - πολιτικά συ- λειτουργῶν του ἀνάμεσα στήν ἀναβάθμιση στήματα ἀλλά καί οἱ κάθε εἴδους ἰδεολογίες καί τήν παραδοσιακή του μορφή. Ὅλες οἱ ὑποκλίνονται στήν καταλυτική ἰσχύ τῶν ἀπόψεις καί οἱ ἐνέργειες ὑπῆρξαν πάντοτε μεγάλων μορφῶν τῆς παγκόσμιας ἱστορίας. καλοπροαίρετες, μέ ἀναμφίβολη τήν ὕπαρξη πιεστικῶν συνθηκῶν ἐκ μέρους μιᾶς ρι- Τή σημασία τῶν προσώπων ἀναγνω- ζικά νέας κοινωνικῆς πραγματικότητας, ρίζει καί ὑπογραμμίζει πλέον ἡ σύγχρο- οἱ περισσότερες ὅμως παρέμειναν πικρά νη ἐπιχειρηματικότητα2. Μοιάζει λιγάκι στεγανές, πολωτικές, κάποιες ἄλλες ἐκτός ἀντιφατικό, ἀλλά καί παρήγορο, σέ ἐποχές τόπου καί χρόνου, τελικά, ὅλες, λίγο-πολύ μαζοποίησης, ἀνωνυμίας καί αἰσθήματος ἀναποτελεσματικές, μέ βάση τά στοιχεῖα τῆς ἀσημαντότητας πού βιώνουν δισεκατομμύ- καθημερινότητας στή σχολική τάξη. Ἀρκεῖ ρια ἀνθρώπων σέ ὅλο τόν πλανήτη, νά ἔρχε- κανείς νά ἐντρυφήσει σέ δύο βασικές πῆγες ται μία κατεξοχήν τεχνοκρατική ἐπιστήμη τῆς ἀντιπαράθεσης4, γιά νά διαπιστώσει ὅπως τό Management καί νά ἀναγνωρίζει τήν ποικιλία τῶν ἀλληλοσυγκρουόμενων τή σημασία τοῦ ἡγέτη, τήν δύναμη ἐπιρ- ἐπιχειρημάτων, τήν ἀδυναμία εὑρέσεως ροῆς πού ἀσκεῖ στούς συνεργάτες του καί κοινοῦ τόπου καί τήν ἄβυσσο πού χωρίζει τίς δεξιότητες, ψυχολογικές καί πνευματι- τίς ἑκατέρωθεν ἐκκινήσεις, ὅπως καί τούς κές, πού πρέπει νά ἀποκτήσει, προκειμένου ἑκατέρωθεν προορισμούς. νά ὁδηγήσει μία ἐπιχείρηση σέ μεγαλύτερη κερδοφορία. Οἱ κάθε εἴδους ἐκπρόσωποι Κι ὅμως, ὑπάρχουν τουλάχιστον δύο τῶν ἀνθρωπιστικῶν ἐπιστημῶν καί ἰδεο- σημεῖα στά ὁποῖα οἱ δύο διαφορετικές τά- λογιῶν, γενικά ὅλων ἐκείνων τῶν χώρων σεις-γραμμές συμφωνοῦν, ἔστω καί ἄν δέν πού προτάσσουν τήν πνευματικότητα, θά τό ὁμολογοῦν: ἄξιζε τόν κόπο νά ἐνσκήψουν καί νά συν- ειδητοποιήσουν τό πόσο, μία κατεξοχήν Τό πρῶτο εἶναι πώς τό μάθημα τῶν τεχνοκρατική ἀπασχόληση ἔχει ἀναδείξει Θρησκευτικῶν δέν ἀποτελεῖ ἐξ ὁλοκλήρου τό ἀνθρώπινο πρόσωπο, ἔστω καί γιά λό- πρωτογενές πρόβλημα, ἀλλά παράγοντα γους, καθαρά, κερδοφορίας, σέ καθοριστι- φανέρωσης προβλημάτων καί ἐκκρεμο- κό παράγοντα τῶν ἐξελίξεων. Ὑπάρχουν τήτων πού ἀφοροῦν πολύ εὐρύτερους μάλιστα στοιχεῖα, τά ὁποῖα σέ ἀφήνουν χώρους. Καταλήγει νά εἶναι συγκινητικά ἄφωνο, ὅπως ἡ καθοριστική σημασία τῶν παθῶν τοῦ ἡγέτη, ὅπως ἡ ἀλαζονεία, στήν 3. Ὅ.π., σσ. 264-272. 4. «Τό μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν. Προβληματισμοί- 2. Βλ. ἐνδ. Δημήτρη Μπουραντᾶ, Ἡγεσία. Ὁ δρόμος τῆς διαρκοῦς ἐπιτυχίας, ἐκδ. ΚΡΙΤΙΚΗ, ἀ.τ., 2005, σσ. ἐπισημάνσεις-προτάσεις» Πρακτικά Πανελληνίου 50-96, 195 κ. ἐξ. Ἐπιστημονικοῦ Συνεδρίου, Θεσσαλονίκη 2015. «Τά Θρησκευτικά στό σύγχρονο σχολεῖο. Ὁ διάλογος καί ἡ κριτική γιά τό νέο Πρόγραμμα Σπουδῶν στά Θρησκευτικά δημοτικοῦ καί Γυμνασίου», ἐκδ, ΑΡ- ΜΟΣ, Ἀθήνα 2013. 82

ἡρωική ἡ θέση τοῦ μαθήματος καί τῶν Τό δεύτερο σημεῖο, ἐντυπωσιακά κοινό ΙΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2021 Θεολόγων καθηγητῶν, καθώς ὅλα δείχνουν καί στίς δύο γραμμές-τάσεις εἶναι ἡ σχεδόν πώς ἔμελλε σέ αὐτούς νά ὑποστοῦν τό παντελής ἀπουσία τοῦ προσώπου τοῦ Θεο- κόστος τῆς ἀνάδειξης προβλημάτων πού λόγου καθηγητῆ ἀπό τόν προβληματισμό καί ἀφοροῦν τήν Πολιτεία, τό ἐκπαιδευτικό τόν σχεδιασμό: οἱ ἀγωνίες του, οἱ δυσκολίες σύστημα, τίς σχέσεις Ἐκκλησίας - Πολι- του, ἡ ἔλλειψη δεξαμενῶν ἀνατροφοδότησής τείας, τίς σχέσεις ἀκαδημαϊκῆς Θεολογί- του, ἡ μοναξιά του, ἡ ἀγωνιώδης προσπά- ας - Ἐκκλησίας. Δέν πέρασε οὔτε μία ὥρα θεια αὐτοκαταξίωσής του σέ ἕνα ἀντίξοο Θρησκευτικῶν, πού ὁ κάθε ἀγαπημένος περιβάλλον, ἡ ἀναζήτηση τοῦ εὐκρινοῦς συνάδελφος Θεολόγος νά μήν αἰσθάνθηκε, ρόλου του καί ἡ «μέχρις αἵματος» μάχη πέραν τοῦ παιδαγωγικοῦ του ἔργου, τήν ὑπεράσπισης τῆς θέσης του ὡς ἰσότιμου πίεση ἀπό τήν ἀδυναμία τῆς Ἐκκλησίας νά ἐπιστημονικοῦ μέλους τοῦ συλλόγου καθη- δώσει μία ἀποτελεσματική μαρτυρία στό γητῶν μέ αὐτονόητη ταυτότητα. Τοῦ Θεολό- σύγχρονο κόσμο, ἀπό τήν ἀδυναμία τῆς γου καθηγητῆ πού θέλει νά ἐκπληρώσει τόν Πολιτείας νά δώσει στό ἑλληνικό σχολεῖο ἡγετικό του ρόλο στήν τάξη, ἀλλά διαρκῶς ἕνα ὅραμα καί μιά ὑπαρξιακή προοπτική, συμπιέζεται ἀπό τήν αἴσθηση πώς ἡ παρου- ἀπό τήν διαρκῆ ἐκκρεμότητα τῆς σχέσης σία του εἶναι ἁπλῶς ἀνεκτή καί πώς, ὅπου Θεολογίας - Ἐπιστήμης καί, ἐντέλει, ἀπό να ’ναι, κάπως θά ἀλλάξουν οἱ ἰσορροπίες τό πιεστικό ἐρώτημα γιά τήν θέση τῆς καί τό μάθημα θά ἀπειληθεῖ ἐκ νέου. Τοῦ προσδοκίας μιᾶς ἐπερχόμενης Βασιλείας Θεολόγου καθηγητῆ πού, ἀνά πάσα στιγμή σέ ἕνα σύγχρονο καί διαρκῶς ἐξελισσόμενο θά ἀντιμετωπίσει τήν «ἐξυπνάδα» τοῦ συ- κόσμο, μέ τόν ὁποῖον ἡ Θεολογία, καί κατ’ μπαθοῦς ἰδεοληπτικοῦ συναδέλφου, συχνά ἐπέκτασιν τό θρησκευτικό μάθημα, πρέπει δημοσίως, τήν ἔλλειψη κάλυψης τοῦ συμπα- νά διαλεχθεῖ. θοῦς Διευθυντοῦ, πού θά τοῦ ἀναθέσει αὐτο- Ἡ Χριστιανική Ἕνωσις Ἐπιστημόνων (Χ.Ε.Ε.) καί ἡ Χριστιανική Ἕνωσις Ἐκπαιδευτικῶν Λειτουργῶν (Χ.Ε.Ε.Λ.) συμμετέχουν, ὅπως ὁ ἁπανταχοῦ Γῆς Ἑλληνισμός, στήν ἐπέτειο τῶν 200 χρόνων ἀπό τήν Ἐπανάσταση τοῦ 1821 πού ὁδήγησε στό ἐλεύθερο Ἑλληνικό Κράτος. Σέ ξεχωριστή ἑνότητα τῆς κοινῆς μας ἱστοσελίδας μας www.xee.gr, ἔχουν ἀναρτηθεῖ βιβλία, ἐργασίες καί ἄρθρα ἀπό πνευματικούς ἡγέτες τῶν ἑνώσεών μας ἤ ἀπό διακεκριμένους συνεργάτες τῶν περιοδικῶν μας «Ἀκτῖνες» καί « Ἑλληνοχριστιανική Ἀγωγή» καί ἀπό εἰδικούς ἐπιστή- μονες. Ἔργα πού προέρχονται ἀπό συγγραφεῖς πού βίωναν ἔντονα καί κατανοοῦσαν τήν σημασία τοῦ ἑλληνοχριστιανικοῦ πνεύματος τόσο κατά τήν σκοτεινή περίοδο τῆς δουλείας γιά τή διατήρησης τῆς χριστιανικῆς πίστεως καί τῆς ἐθνικῆς συνείδησης, ὅσο καί κατά τήν περίοδο τῆς προ- ετοιμασίας τῆς ἐθνεγερσίας. 83

νόητα τήν ἑορτή τῶν τριῶν Ἱεραρχῶν, διότι Θά ἦταν ἀστεῖο, ἄν δέν ἦταν τραγικό, «αὐτά εἶναι δικά σας» καί πού, κάθε στιγμή, πώς, ἕνας χῶρος πού ἀπό τήν ἀρχή τῆς θά ἀναδύεται τό βαθύ ὑπαρξιακό ἐρώτημα ἱδρύσεως τοῦ παλεύει καί περιστρέφεται τοῦ «ἀνήκειν». Τοῦ Θεολόγου καθηγητῆ, πού, γύρω ἀπό τήν ἔννοια τοῦ προσώπου, ἀγνό- στό τέλος τῆς σταδιοδρομίας του, θά τόν ἐπι- ησε τά πρόσωπα, ὄχι τόσο ὡς πρός τίς ἀπό- σκεφτοῦν τά βασανιστικά ἐρωτήματα γιά τό ψεις τους, ὅσο ὡς πρός τήν ταυτότητά τους. τί ἄφησε πίσω του, ἄν συνέβαλε στήν πρόο- δο μιᾶς ἐπιστήμης ἤ στήν διατήρηση μιᾶς Ποιός ἀπό μᾶς τούς θεολόγους καθηγη- ἐθνικῆς ταυτότητας ἡ στήν μύηση ψυχῶν τές μπορεῖ νά συνεχίσει τήν «Κενέντεια» φράση» Ich bin ein ...». Τί;;;;;;;;; Οὐδέν πρόγραμμα θρησκευτικῶν Καθηγητής; Ποιανοῦ γνωστικοῦ ἀντι- θά εὐοδωθεῖ ἐάν κειμένου; δέν ἀποσαφηνιστεῖ ἡ βάση πάνω στήν Κατηχητής; Βάσει ποιᾶς ἐκκλησιαστικῆς ὁποία θά δομηθεῖ ἀναθέσεως; ἡ ταυτότητα τοῦ Θεολόγου καθηγητῆ Θεολόγος (κατά Εὐάγριον)5; Βάσει ποιᾶς ὡς ἐκπαιδευτικοῦ προσευχῆς; καί ὡς ἀνθρώπου πού ὑπηρετεῖ κάτι Θεολόγος (κατά Ὑπουργεῖον); Ἐξυπηρε- εὐρύτερο ἀπό τόν τώντας ποιά ἀνάγκη ἑνός ἀποθρησκειοποι- βιοπορισμό του. ημένου κόσμου; σέ ἕναν λυτρωτικό μυστικισμό ἤ στήν ἐμπέ- Μέντορας; Ποιανοῦ ὁράματος; δωση μιᾶς κοσμοθεωρίας, ἤ στό μήνυμα τοῦ Μεταφυσικός μυσταγωγός; Μέ ποιά Χριστοῦ στόν σύγχρονο κόσμο ἤ, ἁπλῶς καί κοσμοθεωρία; μόνον, σέ μία προσωπική του ἐπαγγελματική Life coacher; Μέ ποιά ἀνθρωπολογία; ἐπιβίωση, ἀφοῦ, ἔτσι κι ἀλλιῶς, ὅλα εἶναι Ψυχικός σύμβουλος; Μέ τί προσόντα; «προσωπικές ὀπτασίες». Ἴσως κάποιος καί Ἡ …«ἄλλη φωνή» στό σχολικό πρόγραμ- νά θέσει ἔνσταση, πώς ὅλες οἱ προτάσεις, μα; Ἡ ὁποία, τί τό διαφορετικό λέει; κεῖθεν κακεῖθεν, ἔχουν, ἐμμέσως, τόν Θε- Ἄν ὁ λόγος, ὁ καίριος καί ὁ ἀποτελεσμα- ολόγο πρωταγωνιστή. Δέν εἶναι ἀλήθεια! τικός, ἀποτελοῦν ὑπόμνημα τῆς ταυτότη- Καμμία πρόταση δέν ξεκαθάρισε σ’ αὐτόν ὡς τας, ὅπως στόν προαναφερθέντα λόγο τοῦ τί θά μπεῖ στήν τάξη, καθαρά καί ξάστερα. Κένεντι, τί ἐλπίδα μπορεῖ νά ἔχει, ἀκόμα Μόνη ξεκάθαρη ἀλήθεια ὁ φόβος πώς, «ἔτι καί ὁ πιό δεξιοτέχνης Θεολόγος δάσκαλος, καί ἔτι», ἀποφασίζονται πράγματα «πού θά χωρίς μία στέρεη ταυτότητα πού θά τοῦ γίνουν γιά μένα χωρίς ἔμενα». παραχωρήσει ἡ κοινωνία, τό ἐκπαιδευτικό σύστημα, ὁ ἐπιστημονικός του φορέας, ὁ Αὐτό τό δεύτερο σημεῖο ἀξίζει, νομίζω, πνευματικός του χῶρος, ἰδιαίτερα ὅμως τήν προσοχή μας: ἴδιος του ὁ ἐαυτός; Καί τί μάθημα μπορεῖ νά προκύψει, ὅταν ὁ καθένας, στή δίψα του γιά αὐτό τό «ich bin», αὐτοσχεδιάζει ὑπαρξιακά, παιδαγωγικά, μεθοδολογικά, πνευματικά, ψυχολογικά; Ναί, νά μήν εἶναι κατηχητικό τό μάθημα (ὅ,τι κι ἄν αὐτό σημαίνει). Οὔτε ὁμολογιακό νά εἶναι (λές καί ὁ κάθε καθηγητής συνά- 5. «Εἰ θεολόγος εἰ προσεύξη ἀληθῶς. Καί εἰ ἀληθῶς προσεύχη, θεολόγος εἰ». Εὐαγρίου Ποντικοῦ, Περί προσευχῆς 60, PG 79, 1180B. 84

δελφος δέν «ὁμολογεῖ» χῶρο προέλευσης διαλόγου χωρίς λόγο προσωπικό; Πῶς ΙΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2021 καί ταυτότητα τῆς ἐπιστήμης του). Ἔτσι νά ἔχεις μάθημα ἐξόδου πρός τήν κοινωνία ἦταν ἐπί δεκαετίες; Μάλιστα! Καί πρέπει καί τή ζωή ὅταν δέν ἔχεις «ταμιεῖον»; Πῶς νά ἀλλάξει; Μάλιστα! Τί θά πάρει ὅμως τή νά ἔχεις Θεολογία τῆς ἑτερότητας, ὅταν θέση τοῦ «Ich bin ein κατηχητής», τοῦ «Ich δέν ἔχεις Θεολογία ταυτότητας; Ὑπάρχει bin ein ὁμολογητής», ταυτότητα, ποῦ τοῦ μαθηματικός πού ἔχει διαχωρίσει τήν προ- ἔδινε σαφή ρόλο, σαφή πνευματικό προσα- σωπική του ἀλήθεια ἀπό τήν ἀλήθεια τῆς νατολισμό, μέ μέθοδο, ἔστω ἀναχρονιστική, ἐπιστήμης του; Ὑπάρχει φιλόλογος, ἀνε- ἔστω ἀναποτελεσματική ἀλλά, τουλάχιστον, ξαρτήτως ἰδεολογικῶν πεποιθήσεων, πού προσανατολισμένη; ἔχει ἀπαξιώσει τόν Ὅμηρο; Πόσο διχασμό νά ἀντέξει τό μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν Τήν ὥρα πού τό σχολεῖο διαλύεται γιατί ὅταν ἡ ἀλήθεια του θεωρεῖται ἀπολύτως ἡ δίψα γιά μέντορες ἔχει γίνει ἐκρηκτική φυσιολογικό νά ἀποστασιοποιεῖται ἀπό τήν καί ἡ κόπωση ἀπό δασκάλους πού κα- προσωπική ἀλήθεια τοῦ καθηγητῆ του; λοῦνται νά ἐνθαρρύνουν, ὑποτίθεται, τόν διάλογο ἔχει γίνει ἀφόρητη, τήν ὥρα πού τά Δέν ὁμιλῶ περί διακηρύξεως τῆς ἀπο- παιδιά περιμένουν νά βροῦν στό πρόσωπο δοχῆς τοῦ δόγματος τῆς Ἁγίας Τριάδος μέσω τοῦ καθηγητῆ τους μιά ἐλπίδα πώς ἡ γνώ- τῆς πίστεως. Οὔτε ὑποστηρίζω τήν «ἐν παντί ση μπορεῖ καί πρέπει νά γίνει ὑπαρξιακή τόπῳ καί καιρῷ» διακήρυξη τοῦ «πιστεύω» ὑπόθεση, ὁ Θεολόγος καθηγητής πρέπει τοῦ καθηγητῆ Θεολόγου. Ὁμιλῶ γιά προβλη- νά ἀποκρύψει τό προσωπικό του «ich bin», ματισμό σέ πολύ …χαμηλότερο ἐπίπεδο: Γιά γιά νά μήν θεωρηθεῖ κατηχητής ἤ ἀσκῶν τήν ἀνάγκη διαμόρφωσης μιᾶς ἀλήθειας, προσηλυτισμό6. Ἕνα τέτοιο σχολεῖο, ἀπορ- κοινά ἀποδεκτῆς ἀπό ὅλο τόν «κλάδο», τίς φανισμένο ἀπό πρότυπα καί ἰδεώδη, μπο- Θεολογικές Σχολές καί κυρίως τό μεγάλο ρεῖ ἄραγε νά ἀντέξει ἀκόμη ἕναν ἄνευρο, μέρος τῆς κοινωνίας, πάνω στήν ὁποία θά ἀπρόσωπο (ἀφοῦ ἡ ταυτότητά του πρέπει χτίζει ταυτότητα τό σύνολο τῶν καθηγητῶν νά κρυφτεῖ), φοβισμένο, ἐξαρτημένο ἀπό Θεολόγων καί πού θά ἀποτελεῖ τήν προϋ- τόν κάθε «ἐνοχλημένο» μαθητή, ὑποτιμημέ- πόθεση εὐόδωσης ἑνός κοινοῦ διδακτικοῦ νο ἀπό ἕνα ὁλόκληρο ἐκπαιδευτικό-σχολικό ὁράματος καί τῶν ἐκπαιδευτικῶν προσδο- σύστημα, πού, στήν καλύτερη περίπτωση, κώμενων. Κάτι ἐλάχιστο ὡς ταυτότητα πρέ- μπορεῖ νά συντονίσει ἱκανοποιητικά μιά πει νά βρεθεῖ, χωρίς τό ὁποῖο δέν μπορεῖ ὁμαδοσυνεργατική δραστηριότητα; Τί νά κάποιος νά διδάξει Θρησκευτικά ὅπως εἶναι τόν κάνει ἕνα σχολεῖο μέ ἀδήλωτη τήν προ- ἀδύνατον νά διδάξει κάποιος Μαθηματικά σωπική του ἀλήθεια; Καί γιατί νά τόν ἀνε- ἐάν δέν ἔχει μιά ἐλάχιστη συνείδηση πώς χτεῖ; Καί γιατί νά διδάξει ἕνα τέτοιο μάθημα ἀνήκει σέ μιά εὐρύτερη προσπάθεια προώ- μόνον αὐτός; Γιατί νά μήν τό διεκδικήσει θησης τῆς μαθηματικῆς ἐπιστήμης. ἕνας κοινωνιολόγος, ἕνας ψυχολόγος, ἕνας θρησκειολόγος, ἀκόμη καί ἕνας ἐμψυχωτής Ποιά εἶναι ἡ λύση; Ἐπιστροφή σέ ἕνα (animator) ἤ ἕνας «life-coacher» ἤ, ἐν τέλει μάθημα μέ τόν Θεολόγο καθηγητή ὡς τί; «πᾶν πνεῦμα ἐν πίστει (ὅποια πίστη! Ταυ- Κατηχητή παλαιᾶς κοπῆς μέ προειλημμέ- τότητα, ἔτσι κι ἀλλιῶς, δέν θά ζητήσει κα- να συμπεράσματα ἀντί γιά διάλογο μέ τό νείς!) τετελειωμένο». Πῶς νά ἔχεις μάθημα «σήμερα», τήν ὥρα πού τά θέσφατα καταρ- ρέουν ἐκκωφαντικά; Φορέα μιᾶς ἐθνικῆς 6. «Δέν ἀφορᾶ τό μάθημα»! Αὐτή ἦταν ἡ ἀπάντηση ἰδεολογίας, τήν ὥρα ποῦ ἁλωνίζει ὁ ἐθνο- πού μοῦ πρότεινε ὁ τ. Ὑπουργός Παιδείας κ. Φίλης μηδενισμός; Καί τήν ὥρα τῆς ἀμφισβή- σέ ἀνεπίσημη συνάντηση Θεολόγων, ὅταν τόν ρώτη- τησης ἀπό ἐνδοσχολικά καί ἐξωσχολικά σα τί θά ἀπαντήσω ἄν ἐρωτηθῶ γιά τήν προσωπική κέντρα, γιά ἕνα οὐδετερόθρησκο κράτος μου ἄποψη γι’ αὐτά πού διδάσκω. (κατ’ οὐσίαν ἄθρησκο), ποιός θά καλύψει 85

τόν Θεολόγο καθηγητή; Ἡ Ἐκκλησία, ὡς μέσα ἀπό διαρκή καί βασανιστικό διάλο- θεσμός; Μά τόν ἔχει ἀπό καιρό ἀπαξιώ- γο, πού δέν θά περιμένει τίς ἐξελίξεις γιά σει (καί ὄχι ἀδικαιολόγητα). Τό Ὑπουργεῖο; νά ἐνεργοποιηθεῖ. Μέχρι τότε, τό θέμα θά Ποιᾶς ἰδεολογικοπολιτικῆς κατεύθυνσης; παραμένει σέ ὀδυνηρή ἐκκρεμότητα, μέ τίς Ὁ ἐπιστημονικός σύλλογος τῶν Θεολόγων; δύο τάσεις-γραμμές τοῦ μαθήματος τῶν Ποιός ἀπ’ ὅλους; Ἡ 90% Ὀρθόδοξη ἑλλη- Θρησκευτικῶν νά διαισθάνονται τόν κίν- νική κοινωνία; Ποιᾶς ἐκκλησιαστικῆς συ- δυνο ἀπό τήν ἀνάληψη εὐθύνης ἀπέναντι νείδησης; Ποιᾶς θεολογικῆς κατάρτισης; στό πρόβλημα τῆς ταυτότητας. Ποιᾶς ὑπαρξιακῆς συγκρότησης; Ποιᾶς πνευματικῆς ὑποστήριξης; Καί μέ ποιές Οἱ μέν θιασῶτες τῆς παλαιᾶς γραμμῆς δυνάμεις καί ποιά καθοδήγηση; Εἶναι ἡ γνωρίζουν, ἀλλά δέν μποροῦν εὐθέως νά ταυτότητα ἑνός στρατευμένου θεολόγου ἡ ποῦν, ὅτι ἕνα μάθημα Θρησκευτικῶν «εἰς ἀπάντηση σέ ἕνα σχολεῖο ποῦ διψᾶ γιά νέα παιδείαν Κυρίου» δέν μπορεῖ νά τό διδάξει ὁράματα; Γιά ἀπαντήσεις σέ ἕναν κόσμο κάποιος ἄθεος. Αὐτομάτως λοιπόν τό μά- ποῦ καταφθάνει μέ καταιγιστικούς ρυθ- θημα ἐξοστρακίζεται ἀπό τό ἐκπαιδευτικό μούς; Γιά αἰχμηρό προφητικό-κριτικό λόγο; σύστημα καί γίνεται προαιρετικό μέ τόν κίν- Γιά προσωπική κένωση καί συνάντηση; δυνο νά διεκδικήσουν ἀνάλογα δικαιώματα Γιά ἰσορροπία ἀνάμεσα σέ νοῦ καί καρδιά; ὅλες οἱ ὁμολογίες… Οἱ δέ θιασῶτες τοῦ νέου Γιά λόγο λιτό, σχεδόν συνθηματικό, λόγο προγράμματος γνωρίζουν ἀλλά δέν μποροῦν κατανοητό μέ συγχρόνους ὅρους; εὐθέως νά ὁμολογήσουν ὅτι τό «ich bin» πρέ- πει νά ταφεῖ γιά νά ζήσει τό μάθημα. Οὐδέν πρόγραμμα θρησκευτικῶν θά εὐοδωθεῖ ἐάν δέν ἀποσαφηνιστεῖ ἡ βάση Ἄν δέν ἀναγνωρίσει ὁ κάθε χῶρος τό πάνω στήν ὁποία θά δομηθεῖ ἡ ταυτότητα ἀδιέξοδο μέρους τῆς πρότασής του, δέν τοῦ Θεολόγου καθηγητῆ ὡς ἐκπαιδευτικοῦ πρόκειται ποτέ νά ὑπάρξει σύνθεση. Καί ἄν καί ὡς ἀνθρώπου πού ὑπηρετεῖ κάτι εὐρύ- δέν ἀναγνωρίσουμε, ὅλοι ἀπό κοινοῦ, πώς τερο ἀπό τόν βιοπορισμό του. Ἀναμφίβολα αὐτή ἡ σύνθεση εἶναι πολύ βαριά γιά νά ἡ ἰσορροπία εἶναι λεπτή, λεπτότατη, καί θά τήν ἐπωμιστοῦν ἀποκλειστικά συνάδελφοι προκύψει ἀπό τή σύνθεση τῶν ἀντιθέτων Θεολόγοι, τό μάθημα θά σχοινοβατεῖ καί θά συνεχίσει νά πορεύεται μόνον ἐκ θαύματος, Ἀγαπητοί ἀναγνῶστες, Ὑπενθυμίζουμε ὅτι: 1. Τ ό 2021, μέ τή χάρη τοῦ Θεοῦ, θά ἐκδοθοῦν τά τεύχη: Ἰανουάριος-Φεβρουάριος- Μάρτιος (637), Ἀπρίλιος, Μάϊος, Ἰούνιος (638), Ἰούλιος, Αὔγουστος (639), Σεπτέμ- βριος, Ὀκτώβριος (640), Νοέμβριος, Δεκέμβριος (641). 2. Λ όγω τῶν ταχυδρομικῶν τελῶν, ζητοῦμε τήν κατανόησή σας, γιά τήν ἀναπροσαρ- μογή τῆς τιμῆς τῆς συνδρομῆς. Ἔτσι, γιά τό ἐσωτερικό ἡ ἐτήσια συνδρομή ὁρίζεται στά 15€, γιά τήν Κύπρο στά 20€, καί γιά τό ἐξωτερικό στά 30€. 3. Ὅ σοι ἐκ τῶν συνδρομητῶν εἶχαν καταβάλει συνδρομή γιά τό 2020 –ἔτος πού δέν ἐκδόθηκε τεῦχος– τό ποσό θά πιστωθεῖ γιά τό 2021. 4. Ἡ καταβολή συνδρομῶν μέσω e-banking, παρακαλοῦμε νά συνοδεύεται ὑποχρεωτι- κά ἀπό τό ὄνομα τοῦ καταθέτη, καί εἰ δυνατόν νά ἐνημερώνεται ἡ Γραμματεία τοῦ περιοδικοῦ μας μέσω ἠλεκτρονικοῦ μηνύματος στό [email protected]. Ἐκ τῆς διευθύνσεως 86

προερχόμενο ἀπό τό μεγάλο ἐκεῖνο «Ich Ἡ ἀπάντηση μοιάζει αὐτονόητη: Οἱ δύο ΙΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2021 bin ὁ Ὤν». χῶροι, Πανεπιστήμιο καί σχολική τάξη δέν μποροῦν νά διαχωριστοῦν, καθότι, τό Πα- Θά μποροῦσα νά σταματήσω ἐδῶ, ἄν νεπιστήμιο ἀποτελεῖ τόν χῶρο ἐπιμόρφω- δέν αἰσθανόμουν τήν ἀνάγκη νά φέρω σης, διαμόρφωσης καί προετοιμασίας τῶν στό προσκήνιο τίς θέσεις ἀειμνήστων κα- νέων Θεολόγων. Ἄρα, τό ἐρώτημα συνδέεται θηγητῶν, τῶν ὁποίων κείμενα βρίσκονται εὐθέως μέ τό θέμα τῆς ταυτότητος. Καί ἡ καί στά νέα βοηθήματα. Καθηγητές πού, διαπραγμάτευση περί τῆς ταυτότητος αὐτῆς ὄντως, τάραξαν τά νερά τοῦ καιροῦ τους καί ἔχει διεξοδικά ἀπαντηθεῖ κατ’ ὁμοφωνίαν, πάσκισαν, ἔμμεσα ἤ ἄμεσα, νά διαμορφώ- τουλάχιστον μέχρι τά τέλη τῆς δεκαετίας σουν ἕναν τρίτο δρόμο μαθήματος μεταξύ τό ’90. Σύμφωνοι: «Ὅλα τριγύρω ἀλλάζου- τοῦ στενοῦ κατηχητισμοῦ καί τῆς παράδο- νε»! Ἀλλά, καί πόσα ἴδια μένουν; Ἀπό τήν σης μέ μιά ἀπόλυτη γνωσιολογία, συχνά ἀπάντηση αὐτή ἐξαρτᾶται τό κατά πόσον μέ προσωπικό κόστος. Ἀναμφίβολα, ἕνας παλαιότερες θέσεις ἔχουν νά προσφέρουν Νησιώτης, ἕνας Παπαπέτρου ἤ ἕνας Νέλ- κάτι στό «σήμερα». Ὁ λόγος λοιπόν στούς λας δέν θά κατηγοροῦνταν ποτέ γιά θέσεις, δασκάλους μας: οὔτε ὑπέρ ἑνός κατηχητικοῦ μαθήματος, οὔτε ἑνός πλήρως ἀποπροσωποποιημένου Εἶναι «ἡλίου μαθήματος. Αὐτό, βεβαίως, δέν σημαίνει φαεινότερο» τίποτε. Οἱ συνθῆκες ἄλλαξαν καί, ἴσως, χρει- πώς ἡ διακήρυξη αζόμαστε ἐντελῶς νέα ἀσκιά γιά ἐντελῶς μιᾶς ταυτότητας νέο κρασί. Ἄν ὅμως θεωροῦμε τίς μορφές ἀποτελεῖ αὐτομάτως αὐτές ὡς προτείνουσες ἕναν ρεαλιστικό ἔναρξη διαλόγου τρίτο δρόμο, ἀνάμεσα σέ μιά κατηχητική μέ τήν ἑτερότητα. καί σέ μία ἀποκλειστικά ἐπιστημονική ταυ- τότητα τοῦ Θεολόγου, ἀξίζει τόν κόπο νά Στήν ταυτότητα τοῦ Θεολόγου καθηγητῆ, ἀκούσουμε καί πάλι τήν ἠχώ τους –ἠχώ φανερά ἤ μυστικά, ἔντονα ἤ ἐν ὑπνώσει, μακρινή προσώπων συναρπαστικῶν, πού τραυματικά ἤ διαχειρίσιμα, ὑπῆρχε πάντα ἡ σφράγισαν τό δικό μας «ich bin»– μήπως ἐπιθυμία ἀνάδειξης τῶν Θρησκευτικῶν ὡς καί ἀνακαλύψουμε τρόπους προσέγγισης ἀμιγῶς γνωστικοῦ μαθήματος, ἀντίστοιχη τῶν διεστώτων προτάσεων. τῆς κρυφῆς ἐπιθυμίας «εἰς τήν νεωτέραν συ- στηματικήν Θεολογίαν τῆς ἀναδείξεως αὐτῆς ὡς Τό πρῶτο καί βασικό ἐρώτημα εἶναι συστηματικῆς ἐπιστήμης ἐχούσης ἀποδεικτικόν τό ἐάν καί κατά πόσον, οἱ ἀπαντήσεις γιά τή χαρακτήρα τῶν ἑαυτῆς ἀρχῶν»7. Παραμένει Θεολογία ὡς ἐπιστήμη, πού τόσο μᾶς παί- αὐτή ἡ ἐπιθυμία; Χωρᾶ στό σύγχρονο ἑλληνι- δεψε ὡς πρωτοετεῖς, ἀφορᾶ καί τό ἐρώτημα κό σχολεῖο ὁτιδήποτε ὑπερβαίνει τό τρίπτυχο γιά τά Θρησκευτικά ὡς ἕνα ἀμιγῶς γνωστι- ὕλη-γνώση-ἐξέταση; Καθίσταται νέο το ἐρώ- κό ἀντικείμενο στό σχολεῖο. Τό ἐρώτημα τημα αὐτό, ἐξαιτίας τῶν νέων κοινωνικῶν αὐτό ἔχει νά κάνει καί μέ τήν ταυτότητα δεδομένων, ἤ προϋπῆρχε; Ὁ μακαριστός Ν. τοῦ Θεολόγου καθηγητῆ: Ὡς τί εἰσέρχεται στήν τάξη; Ὡς ἕνας ἐπιστήμων πού θά δι- 7. Νικολάου Νησιώτη, Ἡ Θεολογία ὡς ἐπιστήμη καί δάξει ὕλη μετρήσιμη καί ἀξιολογούμενη; δοξολογία. Συλλ. Τόμος «Θεολογία. Ἀλήθεια καί Ζωή», Ὡς κάτι διαφορετικό; Ἤ ὡς κάτι ἐπιπλέον; ἐκδ. Ζωή, Ἀθήνα 1962, σ. 179. Μπορεῖ κανείς νά ἀπαγκιστρώσει μέ σοβα- ρά ἐπιχειρήματα τήν ἀκαδημαϊκή Θεολογία ἀπό τό μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν; Καί ἐάν ὑπάρχει ἡ ὅποια ἀπαγκίστρωση, πότε συ- ντελεῖται; Ἅμα τῷ διορισμῶ; 87

Νησιώτης δίνει μιά, πιθανόν, πολύτιμη δι- ἐνώπιόν του μιά ἐξίσου εὐρύτατη, ἀμιγῶς έξοδο σέ ἕνα δίλημμα, ἀναφέροντας: ἐπιστημονική περιοχή διερεύνησης τοῦ χριστιανικοῦ ἀποτυπώματος στόν Ἑλληνι- «Ἡ Θεολογία ἐν γένει διά τούς Ἕλληνας κό καί Εὐρωπαϊκό πολιτισμό, γεγονός πού Πατέρας δέν ἦτο ἐπιστημονική ἐνασχόλησις, ἀνοίγει διάπλατα καί τόν δρόμο πρόσληψης ἀλλ’ ἦτο ἡ σκέψις ἐπί τῆς προσευχῆς, τῆς σχέ- τῆς Τέχνης ὡς παιδαγωγικοῦ ἐργαλείου. Τό σεως μετά τοῦ Θεοῦ ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ καί τῆς ἴδιο εὐρύς δρόμος ἀνοίγεται καί στήν πα- προσωπικῆς ἁγιότητος τοῦ θεολογοῦντος ἐν ρουσίαση θρησκειολογικῶν καί ἱστορικῶν τῇ ἐνεργείᾳ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος βιοῦντος καί παράλληλων ἀναφορῶν. ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ ὑπάρχοντος… Ἐπιστημονική ἐν τῇ στενῇ τῆς λέξεως ἐννοίᾳ εἶναι ἡ Θεολο- Ὅταν ὅμως φτάσει ἡ στιγμή τοῦ «διά γία ὡς προπαρασκευαστική τῆς τελικῆς ταῦτα» –καί πάντα φτάνει–, ὅταν ὅλες αὐτές αὐτῆς ὄψεως»8. Πρός τήν ἴδια κατεύθυνση οἱ γνώσεις ἀναζητήσουν τή θέση τους σέ κινεῖται καί ἡ σκέψη τοῦ Κωνσταντίνου ἕνα ὅραμα πού ἀνοίγεται πρός τό μέλλον Παπαπέτρου: Ναί μέν ἀναφέρει ρητά πώς καί ἀγγίζει τίς βαθύτερες ὑπαρξιακές δια- «ὁ Θεός τῆς χριστιανικῆς Παραδόσεως δέν στάσεις καί ἀνάγκες τῶν μαθητῶν, μοιραία γνωρίζεται διά τῆς ἐπιστημονικῆς ἐρεύνης, θά ὑπεισέλθει μία ἐπιπλέον διάσταση τῆς ἀλλά συναντᾶται διά τῆς ἀνθρωπίνης ὑπάρ- ταυτότητος τοῦ Θεολόγου, μία συνείδη- ξεως, διά τῆς ἁγιότητος τοῦ ὅλου ἀνθρώπου», ση «ἀνήκειν» σέ μιά διαδικασία πρός τά συμπληρώνει ὅμως πώς «δεδομένου…πώς ἔσχατα, μία συναίσθηση φορέα πρότασης ἡ ἐπιστήμη εἶναι μία ἐπί μέρους περιοχή τοῦ ζωῆς, καθιστώντας τον ἕνα εἶδος προδρό- ἀνθρωπίνου πνεύματος, δύναταί τις νά δεχθῇ μου σέ ἕναν δρόμο «ριζικῆς ἀναδημιουργίας ὅτι ἡ καλλιέργεια τῆς περιοχῆς αὐτῆς ἀποτελεῖ τῆς ἀνθρώπινης ὑπάρξεως καί συνεχοῦς νέας μίαν ἐπί μέρους συμβολήν εἰς τήν καλλιέρ- τοποθετήσεως αὐτῆς ἐν τῷ κόσμῳ πρός συνεπή γειαν τοῦ ὅλου ἀνθρώπου, εἰς τήν ἐπίτευξιν δράση»10. Καί αὐτή ἡ διάσταση, ὄχι μόνον δηλαδή τῆς ἁγιότητος αὐτοῦ». πρέπει νά εἶναι ἀνεκτή, ἀλλά καί ἐπιθυμητή. Καί καταλήγει: «Ἐάν ἡ “θεολογική” ἐπι- Εἶναι σαφές πώς, καί οἱ δύο μακαρι- στήμη εἶναι ὡς ἐπιστήμη φορεύς ἀληθείας, στοί καθηγητές κοιτοῦν πρός τό μέλλον καί δέν δύναται βεβαίως νά “συλλάβῃ” τόν Θεόν… προσπαθοῦν νά δημιουργήσουν συνθῆκες δύναται ὅμως, ὅπως πᾶσα ἄλλη ἐπιστήμη, νά ταυτότητος πού θά ἀντέξουν τίς ὅποιες νέες καταστήσῃ τόν ἄνθρωπον ἀληθέστερον, καί ἐξελίξεις. Τό κατάφεραν; Τί κινδύνους κρύβει τοῦτο εἶναι κοινωνία Θεοῦ»9. πλέον αὐτή ἡ πρόταση; Τί χρήσιμο καί λει- τουργικό ἔχει πλέον νά μᾶς προσφέρει; Ἰδού Ἡ διατύπωση αὐτή ἀφήνει ἄπλετο πε- πεδίον προβληματισμοῦ ζωτικῆς σημασίας. ριθώριο, ὥστε ἡ ἐπιστημοσύνη νά ἀποτε- λέσει συστατικό ταυτότητος τοῦ Θεολόγου Ἀπό τόν προβληματισμό αὐτό θά προ- καθηγητῆ, δίνοντάς του τή δυνατότητα κύψει ἡ ἀπάντηση στό δεύτερο ἐρώτημα: νά παρουσιάσει στήν σχολική τάξη, σέ Μπορεῖ ὁ Θεολόγος καθηγητής νά διεκ- πρῶτο ἐπίπεδο, γνώσεις ἑνός συγκεκρι- δικήσει, πρωτίστως στήν συνείδησή του, μένου γνωστικοῦ πεδίου ἤ νά κατευθύνει θέση ἰσότιμου καθηγητή σέ ἕνα σύλλογο ὡς τόν μαθητή του στήν ἀνακάλυψη τῆς γνώ- πρός τό γνωστικό του ἀντικείμενο καί τήν σης μέσω μιᾶς μεγάλης καί συναρπαστικῆς κοινωνική του χρησιμότητα11; Στό ζήτημα ποικιλίας παιδαγωγικῶν μεθόδων καί μέ- σων. Σ’ ἕνα δεύτερο ἐπίπεδο, ἀνοίγεται 10. Νησιώτης, ὅ.π., σ. 191. 11. Ἀγαπητός συνάδελφός μοῦ περιέγραψε τόν διάλο- 8. Ὅ.π., σ. 184. 9. Κ. Παπαπέτρου, Εἶναι ἡ Θεολογία ἐπιστήμη;, Ἀθήνα γο μέ δικό του συνάδελφο Κοινωνιολόγο, ὅταν ἡ Κοινωνιολογία ἀφαιρέθηκε ἀπό τό σχολικό πρό- 1970, σσ. 58-59. γραμμα: «Εἶναι δυνατόν», τοῦ εἶπε, «νά ἀφαιρεῖται ἕνα 88

αὐτό, οἱ δυό Θεολογικοί φορεῖς μποροῦν σύγχρονο κόσμο καί συνομιλητής μέ ὅ,τι ΙΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2021 νά συναντηθοῦν στόν πρῶτο κοινό τόπο συμβαίνει αὐτή τή στιγμή σήμερα, χωρίς τῆς ἱστορικῆς καί φιλολογικῆς μεθόδου, ἡ ἀποκλεισμούς, χωρίς δῆθεν μοντερνισμούς, ὁποία θά ἀναζητᾶ ἱστορικές ρίζες καί ἑρμη- χωρίς ὅμως καί ἐμμονές στό ὄνομα ἑνός νεία σέ ὅλο το φάσμα τῶν θρησκευτικῶν ἡρωικοῦ, πλήν καταδικασμένου σέ πτώση πληροφοριών12. Δεύτερο κοινό τόπο ἐθνικοθρησκευτικοῦ ἰδεολογήματος. μπορεῖ νά ἀποτελέσει ἡ παρουσία τοῦ θε- ολόγου καθηγητῆ ὡς παράγοντα προβολῆς Ὁ τέταρτος κοινός τόπος ὅμως –ἡ αὐθε- πανανθρώπινων ἀξιῶν μέ μέσον ἀνάδειξης ντική καί ἀπαλλαγμένη ἀπό ἰδεολογήματα ἀλλά καί πρόταση ἐξόδου ἀπό τά σύγχρο- Ὀρθόδοξη Χριστιανική ταυτότητα ὡς θε- να ἀδιέξοδα τήν Χριστιανική ἑρμηνεία καί μιτός καί εὐκταῖος παράγων οὐσιαστικό- στάση. Τρίτο κοινό τόπο μπορεῖ νά ἀποτε- τερου μαθήματος- πρέπει νά παραμείνει λέσει ἡ συμβολή του στήν καλλιέργεια μιᾶς σταθερός σέ ὅποιον νέο σχεδιασμό. Πρέπει ὑπαρξιακῆς εὐαισθησίας στά παιδιά, πού νά ἀποτελεῖ κοινή πεποίθηση οὐσίας, καί θά ἑτοιμάσει ἔδαφος ὑποδοχῆς ἑνός ἐσω- ὄχι ἑλιγμό ἐξισορροπητικό, πώς ἡ προσω- τερικοῦ διαλόγου γιά τήν πνευματικότητα πική ὑπαρξιακή ἐμπλοκή θά προσδώσει καί τό νόημα ζωῆς. στό μάθημα ἔνταση, βάθος καί ὅλα ἐκεῖνα τά χαρακτηριστικά τοῦ ἡγέτη πού ἐπηρεά- Ἀρκοῦν αὐτά; Ἴσως ναί! Ἐκτός ἐάν ζουν καί συνεπαίρνουν ἕνα ἀκροατήριο13. ἀρχίζουμε πλέον νά συζητᾶμε γιά ἕνα ἄλλο Παράλληλα θά διαφυλάξουν τήν διδακτική ἐπίπεδο μαθήματος, τό ὁποῖον σαφῶς προ- διαδικασία ἀπό: κύπτει ἀπό τά προαναφερθέντα: Τό ἐπίπε- δό της προσωπικῆς-ὑπαρξιακῆς ἐμπλοκῆς. 1. Τήν ἀπόσυρση τοῦ Θεολόγου καθη- Εἶναι βέβαιον πώς πρέπει νά ἀποτελέσει γητῆ ἀπό κάθε πνευματική-ὑπαρξιακή συ- τέταρτο κοινό τόπο ἡ διαπίστωση πώς ζήτηση περί ἀλήθειας καί ψεύδους, σωστοῦ μιά τέτοια ἐμπλοκή ἀποτελεῖ παράγοντα ἤ λάθους, ὑγιοῦς ἤ ἀσθενοῦς, γνήσιου ἤ ἐμβάθυνσης τοῦ μαθήματος. Δέν πρέπει ἀλλοτριωμένου, προνόμιο πού ἔχουν ὅλοι νά ἀπαιτεῖται, ἀφοῦ δέν μπορεῖ νά διασφα- οἱ ἄλλοι συνάδελφοι, μέσω τῶν ἐπιστημο- λιστεῖ, ἄν ὅμως ἐνεργοποιηθεῖ, μόνον μιά νικῶν τους ἐργαλείων γιά ἐντοπισμό τοῦ ὑπαρξιακή ταυτότητα ἔχει θέση, καί αὐτή λάθους στήν ἐνδοκοσμική πραγματικότητα, εἶναι ἡ Ὀρθόδοξη Χριστιανική, ὡς ἡ μόνη τόσο στό πεδίο τῶν θετικῶν ὅσο καί τῶν συμβατή μέ τόν χαρακτήρα τοῦ μαθήματος. ἀνθρωπιστικῶν ἐπιστημῶν. Τό σημεῖο αὐτό εἶναι καίριο, ὡς πρός τήν ἐξέλιξη τοῦ νέου μαθήματος Θρησκευτικῶν. 2. Τήν ἀπώλεια τῆς ἰδιαιτερότητάς του, Τό μάθημα παραμένει ἐνδοκοσμικό ὡς πρός καθώς ἡ ἱστορική καί ἑρμηνευτική μέθοδος τά στοιχεῖα του, ἀντικειμενικό ὡς πρός τά δέν ἀποτελοῦν ἀποκλειστικότητά του, οὔτε γεγονότα, ἀνοιχτό στήν ἄδικη ἤ δίκαιη βέβαια εἰδίκευσή του, τουλάχιστον μέχρι κριτική πού δέχτηκε ὁ Χριστιανισμός καί τώρα. εἰλικρινής ὡς πρός τήν κριτική πού ἄσκησε σέ ἄλλους κατά τήν ἱστορική του διαδρομή. 3. Μία σχέση του μέ τήν πραγματικό- Τό μάθημα παραμένει ὡς πρόταση πρός τό τητα πού θά ἐξαντλεῖται στήν παρατήρηση θρησκευτικῶν φαινομένων, ἀλλά δέν θά σύγχρονο γνωστικό ἀντικείμενο καί νά μένουν συνδέεται μέ τό μέλλον, ἀλλά κυρίως μέ τήν τά Θρησκευτικά; Φιλικά σέ ρωτῶ, ποιά ἐπιστήμη ἀνάγκη τῶν παιδιῶν νά διαμορφώσουν ἐκπροσωπεῖς ὡς Θεολόγος;». προφητική στάση στό παρόν καί ὅραμα «Τί τοῦ ἀπάντησες», τόν ρώτησα. γιά τό μέλλον. Ποιόν ἐνδιαφέρει ἄλλωστε «Τίποτα!». 12. Πρβλ. Παπαπέτρου, ὅ.π. σσ. 31-35. 13. Βλ. Δημητρίου Μπουραντᾶ, Ἡγεσία. Ὁ δρόμος τῆς διαρκοῦς ἐπιτυχίας, ἐκδ. ΚΡΙΤΙΚΗ, ἀ.τ., 2005, σσ. 197-199. 89

ἕνας Θεολόγος, πού δέν ἔχει νά πεῖ κάτι νά ἀποτελέσει ἀποκλειστικά εὐθύνη τοῦ Θε- γιά τό μέλλον; ολόγου καθηγητῆ. Ἕνας εὐρύτερος χῶρος, ἐκκλησιαστικός μέ τήν πλήρη σημασία 4. Τήν ἀπώλεια τῆς ἀληθινῆς πρώτης τοῦ ὅρου, πρέπει νά ἐνεργοποιηθεῖ, ὥστε ὕλης τοῦ μαθήματος, πού «δέν μπορεῖ ἕνας Θεολόγος, ἕτοιμος ἀπό κάθε ἄποψη, νά ἀποτελεῖται ἀπό ἀντικειμενικές γνώ- νά ἀποσταλεῖ σέ παιδιά καί ἔφηβους, πού σεις γύρω ἀπό τόν Θεόν τήν ἐκκλησία, εἶναι πλέον ἀμείλικτοι πρός διχασμένους τήν ἐκκλησιαστική ἱστορία καί τίς ἄλλες ἐνήλικες, θολές κουβέντες, κούφια ἰδεο- ἐκκλησιαστικές πραγματικότητες, πού τά λογήματα, ἀσάρκωτες θεωρίες καί σέ ἕνα παιδιά θά καλοῦνται νά οἰκειοποιηθοῦν σχολεῖο πού ἀδυνατεῖ ἤ ἀδιαφορεῖ νά δι- γιά νά ἐπεκτείνουν τόν ὁρίζοντα τῶν γνώ- αμορφώσει ἐλπίδα, ὅραμα καί προοπτική. σεών τους. Τήν ὕλη τοῦ μαθήματος τῶν θρησκευτικῶν, τό ἀντικείμενο τῆς διδασκα- Ὅσα παρατέθηκαν παραπάνω δέν ἀπο- λίας, ἀποτελοῦν οἱ ἴδιοι οἱ μαθητές, στούς τελοῦν ἐμπεριστατωμένη πρόταση ἀλλά ὁποίους ἀπευθύνεται ὁ Θεός, μέ τά ἐνδι- ἀφορμή ἑνός διαλόγου σέ ἄλλη βάση καί αφέροντα, τίς ἐπιδιώξεις, τά προβλήματα, μιᾶς ὑπέρβασης τῆς θλιβερῆς πόλωσης τή ζωή τους»14. πού τείνει νά ἀποτελέσει σκάνδαλο πνευ- ματικό, ἐπιστημονικό καί παιδαγωγικό γιά Αὐτές οἱ διατυπώσεις δέν ἀποτελοῦν ὁλόκληρη τήν κοινωνία. Καλῶς ἤ κακῶς, ἐκφράσεις θεολογικοῦ στοχασμοῦ μιᾶς τό μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν ἀποτελεῖ ἐκ ἄλλης ἐποχῆς. Περιγράφουν τόν ρόλο πού τῆς φύσεώς του, τόν καταλύτη ζυμώσεων ἐπεφύλασσε ἡ Θεολογία στόν Θεολόγο κα- σέ ἕνα εὐρύτερο θεολογικό, παιδαγωγικό θηγητή, ὡς πρός τή δόμηση ἑνός μελλο- καί ἐπιστημονικό πεδίο. Τό γεγονός αὐτό ντικοῦ ὁράματος, ἀλλά καί τήν ταυτότητά ὅμως δέν πρέπει νά ἀποτελέσει ἄλλοθι ὑπο- του στόν διάλογο μέ τούς μαθητές του. τίμησης τοῦ θέματος «ταυτότητα θεολόγου Ἡ σκέψη τοῦ Νέλλα περιλαμβάνει σαφή καθηγητή». ἀπάντηση: Μέσω ἐσοῦ, τοῦ καθηγητῆ Θε- ολόγου, ἀπευθύνεται ὁ Θεός στά παιδιά. Στέρεος ἐπιστημονικός, ἰσότιμος παιδα- Γίνεσαι μέσον ἀποκάλυψης μιᾶς σχέσης καί γωγικός, σαφῶς προσανατολισμένος πρός μιᾶς πρότασης πρός ἐκεῖνα πού περιμένει τό μέλλον καί συνειδητά ἐνταγμένος σέ ἀνταπόκριση. ἐλπιδοφόρα ἀποστολή, ὁ ρόλος τοῦ Θεο- λόγου καθηγητῆ πρέπει ἐπειγόντως νά με- Εἶναι «ἡλίου φαεινότερο» πώς ἡ δια- τασχηματιστεῖ σέ τέσσερεις λέξεις, μπροστά κήρυξη μιᾶς ταυτότητας ἀποτελεῖ αὐτομά- ἀπό τό τεῖχος πού διαχωρίζει τήν ἀπανθρω- τως ἔναρξη διαλόγου μέ τήν ἑτερότητα. Ἡ πία ἀπό τόν αὐθεντικό ἀνθρωπισμό, κατ’ ἀποκρυστάλλωση τοῦ ρόλου τοῦ Θεολόγου οὐσίαν Θεανθρωπισμό, ἀντίστοιχο ἐκείνου καθηγητῆ δέν θά εἶναι ἀνώδυνη καί θά τοῦ ἄλλου τείχους τοῦ Βερολίνου: ἐνεργοποιήσει ἀντιπαράθεση μέ θύλακες τῆς κοινωνίας καί τῆς Πολιτείας μέ γνω- Ich bin ein Theologe. στές «ἐκσυγχρονιστικές» τάσεις. Ἐπώδυνη θά εἶναι καί ἡ διαδικασία σύνθεσης ἐντός Καί μάλιστα, οὔτε καν αὐτό! του θεολογικοῦ καί Ἐκκλησιαστικοῦ χώρου. Εἶναι ὅμως ἀναπόφευκτη. Καί, ἀπαραιτή- Ich bin Theologe15. τως, συλλογική. Οὔτε πρέπει, οὔτε μπορεῖ 15. Κατ’ ἀντιστοιχίαν τοῦ «Ich bin ein Berliner», 14. Παναγιώτη Νέλλα, Ἡ Ὀρθόδοξη διδασκαλία καί τό τό «Ich bin ein Theologe» παραπέμπει πρός τό μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν, Ἀνάτυπο ἀπό τό πε- «αἰσθάνομαι Θεολόγος», «εἶμαι ἕνας θεολογῶν», ριοδικό ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΠΡΑΞΗ Α΄, Χειμώνας 1977, κάποιος πού, «ἄν καί δέν εἶμαι Θεολόγος, θεο- Ἀθήνα 1977, σ. 3. λογῶ». Ἀντίθετα, τό «Ich bin Theologe» δηλώνει αὐτό πού εἶμαι κυριολεκτικά, ἀλλά καί ὅλα τα συ- μπαρομαρτοῦντα: «Εἶμαι Θεολόγος». 90

Η ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗ ΑΓΩΓΗ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ* (Σκέψεις μέ ἀφορμή τό εἰσαγόμενο μάθημα στά Σχολεῖα) Τοῦ κ. Γεωργίου Κρουσταλάκη, Ὁμοτίμου Καθηγητῆ Παιδαγωγικῆς, Φιλοσ. Σχ. Ε.Κ.Π.Α. Ἡ σεξουαλική ἀγωγή καί τηρήσουμε στή συνέχεια, ἀναπτύσσονται ΙΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2021 γενικά ἡ σεξουαλική δια- εὐπαθεῖς σχέσεις μεταξύ παιδαγωγοῦ-παι- παιδαγώγηση, εἶναι ἕνας νέος γιά δαγωγουμένου. Παρ’ ὅλα αὐτά ὅμως θά πρέπει νά κατανοήσουμε πώς ἡ σεξουαλική τόν τόπο μας θεσμός, μιά νέα μορφωτική διαπαιδαγώγηση ὡς συμβουλευτική μορ- διαδικασία καί γι’ αὐτό ἀνακύπτουν πολλά φωτική διαδικασία, πού ὑποβοηθεῖ τήν ἐρωτήματα σχετικά μέ τήν χρησιμότητά ὡρίμαση τοῦ νέου ἀνθρώπου, στήν ἐποχή της, τήν ἀποτελεσματικότητά της, τίς λε- μας, ἐκ τῶν πραγμάτων πιά, ἔχει καταστεῖ πτομέρειες τῆς ἐφαρμογῆς της καί τό εὖρος ἀναγκαία. τῶν ὠφελειῶν της. Ὅπως παρατηροῦν εἰδικοί γιά τό θέμα Συγκεκριμένα: τῆς σεξουαλικῆς ὡρίμασης τοῦ ἀνθρώπου 1. Ὠφελεῖ ἡ σεξουαλική ἀγωγή ἤ μήπως ψυχοπαιδαγωγοί, ἡ ὡρίμαση αὐτή στίς ἡμέρες μας εἶναι πιό πρώιμη ἀπό ἄλλοτε βλάπτει; καί πιό ἀπαιτητική. Εἶναι θά λέγαμε, ὑπο- 2. Π ῶς θά ἀντιδράσουν τά παιδιά (δηλ. πῶς ταγμένη στίς δυναμικές παροτρύνσεις ἑνός διάχυτου ἔντονου ἐρωτισμοῦ πού κατευθύ- θά τό δεχτοῦν); μήπως τά ἐξωθοῦμε νω- νει τή ζωή μας καί σκιαγραφεῖ τό πρόσωπο ρίτερα πρός τή σεξουαλική ζωή; τῆς ἐποχῆς μας. Τήν πανσεξουαλική αὐτή 3. Ἀπό ποιούς πρέπει νά γίνεται ἡ σεξου- τάση ἀπηχοῦν τά ποικίλα μηνύματα πού αλική ἀγωγή; ἀπευθύνουν στή συνείδηση τοῦ σημερινοῦ 4. Σ έ ποιά ἡλικία πρέπει νά ἀρχίζει; Ποιά ἀνθρώπου τά διάφορα μέσα ἐπικοινωνίας: θέματα πρέπει νά καλύπτει;; τά μαζικά κυρίως μέσα, τά ποικίλα ἔντυπα, Θά πρέπει ἀπό τήν ἀρχή ἴσως νά ἐπιση- εἰδικά οἱ πορνογραφικές ἐκδόσεις, ὁ κινη- μάνουμε τήν ὕπαρξη ὁρισμένων βασικῶν ματογράφος, ἡ τηλεόραση, οἱ νέες πλατφόρ- δυσχερειῶν, ὅπως ἐπίσης καί τή δημιουρ- μες κυκλοφορίας τηλεοπτικῶν σειρῶν καί γία ἐνδεχομένως ἀρνητικῶν καταστάσεων ταινιῶν ἀπό ὅλο τόν κόσμο (π.χ Netflix κ.ἄ.) μέσα στόν εὐαίσθητο χῶρο τῆς σεξουαλικῆς πού καί μέσω ἠλεκτρονικῶν ὑπολογιστῶν διαπαιδαγώγησης, ὅπου, ὅπως θά παρα- εἶναι προσβάσιμες, ἡ διαφήμιση κ.λπ. Ὅλα αὐτά γίνονται στίς ἡμέρες μας σύμβουλοι, * Τό ἄρθρο πού ἀκολουθεῖ ἀποτελεῖ μιά εἰδικά διαμορ- πού καθοδηγοῦν κυρίως τό νέο ἄνθρωπο φωμένη μορφή γιά τό περιοδικό, ἀπό τό ὁμότιτλο μέσα στή ζωή. Ὁ καθοδηγητικός αὐτός μη- κεφάλαιο τοῦ ἔργου τοῦ σ. μέ τίτλο: Διαπαιδαγώγηση, χανισμός σήμερα, πού ζοῦμε σέ μιά χωρίς Ἀθήνα 20068. 91

ὅρια πολυεθνική πανανθρώπινη κοινωνία, συμμαθητές, ἀπό κινηματογραφικά ἔργα, ἀποκτᾶ ἰδιαίτερη σημασία, γιατί λειτουργεῖ ἀπό τό διαδίκτυο, ἀπό διάφορες ἐκδόσεις, ὡς διαδικασία προβολῆς ξένων προτύπων δηλαδή τίς περισσότερες φορές ἀπό πηγές ζωῆς καί μάλιστα πρωτόγνωρων τρόπων ἀμφίβολης ἐγκυρότητας. σεξουαλικῆς συμπεριφορᾶς. Πολλά προσδοκοῦν τόσο οἱ νέοι ὅσο καί Ὅπως προέκυψε ἀπό δύο παλαιότερες οἱ γονεῖς ἀπό τήν μελλοντική καθιέρωση ἔρευνες1 οἱ περισσότεροι νέοι θεωροῦν τίς τοῦ θεσμοῦ τῆς σεξουαλικῆς ἀγωγῆς, ὡς γνώσεις τους πού ἀφοροῦν σέ θέματα τοῦ συμβουλευτικῆς διαδικασίας στό σημερινό σεξ ἀνεπαρκεῖς, αἰσθάνονται δέ τήν ἀνάγκη σχολεῖο πρωτοβάθμιας καί δευτεροβάθμιας νά συζητοῦν μέ εἰδικούς τά θέματα αὐτά. ἐκπαίδευσης. Ἀπαραίτητη προϋπόθεση: Γενική ἐπίσης εἶναι ἡ ἀντίληψη πώς τίς ἡ ὀρθολογιστική ὀργάνωση καί προσε- ἀπορίες τῶν παιδιῶν πάνω σέ τέτοια ζητή- κτική προετοιμασία καί λειτουργία τοῦ ματα πρέπει νά τίς ἀπαντοῦν τόσο οἱ γονεῖς θεσμοῦ. Τό συμβουλευτικό ἔργο θά πρέπει στό πλαίσιο τῆς οἰκογενειακῆς ζωῆς, ὅσο νά ἀναλάβουν ψυχολόγοι καί παιδαγωγοί καί οἱ παιδαγωγοί στό σχολεῖο, οἱ ὁποῖοι μέ κατάλληλη ψυχοπαιδαγωγική μόρφωση ὅμως θά πρέπει ὁπωσδήποτε νά διαθέτουν καί κλινική ἐμπειρία. Ἡ σχολική σεξουαλική τήν κατάλληλη γιά τό σκοπό αὐτό ψυχοπαι- διαπαιδαγώγηση θά πρέπει νά ἀρχίζει στήν δαγωγική προετοιμασία. ἡλικία τῶν 6-9 ἐτῶν καί νά ὁλοκληρώνεται στήν κρίσιμη περίοδο τῆς ἐφηβείας, στό *** διάστημα δηλαδή μεταξύ 11-17 ἐτῶν. Θά ἀποτελοῦσε παράλειψη, ἐάν δέν ἀνα- φέραμε τήν κρίση πού ἐκφέρουν οἱ νέοι γιά Αὐτά μέν ὅσον ἀφορᾶ τίς μνημονευ- τή φερεγγυότητα καί καταλληλότητα τῶν θεῖσες ἔρευνες καί τά ἐξ αὐτῶν συμπερά- γονέων τους ὡς συμβούλων-παιδαγωγῶν σματα. σέ θέματα σεξουαλικῆς ἀνάπτυξης καί ἐρωτικῆς ζωῆς. Ἡ πλειονότητα τῶν νέων Πρέπει νά ἐπισημανθεῖ, ὅτι ἡ σεξουα- χαρακτηρίζει τούς γονεῖς ὡς ἀκατάλληλα, λική διαπαιδαγώγηση δέν εἶναι μόνο πλη- ἀνώριμα καί χωρίς καμμία ψυχολογική καί ροφόρηση. Εἶναι ἐπίσης κατά κύριο λόγο, θεωρητική προετοιμασία στά θέματα αὐτά μακρά συμβουλευτική-καθοδηγητική δια- πρόσωπα. Πιστεύει ἐπίσης πώς, ἐπειδή οἱ δικασία, θεμελιωμένη πάνω σέ ἰσχυρή καί περισσότεροι γονεῖς πιέζονται ἀπό προ- γνήσια διαπροσωπική σχέση, πού πρέπει σωπικές «ἠθικές» ἀναστολές ἤ δέν ἀντι- νά ἀναπτύσσεται μεταξύ συμβούλου-παιδα- μετωπίζουν μέ σοβαρότητα καί εἰλικρίνεια γωγοῦ καί παιδιοῦ ἤ ἐφήβου. Ἡ σεξουαλική τά προσωπικά τους ἠθικά καί σεξουαλικά διαπαιδαγώγηση ἔχει ὡς κύριο σκοπό τήν προβλήματα, δέν εἶναι ἱκανοί νά διαδραμα- ὑποβοήθηση τῆς ἀνάπτυξης καί ὡρίμασης τίσουν ἕναν ἀξιόπιστο καί ἀποτελεσματικό τῆς σεξουαλικότητας τοῦ νέου ἀνθρώπου ρόλο στόν τομέα τῆς σεξουαλικῆς ἀγωγῆς. μέσα στή σύγχρονη οἰκογένεια καί κοινω- Οἱ ἴδιες ἔρευνες δείχνουν ὅτι ἐπειδή δέν νία, ὅπως ἔχουν διαμορφωθεῖ καί λειτουρ- ὑπάρχει κάποια συστηματική σεξουαλική γοῦν σήμερα. Ἑπομένως ἡ σεξουαλική ἀγωγή καί πληροφόρηση οὔτε στήν οἰκο- διαπαιδαγώγηση εἶναι μιά μορφή γένεια οὔτε στό σχολεῖο, οἱ νέοι ἀναγκάζο- παιδευτικῆς λειτουργίας, πού τελεῖται νται συνήθως νά ἀντλοῦν τίς περισσότερες σέ διαπροσωπικό ἐπίπεδο (éducation πληροφορίες τους γιά τό θέμα ἀπό φίλους, personalisée). 1. Βλ. ἀναλυτικά: Κρουσταλάκης Γεώργιος, μν. ἔργ., *** σελ. 276. Στήν ἐποχή μας –δυστυχῶς– παραλεί- πεται ἤ ὑποτιμᾶται ἡ ψυχολογική διάστα- ση τῆς ἀνθρώπινης σεξουαλικότητας, ἐνῶ 92