agogi640_merged

ἀντίθετα τονίζεται ἰδιαίτερα ἡ βιολογική ρινό ἐκπαιδευτικό σύστημα προετοιμάζει ΙΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2021 πλευρά τοῦ σέξ. Τοῦτο ἀποτελεῖ σφάλμα, τούς μαθητές μέ μαθησιακές διαδικασίες διότι ἡ σεξουαλική λειτουργία ἀποτελεῖ κυρίως γιά τό ἐπάγγελμα, ἐνῶ ταυτόχρονα ἀδιάσπαστο ψυχοβιολογικό γεγονός. Εἶναι ἀδιαφορεῖ συνήθως γιά τίς ἀνθρώπινες ἐκδηλωση τοῦ συναισθήματος τῆς ἀγάπης σχέσεις, τή συναισθηματική ὡρίμαση καί πού συνδέει τά δύο φῦλα, πού δίνει νόη- γενικά γιά τήν ὁλοκλήρωση τῆς προσω- μα καί περιεχόμενο στή ζωή καί ὠθεῖ τόν πικότητας τοῦ μαθητῆ. Ἔτσι ὑπάρχει κίν- ἄνδρα καί τή γυναίκα σέ μιά κατάσταση δυνος ἡ δράση αὐτή νά περιθωριοποιηθεῖ βιωματικῆς ὁλοκλήρωσης. Ἑπομένως ἡ ὅπως π.χ. ὁ Σ.Ε.Π. καί νά καταντήσει ἕνα σεξουαλικότητα μετέχει στήν ὅλη προ- ἀνιαρό δευτερέον μάθημα ἀνθρωπολογίας σωπικότητα, τή ζωή καί τήν ἱστορία τοῦ ἤ βιολογίας μέ σκοπό τήν ἀπομνημόνευση ἀνθρώπου. Ξεκινώντας ἀπό τή θέση αὐτή, μιᾶς σειρᾶς ἄγονων πληροφοριῶν ἤ θεω- θά τολμούσαμε νά ποῦμε πώς δέν πρέπει ρητικῶν κανόνων. νά ὑπάρχει διαφοροποίηση τῆς ἀγωγῆς, δηλαδή διάκριση τῆς ἀγωγῆς σέ σωματική Μιά ἄλλη δυσκολία ἐπισημαίνεται ἐπί- ἤ φυσική ἀγωγή, σέ σεξουαλική ἀγωγή, ἠθι- σης στή διαδικασία ἐπιλογῆς καί προετοι- κή καί θρησκευτική ἀγωγή, ἀλλά μιά ἐνιαία μασίας τοῦ κατάλληλου προσωπικοῦ γιά τή μορφή ἀγωγῆς: ἡ ἀγωγή τῆς ἀνθρώπινης σεξουαλική ἀγωγή. Ὑπάρχει κίνδυνος νά προσωπικότητας. ἐπιλεγοῦν (καί νά αὐτοπροταθοῦν) ἀναρ- μόδια καί συναισθηματικά ἀνώριμα πρό- Ἡ τρισδιάστατη (βιολογική, ψυχική, κοι- σωπα, πού μπορεῖ, αὐτοσχεδιάζοντας, νά νωνική) συγκρότηση τῆς ὑπόστασης τοῦ προβάλλουν ὡς ἰδανικές λύσεις προσωπικά ἀνθρώπου μᾶς ὁδηγεῖ σέ ἀντίστοιχη θεώρη- τους βιώματα καί καταστάσεις. Ἐκτός ὅμως ση τῆς σεξουαλικότητάς του. Ἡ πολύπλευρη ἀπό τίς ἀδυναμίες αὐτές, ὑπάρχει καί μιά ὅμως αὐτή ἐξέταση τοῦ ἀνθρώπου, ἀπαιτεῖ: ἄλλη, ἴσως ἡ σημαντικότερη: εἶναι δυνατόν ἡ σεξουαλική ἀγωγή, ὅπως συνήθως γίνεται – σ αφή ὀρθή γνώση καί ἐνημέρωση πάνω στά σχολεῖα, νά καταλήξει σέ μιά ὁμαδική σέ θέματα τοῦ σωματικοῦ καί ψυχικοῦ καί ἀπρόσωπη ἐνημέρωση, πού ποτέ δέν ὀργανισμοῦ. θά μπορέσει νά λειτουργήσει σέ ἐπίπεδο δι- απροσωπικῆς σχέσης, δηλαδή νά γίνει μιά – βιωματική προσπέλαση τῶν κοινωνικῆς σωστή καί ἀποτελεσματική ἐξατομικευμένη κυρίως φύσεως προβλημάτων: διαφυλικές διαδικασία συμβουλῆς καί καθοδήγησης σχέσεις, ρόλοι τῶν φύλων, διαφοροποίη- κάθε παιδιοῦ χωριστά, ὡς μοναδικῆς καί ση φύλου, γονεϊκοί ταυτισμοί κ.ἄ. ἀνεπανάληπτης προσωπικότητας (guidance infantile, éducation personalisée)2. Ἡ πληροφόρηση καί ἡ ἐνημέρωση ὀργα- νώνονται καί πραγματοποιοῦνται συνήθως Ἐν κατακλείδι, ἐκτός τῶν ἄλλων φο- ἀπό διάφορους παιδευτικούς παράγοντες, ρέων τῆς σεξουαλικῆς διαπαιδαγώγησης μεταξύ τῶν ὁποίων οἱ σημαντικότεροι εἶναι (Σχολεῖο, διάφορες ὀργανώσεις, ΜΜΕ, τό Σχολεῖο καί ἡ Οἰκογένεια. Ἡ βιωματική Ἐκδηλώσεις ὅπως Συμπόσια, συνέδρια ὅμως προσπέλαση ὁρισμένων θεμάτων κ.ἄ.) τό κύριο ἔργο τῆς σεξουαλικῆς δια- συντελεῖται μόνο μέσα στήν οἰκογενειακή παιδαγώγησης πρέπει νά ἐπιτελοῦν οἱ γο- ἑστία. νεῖς, οἱ καλούμενοι «φυσικοί παιδαγωγοί». Αὐτοί ἐπωμίζονται τή βασική εὐθύνη τοῦ Μέ τήν ἐπιχείρηση εἰσαγωγῆς σχετικοῦ μαθήματος-δραστηριότητας στήν πατρίδα 2. Ἐξ ὅσων μέχρι τώρα ἔχουν γίνει γνωστά, προκύπτει μας, πρέπει νά ἐπισημάνουμε, ὅτι τό θέμα πώς αὐτοί οἱ βασικοί ἄξονες ὡς πρός τά πρόσωπα αὐτό χρειάζεται ἰδιαίτερη περίσκεψη, διότι καί ὡς πρός τό περιεχόμενο ἤ ἀναλυτικό πρόγραμμα ἡ Σχολική Σεξουαλική Διαπαιδαγώγηση δέν διασαφηνίζονται. περικλείει σοβαρούς κινδύνους. Τό σημε- 93

σημαντικοῦ αὐτοῦ παιδευτικοῦ ἔργου. Κα- βαια μέ τήν μόρφωση καί τίς σχετικές μέ τό λοῦνται σέ μιά κρίσιμη στιγμή τῆς ζωῆς θέμα αὐτό ἐμπειρίες τους. Κύριο παιδευτικό τοῦ νέου ἀνθρώπου νά ἀπαντήσουν στά μέσο: ὁ παιδαγωγικός –συμβουλευτικός λό- πρῶτα του ἐρωτήματα, πού ἀφοροῦν σέ γος τῶν γονέων, ἀλλά καί ἡ λειτουργία μιᾶς συνήθη θέματα της σωματικῆς του ἀνάπτυ- σωστῆς οἰκογενειακῆς ζωῆς, χωρίς ἐνδοοι- ξης, τῶν ἀνατομικῶν διαφορῶν τῶν φύλων κογενειακές συγκρούσεις καί βία. Ἔτσι σέ ἤ σημαντικῶν γεγονότων τῆς ζωῆς, ὅπως ἀτμόσφαιρα ἱερότητας, ἀλληλοσεβασμοῦ, εἶναι ἡ γέννηση. Εἶναι ἡ κρίσιμη στιγμή ἀγάπης καί τρυφερότητας, τό παιδί βιώνει συνήθως τῆς προσχολικῆς περιόδου, κατά τήν πραγματική κοινωνία τῶν φύλων στό τήν ὁποία τό παιδί ἀρχίζει νά ἐκδηλώνει πρόσωπο τῶν γονέων. ἔντονο ἐνδιαφέρον γιά τό σῶμα του καί τά συναφῆ μ’αὐτό ζητήματα καί νά δια- Ἡ σεξουαλική διαπαιδαγώγηση, ὡς τυπώνει τά πρῶτα σεξουαλικῆς φύσεως συμβουλευτική διαδικασία στήν οἰκογέ- νεια καί τό σχολεῖο, ὅπως ἔχει ἀποδείξει ἐρωτήματα. Τότε οἱ γονεῖς θά πρέπει νά ἡ ψυχοπαιδαγωγική πείρα ἀλλά καί ἡ κλι- ἀπαντήσουν ὁπωσδήποτε καί μάλιστα θά νική παρατήρηση, μπορεῖ νά συντελέσει πρέπει νά εἶναι προετοιμασμένοι ἐπαρκῶς, σημαντικά στήν ὡρίμαση τῆς προσωπι- ὥστε νά ἀπαντήσουν εἰλικρινά καί εὔστοχα. κότητας τοῦ νέου ἀνθρώπου. Σέ πολλές Ἡ πρώτη λοιπόν σεξουαλική διαπαιδαγώ- περιπτώσεις ἡ σεξουαλική συμβουλευτι- γηση πραγματοποιεῖται ἀπό τούς γονεῖς κή εἶναι μιά μορφή προληπτικῆς ἀγωγῆς, μέσα στήν οἰκογενειακή ἑστία, ἐνσυνείδητα ἐνῶ σέ ἄλλες πάλι ἀποτελεῖ θεραπευτική καί ὀρθολογικά ὀργανωμένη, ἀνάλογα βέ- παρέμβαση. 94

ΕΝΘΑΡΡΥΝΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΕΡΒΑΣΗ ΤΗΣ ΑΠΟΘΑΡΡΥΝΣΗΣ ΤΟΥΣ Τῆς κ. Εὐαγγελίας Τσαγκαρλῆ-Διαμάντη, Δρ Θεολογίας - Mr Φιλολογίας 1. Εἰσαγωγή διαπαιδαγώγηση, γιὰ ὁλόπλευρη ἀνάπτυ- ΙΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2021 ξη καὶ καλλιέργεια τοῦ νέου ἀνθρώπου, τὸν Γιὰ τὴν βελτίωση τῆς συμπεριφορᾶς ὁποῖον ὀνειρευόμαστε ὅπως τὸν περιγρά- τῶν νέων, ἐντὸς καὶ ἐκτὸς ἐκπαιδευτικοῦ φουν καὶ οἱ σχετικοὶ νόμοι τῆς πολιτείας2. ἱδρύματος, ὑπάρχουν ἀπόψεις παιδαγωγῶν καὶ σοφῶν ἀνθρώπων, ποὺ ἀξίζει νὰ τοὺς 2. Προτάσεις ἀκοῦμε. Γιὰ τὸν προβληματισμό μας, θὰ γιὰ τὴν ἐνθάρρυνση ἀναφέρουμε τὴν ἄποψη τοῦ Ἄγγλου συγ- γραφέα Francis Walton - Ψυχολόγου καὶ Ἡ ἐρώτηση ποὺ τίθεται εἶναι: Πῶς κά- Ἐκπαιδευτικοῦ Συμβούλου1, ὁ ὁποῖος γρά- ποιος μπορεῖ νὰ ἐνθαρρυνθεῖ, ἂν δὲν ἔχει φοντας γιὰ τοὺς νέους καὶ τὰ σύγχρονα μάθει νὰ ἀγωνίζεται γιὰ κάποιο στόχο, γιὰ σχολεῖα, σημειώνει τὰ ἑξῆς: «Ὄχι μόνον ἡ κάποιο ἰδανικὸ καὶ ἂν δὲν ἔχει συνηθίσει ἀπάθεια τῶν μαθητῶν, ἀλλὰ καὶ τὸ σκα- νὰ ἀναγνωρίζει τὰ λάθη του; Καὶ πῶς θὰ σιαρχεῖο, οἱ βανδαλισμοὶ καὶ κάθε εἴδους ἐνθαρρυνθεῖ κάποιος, ὅταν π.χ. στερεῖται ἀρνητικὴ συμπεριφορά, εἶναι ἐνδείξεις ἀπο- κάποιων ἀγαθῶν καί δὲν ἔχει δοκιμάσει θάρρυνσης. Αὐτὸ ποὺ χρειάζεται, εἶναι νὰ τὴ στέρηση (μὲ τὴ νηστεία π.χ.) ἢ δὲν ἔχει καθοδηγήσουμε τοὺς νέους μὲ τρόπο ποὺ γευθεῖ τὴ χαρὰ τῆς ἐργασίας καὶ τοῦ ἀγώνα; νὰ τοὺς ἐνθαρρύνουμε». Γιὰ τὴν πραγ- Ὁ Ἄγγλος συγγραφέας προτείνει διάφορες ματοποίηση τῶν στόχων αὐτῶν, προτεί- τεχνικὲς γιὰ λύση τοῦ προβλήματος. Ἀλλὰ, νουμε σύγχρονες διδακτικὲς προσεγγίσεις χωρὶς ἀληθινὴ ἀπόφαση γιὰ ριζικὴ ἀντι- καὶ δράσεις, προκειμένου νὰ βελτιωθοῦν μετώπιση τῶν προβλημάτων τῆς προσωπι- οἱ σχέσεις τῶν μαθητῶν. κότητας, πῶς ἀντιμετωπίζεται ἡ ἀρνητικὴ Ἀναφερόμενοι στὴν πραγματοποίηση 2. Ὑπενθυμίζουμε, ὅτι στὸ Σύνταγμα, στὸ ἄρθρο 16, τῶν προτάσεών μας, δὲν ἔχουμε μπιχιεβιο- μεταξύ των ἄλλων ἀναφέρονται οἱ ἑξῆς σκοποί: ριστικὲς ἐπιδιώξεις. Δὲν θέλουμε νὰ ὑποδεί- «Ἡ παιδεία ποὺ ἀποτελεῖ βασικὴ ἀποστολὴ τοῦ ξουμε τὴ συμπεριφορὰ μαθητῶν καὶ ἐκπαι- Κράτους, ἔχει σκοπὸ τὴν ἠθική, πνευματική, δευτικῶν. Δεχόμαστε τὴ σύγχρονη τάση ἐπαγγελματικὴ καὶ φυσικὴ ἀγωγὴ τῶν Ἑλλή- τῆς Παιδαγωγικῆς, ὅπου γίνεται λόγος γιὰ νων, τὴν ἀνάπτυξη τῆς ἐθνικῆς καὶ θρησκευ- τικῆς συνείδησης καὶ τὴ διάπλασή τους σὲ 1. Francis Walton, Κερδίστε τούς ἐφήβους στό σπίτι καί ἐλεύθερους καὶ ὑπεύθυνους πολίτες…». στό Σχολεῖο, Ἀθήνα: Θυμάρι, 2004, σελ. 51. 95

συμπεριφορὰ τῶν νέων; Ὁ συγγραφέας προ- συνάνθρωπο, τὴν θεωροῦμε πράξη γεν- τείνει τὴ συζήτηση σὲ ὁμάδες, συζητήσεις ναία, ὅταν γίνεται ἰδιαίτερα ἀπὸ παιδιὰ διαπροσωπικὲς κ.λ.π. Αὐτά ὅλα, πού εἶναι καὶ νέους. Ἀπὸ τὴν Παραβολὴ τοῦ «Καλοῦ καλά, θὰ εἶναι καὶ ἀποτελεσματικά, γιὰ μιὰ Σαμαρείτη» καὶ κυρίως ἀπὸ τὴ θυσία τοῦ θετικὴ καὶ σταθερὴ συμπεριφορά; Χριστοῦ, διδασκόμαστε αὐτὴ τὴν ἀνιδιο- τελῆ ἀγάπη. Ὑπενθυμίζουμε τὴν ἄποψη σύγχρονου Ψυχιάτρου, στοχαστῆ καὶ συγγραφέα, ποὺ Στοὺς Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας4, ποὺ δο- γράφει τὰ ἑξῆς: «Ἂν ἐπαναλαμβάνεις διά- κιμάστηκαν πολυειδῶς καί πολυτρόπως εἰς φορες δραστηριότητες, ὅπου ἐκφράζεις τὴ τὸν στίβον τῶν ἀρετῶν… καὶ ὠρθοτόμησαν τὸν στοργικότητα καὶ τὰ καλά σου αἰσθήματα, λόγον τῆς ἀληθείας μὲ τὴν πολιτείαν των, βρί- θὰ διώξεις τελικὰ ἀπὸ πάνω σου τὴν αἴσθη- σκουμε σκέψεις καὶ συμπεριφορὲς ποὺ μᾶς ση ὅτι δὲν μπορεῖς νὰ τὰ βγάλεις πέρα ἐνισχύουν. Προτείνουμε τήν υἱοθέτηση δι- μὲ ἕναν ἄσπλαχνο καὶ συντριπτικὸ κόσμο. δασκαλίας τῶν πατερικῶν κειμένων καί τήν Ὅταν εἶσαι ἕτοιμος νὰ βοηθήσεις σὲ κάτι, ὁμαδοκεντρική μορφή της, Μπορεῖ νά εἶναι, ψυχολογικὰ αἰσθάνεσαι ὅτι ἔχεις μιὰ εὐθύ- γιά τήν διδακτική διαδικασία, ἀνανεωτική5. νη, καὶ αὐτό σὲ φιλοτιμεῖ καὶ σὲ ἀνυψώνει στὸν ἑαυτό σου», καταλήγει ὁ συγγραφέας3. Γι’ αὐτὸ, στίς προθέσεις καί τούς σκο- πούς τῆς Πανελληνίου Ἑνώσεως Θεολό- Δηλαδὴ στὴν περίπτωση ὑπέρβασης τῆς γων, καθώς καί τοῦ ἱδρυτοῦ τῆς «Ζωῆς», ἀποθάρρυνσης τῶν μαθητῶν, προτείνεται: ἀειμνήστου πατρός Εὐσεβίου Ματθοπού- 1) νὰ συμβάλλουν οἱ μαθητὲς σὲ κάτι δη- λου, ἦταν καί ἡ προαγωγή6 τῆς μελέτης μιουργικό, μὲ ἀνάλογες δράσεις καὶ 2) νὰ τῆς Ἁγίας Γραφῆς καί τῶν Πατέρων. Ἀλλά συμμετέχουν σὲ ἐκδηλώσεις ἀνθρωπιστικοῦ καί ἀργότερα, ὁ τρίτος προϊστάμενος τῆς χαρακτήρα. «Ζωῆς, ὁ ἀείμνηστος πατήρ Ἠλίας Μαστρο- γιαννόπουλος ἀσχολήθηκε μέ τούς Πατέρες, Ἔτσι, ἐπιτυγχάνεται, παιδαγωγικά, αὐτὸ γράφοντας ἂρθρα στά περιοδικά τῆς «Κίνη- ποὺ ὀνομάζουμε αὐτοεκτίμηση, ὡς ἀπο- σης» ἢ αὐτοτελῆ βιβλία. Καί μέ ὁμιλίες του, τέλεσμα τῆς προσφορᾶς καὶ τοῦ ἀνοίγμα- καλοῦσε ὁ πατήρ Ἠλίας Μαστρογιαννόπου- τος στὸ συνάνθρωπο. Εἶναι τὸ βῆμα ποὺ λος7, ἰδιαίτερα τούς ἐπιστήμονες, σέ πνευ- ἀπαιτεῖται, προκειμένου νὰ ἀποφύγει ὁ ματική ἀνανέωση μέ τήν ἐπιστροφή στίς καθένας μας καὶ κυρίως ὁ νέος, τὰ αἰσθή- πηγές τῆς Ἁγίας Γραφῆς, τῶν ἐκκλησια- ματα μειονεξίας, τὴν ἀποθάρρυνση καὶ τὴν στικῶν Πατέρων καί τῆς Λατρείας. Ὅπως κενότητα τῆς προσωπικῆς ζωῆς. Εἶναι ἐντυ- τόνιζε, μόνο ἀπό τίς πηγές αὐτές, μπορεῖ πωσιακὸς καὶ ὁ λόγος τοῦ Προφήτη Ἡσαΐα νά γίνει ὑπέρβαση τῶν κινδύνων καί ἡ στὴν προώθηση τοῦ προβληματισμοῦ μας: ἀνανέωση τοῦ χριστιανισμοῦ. «Μάθετε καλὸν ποιεῖν, ἐκζητήσατε κρίσιν, ρύσασθε ἀδικούμενον, κρίνατε ὀρφανῷ… 4. Εὐαγγελίας Τσαγκαρλῆ-Διαμάντη, Σχεδιασμὸς ἀναλυ- καὶ δεῦτε καὶ διαλεχθῶμεν, λέγει Κύριος» τικοῦ προγράμματος διδασκαλίας Πατερικῶν Κειμένων ( Ἡσ. 1, 17-18). στὴ Δευτεροβάθμια ἐκπαίδευση (σὲ ἐπίπεδο Γ΄ Γυμνα- σίου), Ἀθήνα: Λύχνος, 2001, σελ. 8-27. Γι’ αὐτὸ σήμερα, καὶ πολλοὶ ἕλληνες παιδαγωγοί, στὰ πλαίσια τῆς ὁλόπλευρης 5. Εὐαγγελίας Τσαγκαρλῆ-Διαμάντη, Εἰδικὴ Διδακτική διαπαιδαγώγησης, προτείνουν δραστηρι- τῶν Θρησκευτικῶν, (Διδασκαλίες Μονοθεματικές- ότητες γιὰ ὅλους τούς νέους. Διαθεματικές-Διεπιστημονικές-Project), Ἀθήνα: Λύχνος, 2011, σελ. 121-122. Στὴν Ἐκκλησία, τὴν πρόταση δράσης καὶ προσφορᾶς, ὡς ἔκφραση ἀγάπης στὸ 6. Σεραφείμ Παπακώστα, Εὐσέβιος Ματθόπουλος, Ἀθῆναι: Ζωή, 1948, σελ. 5 καί ἑξῆς. 3. Scott Peck, Ὁ δρόμος ὁ λιγότερο ταξιδεμένος, μτφρ. Στ. Ζαχαρόπουλου, Ἀθήνα: Κέδρος, 1988, σελ. 81. 7. Ἠλία Μαστρογιαννοπούλου, Προσανατολισμοί, Ἀθῆναι: Ζωή, 1962, σελ. 110-141. 96

3. Τά θεολογικά ση μεγαλείου. Ὁ ἴδιος ἀσκητικὸς πατέρας, ΙΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2021 μαθήματα ἀφορμή συγκλονίζει μὲ τὴν ἀμεσότητα καὶ τὴν ἀλή- θεια του, καθὼς διηγεῖται περιστατικὸ ἀπὸ ἐνθάρρυνσης τὴ ζωὴ στὸ Μοναστήρι11: τῶν μαθητῶν «Ὅταν ὁ ὅσιος Σάββας ὁ Ἡγιασμένος ἦταν Καί ἂν, τελικά, τά ἐνδιαφέροντα τῶν μα- ὑποτακτικὸς στὸ μοναστήρι τοῦ Ἁγίου Εὐθυ- θητῶν μετατοπισθοῦν καί πρός τήν ἐκκλησι- μίου, πολὺ νέος ἀκόμη στὴν ἡλικία, τοῦ εἶχαν αστική πρόταση γιά δράση8 καί ζωή, θά δη- ἀναθέσει νὰ ἑτοιμάζει τὸ ψωμὶ τῶν ἀδελφῶν. μιουργηθεῖ ἡ βάση γιά γνήσια ἐπικοινωνία Μιὰ βροχερὴ μέρα, ἐνῶ ζύμωνε, μπῆκε ἕνας καί πραγματική φιλία. Ὁ συνδυασμός, ἐξ Ἀδελφὸς στὸ φοῦρνο κι ἄφησε μέσα τὰ βρεγμένα ἂλλου, τῶν ἐνδιαφερόντων τῶν μαθητῶν ροῦχα του νὰ στεγνώσουν. Ὁ Σάββας ποὺ δὲν μέ τίς πραγματικές τους ἀνάγκες, ἲσως κάνει εἶχε ἰδεῖ τί εἶχε κάνει ὁ ἄλλος, ἄναψε τὸ φοῦρνο. καί τό μάθημα ἐνδιαφέρον γι’ αὐτούς. Καί ἂν Ἐν τῷ μεταξὺ ἦλθε κι ἐκεῖνος νὰ τὰ πάρει καὶ ἡ τάξη γίνει κοινότητα9, μέ τόν ἐκπαιδευτικό σὰν εἶδε τὸ φοῦρνο ἀναμμένο, ἀπὸ τὴ λύπη του σύμβουλο καί ἐμψυχωτή, ἡ ἐπικοινωνία θά κόντεψε νὰ κλάψει, γιατί δὲν εἶχε ἄλλα ροῦχα προκύπτει ὡς ἀνάγκη καί ἡ συμμετοχή τῶν κι ἐκεῖνα ποὺ φοροῦσε ἦταν δανεικά. Βλέπο- μαθητῶν στά «δρώμενα» θά ἦταν δυνατόν ντας ὁ Σάββας τὴ στενοχώρια τοῦ Ἀδελφοῦ, δὲν νά ἀποτελεῖ μιάν ἐνσυνείδητη ἐπιλογή. ἔχασε καιρό. Ὅρμησε στὸ φοῦρνο καὶ μάζεψε γρήγορα τὰ ροῦχα. Καὶ τί θαῦμα! Οὔτε τὰ ροῦχα Στα πλαίσια τοῦ θεολογικοῦ μαθήματος εἶχαν πειραχθεῖ καθόλου ἀπ’ τὴ φωτιὰ οὔτε ὁ διδάσκονται ὅλα αὐτὰ. Ἴσως, μὲ ἀφορμὴ συμπαθὴς νέος ἔπαθε τίποτε. Δὲν τὸν ἔθιξαν τὰ θεολογικὰ μαθήματα καὶ τὶς παιδαγω- οἱ φλόγες, ὄχι γιὰ τὴν εὐσέβειά του, ὅπως τοὺς γικὲς προτάσεις δράσης, θὰ μπορούσαμε Τρεῖς Παῖδες, ἀλλὰ γιὰ τὴν φιλαδελφία του». νὰ ἐνθαρρύνουμε τοὺς μαθητές, ὥστε νὰ συμμετέχουν σὲ δραστηριότητες ποὺ τὶς Ἡ εὐγένεια καὶ ἡ προσωπικὴ πνευμα- ἐντάσσουμε στὶς διαθεματικὲς προσεγγί- τικὴ ποιότητα ἀναγνωρίζονται μὲ κριτήριο σεις. Θὰ ἦταν σημαντικό νὰ ὁδηγήσουμε τὶς συμπεριφορὲς αὐτές, στὴν καθημερινὴ τοὺς μαθητές μας πρὸς τὴν κατεύθυνση ζωή μας. δημιουργίας θετικῶν βιωμάτων, ποὺ θὰ μείνουν στὴν καρδιά καί τὴ μνήμη τους Ὅμως, μπορεῖ νὰ ἀναρρωτηθεῖ κανείς: στὰ κατοπινὰ χρόνια. Ὁ Ὅσιος Κύριλλος ὁ «Τί μπορεῖ νὰ μὲ ἐμποδίσει νὰ κάνω λάθη καὶ Φιλεώτης, ἀσκητὴς τοῦ 11ου αἰώνα, γράφει: κατάχρηση τῆς ἐλευθερίας μου, καθὼς θὰ φροντίζω καὶ θὰ προσφέρω βοήθεια σὲ ἕναν «Ὅποιος δὲν εἶναι φίλαυτος, εἶναι φιλάδελ- ἀδύναμο ἄνθρωπο; Εἶναι ἀρκετὴ ἡ δράση καὶ φος, ἀλλὰ καὶ φιλόθεος»10. ἡ ἐνεργητικότητα ἢ ἡ ἀγάπη γιὰ τοὺς ἄλλους ὥστε νὰ μὴ συντριβῶ;». Ἡ συμπεριφορὰ τῆς ἀγάπης καὶ τῆς θυ- σίας γιὰ τὸ συνάνθρωπο, εἶναι μιὰ κατάστα- Αὐτὸ εἶναι ἕνα καίριο ἐρώτημα καὶ ὀφεί- λουμε νὰ τὸ ἀντιμετωπίσουμε μὲ πολλὴ 8. Theocharis Chronis, L’ Éducation Religieuse Extra- σοβαρότητα καὶ προσοχή. Διότι, ὑπάρχει Scolaire des Jeunes, en Grèce, Thèse pour le Doctoral περίπτωση, αὐτὴ ἡ αὐτοεκτίμηση, ποὺ εἶναι en Sciences Religieuses, Tome I, Strasbourg: θετικὴ ψυχολογικὴ κατάσταση καὶ παιδα- 1971, σελ. 57. γωγικὰ ἀναγκαία, νὰ ἐξελιχθεῖ σὲ ἐφιάλ- τη, ἂν δὲν τὴν προσέξουμε. Συμβαίνει τὸ 9. Κοινότητα=ἡ ὁμαδική ζωή καί δράση προσώπων ἑξῆς: Πολλὲς φορές, ἐνεργώντας ὑπὲρ τῶν ἑνωμένων σέ μιά ἑνότητα πού ἀποβλέπουν σέ συνανθρώπων μας, ἀντιλαμβανόμαστε ὅτι κοινό σκοπό ( L. Berg, Κοινότης, Μ.Π.Ε. τόμος 3ος, σελ. 442). 11. Γεροντικό, Ἡ Ἀγάπη πρὸς τὸν πλησίον, Θεσσαλονίκη: Ἐκδόσεις Ρηγόπουλου, 1969, σελ. 11-16. 10. Γεροντικό, Ἡ Ἀγάπη πρὸς τὸν πλησίον, Θεσσαλονίκη: Ἐκδόσεις Ρηγόπουλου, 1969, σελ. 11-73. 97

δὲν κάνουμε κάτι ἰδιαίτερα σπουδαῖο, παρὰ Καθηγήτρια ποὺ διδάσκει στὴν Τρίτη Γυ- μόνον τό καθῆκον μας. Ἐπειδὴ ὅμως αὐτὸ μνασίου, ἀντιμετώπιζε δυσκολίες μὲ τοὺς φαίνεται σημαντικὸ στὰ μάτια τοῦ κόσμου, ὑπολογιστὲς ποὺ θὰ χρησιμοποιοῦσε στὸ τὸ πιστεύουμε καὶ μεῖς καὶ ὑπάρχει κίν- μάθημα τῆς Ἱστορίας. Ὑπῆρχαν προσδοκίες δυνος νὰ ἐνδώσουμε στὸν πειρασμὸ τῆς τόσο ἀπὸ τοὺς μαθητές, ὅσο καὶ ἀπὸ τὴ ὑπερηφάνειας καὶ τῆς ἔπαρσης. Αὐτὸ εἶναι διεύθυνση. Ἔλυσε τὸ πρόβλημα μὲ ἔξυπνο ἕνα πνευματικὸ καὶ ψυχολογικὸ ναυάγιο. Γι’ τρόπο, ζητώντας τὴ βοήθεια τῶν μαθητῶν. αὐτὸ, οἱ πνευματικοὶ ἄνθρωποι προσέχουν Διεπίστωσε ὅτι πολλοὶ μαθητὲς εἶχαν πε- πολὺ τὴν ἐσωτερική τους κατάσταση καὶ ρισσότερες γνώσεις πληροφορικῆς ἀπὸ τὴν ἀγωνίζονται. Μποροῦμε νὰ τὸ διαβάσουμε ἴδια. Βέβαια φαινόταν παρακινδυνευμένο στὰ συγγράμματα τῶν Πατέρων καὶ κυρίως νὰ παραχωρηθεῖ ἕνα μέρος τοῦ ἐλέγχου στὰ στὴν Καινὴ Διαθήκη. παιδιά, ἀλλὰ ἐκείνη τόλμησε. Ἡ ἐνέργεια αὐτή, πέρα ἀπὸ τὸ γεγονὸς ὅτι ἔλυσε ἕνα 4. Παιδαγωγικὲς ἄμεσο πρακτικὸ πρόβλημα τῆς τάξης, τὴ προτάσεις βοήθησε νὰ δεῖ ὅτι καμιὰ φορά, ἂν ἀντι- μετωπίσουμε τὰ παιδιὰ ὡς εἰδικούς, μπο- γιὰ τὴ βελτίωση ροῦμε νὰ ἀλλάξουμε τὸ ὅλο περιβάλλον τῆς τοῦ σχολικοῦ κλίματος μάθησης πρὸς τὸ καλύτερο. Φυσικὰ γνω- ρίζουμε ὅτι δὲν εἶναι πάντα βέβαιο ὅτι ἂν Νὰ ὑπενθυμίσουμε, ὅτι στὰ ἀναλυτικὰ ζητήσουμε βοήθεια, θὰ μᾶς δοθεῖ. Ἂν ὅμως προγράμματα, ποὺ ἰσχύουν σήμερα στὸ Γυ- δὲν ζητήσουμε βοήθεια, εἶναι βέβαιο ὅτι δὲν μνάσιο ἀλλὰ καὶ στὴν Πρωτοβάθμια ἐκπαί- θὰ βοηθηθοῦμε καὶ ἔτσι δὲν θὰ βοηθήσουμε δευση, συμπεριλαμβάνονται καὶ τὰ Ἀνθρω- καὶ τοὺς μαθητές μας. πιστικὰ, λεγόμενα, καὶ ὄχι μόνο τα Ἀκαδη- μαϊκοῦ τύπου ἀναλυτικὰ προγράμματα. Νο- Γιὰ τὴν ἀμφίδρομη σχέση κατανόησης, μιμοποιούμαστε λοιπὸν νὰ ἀναδεικνύουμε προτείνουμε ὅ,τι ὁ Πεσταλότσι –ὡς ὁ πιὸ θέματα, ποὺ ἀποτελοῦν καὶ τὴν ὀρθόδοξη διαχρονικὸς παιδαγωγός– ἐφήρμοζε στὴν παράδοσή μας, ἀλλὰ μποροῦν νὰ ἐνισχύουν καθημερινότητά του. Ἀπὸ τὸν ἴδιο πληρο- καὶ νὰ ἐνθαρρύνουν τοὺς μαθητές. φορούμαστε, μεταξύ των ἄλλων καὶ τὰ ἑξῆς: «Ἡ καρδιά μου κρέμονταν ἀπὸ τὰ παιδιά, Προτάσεις ἑπομένως, τῆς ἴδιας τῆς πο- ἡ εὐτυχία τους ἦταν καὶ δική μου εὐτυχία, λιτείας, θὰ μποροῦσαν νὰ συμβάλουν στὴν ἡ χαρὰ τους χαρά μου. Αὐτὸ ἔπρεπε νὰ τὸ ὑπέρβαση τῶν δυσκολιῶν. βλέπουν τὰ παιδιὰ κάθε στιγμὴ»13. Γιὰ τὸν λόγο αὐτὸν ἀξίζει νὰ ἀναζητοῦμε Στὸ ἐρώτημα, πῶς ὁ Παιδαγωγὸς θὰ καὶ νὰ προτείνουμε, στοὺς μαθητές μας, μπορέσει νὰ μεθοδεύσει αὐτὴ τὴν παι- ἀπόψεις καὶ δοκιμασμένες μεθόδους. Τὶς δαγωγική τῆς ἀγάπης, ἔχουμε τὶς ἑξῆς προτείνουμε, ὥστε τὸ κλίμα τῶν τάξεων προτάσεις καὶ θέσεις τοῦ Πεσταλότσι, σὲ στὶς ὁποῖες διδάσκουμε, νὰ εἶναι σὰν ἕνα γονεῖς καὶ δασκάλους: ὁμαδικὸ παιχνίδι12, ὅπου οἱ παῖχτες ἔχουν ρόλους, ρυθμίζουν τὶς πράξεις τους καὶ συ- Ἄρχισε, ἔλεγε, πρῶτα νὰ πλαταίνεις τὴν μπληρώνει ὁ ἕνας τὸν ἄλλον. καρδιὰ τοῦ παιδιοῦ. Προσπάθησε νὰ τὸ κά- νεις μεγαλόκαρδο καὶ μὲ τὴν ἱκανοποίηση Ἕνα παράδειγμα ἀπὸ σύγχρονο σχολεῖο. τῶν καθημερινῶν του ἀναγκῶν, νὰ φέρνεις κοντὰ στὰ αἰσθήματά του, στὴν πείρα καὶ 12. R. Gagnè, - L. Briggs, The Principles of Instruction 13. Ἀπὸ τὸ βιβλίο τοῦ Παναγιώτη Μαντζανᾶ, Πεστα- Design, New York: Holt, Rinehart and Winston λότσι, ἀπὸ τὴ σειρὰ Παιδαγωγικὴ καὶ Ψυχολογία Inc., 1974, sel. 223. τοῦ προσώπου, Ἀθήνα: Γρηγόρη, 1993, σελ. 78. 98

στὴν πράξη του τὴν ἀγάπη καὶ τὴν εὐερ- πνεῦμα τοῦ χριστιανοῦ σέ μιά ἀνύστακτη γεσία. Αὐτὰ θὰ εἶναι τὰ ἀσφαλῆ θεμέλια ἐγρήγορση. τῆς ζωῆς του. Καὶ συνεχίζει: Ἡ ἀγάπη εἶναι ποὺ ἐξευγενίζει τὸν ἄνθρωπο, δίνει νόημα Αὐτὰ ἐννοοῦσε καὶ ὁ πατήρ Βασίλειος στὴ ζωή του καὶ τὸν κάνει ἀληθινὸ ἄνθρω- Γοντικάκης, τὴν Ἄνοιξη τοῦ 2007, ὅταν, πο. Καὶ ἀπευθυνόμενος στὰ παιδιά, τοὺς καλεσμένος ἀπὸ τὴ ΧΕΕΛ, ὑποστήριζε τὴν ἔλεγε πάντοτε: «Παιδιά μου, ἄλλο μέσον ὀδυνηρὴ ἄρση τοῦ ἀτομισμοῦ, γιὰ τὴν ἀπ’ τὴν ἀγάπη δὲν γνωρίζουμε γιὰ νὰ σᾶς ἀλλαγὴ στὴν παιδεία. Ὀδυνηρή, γιατί τὸ μορφώσουμε: τὴν ἀγάπη μας, τὴν ἄνοιγμα τοῦ ἀνθρώπου πρὸς τὸ συνάν- ἀγάπη τοῦ Θεοῦ, τὴν ἀγάπη τῶν ἀνθρώπων». ΙΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2021 Ἡ παιδαγωγικὴ τῆς ἀγά- πης, λοιπὸν, εἶναι τὸ μέσον ποὺ προτείνεται γιὰ τὴν ὀμορφιὰ τῆς ζωῆς, τὴν εὐτυχία τοῦ ἀνθρώπου καὶ τὴν ἐπιτυχία του στὴ ζωή. Μὲ σύγχρονη γλώσσα θὰ λέ- γαμε, ὅτι ἡ ἀγάπη εἶναι μιὰ ἀξία σταθερή. Στὴν ἀγάπη, ποὺ φθάνει καὶ στὴ θυσία, ἐπικεντρώνουμε τὴν προσοχή μας, γιατί αὐτὴ εἶναι καὶ ἡ πνευματική μας πα- ράδοση καὶ εἶναι ἡ βασικὴ πρό- τασή μας γιὰ τὴν ἐνθάρρυνση τῶν παιδιῶν καὶ τῶν νέων μας. 5. Επιλεγόμενα θρωπό του, ἀπαιτεῖ παραίτηση, ἔστω προ- σωρινή, ἀπὸ τὸ προσωπικὸ θέλω, ἀπαιτεῖ Μέ τήν κατάθεση τῶν σκέψεων καί δηλαδὴ θυσιαστικὸ πνεῦμα. Ἡ ἐμπειρία ἐρρανισμάτων μας, ἀπό τήν πατερική σκέψη παιδαγωγῶν καὶ γονέων, ποὺ ζοῦν καθη- καί παιδαγωγική παράδοση, θελήσαμε νά μερινὰ ἀνάλογες καταστάσεις, μὲ τὰ παιδιά, συμβάλουμε στόν δημιουργικό προβλημα- τὸ ἐπιβεβαιώνουν. Ὅσο γιὰ τὴν ἄλλη βασικὴ τισμό γιά τήν ἀπόκτηση μιᾶς, τρόπον τινα, σχέση στὸ σχολεῖο, τὴ σχέση τῶν μαθητῶν πνευματικῆς ὁράσεως· μιᾶς ὁράσεως πού μεταξύ τους, αὐτὴ θὰ προκύψει καὶ ἀπὸ τὰ δέν κάνει παρατηρητή τόν ἂνθρωπο, ἀλλά σχετικὰ πρότυπα τῶν μεγαλύτερων. Μᾶς τὸ ὃταν εἶναι αὐθεντική, εἶναι πηγή τῆς πνευ- ἐπιβεβαιώνει ἡ ἔρευνα γνωστῶν ἐπιστημό- ματικῆς ζωῆς. Ἀσφαλῶς μέ μιά ἀδιάλειπτη νων ἀλλὰ καὶ ἡ ὀρθόδοξη παράδοση15 μὲ πνευματική προσπάθεια14. Γιατί ἡ ἀπειλή τὴν καθημερινὴ προβολὴ τῶν Ἁγίων. τοῦ ὓπνου εἶναι δεδομένη. Τό Εὐαγγέλιο τοῦ Χριστοῦ, ὃμως, δέ συμμερίζεται τόν ὓπνο 15. Σύμφωνα μὲ τὴν Ὀρθόδοξη Θεολογία, ἡ Παρά- τοῦ δικαίου. Ἀντίθετα, ἡ ὃλη πνευματική δοση δὲν νοεῖται σὰν μιὰ στατικὴ προσκόλληση καί σωτηριολογική του δομή κρατάει τό τοῦ παρόντος στὸ παρελθόν, ἀλλὰ σὰν μιὰ δυνα- μικὴ ἀξιοποίηση τοῦ παρελθόντος, ἐν ὄψει των 14. Ἰωάννου Κορναράκη, Ἡ Μεταμόρφωση, Θεσσα- ἀπαιτήσεων καὶ τῶν προοπτικῶν τοῦ μέλλοντος… λονίκη: Κυριακίδη, 1982, σελ. 83. (Χρήστου Βασιλόπουλου, Διδακτική τοῦ μαθήματος τῶν Θρησκευτικῶν, Θεσσαλονίκη: Κυριακίδη, 1996, σελ. 50). 99

ΕΠΟΠΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ Τοῦ κ. Ἰωάννη Ἀγγελόπουλου, Θεολόγου, διδ. Θεολ., Δ/ντῆ Λυκείου 1. Εἰσαγωγὴ ἁλιέως, τοῦ ψαρᾶ, γιὰ κάποιον ποὺ ἦταν ἁλιεύς, ἦταν κάτι τὸ οἰκεῖο, τὸ γνώριμο. Ὅταν, λοιπόν, Ὁ Κύριος Ἰησοῦς Χριστὸς ἐχαρακτηρίσθη τοὺς ὀνομάζει ἁλιεῖς ἀνθρώπων, ὁπωσδήποτε ἀπὸ τοὺς ἀκροατές Του ὡς ἀνυπέρβλητος δι- κατάλαβαν περὶ τίνος ἐπρόκειτο. Ὅπως ὁ ψαρὰς δάσκαλος, διαφέρων ἀπὸ τοὺς ραββίνους τῆς συλλαμβάνει μὲ τὰ ἐργαλεῖα του ψάρια, ἔτσι ἐποχῆς Του, ἐπειδὴ ἐδίδασκε «ὡς ἐξουσίαν καὶ αὐτοὶ ἀντὶ ψάρια θὰ ἕλκυαν ἀνθρώπους. ἔχων καὶ οὐχ ὡς οἱ γραμματεῖς»1. Μάλιστα, ὅταν κάποιοι ἀπὸ τοὺς ἀκολουθοῦντες Αὐτὸν Ἕνα δεύτερο εἶναι ἡ «μικρὰ ζύμη» (Λουκ. Τὸν ἐγκατέλειψαν λόγῳ τῶν λόγων Του, ἐρώ- 13: 21). «Ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ ὁμοία ἐστὶ ζύμῃ, τησε τοὺς μαθητές Του «μὴ καὶ ὑμεῖς θέλετε ἣν λαβοῦσα γυνὴ ἔκρυψεν εἰς ἀλεύρου σάτα ὑπάγειν;». Καὶ ἡ αὐθόρμητος ἀπάντησις τῶν τρία, ἕως οὗ ἐζυμώθη ὅλον». Αὐτὴν τὴν τόσο μαθητῶν ἦταν: «Κύριε, πρός τινα ἀπελευσό- γνωστή, στὴν ἐποχή Του, παράστασι τῆς ζύμης μεθα; Ῥήματα ζωῆς αἰωνίου ἔχεις»2. καὶ τοῦ ζυμώματος χρησιμοποιεῖ ὁ Κύριος γιὰ νὰ βοηθήση νὰ καταλάβουν οἱ ἀκροατές Του Διαβάζοντας κάποιος τὰ ἱερὰ εὐαγγέλια, πῶς ἐνεργεῖ ἡ βασιλεία Του, ἡ Ἐκκλησία Του. διαπιστώνει ὅτι ὁ Κύριος εἶχε ἕναν ἰδιαίτερο Ἀργά, χωρὶς νὰ φαίνεται, ἀλλὰ τόσο δραστικά! τρόπο μὲ τὸν ὁποῖο ὁμιλοῦσε. Στὶς διδασκαλίες Του (παραβολικὲς καὶ μή) ἐχρησιμοποιοῦσε Ὁ τρόπος αὐτὸς τῆς ὁμιλίας τοῦ Κυρίου, πολλὰ παραδείγματα ἀπὸ τὴν καθημερινὴ γεμᾶτος ἀπὸ ἐποπτικὰ μέσα, ἐκτὸς τοῦ ὅτι τὴν ζωή. Ἀκόμη καὶ στὶς συνομιλίες καὶ διαλόγους ἔκανε κατανοητὴ καὶ στὸν πλέον ἀγράμματο, Του ἔπαιρνε ἀφορμὴ ἀπὸ τὸ περιβάλλον του, φανερώνει καὶ ἕνα ἄλλο στοιχεῖο. Τὸ στοιχεῖο φυσικὸ καὶ πολιτισμικό, γιὰ νὰ ἐκφράση τὴν τοῦ στοχασμοῦ καὶ τῆς κριτικῆς τοποθετήσε- ἀλήθειά Του. ως ἀπέναντι στὰ πράγματα καὶ τὰ γεγονότα. Ὁ Ἰησοῦς δὲν ἔβλεπε τὰ καθημερινῶς συμβαί- Ὡς παραδείγματα γιὰ τὰ ἀνωτέρω ἀναφέ- νοντα ὡς ἀδιάφορα, ἀλλὰ ὡς ἔχοντα σχέσι μὲ ρομε δύο. τὴν σωτηρία τοῦ ἀνθρώπου. Κάθε ἀντικείμενο ἢ γεγονός, ἐὰν τὸ δοῦμε καὶ τὸ στοχασθοῦμε Τὸ πρῶτο περιέχεται στὸ Μάρκ. 1: 14-20. ὀρθῶς μπορεῖ νὰ γίνη ἀνυψωτικὸ βῆμα στὴν Ὁ Κύριος καλεῖ τοὺς πρώτους Του μαθητές. πνευματική μας πορεία. Ὁ Κύριος ἐχρησιμοποί- Ἐκεῖ ποὺ περπατοῦσε «παρὰ τὴν θάλασσαν τῆς ησε ὅλα σχεδὸν τὰ ἀντικείμενα καὶ τὶς εἰκόνες Γαλιλαίας» βλέπει τὸν Σίμωνα καὶ τὸν ἀδελφό τῆς ἐποχῆς Του. Γι’ Αὐτὸν δὲν ἦταν ἀμελητέο του Ἀνδρέα, οἱ ὁποῖοι ἦσαν ἁλιεῖς καὶ ἔριχναν πρᾶγμα ἕνα ἄροτρο π.χ. ποὺ ἔβλεπε σὲ κάποιον τὰ δίκτυα στὴν θάλασσα καὶ τοὺς λέγει νὰ ἀγρό. Ἀμέσως τὸ συνεδύαζε μὲ τὴν βασιλεία Τὸν ἀκολουθήσουν καὶ θὰ τοὺς κάνει «ἁλιεῖς τοῦ Θεοῦ: «οὐδεὶς ἐπιβαλὼν τὴν χεῖρα αὐτοῦ ἀνθρώπων». Μὲ αὐτὸν τὸν τρόπο ἡ ἔννοια τοῦ ἐπ’ ἄροτρον καὶ βλέπων εἰς τὰ ὀπίσω εὔθετός ἐστιν εἰς τὴν βασιλείαν τοῦ Θεοῦ»3. 1. Μάρκ. 1: 22. 2. Ἰω. 6: 67-68. 3. Λουκ. 9: 62. 100

2. Ἐποπτικὰ στοιχεῖα ἀντίδικος, ἀξίνη, ἀργύριον, ἄριστον, ἄροτρον, ΙΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2021 ἄρτος, ἀσκός, ἀστραπή, ἀφεδρών, βαλλάντιον, Μία πρόχειρος ταξινόμησις τῶν ἐποπτικῶν βελόνη, βροχή, γέννησις, γεωργός, γναφεύς, στοιχείων, τὰ ὁποῖα ἐχρησιμοποίησε ὁ Κύριος δένδρον, δηνάριον, ζυγός, θερισμός, θρίξ (τρί- στὶς διδασκαλίες Του εἶναι ἡ ἀκόλουθος: χες), θύρα, ἰατρός, ἱμάτιον, ἰχθύς, καθηγητής, κάλαμος, κάμηλος, καρδία, καρπός, καύσων, α) Ἐκ τῆς Φύσεως καὶ ἀγροτικῆς ζωῆς. κλείς, κλέπτης, κλῆμα, κοιλία, κοίτη, κόραξ, Ἐπειδὴ πολλὲς ἀπὸ τὶς ὁμιλίες Του ὁ Χριστὸς κριτής, λαμπάς, ληνός, λίθος, λιμός, λυχνία, τὶς ἔκανε σὲ ὑπαιθρίους χώρους (παρὰ τὴν λύχνος, μαργαρίτης, μάχαιρα, μεριστής, μέ- λίμνην Γεννησαρέτ, ἐπὶ τοῦ ὄρους κ.λπ.) ἐχρη- τρον, μισθωτός, μνημεῖον, μόδιος, μύλος, σιμοποίησε πολλὲς εἰκόνες ἀπὸ τὴν φύσι καὶ νεκρός, νομή, νοσσιά, νυμφίος, νυμφών, τὴν ἀγροτικὴ ζωή, οἰκεῖες καὶ γνώριμες στοὺς ξένος, ὁδός, οἰκία, οἰκονόμος, οἶνος, ὄρνις, ἀκροατές Του καὶ μέσῳ αὐτῶν τοὺς ἐδίδασκε ὀφθαλμός, ὄφις, παιδίον, πανδοχεῖον, πετεινά, τὶς ἀλήθειες τῆς πίστεως καὶ τῆς χριστιανικῆς πέτρα, πλούσιος, ποιμήν, ποίμνιον, ποταμός, ζωῆς (π.χ. κρίνα τοῦ ἀγροῦ, πετεινὰ τοῦ οὐρα- ποτήριον, πούς, πρόβατον, προσκεφάλαιον, νοῦ, μικρὰ ζύμη, στάχυες καὶ θερισμὸς, ἰχθῦες πτωχός, πύλη, πῦρ, ῥάβδος, ῥίζα, σαγήνη, καὶ ἁλιεία, σπορὰ καὶ καρποφορία, ἀστραπὴ, σῖτος, σκηνή, σκορπίος, σκότος, σπόρος, στο- σεισμὸς, βροχὴ, ἥλιος, κ.λπ.). λή, στόμα, στρουθίον, συκῆ, σῶμα, τάλαντον, ταμεῖον, τέκνον, τελώνης, τυφλός, ὕδωρ, φυ- β) Ἐκ τῆς κοινωνικῆς ζωῆς (π.χ. νυμφί- τεία, φῶς, χιτών, χοῖρος. ος, νυμφών, γάμος, δεῖπνον, ἀνώγαιον μέγα ἐστρωμένον). 3. Ἐπίλογος γ) Ἐκ τῆς πολιτικῆς καὶ οἰκονομικῆς ζωῆς Ὅλες αὐτὲς οἱ εἰκόνες ἐχρησιμοποιήθη- (π.χ. Δοῦλοι καὶ τάλαντα, Ἄρχων συνᾶραι λό- σαν εἴτε στὶς παραβολὲς εἴτε στὶς ὑπόλοιπες γον μετὰ τῶν δούλων αὐτοῦ, Οἱ ἄρχοντες τῶν διδαχὲς τοῦ Κυρίου ὡς παραδείγματα καὶ ἐπο- ἐθνῶν καταδυναστεύουσιν αὐτὰ ὑμῖν δὲ οὐχ πτικὰ μέσα, γιὰ νὰ ἐντυπωθοῦν διαρκέστερα οὕτως, ἀπόδοτε τὰ Καίσαρος Καίσαρι, καλὸς στὶς μνῆμες τῶν ἀνθρώπων τὰ διδάγματα καὶ μαργαρίτης, κ.λπ.). τὰ βαθύτερα νοήματα τῶν λόγων Του. Οἱ εἰκό- νες αὐτὲς μέχρι καὶ σήμερα χρησιμοποιοῦνται δ) Ἐκ τῆς ἐπαγγελματικῆς ζωῆς καὶ τῶν ἀπὸ τὸν κηρυκτικὸ καὶ κατηχητικὸ λόγο τῆς ἀσχολιῶν τοῦ ἀνθρώπου (π.χ. λύχνος ὑπὸ Ἐκκλησίας γιὰ τὴν πνευματικὴ οἰκοδομὴ νέων τὸν μόδιον, λίθος ὃν ἀπεδοκίμασαν οἱ οἰκο- καὶ μεγαλυτέρων. Καὶ φανερώνουν τὴν ἐπί- δομοῦντες, ὁ ποιμὴν ὁ καλός, οἰκονόμος τῆς δρασι τῶν λογίων τοῦ Κυρίου μας, τὰ ὁποῖα ἀδικίας κ.λπ.). φθάνουν μέχρι «μερισμοῦ ψυχῆς τε καὶ πνεύ- ματος, ἁρμῶν καὶ μυελῶν»4. ε) Ἐκ τῆς φυσιολογίας τοῦ ἀνθρώπου (π.χ. καρδία, κοιλία, ὁ λύχνος τοῦ σώματός ἐστιν ὁ Στὴν τάξι ἢ στὴν κατηχητικὴ ὁμάδα μπο- ὀφθαλμὸς, ἔκβαλε ἐκ τοῦ ὀφθαλμοῦ σου τὴν ροῦν νὰ χρησιμοποιηθοῦν ἀπὸ τὸν διδάσκο- δοκὸν, ὁ ἄρτος τῶν τέκνων τοῖς κυναρίοις, ντα εἴτε ὡς λεκτικὲς περιγραφὲς μὲ τὴν βαθυ- ζύμη τῶν Φαρισαίων, κ.λπ.). τέρα ἀνάλυσί τους, εἴτε μὲ τὴν προβολὴ καὶ σχετικῶν εἰκόνων μέσῳ βιντεοπροβολέως γιὰ Παραθέτομε ἐνδεικτικῶς ὁρισμένες ἀπὸ τὴν καλυτέρα ἐντύπωσί τους στὶς ψυχὲς τῶν τὶς ἔννοιες - εἰκόνες, τὶς ὁποῖες ἐχρησιμο- μαθητῶν μας. ποίησε ὁ Κύριος γιὰ τὴν ἐποπτικότητα τῆς διδασκαλίας Του. Μὲ τὴν χρῆσι ἑνὸς Ταμείου 4. Ἑβρ. 4: 12. Καινῆς Διαθήκης (Concordantiae, Concordance) μποροῦν νὰ εὑρεθοῦν οἱ παραπομπὲς στὰ εὐαγγελικὰ κείμενα καὶ νὰ ἀξιοποιηθοῦν καταλλήλως: ἀγγεῖον, ἀετός, αἰχμάλωτος, ἄκανθα, ἅλας, ἁλιεύς, ἄμμος, ἄμπελος, ἀμπελών, ἄνεμος, 101

Ο ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΚΑΙ Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ Τοῦ κ. Παύλου Ἀθ. Παλούκα, Θεολόγου, πρ. Σχολικοῦ Συμβούλου Θεολόγων (Συνέχεια ἀπό τό προηγούμενο τ. 638) 2. Πολιτιστικές ἐκδηλώσεις ἐκδόσεων καί ἔργων ζωγραφικῆς ἤ Πραγματοποιοῦνται τέτοιες ἐκδηλώσεις ἀφιερωμένες, παραδείγματος χάριν: ἁγιογραφίας καί τῶν ἰδίων τῶν μα- θητῶν, Βυζαντινῆς τέχνης, κεραμικῆς, Σέ πρόσωπα πού πρόσφεραν καί ἄφη- καί ἄλλων. σαν τή σφραγίδα τους σέ ὁποιοδήποτε τομέα τοῦ πολιτισμοῦ (τέχνη, μουσική, Συμμετοχή σέ Ἐκθέσεις βιβλίων καί τέχνης σέ συνεργασία ἐνδεχομένως καί μέ λεοὐγεορτγεέχτνηίσαα, νθρτηόσνκἄείναθ,ρἐωπιπσοτ.ήσμ’ηἐκκ.εἄί.ν) οκυαςί τό Σύλλογο Γονέων καί Κηδεμόνων. γ. Μουσικές ἐκδηλώσεις. Αὐτές κατα- πού συνέβαλαν στή διατήρηση τῶν πο- πραΰνουν καί ἐξευγενίζουν τίς ψυχές τῶν λἔθιτιιμσατιτκοῶῦνλαποαῦραμδαόςσκε.λωπν.., στά ἤθη καί στά στήν τέχνη (μου- νέων. Ψυχαγωγεῖ καί ἐξυψώνει τόν ἄνθρω- πο ἡ μουσική, ὅπως ἔγραψε καί ὁ διάσημος σφ(λιιοκκγήήο, τκἐε.κἄχκν.)λι.ηκσόστ,ιόαθρσβηιτβισκλκήίεουκκταιαίκίόκτοκήσ.ἄσμ.)ηι.κμκήαα, σίζίσωαέγτὅρο,ατυ-ι καί ἀνεπανάληπτος μουσουργός Σ. Μπάχ. δ. Παρότρυνση τῶν μαθητῶν γιά συγ- κέντρωση λαογραφικοῦ ὑλικοῦ. Γιά ἄλλο γενικά πού προάγει τόν πολιτισμό καί παράδειγμα: μαγνητοφωνήσεις ἱστοριῶν, ἐκπολιτίζει τήν ψυχή καί τή ζωή μας. Ἑπομένως στήν κατηγορία τῶν πολιτι- ἀνεκδότων, παραμυθιῶν, χαριτολογημάτων κ.ἄ. ἀτόππόογυέρτοονυτςε.ςσκυαλίλγοργιήέςττοῆπςικπῶερνιοἐνχῆδυς μκαα-ί στικῶν ἐκδηλώσεων μποροῦμε νά συμπε- τοῦ ριλάβουμε ἐκδηλώσεις καί δραστηριότητες πολιτιστικοῦ χαρακτήρα, πού μποροῦν νά σιῶν ἤ φροντίδα γιά διατήρηση αὐτῶν, καί πολλῶν ἄλλων. «Εἰς τό ἔνδυμα ἐξωτερικεύε- ὀργανωθοῦν καί νά πραγματοποιηθοῦν ται καί ἐνσαρκοῦται ἡ ψυχή τοῦ λαοῦ σου», μέσα καί ἔξω ἀπό τό χῶρο τοῦ σχολείου. Ἐνδεικτικά ἀναφέρουμε ὁρισμένες ἀπ’ εἶχε πεῖ ὁ Κάϊζερ στόν Ἐλευθέριο Βενιζέλο, παρακολουθώντας μιά παράσταση τοῦ Λυ- αὐτές: κείου Ἑλληνίδων στήν Κέρκυρα τό 19141. α. Ἐκδόσεις μαθητικῶν περιοδικῶν, ε. Γνωριμία μέ τήν Τοπική Ἱστο- ἐφημερίδων ἤ ἄλλων ἐνημερωτικῶν ἐντύπων καί βιβλίων. 1. Παύλου Παλούκα, Ποντικάτες Πωγωνίου: γῆ τῶν Πατέ- ρων μας ( Ἱστορία – Λαογραφία – Παράδοση), Ἀθήνα β. Ἐκθέσεις βιβλίων, εἰκαστικῶν 1998, τόμ. Α΄, σελ. 373. 102

ρία κάθε περιοχῆς τῆς πατρίδας μας. Ὁ σχολικός ἀθλητισμός κάθε λογῆς, συμ- Ἄν γενικά ἡ Ἱστορία «εἶναι παιδαγωγός τῆς βάλλει στήν ψυχοσωματική καί ψυχοδιανοη- τική ἀνάπτυξη καί ἀνύψωση τῶν νέων, στήν ἀνθρωπότητας» κατά τόν Γερμανό φιλόσο- ἠθική ὁλοκλήρωση τῆς προσωπικότητάς τους καί ἑτοιμάζονται, ἔχοντας ὑγιεῖς ἀντι- φο καί ποιητή Γκαῖτε, τότε καλαβαίνουμε στάσεις, νά ἀπαλείψουν τήν βία, τήν ἀθλιό- τητα καί τό βαρβαρισμό μέσα ἀπό τά γήπεδα καλύτερα καί τήν ἀξία πού ἔχει ἡ τοπική καί τά στάδια. Γιατί ὄχι, θωρακισμένοι πλέον οἱ ἴδιοι, νά μή πᾶνε καί κόντρα στίς μάστιγες ἱστορική γνώση γιά τά παιδιά. τῆς ἐποχῆς μας (ναρκωτικά, ἔιτζ κ.ἄ.); Μποροῦν νά περιγράψουν ἱστορικά η. Διοργάνωση ἐθνικῶν καί θρη- σκευτικῶν ἑορτῶν. Ἡ σημασία τῶν τούς κατοίκους καί τίς ἀσχολίες τους, τήν ἑορτῶν στή ζωή μας θά τονισθεῖ ἀπό ἀρχαι- ότητος μέ τοῦτα τά λόγια: «Βίος ἀνεόρταστος, κατάσταση τῆς Παιδείας παλαιότερα, τήν μακρά ὁδός ἀπανδόκευτος»2, πού σημαίνει: Ζωή χωρίς γιορτές μοιάζει μέ μακρά ὁδοι- πρωτόγονη συγκοινωνία τῆς πόλεως ἤ τοῦ πορία χωρίς κανένα πανδοχεῖο κατά τή διαδρομή. χωριοῦ τους, τούς ἀγῶνες καί τίς θυσίες Οἱ παντός εἴδους γιορτές διδάσκουν, τους, τό ἱστορικό τῆς ἵδρυσης Ἐκκλησιῶν παραδειγματίζουν, φρονηματίζουν, καλλιερ- γοῦν τόν πατριωτισμό καί τήν θρησκευτική καί Μοναστηριῶν, πανηγύρια καί τούς το- συνείδηση, ἐνθουσιάζουν καί ἐμπνέουν τούς νέους γιά ἀγώνα, θυσία καί δημιουρ- πικούς θρύλους καί τόσα ἄλλα. γία στή ζωή. ΙΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2021 Ἡ γνωριμία καί ἐπαφή μέ τήν ἱστορία Ἤξεραν οἱ ἀρχαῖοι πρόγονοί μας τήν ἀξία τούς γι’ αὐτό καί τελοῦσαν θρησκευ- τοῦ τόπου τῶν μαθητῶν ἔχει μεγάλη παι- τικές καί ἐθνικές γιορτές. Γιά τίς πρῶτες γνωρίζουμε ἀρκετά, γιά τίς δεύτερές μας δαγωγική καί πολιτιστική σημασία. πληροφοροῦν οἱ εἰδικοί ἐρευνητές ὅτι τε- λοῦνταν πρίν ἀπό 2.500 χρόνια στόν Μα- Κατά τόν μέγιστο τῶν Ρωμαίων Ρη- ραθώνα, τή Σαλαμίνα καί τίς Πλαταιές3. τόρων καί Ἑλληνολάτρη Φιλόσοφο Μ.Τ. Οἱ ἑορτές παιδαγωγοῦν καί ἀποτελοῦν μέσο ἀγωγῆς. Γι’ αὐτό πρέπει νά ληφθοῦν Κικέρωνα (106-43 π.Χ.), «ἡ ἱστορία εἶναι ὁ ὑπόψη καί κάποιες ἀρχές, ὅπως λ.χ. ἡ ἀρχή τῆς αὐθορμησίας τῶν παιδιῶν, καί νά θε- μάρτυρας τῶν ἐποχῶν, ἡ λαμπάδα τῆς ἀλήθει- ραπεύονται ἡ κοινωνικότητα, ἡ ὁρμή καί ἡ ζωντάνια τῶν παιδιῶν γιά κίνηση κ.ἄ. ας, ἡ ζωή τῆς μνήμης, ὁ δάσκαλος τῆς ζωῆς, ὁ 2. Δημοκρίτου, Ἀπόσπ. 114 (Diels – Kranz), κατ’ ἀγγελιαφόρος…». ἄλλους Ἀπόσπ. 230. Βλ. Ἀνθολόγιο Στοβαίου, ὅπου στ. Αἰσθητική πλευρά τοῦ Σχολικοῦ ἀποδίδεται στόν Δημόκριτο. Ἐσφαλμένα, ἀπό τή κτιριακοῦ χώρου καί τοῦ περιβάλλοντός μορφή τῶν παραθεμάτων στό ἀνωτέρω ἀνθολόγιο του. Ἕνα καθαρό σχολεῖο καί ἐμφανισιακά, ἀποδίδεται (κακῶς) στόν Πλούταρχο. ὄμορφο καί ζηλευτό, πρῶτα πρῶτα σημαίνει 3. Βλέπε Δημήτρ. Παντερμαλῆ, Καθ. Ἀρχαιολογίας, πολιτισμό. «Ἡ καθαριότης εἶναι μισή ἀρχο- «Ἐθνικές γιορτές πρίν ἀπό 2.500 χρόνια στόν Μαρα- θώνα, τή Σαλαμίνα καί τίς Πλαταιές», στήν ἐφημερ. ντιά» λέει ὁ λαός καί ἔχει δίκιο. «Καθημερινή», 24-3-1996, σελ. 35. Ψυχολογικά, προδιαθέτει τούς μαθητές γιά ἄνετη, πρόθυμη καί ἀποδοτική παρα- κολούθηση τῶν μαθημάτων, ἔχοντας ἕνα ὡραῖο, ὄμορφο, μαγευτικό περιβάλλον, ἀδιλδλαάσβκοαηλίθαεῖτοκυαςί. τούς διδάσκοντες στή ἐπίσης τούς γονεῖς καί κάθε ἐπισκέπτη τοῦ σχολείου, προκαλώντας ἀνάλογες ἐντυπώσεις, πού κοινωνικά, παι- δευτικά καί πολιτιστικά δέν εἶναι ἀμελητέες καί ἔχουν τόν ἀντίκτυπό τους. ζ. Σχολικός ἀθλητισμός – Ἀθλητικές ἐκδηλώσεις ἐντός καί ἐκτός σχολείου. Ὁ ἀθλητισμός εἶναι μιά ἀπό τίς ἀποτελεσμα- τικές μεθόδους ἀγωγῆς τῶν νέων μας. Οἱ ἀθλητικές ἐκδηλώσεις πρέπει νά πραγματο- ποιοῦνται, γιατί εἶναι γνωστό σέ ὅλους, ὅτι ἀσκοῦν τό σῶμα καί τό πνεῦμα καί τήν ψυχή. 103

καί νά καλύπτεται ὁ ἀπαιτητικός ψυχικός τίς αἰσθητικές ἀξίες κ.ἄ. Ἐκτός τοῦ σχολεί- κόσμος τοῦ παιδιοῦ γιά χαρά, εὐχαρίστηση, ου μποροῦν νά «ἀνεβάζουν» δικές τους ἤ ἐκτόνωση, ἀνανέωση καί δημιουργία. νά παρακολουθοῦν τά παιδιά ἐπιλεγμένες καλές θεατρικές παραστάσεις πού ὠφελοῦν θ. Ψυχαγωγία τῶν μαθητῶν (παιγνί- καί διδάσκουν. δια, θέαμα, βιβλία, ποδόσφαιρο, μπάσκετ, βόλλεϋ, ποικίλα ἀκούσματα, ἐκδρομές κ.ἄ.). ια. Φεστιβάλ (διοργάνωση ἤ παρακο- Ἡ ψυχαγωγία εἶναι μιά ἐσωτερική ἀναγκαι- λούθηση). Μπορεῖ νά ὀργανώνουν οἱ μα- ότητα γιά τή σωστή ψυχοσωματική ἀνα- θητές στό σχολεῖο τούς φεστιβάλ λ.χ. χοροῦ, νέωση τοῦ ἀνθρώπου. Πολύ περισσότερό κινουμένων σχεδίων κ.ἄ. ἤ νά συμμετέχουν των νέων μας. σέ Φεστιβάλ νεολαίας πού παρουσιάζουν οἱ Δῆμοι ἤ Ἐνορίες ἤ ἄλλοι Κοινωνικοί Παρά- Τονίζεται ἡ ἀλήθεια αὐτή, ἀπό πολλούς γοντες. Ἄς παρακολουθοῦν τοπικά Φεστιβάλ παιδαγωγούς, ἀπό ἀρχαιότητος καί τῶν καί ἐκδηλώσεις, μέ λαογραφική χροιά, ὅπως μεγάλων Πατέρων-Παιδαγωγῶν μέχρι τούς π.χ. ἀναπαράσταση παραδοσιακοῦ γάμου, σημερινούς. ἀλλοτινοῦ τρόπου ἁλωνίσματος σιταριοῦ, κτηνοτροφικῆς ζωῆς κ.ἄ. Σέ ὅλους τους τομεῖς καί πάντοτε καί σέ ἀνθρώπους κάθε ἡλικίας ἡ ψυχαγωγία εἶναι Εἶναι μιά καλή γνωριμία μέ τήν ὁλοζώ- ἀπαραίτητη. Ὁ Σκώττ, ὁ γνωστός Ἄγγλος ναύ- ντανη Παράδοσή μας, τίς ρίζες μας καί τίς αρχος, ἐξερευνώντας τό Ν. Πόλο εἶχε φροντί- καταβολές μας. σει καί γιά τήν ψυχαγωγία τῶν συνεργατῶν του μέ τό νά τούς ἔχει ἐπιτραπέζια παιγνίδια4. ιβ. Περιβαλλοντικές ἐκδηλώσεις. Μπορεῖ νά γίνουν ἐκδηλώσεις σχετικές μέ Ἐπειδή ἐκτός του σχολικοῦ χώρου ὑπάρ- τό περιβάλλον καί τή διάσωσή του: Ὁμιλίες χει ψυχαγωγία κυρίως ψυχοσωματοκτόνος, διαφωτιστικές ἀπό εἰδικούς, καλλιέργεια γι’ αὐτό καλόν εἶναι, ὅπου εἶναι δυνατό, νά φιλοπεριβαλλοντικοῦ πνεύματος, δενδροφυ- παρέχεται στό σχολεῖο μέ εὐθύνη καί ὑπευ- τεύσεις, ἐπισκέψεις σέ ὑδροβιότοπους κ.ἄ. θυνότητα ἡ ἀληθινή ψυχαγωγία καί νά ἐθι- σθεῖ ἔτσι ὁ νέος μέσα σ’ αὐτήν, ἀδιαφορώ- 3. Ἄλλες ἀκόμη δραστηριότητες πού μπο- ντας γιά τήν ψυχοφθόρο, καί μάλιστα ἀπό ροῦν νά δώσουν ἀγωγή στούς νέους κάποιους ξενόφερτους τρόπους, ψυχαγωγία. καί νά συμβάλλουν στήν πολιτιστική Θά μάθει νά ἀντιστέκεται σ’ ὅ,τι τόν βλάπτει ἀνάπτυξη τῆς ζωῆς τοῦ σχολείου. προσωπικά ἀλλά καί τόν πολιτισμό του. α. Ὀργάνωση καί λειτουργία Σχο- ι. Θέαμα – Θέατρο – Θεατρικές παρα- λικῆς Βιβλιοθήκης. Εἰπώθηκε καί πολύ στάσεις. Στό σχολεῖο μποροῦν νά ὀργανω- σωστά, ὅτι ἡ Βιβλιοθήκη εἶναι ἡ φαρμακα- θοῦν καί νά πραγματοποιηθοῦν θεατρικές ποθήκη τῆς ψυχῆς καί «τά βιβλία αὐτῆς τά παραστάσεις μέ «ἀνέβασμα» θεατρικῆς πα- γιατρικά τοῦ νοῦ» (Δημόκριτος). ράστασης, ἡ ὁποία θά ἔχει θέματα ἀπό τήν ἱστορία μας καί τόν δικό μας πολιτισμό (λ.χ. Καί ἄν ἰσχύει ἡ ρήση «σπίτι χωρίς βιβλία ἀρχαῖες κωμωδίες καί τραγωδίες, ἱστορικά μοιάζει μέ δωμάτιο χωρίς παράθυρο», αὐτό καί θρησκευτικά πρόσωπα καί γεγονότα, δέν πρέπει νά βρίσκει ἐφαρμογή, γιά ἕναν λογοτεχνία κ.ἄ.). ἀκόμη λόγο παραπάνω, γιά τά σχολεῖα μας πού εἶναι σπίτι καί Ναός τῆς Παιδείας καί Οἱ μορφωτικές θεατρικές παραστάσεις τοῦ Πνεύματος; καί τό καλό θέαμα μορφώνουν, καλλιεργοῦν τό πνεῦμα, ἐξευγενίζουν, ἐκπολιτίζουν, Μέ συνεργασία ὅλων των παραγόντων ὠθοῦν τά παιδιά μας στό νά καλλιεργήσουν (Διδασκόντων, Μαθητικῶν Κοινοτήτων καί Γονέων) νά ἐπιδιωχθεῖ τό «στήσιμο» μιᾶς 4. Βλ. Νικ. Νευράκη, Ἡ τέχνη τῆς Ἀγωγῆς καί τῆς Διδα- Βιβλιοθήκης στό σχολεῖο καί ἄν εἶναι δυνα- σκαλίας, Ἀθήνα 1996, σελ. 36. τό νά συνοδεύεται μέ χῶρο ἀναγνωστηρίου. 104

Ἡ ἀξία τῶν βιβλίων γιά τά παιδιά καί γιά Νά γίνει μέσα σέ πνεῦμα συνεργασί- ΙΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2021 ὅλους μας εἶναι μεγάλη, ἀφοῦ ἀποτελοῦν ας, κανονισμός λειτουργίας τῆς Σχολικῆς «τίς ἀκοίμητες λαμπάδες συγκεντρωμένης Βιβλιοθήκης. Γιατί, τό νά ἔχει κανείς μιά σοφίας» κατά τόν Ἔρασμο. βιβλιοθήκη εἶναι πολύ διαφορετικό ἀπό τό νά κάνει καλή χρήση αὐτῆς. Μορφώνουν ἀληθινά τόν ἄνθρωπο καί τόν τονώνουν ψυχοσωματικά, ὅπως ἔλεγε β. Μορφωτικές καί πολιτιστικές καί ὁ φιλοσοφῶν πολιτικός Ἐλευθ. Βενιζέ- ἀνταλλαγές μέ σχολεῖα ἄλλων χωρῶν, λος. «Τό βιβλίο συντελεῖ στήν πνευματική καί ἀνεξάρτητα ἀπό χρῶμα, φυλή καί θρησκεία, ἠθική ὁλοκλήρωση τοῦ ἀνθρώπου καί πρό γιά ἀνάπτυξη πνεύματος φιλίας, εἰρηνικῆς πάντων τοῦ νέου καί ὁ θεσμός τῶν Σχολικῶν συνύπαρξης τῶν λαῶν καί ἀγαπητικῆς Βιβλιοθηκῶν ἀποτελεῖ ἕνα σημαντικό βῆμα στή ἐπικοινωνίας, καθώς καί γνωριμίας τῶν διά βίου ἐκπαίδευση…». πολιτισμῶν κάθε λαοῦ καί ἀμοιβαίας ἀνταλ- λαγῆς θετικῶν πολιτιστικῶν στοιχείων. Ἄς μᾶς προβληματίσει, γιά τό πόσο οὐσι- αστικά καί βοηθητικά εἶναι στή ζωή μας τά γ. Συνεργασία μέ τούς Σχολικούς βιβλία, καί ὁ ἐρωτηματικός στίχος ἀπό τό Συμβούλους γιά πραγματοποίηση ὁμιλιῶν «Φάουστ» τοῦ Γκαῖτε: «Μήν ἔχεις τά βιβλία καί ἀνάπτυξη ἐπικαίρων θεμάτων (παιδαγω- γιά ἅγια βρύση, ἀπ’ ὅπου ξεδιψάει κανείς;»5. γικῶν κ.ἄ.) ἐνώπιον τῶν μαθητῶν, τῶν Δι- δασκόντων καί τῶν Γονέων καί Κηδεμόνων. Χρειάζεται βέβαια πολλή προσοχή ὡς πρός τήν ἐπιλογή καί προμήθεια τῶν βι- δ. Πρόσκληση δοκίμων, καταξιω- βλίων, τήν ταξινόμηση, τόν Κανονισμό λει- μένων καί γενικά ἀνεγνωρισμένης τουργίας κ.τ.λ. ἀξίας Ὁμιλητῶν (Ἰατρῶν, Λαογράφων, Λογοτεχνῶν, Περιβαλλοντολόγων, Ἐκκλη- Ὁπωσδήποτε τά ἐπιλεγόμενα βιβλία σιαστικῶν Προσώπων κ.ἄ.), γιά ἀνάπτυξη πρέπει νά εἶναι ποιότητας, ἐποικοδομητι- θεμάτων ὑγείας, ἐπιστημονικῶν, λογοτε- κά, ἐπιστημονικά, αἰσθητικῆς ἐμφάνισης χνικῶν, ἠθικοκοινωνικῶν, θρησκευτικῶν, καλῆς, λογοτεχνικῆς χροιᾶς καί χάρης, βοη- λαογραφικῶν, περιβαλλοντικῶν, γενετησίων θητικά τῶν διδασκομένων μαθημάτων στό προβλημάτων, βιοηθικῆς κ.ἄ. σχολεῖο καί ἀντιληπτικῆς ἱκανότητας τῶν μαθητῶν καί ἐνδιαφερόντων αὐτῶν. Ἐννοεῖται ὅτι οἱ ὁμιλίες αὐτές γίνονται γιά ἐνημέρωση ὄχι μόνο των μαθητῶν, «Καλό εἶναι ἐκεῖνο τό βιβλίο πού μᾶς φέρ- ἀλλά καί τῶν διδασκόντων καί τῶν γονέ- νει δημιουργική διάθεση» καί «ἄριστο βιβλίο ων αὐτῶν. εἶναι ἐκεῖνο πού τό ἀνοίγουμε μέ λαχτάρα καί τό κλείνουμε μέ προβληματισμό ἤ κέρ- ε. Ἐπικοινωνία καί συνεργασία μέ δος» ἔλεγε ὁ περίφημος Πασκάλ. Σύλλογο Γονέων καί Κοινωνικούς καί Πολιτιστικούς Φορεῖς ἤ Παράγοντες Νά ἀποφεύγονται ἐπικίνδυνα βιβλία (Δῆμο, Κοινότητα, Ι. Μητρόπολη, Ἐνορίες, γιά τήν τρυφερή ἡλικία τῶν μαθητῶν καί Νομαρχία, Πολιτιστικούς Συλλόγους κ.ἄ.). τήν παροχή ἐσφαλμένων πληροφοριῶν Ἀναφέρω γιά παράδειγμα τήν συνεργασία σ’ αὐτούς λ.χ. κακές μεταφράσεις, κομμα- μέ τίς Ἐνορίες. τικῆς χροιᾶς, κακόγουστα, ἐξαίροντα καί θεοποιοῦντα τή σεξουαλική ζωή6. Ἀνεπιφύλακτα, ἔχουμε τήν ταπεινή γνώμη, οἱ Διευθυντές τῶν Σχολείων νά 5. Γιώργου Μητσόπουλου, Λεξικό Παροιμιακοῦ Λόγου, ἐκδ. Ἐπικαιρότητα, Ἀθήνα 1999, σελ. 229. τηλεοπτικά προγράμματα σημαίνονται ὡς πρός τήν καταλληλότητά τους μέ αὐστηρά ἡλικιακά κριτήρια. 6. Ἐν σχέσει μέ τό παρελθόν, ὅπου ὅλοι φοβοῦνταν νά Καί διαβάζουμε ἀνακοινώσεις τοῦ Ρ/Τ/ Συμβουλίου ἀποκλείσουν βιβλία λόγῳ τοῦ περιεχομένου τους μέ πρόστιμα γιά ὑπερβάσεις ὡς πρός τήν σήμανση. γιά νά μή χαρακτηριστοῦν ἠθικιστές πού λογο- Τό ἴδιο ἀκριβῶς μοντέλο πρέπει νά ἀκολουθηθεῖ κρίνουν τά βιβλία, σήμερα ὑπάρχει ἕνα ἀμάχητο καί γιά τίς Σχολικές Βιβλιοθῆκες. ἐπιχείρημα. Δέν εἶναι ἄλλο, ἀπό τό γεγονός, ὅτι τά 105

συνιστοῦν στούς μαθητές νά συχνάζουν Πρέπει ἀκόμη νά συμμετέχουν οἱ μαθη- στά πνευματικά κέντρα τῶν ἐνοριῶν, ὅπου τές σέ δραστηριότητες τοῦ Ἐρυθροῦ Σταυ- συνδυάζονται ἡ ψυχαγωγία, ἡ γνώση καί ροῦ, τῆς UNICEF, τῶν Γιατρῶν χωρίς Σύνο- ὁ ἠθικός θωρακισμός τῶν νέων μας, ἀλλά ρα καί στόν Ἔρανο Ἀγάπης τῆς Ἐκκλησίας. καί οἱ ἴδιοι νά φροντίζουν κατά τίς κείμε- Νά εὐαισθητοποιοῦνται στή συγκέντρωση νες διατάξεις, νά πραγματοποιεῖται καί ὁ τροφίμων καί ἄλλων ἀπαραιτήτων ἀγαθῶν, ἐνδεδειγμένος ἀπό πάσης ἀπόψεως ἐκκλη- γιά Γηροκομεῖα, Ὀρφανοτροφεῖα, Τροφί- σιασμός τῶν μαθητῶν. μους Φυλακῶν ἀλλά καί γιά ἐπισκέψεις σέ Ἱδρύματα πού φιλοξενοῦνται ἄτομα – συ- στ. Ὁ Ἐκκλησιασμός, πού ἀνάγεται νάνθρωποί μας μέ εἰδικές ἀνάγκες (ἀλλά πολλάκις σέ «σημεῖο ἀντιλεγόμενο». καί μέ εἰδικές ἱκανότητες συγχρόνως, ὅπως Ὁ Ἐκκλησιασμός, πέραν τοῦ ὅτι προβλέπε- ἔχουμε διαπιστώσει ὅλοι μας ἀπό τήν πα- ται ἀπό τίς κείμενες διατάξεις (οἱ ὁποῖες ρουσία τους στήν τηλεόραση παίζοντας ἤ δέν μπαίνουν σέ ψηφοφορία ἀλλά μόνο τραγουδώντας …) καί γενικά πρός τούς πά- ἐκτελοῦνται) νά πραγματοποιεῖται μέσα σχοντες συνανθρώπους μας ἀπό ἀσθένειες, στά πλαίσια τῆς ἀγωγῆς τῶν μαθητῶν, πείνα, πλημμύρες, σεισμούς κ.τ.λ., ἀλλά καί ἔχει καί ἄλλες πολλές διαστάσεις, γι’ αὐτό ἀπό ἔλλειψη σχολείων καί τόπων λατρείας καί ἡ ἀξία τοῦ εἶναι ἀνεκτίμητη καί ἀνυ- (λ.χ. σέ ἀφρικανικές χῶρες) ἄσχετα ἀπό τό πολόγιστη (τήν ὁποία ἀγνοοῦν μᾶλλον οἱ χρῶμα, τή φυλή καί τή θρησκεία. περισσότεροι, ὅταν νομίζουν ὅτι εἶναι … χαμένος χρόνος!). Ἔτσι πρέπει νά ξέρου- Μπορεῖ ἕνα σχολεῖο π.χ. νά κάνει χρι- με ὅτι ὁ Ἐκκλησιασμός καί ἡ συνειδητή στουγεννιάτικο παζάρι, γιά νά συγκεντρω- συμμετοχή τῶν μαθητῶν ἀλλά καί ὅλων θοῦν χρήματα, τά ὁποῖα θά διατεθοῦν γιά μας, καλύπτει καί ὑπηρετεῖ καί ἄλλες δια- φιλανθρωπικούς σκοπούς. στάσεις, ὅπως τήν: θρησκευτική, παιδαγω- γική, μορφωτική, ἐποπτική, ψυχολογική, Ἡ ἀγάπη εἶναι ἐφευρετική, γι’ αὐτό ἀνα- ἠθικοκοινωνική, πολιτιστική καί ἐθνική. καλύπτει χίλιους δύο τρόπους γιά νά ἐκδη- Ἐπιβάλλεται λοιπόν ἀπ’ αὐτή τήν ἴδια τήν λωθεῖ ἔμπρακτα πρός τούς ἄλλους συναν- σημασία καί ἀξία του, ὅπως ἐπιβάλλεται λ.χ. θρώπους μας, καί πρέπει νά κινητοποιοῦμε καί ἡ ὑποχρεωτική πολιτιστική ἐπίσκεψη τούς μαθητές μας σέ τέτοιες δράσεις. σ’ ἕνα μουσεῖο ἤ ἡ παρουσία τῶν μαθητῶν στήν αἴθουσα τοῦ ἐργαστηρίου τῆς χημείας Μέ ὅλες τίς ἐκδηλώσεις καί θεάρεστες ἤ τῆς ἀστρονομίας. πράξεις καλλιεργεῖται πνεῦμα ἀγάπης καί συμπόνιας πρός τόν πονεμένο καί πάσχο- ζ. Φιλανθρωπικές ἐκδηλώσεις καί ντα παντοιοτρόπως ἀδελφό – συνάνθρωπό ἐξαίρετες πράξεις τῶν μαθητῶν. Νά δι- μας. οργανώνονται ἐκδηλώσεις ἀγάπης πρός τούς ἔχοντες ἀνάγκη αὐτῆς συμμαθητές Ἐξάλλου ὁ Χρυσοῦς Κανών τῆς Χριστια- τους μέσα στή σχολική κοινότητα. Παρα- νικῆς Ἠθικῆς λέει: «Πάντα οὖν ὅσα ἄν θέλητε δείγματος χάριν: Νά ἑορτάζονται ἡ ὀνο- ἵνα ποιῶσιν ὑμῖν οἱ ἄνθρωποι, οὕτω καί ὑμεῖς μαστική ἑορτή ἤ τά γενέθλια φτωχοῦ ἤ ποιεῖτε αὐτοῖς»8. ἐμπερίστατου ὀρφανοῦ συμμαθητῆ/τριας7. Ἄς προσπαθήσουμε νά γίνει ἐγκόλπιο 7. Βλ. χαρακτηριστικά ἕνα συγκινητικό περιστατικό στή ζωή τῶν μαθητῶν μας. στό: Ἠλία Β. Παπαγεωργίου, Ὁ Διευθυντής καί ὁ αὐτοσεβασμός τοῦ Ἐκπαιδευτικοῦ ( Ἐγχειρίδιο γιά τή κορίτσι δέν μποροῦσε νά χορτάσει τήν τόση χαρά πού σωστή διοίκηση τοῦ σχολείου – Γιά διδάσκοντες – τῆς πρόσφεραν οἱ συμμαθητές της, οἱ συμμαθήτριές της, Διευθυντές Δημοτικοῦ, Γυμνασίου, Λυκείου), ἐκδ. οἱ δάσκαλοί της. Αὐτή τή μέρα στό σχολεῖο εἶχε πολλούς Σαββάλας, Ἀθήνα 2002, σελ. 131-132, «…Τό ὀρφανό πατεράδες καί πολλές μανάδες. Καί τό σπουδαιότερο, δέ μᾶς στοίχισε τίποτα. Τά παιδιά μᾶς ἔδωσαν ἕνα μάθημα ἀνθρώπινης συμπεριφορᾶς». 8. Ματθ. 7, 12. 106

η. Τέλος, ἄς καλλιεργηθεῖ πνεῦμα IV. Ἐπίμετρο ἐργατικότητας στούς μαθητές. Γιά μιά πολιτισμένη ζωή ὀφείλουμε ὅλοι Αὐτό μπορεῖ νά γίνει μέ πολλούς τρό- μας (Διευθυντές, Καθηγητές, Γονεῖς κ.ἄ.) νά πους: Π.χ. μέ ὑπενθύμιση στούς μαθητές προετοιμάσουμε τό παιδί. Πιστεύουμε, ὅτι γιά τήν τακτική καί συνεχῆ ἐπιμέλεια καί ὁ Διευθυντής τοῦ Σχολείου θά πρέπει νά τήν συνέπειά τους στίς ἀνατεθεῖσες «κατ’ ἔχει συνειδητοποιήσει ὅτι «τό σχολεῖο εἶναι οἶκον ἐργασίες» στά μαθήματά τους. κψυυψχέῶλνη. πολιτισμοῦ καί καλλιέργεια νεανικῶν ἡ δέ ψυχή τοῦ πολιτισμοῦ εἶναι ὁ πο- Μέ τό νά διαθέτουν χρόνο γιά τόν κα- λιτισμός τῆς ψυχῆς τοῦ ἀνθρώπου». θαρισμό τοῦ σχολικοῦ τους περιβάλλοντος Ἔτσι οἱ νέοι μας μέ τή ζωή καί τή δράση ἤ νά ἀπασχολοῦνται περιοδικά στήν τακτο- τους θά γίνουν ἐργάτες τοῦ ὑγιοῦς, εὐγενοῦς ποίηση τῆς Βιβλιοθήκης ἤ νά μεταφέρουν καί ὁλοκληρωμένου πολιτισμοῦ. Ἄς συνερ- θρανία καί ἄλλα πράγματα σχετικά μέ τήν γαστοῦμε ὅλοι μας (Σχολεῖο, Οἰκογένεια, ἐκπαίδευσή τους. Ἐκκλησία καί ἄλλοι θεσμικοί παράγοντες) ΙΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2021 καί ἄς μή ρίξουμε τά βάρη καί τίς εὐθύ- Γνωρίζουν ἔτσι οἱ μαθητές καί τό θέλγη- νες μόνο στόν Διευθυντή, ὁ ὁποῖος, ὅμως, τρο τῆς δημιουργίας, ἀπ’ ὅπου ἀπορρέει ἡ ὄντως ὀφείλει ντάοῦεἶ«νπαλιοκίαολυό»ς-κσαχίοελὐεέίλοιυκ.τἄοςς χαρά καί ἡ εὐτυχία. Θά βοηθήσουμε τά παι- οἰακοστρόφος διά μας νά καταλάβουν ὅτι ἡ ἀσφαλέστερη βοηθήσουμε τή νέα γενιά νά συνεχίσει τόν προφύλαξη ἀπό τήν πλήξη, τήν ἀπόγνωση πολιτισμό, πού πρό ἕξι χιλιάδων χρόνων καί ἀηδία τῆς ἐποχῆς μας, ἰδιαιτέρως, τό ἔλαβε τήν ἀρχή του στόν ἑλληνικό χῶρο ἐμβόλιο ἐναντίον κάθε κακίας, εἶναι στή καί συνεχίζεται ὡς σήμερα, ἀνανεωμένος ζωή τους ἡ ἀπασχόληση, ἡ ἐργασία. Εἶναι πάντα καί ὑπέροχος, γιά τό καλό τό δικό της κάτι πού εἶχε διαπιστώσει καί ἡ ἀρχαία καί τήν τιμή καί δόξα τῶν πεφωτισμένων ἑλληνική σκέψη, ὅταν ἔλεγε ὅτι «ἡ δ’ ἀργία καί δημιουργικῶν προγόνων μας. πέφυκεν ἀνθρώποις κακόν»9 καί «ἀργός μή Ἔχουμε τήν ὑποχρέωση ὅλοι οἱ πνευμα- ἴσθι … ἀνιαρόν ἡ ἀργία»10. τικοί ἡγέτες καί παράγοντες νά προετοιμά- σουμε τά παιδιά γιά μιά πολιτισμένη, ἰδα- Ἐξάλλου, ὡς «κατ’ εἰκόνα τοῦ Θεοῦ» ὄντες, νική ζωή, γιά «ἕναν κόσμο ὄμορφο, ἀγγελικά ἄς εἴμεθα συνεπεῖς πρός τήν ἠθική ἐντολή πλασμένο». Τό δικαιοῦνται. τοῦ Δημιουργοῦ μας, πού εἶπε ὅτι «μέ τόν Στήν προσπάθειά μας αὐτή ἄς ἔχουμε ἱδρώτα τοῦ προσώπου σου θά τρώγῃς τόν ἄρτο ὁδηγό τά σοφά τοῦτα λόγια: «Λαός πού ἀπο- σου»11. τελεῖται ἀπό ἀνθρώπους χωρίς ἰδανικά, δίχως χαρακτήρα, νωθρούς καί χωρίς ζωή, εἶναι λαός Μέ τήν ἐργασία φεύγει τό ἄγχος, ἡ ἀγω- πού οὔτε θέλει, οὔτε μπορεῖ νά ἀνυψωθεῖ, νά νία, ἡ ἀνία, ἡ κατάθλιψη καί τό κενό τῆς ψυχῆς καί ζεῖ ὁ ἄνθρωπος εὐτυχισμένα, πολιτισμένα καί ἰδανικά, ἀφοῦ μέ τήν ἀμοι- βή τῆς ἐργασίας του ἀπολαμβάνει τά ἀγαθά καί γίνεται κοινωνικός καί δημιουργικός. ζήσει». Εἶναι λόγια πού προβληματίζουν καί βοηθοῦν τόν καθένα μας, τόν κάθε ὑπεύθυ- νο ἀπέναντι στό παιδί, νά κάνει τή σωστή καί πρέπουσα ἐπιλογή καί στάση. 9. Μένανδρος (Βλέπε Ἀνδρ. Καλαντζάκου, Λεξικό φράσεων, ἐκδ. Ἐπικαιρότητα, Ἀθήνα 1999, σελ. 44). 10. Θαλῆς Ι 64, 7 (Diels-Kranz). 11. Γένεσις 3,19. 107

ΕΠΙΣΤΟΛΗ Κύριε Διευθυντά, Θέλω νά μοιραστῶ μέ τούς ἀγαπητούς ἀναγνῶστες –μέ ἀφορμή τήν Παγκόσμια Ἡμέρα τοῦ φυσικοῦ περιβάλλοντος– κάποιες σκέψεις μου. Ὥς φυσικό περιβάλλον ἐννοοῦμε ὅ,τι περιβάλλει τόν ἄνθρωπο, τήν κορωνί- δα τῆς Δημιουργίας. Τόν ἄνθρωπο, περιβάλλουν ἤ σχετίζονται μ’ αὐτόν πολλά «περιβάλλοντα». Ὅπως χαρακτηριστικά λέμε, Φυσικό, Οἰκογενειακό, Κοινωνικό, Πολιτικό, κ.λπ. Εἰδικά ὅμως τό Φυσικό περιβάλλον, εἶναι δημιούργημα ὑλικό τοῦ Πλαστουργοῦ Θεοῦ. Θαυμαστό καί μεγαλειῶδες. Ἀπέραντο διδακτικό βιβλίο πού διδάσκει στόν ἄνθρωπο τά πάντα. Κατά τόν συγγραφέα Μπυφόν, εἶναι ὁ θρόνος τῆς Θεϊκῆς Με- γαλειότητας. Γι’ αὐτό στό βιβλίο τῆς Γενέσεως (2, 15), ὁ Θεός βάζει τόν ἄνθρωπο «φυλάσσειν» τήν φύση. Καί τοῦ δίνει αὐστηρή ἐντολή, ὄχι μόνο νά ἐργάζεται αὐτήν ἀλλά καί νά τήν φυλάει, δηλαδή νά τήν προσέχει καί νά τήν προστατεύει. Ὁ ἄνθρωπος ὅμως δέν τήρησε τήν θεϊκή ἐντολή. Ἔγινε παραβάτης. Ἐπενέβη στό φυσικό περιβάλλον, καί συνεχίζει νά ἐπεμβαίνει. Διατάραξε καί διαταράσσει την κανονικότητα καί ἰσορροπία τῆς φύσης. Ρύπανε τό ὑγρό στοιχεῖο, πυρπόλησε τά δάση, ἐξαφάνισε πνεύμονες πρασίνου. Καί τό πόσο ἡ ἀνθρώπινη παρέμβαση ἔβλαψε τόν πλανήτη, ἀποδείχτηκε μέ τήν πανδημία τοῦ covid-19. Γιατί ἡ περι- στολή πολλῶν δραστηριοτήτων καί μετακινήσεων, σύμφωνα μέ τίς μετρήσεις εἰδικῶν ὀργανισμῶν, ὠφέλησε τό φυσικό περιβάλλον καί ἀνέστειλε τόν φρενήρη ρυθμό τῆς ρύπανσης. Τοῦ κ. ∆ηµ. Κ. Κουτσουλέλου, Ἐπίτιµου Ἐπόπτη ∆ηµοτικῆς Ἐκπαιδεύσεως Ὅμως, ἡ ἀπότομη ἀλλαγή τῶν καιρικῶν φαινομένων, οἱ καταστροφικές καί φονικές πλημμύρες σέ πολλές περιοχές τοῦ κόσμου, ἡ τήξη τῶν πάγων στούς πόλους μέ τή συνακόλουθη ἄνοδο τῆς στάθμης τῆς θάλασσας, ἡ ἐξ αἰτίας τοῦ φαινομένου τοῦ θερμοκηπίου διατάραξη τῶν ὁρίων τῶν ἐποχῶν τοῦ χρόνου, ἡ τρύπα τοῦ ὄζοντος κ.ἄ. δέν πρέπει νά μᾶς ἀφήνουν ἀδιάφορους. Αὐτός ὁ ἐφιάλτης τῆς ἀνθρωπότητας, πού θέτει σέ κίνδυνο τό μέλλον τῶν παι- διῶν μας, πρέπει νά ἀντιμετωπιστεῖ μέ λύσεις σώφρονες, συνετές, ρεαλιστικές, ἀλλά κυρίως δυναμικές. Οἱ ὑπεύθυνοι τῆς γῆς, πρέπει νά ἐμπνεύσουν τούς ἀνθρώπους γιά νά γίνει πράξη καί σκοπός ἡ θεϊκή ἐντολή «φυλάσσειν». Οἱ ἰδεολογίες ἀπέτυχαν γιατί ἀντιμετώπισαν τήν δημιουργία χρηστικά. Τά κράτη σήμερα ἔχουν χρέος καί ἱστορική ὑποχρέωση νά φυλάξουν τή Θεϊκή Δημιουργία ὡς «κόρην ὀφθαλμοῦ». Καί βέβαια, οἱ χριστιανοί ἐκπαιδευτικοί, πρέπει νά ἀναλάβουν ἡγετικό ρόλο, στή διασύνδεση αὐτῆς τῆς εὐθύνης μέ τή Θεία Ἐντολή καί νά μήν ἐπαφίενται στίς πρω- τοβουλίες τῶν ἀκραίων ἰδεολογιῶν πού βλέπουν ἀπολύτως ὑλιστικά τή δημιουργία. Μέ τιμή. Δημήτριος Μπράνης Ἐκπ/κός, Πρ. Σχολ. Σύμβουλος Α/θμιας Ἐκπ/σης, Πολιτικός Ἐπιστήμων 108

Βιβλίο-παρουσιάσεις ΙΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2021 Σπυροπούλου Μερόπη Στοχασμοί καί ἀπόηχοι ἐκδ. Ἀρχονταρίκι, Ἀθήνα 2021, σελ. 196 Ἡ κ. Σπυροπούλου, ὁμότιμη Καθηγήτρια τῆς Ὀδοντιατρικῆς Σχολῆς τοῦ Παν. Ἀθηνῶν, συνέχισε τή συγγραφική της παρουσία, ἐκδίδοντας τήν ἐν λόγῳ σειρά κειμένων της μέ ποικίλη θεματολογία. Πρόκειται γιά μιά συλλογή κειμένων πού δημοσιεύτηκαν κατά καιρούς σέ διά- φορα περιοδικά, στά ὁποῖα ἔχει γίνει ἡ ἀπαραίτητη προσαρμογή γιά τή συμπερίληψή τους στόν παρόντα τόμο. Κείμενα πού γράφτηκαν εἴτε ὡς κείμενα προβληματισμοῦ εἴτε ὡς προσέγγιση καί σχολιασμό στήν τρέχουσα ἐπικαιρότητα. Τά κείμενα χωρίζονται σέ δύο μέρη. Τό πρῶτο μέρος ἔχει ὡς ὑπό- τιτλο «Μηνύματα ἀπό τά γύρω» καί τό δεύτερο μέρος «Ἀπό τήν καρδιά». Ἠ ἔκδοση εἶναι προσεγμένη καί τό ἐξώφυλλο κοσμεῖται ἀπό ἕναν ἐξαιρετικό πίνακα τοῦ ζωγράφου Γιώργου Μενδρινοῦ. Ἡ κ. Σπυροπούλου μέ τό 18ο ἔργο της, στά ὁποῖα δέν ὑπολογίζονται τά αὐστηρῶς ἐπιστημονικά τῆς ἀκαδημαϊκῆς της σταδιοδρομίας, ἐκτός τῆς μεγάλης και πολυτετοῦς συνεισφορᾶς της στά Ἑλληνικά γράμμα- τα, συνεχίζει τή λαμπρή χορεία τῶν ἰατρῶν πού ἔδωσαν σπουδαῖα ἔργα στόν πνευματικό-πολιτιστικό καταρτισμό τῶν Ἑλλήνων στήν πεζογραφία, στήν ποίηση, στόν δοκιμιακό λόγο. Ι.Μ. Κυπριακή Μαρτυρία τεῦχος 40, Λευκωσία 2021 Ἡ σπουδαία αὐτή ἐκδοτική προσπάθεια, στό τεῦχος αὐτό, εἶναι ἀφιερωμένη στά 200 χρόνια τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπανάστασης. Συμμετέ- χουν μέ πρωτότυπα ἔργα καί μελέτες, σημαντικές προσωπικότητες τῶν Γραμμάτων καί τῆς Ἐπιστήμης. «Τῶν γὰρ λόγοις συμβουλευόντων οἱ διὰ τῶν ἔργων παιδεύοντες ἀξιοπιστότεροι διδάσκαλοι γίνονται» Ἰωάννης Χρυσόστομος, εἰς τόν Ἠλίαν, P.G. 51,328 109

(Συνέχεια ἀπό τή σελίδα 80) ἐφευρετικότητα τοῦ ἀνθρωπίνου πνεύματος καί ἡ θεωρία. Ὑπάρχει καί ἡ παραγωγή. ἔχει καταφέρει, τότε ναί, ἡ σύνδεση εἶναι Τό σῶμα (σάρκα καί πνεῦμα) χρειάζεται ἀπαραίτητη καί ἀναγκαία. τροφή, στέγη καί ὅ,τι ἄλλο ἀπαραίτητο γιά νά ἐπιβιώσει. Κάποιοι νομίζουν ὅτι ζοῦμε Βλέπουμε ἄλλωστε σήμερα, ἀπό ὅσα στήν κλασσική ἐποχή πού οἱ ἄρχοντες φι- τουλάχιστον δημοσιεύονται, ποιές εἶναι λοσοφοῦσαν καί διελογίζοντο καί οἱ δοῦλοι οἱ διέξοδοι χιλιάδων ἀποφοίτων σχολῶν ἐργάζονταν. Πρέπει ὅλοι νά προσγειωθοῦμε. χωρίς ἐπαγγελματική ἀποκατάσταση. Ὅλοι Αἰῶνες τώρα ζοῦμε σέ ἄλλη κατάσταση. ὅσοι διαμαρτύρονται γιά τήν κατάσταση, Προξενεῖ δέ κατάπληξη τό γεγονός, ὅτι ὅταν διαμαρτύρονται καί γιατί δέν ὑπάρχει ἐπαρ- ἀθεϊστικές ἰδεολογίες (κάθε πλευρᾶς τοῦ κής ἀριθμός ἐξειδικευμένων τεχνητῶν κά- ἰδεολογικοῦ φάσματος) θέλουν νά περι- ποιων εἰδικοτήτων. Ποῦ θά μάθουν καί ποῦ κοποῦν τά «θεωρητικά» μαθήματα, κυρίως θά ἐξασκηθοῦν ὅλοι αὐτοί; Τό παράδειγμα βέβαια τά θρησκευτικά καί δευτερευόντως χωρῶν, οἱ ὁποῖες δέν παρέβλεψαν τίς λε- ἡ ἱστορία, μέ ταυτόχρονη στροφή πρός τά γόμενες ἀνθρωπιστικές σπουδές, ἀλλά δέν ἀναγκαῖα καί πρακτικά, μόλις γίνει λόγος δίστασαν νά ὁδηγήσουν αὐτούς πού ἔχουν γιά σύνδεση μέ τήν ἀγορά ἐργασίας ξεση- ἱκανότητα σέ τεχνικές καί πρακτικές σπου- κώνονται. Ὁ λόγος εἶναι ὅτι «θά δουλέψουν δές στήν διασύνδεσή τους μέ τήν ἀγορά γιά τούς βιομήχανους». Ἀλλά, ἄν θέλουμε ἐργασίας καί τήν παραγωγή, προσαρμο- νά ἔχουμε μέσα παραγωγῆς, τεχνολογικές σμένο στήν ἑλληνική πραγματικότητα (μέ ἐφαρμογές, προηγμένη ὑγεία καί ὅ,τι ἄλλο ἡ δεδομένο ὅτι δέν ἔχουμε πολλές μεγάλες βι- ομηχανίες καί κυρίως διάσπαρτες ἀνά τήν ἐπικράτεια), μπορεῖ νά ἀποβεῖ πολλαπλῶς χρήσιμο. Ὑπενθυμίζουμε στούς συνδρομητές καί συνδρομήτριες τοῦ περιοδικοῦ μας, τήν ἀνανέωση τῶν συνδρομῶν τους, ὥστε νά συνεχιστεῖ ἡ ἔκδοση τοῦ περιοδικοῦ μας. Ἡ καταβολή μπορεῖ νά γίνει στά κατά τόπους βιβλιοπωλεῖα τῆς «ΖΩΗΣ» ἤ στούς ἀντιπροσώπους. Ἄν ἡ συνδρομή καταβληθεῖ μέσω ἠλεκτρονικῆς πληρωμῆς νά σημειώνεται τό ὄνομα τοῦ συνδρομητῆ. Ἐπίσης, νά ἐνημερώνετε στό e-mail πού ἀναγράφεται στό ἐσώφυλλο ὥστε νά γίνεται ὁ ἔλεγχος, δεδομένου ὅτι οἱ Τράπεζες δέν ἐνημερώνουν. Τό ΙΒΑΝ γιά τραπεζική πληρωμή (Τράπεζα Eurobank) εἶναι: GR 8002602010000930100366731 110

Ἀξίζει νά διαβάζετε ΕΤΟΣ 67ο • Ἰούλιος - Αὔγουστος 2021 • Ἀρ. 646 ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΔΟΣ m «Ἄξιον ἐστὶν ὡς ἀληθῶς» m «Πάντων προστατεύεις», Θεοτόκε Παρθένε m Ὁ ρόλος τῆς πίστης καὶ τῆς Ἐκκλησίας τὸ 1821 m Ἔρωτας καὶ ἀγάπη Τὸ μηνιαῖο Ὀρθόδοξο Χριστιανικὸ Περιοδικὸ Περιοδικὸ μὲ ἱστορία μεγαλύτερη τῶν 50 ἐτῶν, μὲ τὴν ἱστορία τῶν 100 χρόνων του κοντὰ στὸν ποὺ ἀπευθύνεται στὴ γυναῖκα, στὴν πνευματικὴ ἑλληνικὸ λαό. καὶ κοινωνική της παρουσία. ΕΠΙΣΤΗΜΗ-ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ-ΓΡΑΜΜΑΤΑ-ΤΕΧΝΗ ΕΤΟΣ 84ο= | IΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2021 | ΑΡΙΘ. 788 Ἡ ἀπόκρουση τοῦ Ἰμπραὴμ στὴ Μάνη τὸ 1826 Ἡ ἐπιχειρούμενη ἀνακίνηση τοῦ ζητήματος τῶν Βλάχων Οἱ ἐπιδημίες στὴ Σμύρνη τὸν 18ο καὶ 19ο αἰῶνα Διαπαιδαγώγησις θηρίων Τὸ περιοδικὸ γιὰ τὴν Ἐπι- Νεανικὸ περιοδικὸ τῆς “Χρι- Τὸ μηνιαῖο παιδικὸ περιοδικὸ στήμη, τὰ Γράμματα καὶ τὴν στιανικῆς Φοιτητικῆς Ἑνώσεως” ποὺ κυκλοφορεῖ ἀπὸ τὸ 1946 Τέχνη, μὲ τὸ ἔνδοξο πα- – μὲ τὸν ἐνθουσιασμὸ τῆς νεότη- – ἕνας πολύτιμος πνευμα- ρελθὸν καὶ τὸ δυναμικό “πα- τας καὶ τὴ σφραγῖδα τῆς πίστης τικὸς φίλος γιὰ τὰ Ἑλληνό- ρών” στὶς μάχες του κατὰ τοῦ καὶ τῆς παιδείας. πουλα. ὑλισμοῦ καὶ τῆς ἀπιστίας.

ST RESS PO «EΛΛΗΝΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΑΓΩΓΗ» P ΚΑΡΥΤΣΗ 14, Τ.Τ. 10561 X+7 ΑΘΗΝΑ ΚΩΔΙΚΟΣ: RESS POS 01 1213 KEMΠ. Κ. P 540 T EKΔΟΣΕΙΣ Χριστιανικῆς Ἑνώσεως Ἐκπαιδευτικῶν Λειτουργῶν • Σπυρ. Καλλιάφα: ΤΟ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΓΕΝΕΤΗΣΙΟΥ ΟΡΜΗΣ_______________________ 3,00 € ΕΘΝΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΙΣ, ΦΥΣΙΚΟΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΑΙ & ΠΑΙΔΕΙΑ___________ 3,00 € ΤΑ ΠΕΝΤΕ ΠΡΩΤΑ ΠΑΙΔΙΚΑ ΕΤΗ ἔκδοσις Γ΄_____________________________________ 5,00 € • Ἰ. Θ. Κολιτσάρα: ΠΑΡΟΙΜΙΑΙ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΛΑΟΥ τόμοι Β΄ & Γ΄ ἕκαστος_______________________ 6,00 € Η ΑΠΑ ΓΡΑΦΗ ΔΙΑ ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΚΑΙ ΤΗΝ ΜΟΡΦΩΣΙΝ ΤΟΥ_________________________ 3,00 € Ο ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΣ ΗΓΕΤΗΣ____________________________________________________ 10,00 € • Β. Χαραλαμποπούλου: Η ΣΧΟΛΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ_____________________________________________________ 3,00 € Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΙΣ ΤΟΥ ΥΠΟΔΟΥΛΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ________________ 3,00 € ΤΟ ΠΑΙΔΙΚΟ ΚΑΙ ΕΦΗΒΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟ_____________________________________________ 3,00 € • Μ. Debesse: ΣΤΑΘΜΟΙ ΑΓΩΓΗΣ____________________________________________________________ 5,00 € • G. Allport: ΤΟ ΑΤΟΜΟΝ ΚΑΙ Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΟΥ____________________________________________ 6,00 € • Ίωάν. Ἀντωνίου: ΠΩΣ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΖΩΜΕΝ ΤΑΣ ΑΣΘΕΝΕΙΑΣ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΜΑΣ ΑΠΟ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΑΠΟΨΕΩΣ____________________________________________________ 3,00 € • ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΝΕΔΡΙΩΝ ΤΗΣ Χ.Ε.Ε.Λ.: ΤΑ ΕΛΛΗΝΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑ ΙΔΑΝΙΚΑ ΕΙΣ ΤΗΝ ΠΑΙΔΕΙΑΝ ΜΑΣ____________________ 6,00 € Η ΜΟΡΦΩΣΙΣ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΟΣ_________________________________________ 6,00 € Η ΨΥΧΑΓΩΓΙΑ ΩΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟΝ ΠΡΟΒΛΗΜΑ_________________________________ 6,00 € Ο ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΣ ΕΙΣ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗΝ ΤΟΥ______________________________________ 6,00 € Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΣ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ_______________________________________ 6,00 € ΟΔΗΓΉΤΙΚΗ, ΚΥΒΕΡΝΗΤΙΚΗ___________________________________________________ 6,00 € ΤΑ ΟΠΤΙΚΟΑΚΟΥΣΤΙΚΑ ΜΕΣΑ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ____________________________________ 6,00 € ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ_____________________________________________ 6,00 € ΠΑΡΑΔΟΣΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΔΟΣ____________________________________________________ 6,00 € ΤΟ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΝ ΠΝΕΥΜΑ ΕΙΣ ΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΙΝ__________________________ 6,00 € ΘΕΜΕΛΙΩΔΕΙΣ ΑΞΙΕΣ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΕΙΑ__________________________________________ 6,00 € Η ΕΘΝΙΚΗ ΜΑΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ___________________________________________________ 6,00 € ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ____________________ 6,00 € ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΠΑΙΔΕΙΑ______________________________________________________ 6,00 € ΠΑΙΔΕΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ__________________________________________ 6,00 € Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ ΤΟΥ ΜΕΛΛΟΝΤΟΣ______________________________________ 6,00 € Η ΚΡΙΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ___________________________________________ 6,00 € ΠΡΟΣΩΠΟ ΚΑΙ ΠΑΙΔΕΙΑ_______________________________________________________ 6,00 € ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΠΑΙΔΕΙΑ_____________________________________________ 6,00 € ΑΝΑΤΟΜΙΑ ΤΩΝ ΣΧΟΛΙΚΩΝ ΑΠΟΤΥΧΙΩΝ______________________________________ 6,00 € ΝΕΕΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ ΚΑΙ ΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΝΕΟΛΑΙΑΣ______________________________ 10,00 € ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ______________ 10,00 €

Έτος 72ο • ΑΠΡΙΛΙΟΣ - ΜΑΪΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ 2021 • ΑΡΙΘ. 638 ΔΙΜΗΝΙΑΙΟ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ì ΤΕΧΝΙΚΈΣ ΔΙΑΧΕΊΡΙΣΗΣ ΤΗΣ ΣΧΟΛΙΚΉΣ ΤΆΞΗΣ ì ΑΝΑΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΗΡΩΕΣ ì Ο ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΚΑΙ Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ ì ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΚΑΙ ΠΑΙΔΕΙΑ ΤΟ ’21 ì Η ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ ΩΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΤΟΥ ΗΘΙΚΟΥ ΒΙΟΥ ì ΟΙ ΜΑΘΗΤΕΣ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ

Περιεχόμενα 45 ΣΧΟΛΙΑ.............................................................................................. 43 «Τὸ Ἑλληνικὸν Ἔθνος, 67 ἀφ’ οὗ ὑπέκυψεν εἰς ΤΕΧΝΙΚΈΣ ΔΙΑΧΕΊΡΙΣΗΣ τὸν βάρβαρον καὶ σκλη- ΤΗΣ ΣΧΟΛΙΚΉΣ ΤΆΞΗΣ ρότατον ζυγὸν τῆς Ὀθω- Τοῦ κ. Ἠλία Γεραρῆ καί τῆς κ. Μαρίας Στεργίου ..................... 45 μανικῆς τυραννίας, ὑστερήθη ὄχι μόνον τὴν ΑΝΑΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΗΡΩΕΣ ἐλευθερίαν του, ἀλλά Τοῦ κ. Ἠλία Λιαμῆ................................................................................. 55 καὶ πᾶν εἶδος μαθήσε- ως, καὶ κατήντησε νὰ Ο ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΚΑΙ Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ μὴ γνωρίζῃ οὐδὲ τὴν ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ πάτριόν του γλῶσσαν, ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ ἐκτὸς ὀλίγων τινῶν πε- Τοῦ κ. Παύλου Ἀθ. Παλούκα............................................................. 59 παιδευμένων, ὁποῦ κατὰ καιροὺς ἤκμασαν, τῶν ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΚΑΙ ΠΑΙΔΕΙΑ ΤΟ ’21 ὁποίων τὰ Συγγράμματα Τῆς Συντάξεως ....................................................................................... 67 μαρτυροῦσι τὴν εἰς τὰς μαθήσεις πρόοδόν τους. Η ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ ΩΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ Καὶ ἦτον ἐνδεχόμενον νὰ ΤΟΥ ΗΘΙΚΟΥ ΒΙΟΥ ἐκλείψῃ διόλου ἀπὸ τὸ ( Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου) .............................................. 71 Ἔθνος ἡ Ἑλληνικὴ Γλώσ- σα, ἐὰν δὲν τὴν διέσω- ΟΙ ΜΑΘΗΤΕΣ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ζεν ἡ Ἐκκλησία πρὸς ἣν Τοῦ κ. Δημητρίου Γ. Μπράνη........................................................... 72 ὀφείλεται καὶ κατὰ τοῦτο εὐγνωμοσύνη». ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ................................................... 74 Γερμανοῦ, ΔΙΜΗΝΙΑΙΟ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ Μητρ. Παλαιῶν Πατρῶν, Ὄργανο τῆς Χριστιανικῆς Ἑνώσεως Ἐκπαιδευτικῶν Λειτουργῶν Ἀπομνημονεύματα Ἐγκεκριμένο ἀπό τό Ὑπουργεῖο Παιδείας. Ἀριθμός Ἐγκρ. 1717/15.2.1952 ( Ἐκδ. Δημοσίας Βιβλ. Ἱδρυτής: Ἰ. Θ. Κολιτσάρας (†1989) τῆς Σχολῆς Δημητσάνης, Ἐκδότης - Ἰδιοκτήτης: Χ.Ε.Ε.Λ. Ἀθῆναι 1975, σελ. 1) Καρύτση 14, 105 61 Ἀθήνα, Τηλ.-Fax: 210 32.27.100, e-mail: [email protected] Ὑπεύθυνος σύμφωνα μέ τό νόμο καί ἐπιμελητής ἐκδόσεως: Ἰωάννης Μαρκότσης, Διαγόρα 35, 153 44 Γέρακας, Τηλ.: 210 66.12.399 Διευθύνεται ἀπό Συντακτική Ἐπιτροπή Δημιουργικό - Ἐκτύπωση «Λυχνία Α.Ε.» Ἀνδραβίδας 7, 136 71 Χαμόμυλο Ἀχαρνῶν Τ. 210 3410436, F. 210 3425967 • www.lyhnia.com, [email protected] Τιμή τεύχους 1,50€ Ἐτήσια συνδρομή: Ἐσωτερικοῦ 15€ -Κύπρου 20€, Ἐξωτερικοῦ 20€ • 25$ Ἀθήνα - Ἰούνιος 2021 ΟΔΗΓΙΕΣ: Ἐπιστολές, συνεργασίες, ἐπιταγές, βιβλία καί ἄλλα ἔντυπα νά στέλνονται στό γραφεῖο τῆς Χ.Ε.Ε.Λ., Καρύτση 14, 10561 Ἀθῆνα. • Τό Γραφεῖο εἶναι ἀνοικτό κάθε ἐργάσιμη ἡμέρα ἀπό 9 π.μ. ἕως 1 μ.μ. Τεύχη τοῦ περιοδικοῦ πωλοῦνται στά βιβλιοπωλεῖα τῆς «ΖΩΗΣ» στήν Ἀθήνα καί σέ ἄλλες ἐπαρχιακές πόλεις, καθώς καί στό γραφεῖο τῆς Χ.Ε.Ε.Λ. στήν Ἀθήνα. • Ἡ δημοσίευση τῶν ἄρθρων ἐγκρίνεται ἀπό τή Συντακτική Ἐπιτροπή. Ὅσοι θέλουν πα- ρουσίαση τοῦ βιβλίου τους, παρακαλοῦνται νά ἀποστέλουν δύο ἀντίτυπα, ἕνα γιά ἁπλή ἀγγελία καί γιά τή βιβλιοθήκη τῆς Ἑνώσεως καί ἄλλο γιά τόν μέλλοντα νά κάμει τήν βιβλι- οπαρουσίαση. Ἡ Συντακτική Ἐπιτροπή ἔχει τό δικαίωμα νά μήν ἐγκρίνει τή δημοσίευση βιβλιοκρισιῶν γιά βιβλία ἄσχετα μέ τό περιεχόμενο καί τή γραμμή τοῦ περιοδικοῦ. Τήν εὐθύνη γιά τά δημοσιευμένα κείμενα φέρουν οἱ συγγραφεῖς τους.

ΣΧΟΛΙΑ Ἡ ἀνάστολη ἔκδοσης γιά λίγο, ἐξαιτίας τῆς ὑλικό, ὄχι ἀπευθείας καί ἄμεσα, ἀλλά καμου- ΑΠΡΙΛΙΟΣ - ΜΑΪΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ 2021 πανδημίας καί τῶν καταστάσεων πού αὐτή φλασισμένο σέ ἐπιλεγμένα σημεῖα, ὑπερτονί- ἐπέβαλε, ἄφησαν θέματα χρήζοντα παρέμ- ζοντας προσωπικά πάθη καί ἀντιπαραθέσεις βασης ἀσχολίαστα. Κάποια ἐξ αὐτῶν, ἔχουν –γεγονότα συνηθισμένα σέ κάθε ἀνθρώπινη καταστεῖ παντελῶς ἀνεπίκαιρα, κάποια ἄλλα δραστηριότητα παντοῦ στόν πλανήτη μας–, ὅμως δέν χάνουν τήν δυναμική τους, ἀκόμα ἀμφισβητώντας ἀδιάψευστες πηγές γιά τήν καί ἄν ἔχει παρέλθει μικρό ἤ μεγάλο χρονικό συνεισφορά τοῦ κλήρου καί τῆς Ἐκκλησίας διάστημα. Στή συνέχεια, θά προσπαθήσουμε στόν ἀγώνα, ἐμμένοντας σέ ἀνούσια ζητήματα νά δώσουμε κάποιες προεκτάσεις καί παρεμ- γιά νά θίξουν τή συμβολή τοῦ κλήρου –ὅπως βάσεις, σέ ζητήματα πού ἔχουν διαχρονική λ.χ. γιά τό ποῦ βρισκόταν στίς 25 Μαρτίου ἐπικαιρότητα. ὁ Παλαιῶν Πατρῶν Γερμανός–, κ.ἄ. πολλά. Νομίζουμε ὅμως, ὅτι τό γενικό κλίμα εἶναι Η ΕΠΕΤΕΙΟΣ στήν κατανόηση τοῦ ἐθνικοθρησκευτικοῦ ξε- σηκωμοῦ, καί ἀπό ὅ,τι βλέπουμε στά γεγονότα, Ἡ ἀπόφαση γιά νά ἑορταστεῖ μέ τήν πρέ- ἡ πλειοψηφία τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ ὡς τέτοιας πουσα μεγαλοπρέπεια καί εὐγνωμοσύνη ἡ μορφῆς τόν προσεγγίζει. συμπλήρωση 200 ἐτῶν ἀπό τήν κήρυξη τῆς ἐπανάστασης τοῦ 1821, δείχνει ὅτι οἱ Ἕλλη- Κυρίως γιά τούς πιστούς νά ποῦμε, ὅτι νες δέν εἴμαστε ἕνας λαός μέ «κοντή» μνήμη οἱ πρόγονοί μας, δέν περίμεναν ἀνταμοιβή, ὅπως πολλοί συνηθίζουν νά λένε. Ὅπως γιά οὔτε δόξα. Ἄς θυμηθοῦμε ἐπίσης, ὅτι μονα- κάθε γεγονός τῆς δημόσιας ζωῆς ὑπάρχουν χοί, κληρικοί κάθε βαθμίδας, ἀδιαφοροῦσαν ἀντικρουόμενες ἀπόψεις ἔτσι καί ὁ ἑορτασμός γιά τό τί θά τούς ἀπέφερε ἡ συμμετοχή στόν τῶν 200 ἐτῶν δέν θά μποροῦσε νά ἀποτελέσει ἀγώνα, ὅτι οἱ ἁπλοϊκῆς πίστης μαχητές πού ἐξαίρεση. θηριομαχοῦσαν, ἔσχιζαν τίτλους καί ἔγγραφα παροχῆς ἀξιωμάτων κ.ἄ. καί δέν χρειάζονται Πράγματι, ἕνα τόσο σπουδαῖο γεγονός, μέ τήν ἐκ τῶν ὑστέρων ὑποστήριξή μας. Ἡ ἱστο- τεράστια σημασία γιά τή ζωή τῶν ὑπόδουλων ρία ὁμίλησε, ἡ ἱστορία ἔγραψε. Γιά τό λόγο προγόνων μας ἔχει διάφορες προσεγγίσεις καί αὐτό, ἄς ἀπολαύσουμε τό θαῦμα τῆς ἐλευθε- φέρει ἕνα φορτίο πολυπρισματικό. Μετά ἀπό ρίας καί ἄς δοξάσουμε τό Θεό πού «ὑπέγρα- 200 χρόνια, ἰδεολογικά φορτία, τοπικιστικές ψε» τή λευτεριά τῆς γλυκειᾶς πατρίδας μας. παραδόσεις, ἑρμηνευτικά ἐργαλεῖα, ἔλλειψη Καί ἀντί νά μεμψιμοιροῦμε, ἀντί νά ἐρίζουμε πηγῶν γιά σημαντικά ζητήματα καί γεγονότα, γιά τό πόσο συνέβαλε ἡ μία πλευρά ἤ ὁ ἕνας ὑφαίνουν τόν καμβά τῆς συζήτησης. θεσμός ἤ ἡ μιά ἰδεολογία –ὅπως ὁ φιλελευ- θερισμός πού κατά κόρον προβάλλεται– ἤ ἡ Ὑπάρχουν ὅμως καί κάποια οὐσιώδη ζη- σύνδεση μυστικῶν ὀργανώσεων μέ τόν ἀγώνα τήματα, τά ὁποῖα πρέπει νά λάβουμε ὑπόψη. πού ἐνῶ αὐτή δέν μπορεῖ νά ἀποδειχτεῖ ἀλλά Ἕνα ἐξ αὐτῶν εἶναι τό γεγονός ὅτι σέ ἀντίθεση περιέργως γίνεται ἀποδεκτή –ἐνῶ ἀκριβῶς μέ ὅ,τι ἐπί πολλές δεκαετίες εἶχε ἐπιβληθεῖ, τό ἀντίθετο συμβαίνει μέ τή συνεισφορά τῆς ἔχει περιθωριοποιηθεῖ σημαντικά ἡ ὑλιστική Ἐκκλησίας–, ἄς συνειδητοποιήσουμε πώς ἡ καί μαρξιστικῆς ἀφετηρίας προσέγγιση τῆς μεγάλη πλειοψηφία, δέν ἤξερε τί ἀκριβῶς καί ἐπανάστασης τοῦ 1821. Οἱ θεωρητικοί τῆς πῶς ἀκριβῶς θά ἦταν ἡ ἑπόμενη ἡμέρα. πλευρᾶς αὐτῆς, στάζουν τό ἰδεολογικό τους Ἐμεῖς λοιπόν, ἐπειδή ζοῦμε τήν ἑπόμενη 43

μεγάλη ἡμέρα, ἄς βλέπουμε τά πράγματα ψευδαισθήσεις ἤ ἄδηλες ἀντιλήψεις, περι- ὅπως πραγματικά εἶναι καί ὄχι μέ μεγεθυ- βάλλουν τά κλιμάκια τῶν ἡγεσιῶν. Καί πρός ντικούς ἤ σμικρυντικούς φακούς, μέ τό πραγ- ἄρσιν παρεξηγήσεων, ὑπενθυμίζουμε ὅτι καί ματικό τους χρῶμα καί ὄχι μέ τά κάθε λογῆς ἡ Χ.Ε.Ε.Λ. καί οἱ Χριστιανικές Ἑνώσεις πού χρωματιστά ἰδεολογικά γυαλιά. εὐρύτερα συνεργάζονται, ὑπό τήν ἐπιστημο- νική καθοδήγηση τοῦ ἀείμνηστου ψυχιάτρου ΠΡΩΤΟ ΜΑΘΗΜΑ Ἀρίστου Ἀσπιώτη, θεωροῦσαν τήν «ἐρωτική» (ὅπως προσφυῶς ὁ καθηγητής Ἀλ. Κακαβού- Μέ θριαμβευτικό τόνο, τό Ὑπουργεῖο Παι- λης καί ἀπό τίς στῆλες τοῦ περιοδικοῦ μας δείας καί Θρησκευμάτων (νά μή ξεχνοῦμε τόν ἔχει ὀρθότερα ἀποκαταστήσει ὡς πρός τήν πλήρη τίτλο) ἐπικοινώνησε τό «πρῶτο μάθημα» ὁρολογία) διαπαιδαγώγηση ὡς ἀναγκαία γιά σεξουαλικῆς ἀγωγῆς. Εἰσαγωγικά, νά ποῦμε ὅτι τούς νέους. Ὑπενθυμίζουμε τό κεφ. ἀπό τό κανείς δέν εἶναι ἀντίθετος μέ τό θέμα, καί ὄχι ἔργο στοῦ Foerster, στό τ. 621, σ. 53-56 πού τό «μάθημα». Ἄνθρωποι μέ στοιχειώδη παι- εἶναι διαθέσιμο καί στήν ἱστοσελίδα x.e.e.gr. δεία, δέν πρέπει νά συγχέουν «θέμα» καί «μά- Ὅμως, θεωροῦσαν πώς αὐτή πρέπει νά γίνεται θημα». Κατά τή γνώμη μας εἶναι ἀνεπίτρεπτο. μέ συγκεκριμένα πρωτόκολλα –γιά νά μιλή- Στά ΜΜΕ (11 & 12 Μαρτίου) διαβάζουμε ὅτι σουμε καί μέ τήν γλῶσσα τῆς ἐποχῆς– καί «Μέ συμμετοχή Κεραμέως... πρῶτο μάθημα σεξου- κυρίως ὄχι σέ μεγάλα ἤ μαζικά περιβάλλοντα αλικῆς ἀγωγῆς». Στά ἴδια μέσα, «ἀπό τήν ἐπαφή ὅπως μιά σχολική τάξη, καί ὄχι σέ μικτά ὡς μέ τούς μαθητές τοῦ Προτύπου Γυμνασίου τῆς πρός τό φύλο περιβάλλοντα. Δέν μποροῦμε νά Ἰωννιδείου Σχολῆς Πειραιᾶ, τό ὑπουργεῖο Παιδείας γνωρίζουμε τί ἀντιλήψεις ἔχει ὁ καθένας, ἤ ἐπιχείρησε νά καταγράψει τόν ἀντίκτυπο τῶν νέων τί ἀποκομίζει ἀπό μιά σχολική τάξη ὁ καθέ- θεματικῶν, μέ τίς ἀντιδράσεις τῶν μαθητῶν νά εἶναι νας, ἤ τί ἀντιλαμβάνεται ὅτι συμβαίνει κατά ἰδιαίτερα θετικές». Σχολιάζουμε κατ’ ἀρχήν, τίς τή διάρκεια τοῦ μαθήματος κάθε διδάσκων. θετικές ἀντιδράσεις τῶν μαθητῶν. Ὑπῆρχε δη- Γιατί τό θέμα δέν εἶναι στό συγκεκριμένο ζή- λαδή περίπτωση, οἱ δεκατετράχρονοι μαθητές τημα τί θέλει νά πεῖ ὁ ἐκπαιδευτικός, ἀλλά καί μαθήτριες νά εἶχαν ἀρνητικές ἀντιδράσεις τό τί «εἰσπράττει» ὁ μαθητής. Τόν τόνο δέν σέ αὐτό; Ἁπλῶς ρωτοῦμε. Στή συνέχεια τῆς δίνει στίς δράσεις αὐτές ὁ διδάσκων, ἀλλά ἡ εἴδησης, ἡ κ. Ὑπουργός ἐπί λέξει φέρεται νά ὑφέρπουσα ἀνοησία τῶν ἀγενῶν ἤ ἀναιδῶν δηλώνει: «θεωροῦμε τή θεματική τῆς σεξουα- μαθητῶν, ἡ ὁποία εἴτε δέν φτάνει στά αὐτιά λικῆς διαπαιδαγώγησης μείζονος σημασίας, ὥστε τοῦ διδάσκοντος εἴτε κάνει ὁ ἴδιος ὅτι δέν τά παιδιά μας νά λαμβάνουν σωστή ἐνημέρωση καί θέλει νά φτάσει, γιατί τότε πρέπει νά λάβει διαπαιδαγώγηση ἀπό νωρίς, μέ διαφοροποιημένο καί μέτρα. Τό θέμα ὅμως εἶναι, ὅτι φτάνει στά ὑλικό ἀνά σχολική ἡλικία, πού θά συμβάλλει καθο- αὐτιά τῶν συμμαθητῶν καί δι’ αὐτῶν στά σπί- ριστικά στήν πρόληψη κινδύνων...». Σέ ἄλλο μέσο τια τῶν μαθητῶν. Καί γιά τούς λόγους αὐτούς, τῆς ἡμέρας διαβάζουμε δήλωση τῆς ἴδιας ὅτι οἱ ἡ θεσμοθετημένη ἀποδοχή τῶν ἀγοραίων καί μαθητές «μίλησαν γιά τό τί ἀνάγκες καλύπτει, γιά πεζοδρομιακῶν λεκτικῶν σχημάτων, παρά τό πῶς τούς δίνει τήν εὐκαιρία νά συζητήσουν μέ τά ἀντιθέτως λεγόμενα, δέν πρόκειται νά βο- τήν καθηγήτριά τους γιά πολλά ζητήματα πού τούς ηθήσει. Στά ἔργα τῶν προμνημονευθέντων προβληματίζουν, καί γιά τό πῶς μάλιστα θεωροῦν εἰδικῶν, ψυχιάτρων καί παιδαγωγῶν, καθώς ὅτι θά ἔπρεπε νά ἔχει ξεκινήσει πιό νωρίς τό συγκε- καί ἄλλων εἰδικῶν καθηγητῶν. Μέ καλή πίστη κριμένο μάθημα»! Ἐπίσης θέτουμε τό ἐρώτημα: ἐκ μέρους τῶν ὑπευθύνων, θά βρεθεῖ μιά φόρ- ὑπῆρχε περίπτωση γιά πολλούς λόγους νά μή μουλα ἐνημέρωσης καί πληροφόρησης. Καί θέλουν νωρίτερα τό συγκεκριμένο «μάθημα»; βέβαια, ἡ ἔννοια μάθημα ἤ δραστηριότητα, μᾶς φοβίζει ἀπερίγραπτα. Ὅμως θά χρεαστεῖ Ἔχουμε τήν ἐντύπωση, ὅτι σύμβουλοι μέ στό προσεχές τεῦχος νά ἐπανέλθουμε. 44

ΤΕΧΝΙΚΈΣ ΔΙΑΧΕΊΡΙΣΗΣ ΤΗΣ ΣΧΟΛΙΚΉΣ ΤΆΞΗΣ Τοῦ κ. Ἠλία Γεραρῆ, ἐκπαιδευτικοῦ Πρ/μιας Ἐκπαίδευσης, καί τῆς κ. Μαρίας Στεργίου, ἐκπαιδευτικοῦ Δ/μιας Ἐκπαίδευσης Εἰσαγωγή ἡ παροῦσα ἐργασία θά διαπραγματευτεῖ ΑΠΡΙΛΙΟΣ - ΜΑΪΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ 2021 ζητήματα γιά τήν ἀποσαφήνιση τοῦ ὅρου Ἡ αὔξηση τῶν προβληματικῶν μορφῶν «διαχείριση σχολικῆς τάξης» (classroom συμπεριφορᾶς στή σχολική κοινότητα ἀπο- management), τά κυριότερα προβλήματα τελεῖ μία πραγματικότητα, ἡ ὁποία ἀπα- ἀνεπιθύμητης συμπεριφορᾶς πού παρου- σχολεῖ τούς ἐκπαιδευτικούς τά τελευταῖα σιάζονται στό ἑλληνικό σχολεῖο σήμερα καί χρόνια. Πρόσφατες ἔρευνες ἔδειξαν ὅτι οἱ τεχνικές διαχείρισης τῆς σχολικῆς τάξης. τά προβλήματα πού ἔχει νά διαχειριστεῖ Ἐπιπλέον, θά γίνει ἀναφορά στή συνεργασία ὁ ἐκπαιδευτικός στήν τάξη ἀποτελοῦν μι- τοῦ ἐκπαιδευτικοῦ μέ τούς συναδέλφους κροπροβλήματα, τά ὁποῖα ὅμως παρουσιά- καί τόν Διευθυντή τοῦ Σχολείου ἀλλά καί ζουν μεγάλη συχνότητα (Fondana, 1996). Οἱ τούς γονεῖς τῶν μαθητῶν. ἐκπαιδευτικοί χρησιμοποιώντας διάφορες τεχνικές καί στρατηγικές προσπαθοῦν νά Ὁ ἀγγλικός ὅρος ἀντιμετωπίσουν αὐτό τό φαινόμενο, χω- classroom management ρίς ὅμως νά ἔχουν πάντα καί τά καλύτερα ἀποτελέσματα. Ἡ ἐπιλογή τῆς κατάλληλης Οἱ ὅροι school keeping καί school manage- τεχνικῆς ἐξαρτᾶται τόσο ἀπό τήν προσωπι- ment ἀναφέρονται σέ ξενόγλωσσα ἐγχειρί- κότητα τοῦ ἐκπαιδευτικοῦ, ὅσο καί ἀπό τή δια διδακτικῆς, ἐνῶ στήν ἑλληνική βιβλιο- μορφή ἀνεπιθύμητης συμπεριφορᾶς πού γραφία ἔχει χρησιμοποιηθεῖ παλαιότερα ὁ παρουσιάζει ὁ μαθητής στή σχολική τάξη. ὅρος «ὁδηγητική» (ἀγγλικός ὅρος guidance). Ταυτόχρονα, τό σχολεῖο ὡς μία μικρή κοι- Στίς μέρες μας στήν ξένη βιβλιογραφία ἐπι- νότητα ἀνθρώπων ἀντιλαμβάνεται ὅτι ση- κρατεῖ ὁ ὅρος Classroom Management τοῦ μαντικές εἶναι καί οἱ σχέσεις συνεργασίας Bagley (1907), ἐνῶ στήν ἑλληνική οἱ ὅροι πού ἀναπτύσσει ὁ ἐκπαιδευτικός μέ τούς διαχείριση τῆς σχολικῆς τάξης καί ὀργάνωση συναδέλφους του καί τόν Διευθυντή τοῦ καί διεύθυνση τῆς σχολικῆς τάξης. Σχολείου, ὅπως ἐπίσης καί μέ τούς γονεῖς τῶν μαθητῶν. Μία οὐσιαστική σχέση συ- Ἀρκετοί ἐκπαιδευτικοί χρησιμοποιοῦν νεργασίας καί κατανόησης μέ τίς ὁμάδες τόν ὅρο classroom management γιά νά πε- ἀναφορᾶς δίνει τήν αἴσθηση στόν ἐκπαι- ριγράψουν τή διαδικασία ἄσκησης πειθαρ- δευτικό ὅτι ἔχει πολλά περιθώρια πρωτο- χίας σέ μαθητές γιά ἀνυπάκουη συμπερι- βουλίας στήν ἐκτέλεση τοῦ ἔργου του καί φορά καί ἐμπλοκή σέ συγκρούσεις. Ὅπως αὐξάνει τό αἴσθημα ἱκανοποίησής του ἀπό ἀναφέρει ὁ Major (2008), αὐτή ἡ ἀντίλη- αὐτό (Ξωχέλλης, 1990). ψη δέν ἀφορᾶ τή διαχείριση τῆς τάξης ἀλλά τή διαχείριση τῆς κρίσης καί τονίζει Μέ βάση ὅσα ἀναφέρθηκαν παραπάνω, 45

ὅτι ἡ διαχείριση τῆς σχολικῆς τάξης ἔχει μέθοδοι διδασκαλίας). (Ματσαγγούρας, προληπτικό χαρακτήρα. Ὁ ὅρος classroom 1998). management ἀναφέρεται στά συστήματα πρόληψης προβλημάτων, ὅπου συμπεριλαμ- Σπουδαιότητα βάνονται ἡ ρύθμιση τοῦ χώρου καί τοῦ χρό- τῆς διαχείρισης νου, καθώς καί ἡ ἐνεργός συμμετοχή τῶν τῆς σχολικῆς τάξης μαθητῶν. Ἀντίθετα, ὁ Fontana (1996), ὅταν ἀναφέρεται στόν ὅρο classroom management Ὁ αὐταρχικός τύπος σχολείου πού ἐπι- ἑστιάζεται σήν πρακτική ὀργάνωση τῆς τά- κρατοῦσε παλιότερα ἀντιπροσώπευε τόν ξης καί γιά τή σημασία πού ἔχει ὁ τρόπος ὁμοιόμορφο τρόπο ἀντιμετώπισης τῶν μέ τόν ὁποῖο διευθύνεται ἡ τάξη καί ἐφαρ- μαθητῶν. Αὐτός ὁ τρόπος ἀντιμετώπισης μόζεται τό ὡρολόγιο πρόγραμμα. ἐνισχύει ἀκόμη περισσότερο τίς ἀτομικές διαφοροποιήσεις τῶν μαθητῶν, μέ ἀποτέλε- Ἡ διαχείριση τῆς σχολικῆς τάξης ἀποτε- σμα νά ἐντείνονται οἱ κοινωνικές ἀνισότη- λεῖ μία πολύπλοκη διαδικασία, καθώς περι- τες στό σχολικό περιβάλλον. Ἡ ἀνάγκη γιά γράφει ὅλες τίς προσπάθειες τοῦ ἐκπαιδευ- προσαρμογή τῆς διδασκαλίας στίς ἰδιαιτε- τικοῦ νά ἐπιβλέπει τίς δραστηριότητες μέσα ρότητες τοῦ κάθε μαθητῆ ὁδήγησε στή δι- στήν τάξη, ὅπως εἶναι ἡ μάθηση, ἡ κοινωνι- αμόρφωση μιᾶς πιό εὔκαμπτης ὀργάνωσης κή ἀλληλεπίδραση καί ἡ συμπεριφορά τῶν τῆς σχολικῆς τάξης. Παράλληλα, ὁ παράγο- μαθητῶν. Ὅπως τονίζουν οἱ Evertson καί ντας διδακτικός χρόνος, καθώς καί παράγο- Weinstein (2006), ὁ ὅρος classroom man- ντες, ὅπως εἶναι οἱ διαπροσωπικές σχέσεις agement ἔχει πολύπλευρο χαρακτήρα καί δασκάλου-μαθητῶν καί μεταξύ μαθητῶν, ἡ οἱ ἐκπαιδευτικοί κατά τή διαχείριση τῆς ἐνεργός συμμετοχή τῶν μαθητῶν κατά τή τάξης τους εἶναι ὑπεύθυνοι γιά: διάρκεια τοῦ μαθήματος καί οἱ τεχνικές διδασκαλίας τοῦ ἐκπαιδευτικοῦ κατέστη- • τήν ἀνάπτυξη ὑποστηρικτικῶν σχέσεων σαν ἀναγκαία καί σπουδαία τή διαχείριση μέ τούς μαθητές καί μεταξύ αὐτῶν, σχολικῆς τάξης. • τήν ὀργάνωση καί ὑλοποίηση τῆς διδα- Ἡ διαχείριση τῆς σχολικῆς τάξης εἶναι σκαλίας μέ σκοπό τήν πρόσβαση τῶν ἕνα περίπλοκο φαινόμενο. Ἡ διδακτική μαθητῶν στή μάθηση, πράξη, ἀποτελεῖ τό πιό ἰσχυρό μέσο πρό- ληψης καί αὐτό πιστοποιεῖται ἀπό ἔρευνες • τήν προώθηση τῆς ἀνάπτυξης τῶν κοινω- πού ἔχουν γίνει σέ θέματα ὀργάνωσης τῆς νικῶν δεξιοτήτων τῶν μαθητῶν καί τήν σχολικῆς τάξης, ὅπως τοῦ Kounin (1972), αὐτορρύθμισή τους καί τέλος, οἱ ὁποῖες καταλήγουν στό συμπέρασμα ὅτι ὁ ἀποτελεσματικός ἐκπαιδευτικός ἐξασφαλί- • τό βαθμό καί τό εἶδος τῆς παρέμβασης ζει ἀπό τήν ἀρχή τῆς σχολικῆς χρονιᾶς τήν σέ μαθητές πού ἔχουν προβλήματα συ- καθιέρωση σαφῶν διαδικασιῶν καί διδά- μπεριφορᾶς. σκει ἄμεσα ἀκριβῶς τί ἀναμένει ἀπό τούς μαθητές νά κάνουν, ἔτσι ὥστε νά ἐπιτευχθεῖ Ὅσον ἀφορᾶ τήν ἑλληνική βιβλιογραφία, ἡ ὁμαλή λειτουργία τῆς τάξης καί ἡ ἀποφυ- οἱ βασικοί τομεῖς στούς ὁποίους ἀναφέρεται γή ἀνεπιθύμητων μορφῶν συμπεριφορᾶς. ἡ ὀργάνωση τῆς τάξης εἶναι οἱ ἑξῆς: Πιό συγκεκριμένα, οἱ ἀποτελεσματικοί • Ὁ τομέας τοῦ φυσικοῦ περιβάλλοντος ἐκπαιδευτικοί ἔχουν τήν ἱκανότητα νά προ- (αἴθουσα, θρανία, ὑλικά). λαβαίνουν τή δημιουργία προβλημάτων, • Ὁ τομέας τοῦ ψυχολογικοκοινωνικοῦ περιβάλλοντος (διαπροσωπικές σχέσεις μεταξύ δασκάλου καί μαθητῶν καί μεταξύ τῶν ἴδιων τῶν μαθητῶν). • Ὁ διδακτικός τομέας (στρατηγικές καί 46

μέσα ἀπό ἐνέργειες πρόληψης, διδακτικῆς 2. Ο ἱ μαθητές νά ἐμπλέκονται ἐνεργά στή ΑΠΡΙΛΙΟΣ - ΜΑΪΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ 2021 κυρίως φύσης. Ἀπό τήν ἀρχή τῆς σχολικῆς μαθησιακή διαδικασία μέσα ἀπό τήν χρονιᾶς ὁ ἐκπαιδευτικός ὀφείλει νά ἔχει πλήρη καθοδήγηση καί ὑποστήριξη τοῦ ὀργανώσει ἕνα σχέδιο πειθαρχίας, τό ὁποῖο ἐκπαιδευτικοῦ. θά λειτουργεῖ ὡς «σύμβουλος διαχείρισης τῆς τάξης». Ἡ θέσπιση στόχων καί κανό- 3. Ἡ ὅλη διδασκαλία νά εἶναι καλά ὀργα- νων συμπεριφορᾶς ἐξαρχῆς, ἐπιτρέπει στόν νωμένη μέ τή χρήση ποικίλων μεθόδων ἐκπαιδευτικό νά ἀντιμετωπίζει κάθε πιθανή καί δραστηριοτήτων καί νά διατηρεῖται κατάσταση. Ἐπιπλέον, ἕνα προκαθορισμένο ἡ ὁμαλή ροή της. πλάνο εἶναι σαφές ὡς πρός τίς προσδοκί- ες τοῦ ἐκπαιδευτικοῦ καί ἔτσι οἱ μαθητές 4. Τό κλίμα τῆς τάξης νά εἶναι προσανα- γνωρίζουν τί πρέπει νά κάνουν, ποιά εἶναι τολισμένο πρός τή σχολική ἐργασία, ἡ δηλαδή ἡ ἐπιθυμητή κοινωνική συμπερι- ὁποία ὀφείλει νά εἶναι ἐνδιαφέρουσα καί φορά (Canter & Canter, 2001). μαθησιακά ὠφέλιμη. Σύμφωνα μέ τόν Ματσαγγούρα (2006), Ἡ καθιέρωση σαφῶν διαδικασιῶν ρουτί- ὁ κάθε ἐκπαιδευτικός πρέπει νά ἐξασφα- νας καί κανόνων συμπεριφορᾶς θά πρέπει λίζει τίς ἑξῆς τέσσερις προϋποθέσεις γιά νά γίνει στήν ἀρχή τῆς σχολικῆς χρονιᾶς, τήν ἀποτελεσματική ὀργάνωση τῆς τάξης: μέ σκοπό νά ἀποφευχθεῖ ἡ κατανάλωση 1. Ο ἱ μαθητές, ἐφόσον ἔχουν διδαχθεῖ τόν ἀξιοποιήσιμου χρόνου γιά τήν ὀργάνωση τοῦ χώρου καί τόν καθορισμό ἐπιτρεπτῶν κατάλληλο τρόπο, νά γνωρίζουν μέ ἀκρί- ὁρίων συμπεριφορᾶς κατά τή διάρκεια τῆς βεια τί ἀναμένεται ἀπό αὐτούς νά κάνουν. σχολικῆς περιόδου. 47

Μοντέλα αὐτορρύθμισης λο τοῦ ἐπαγωγικοῦ ἐλέγχου. Ὑποστηρίζει τῆς σχολικῆς τάξης ὅτι βασικό κίνητρο τῆς συμπεριφορᾶς τοῦ ἀνθρώπου εἶναι ἡ ἀναζήτηση τῆς κοινω- Οἱ παιδαγωγοί θεωροῦν ὅτι γιά νά ἀνα- νικῆς ἐπιδοκιμασίας καί ἡ ἀποφυγή τῆς πτύξει ὁ μαθητής τήν ἐπιθυμητή κοινωνική κοινωνικῆς ἀποδοκιμασίας, πού ὁδηγοῦν συμπεριφορά εἶναι ἀπαραίτητο νά ἀναπτύ- τό ἄτομο νά ἀποδεχτεῖ τίς κοινωνικές νόρ- ξει δεξιότητες ἐλέγχου καί αὐτορρύθμισης. μες συμπεριφορᾶς. Τίς νόρμες αὐτές προ- Τό μοντέλο αὐτορρύθμισης καί αὐτοελέγχου σωποποιοῦν καλύτερα τά πρότυπα κοινω- τοῦ Glasser (1992), βασίζεται στή θέση ὅτι νικῆς συμπεριφορᾶς πού ἐπιβάλλει κάθε τό σχολεῖο πρέπει νά ἱκανοποιεῖ τέσσερις φορᾶ τό κοινωνικό σύστημα. βασικές ἀνάγκες τῶν παιδιῶν. Αὐτές οἱ ἀνάγκες εἶναι: Στό χῶρο τῆς σχολικῆς τάξης, πρότυπο • ἡ ἀγάπη, μίμησης ἀποτελεῖ ὁ ἴδιος ὁ ἐκπαιδευτικός • ὁ ἔλεγχος, ὁ ὁποῖος ἔχει τήν πλήρη ἐξουσία στή χρή- • ἡ ἐλευθερία καί ση μέσων ἀποδοχῆς ἤ ἀπόρριψης. Ἔτσι, • ἡ χαρά. σύμφωνα μέ αὐτό τό μοντέλο, ὁ ἐκπαιδευ- τικός καλεῖται νά εἶναι ξεκάθαρος καί νά Ἡ σύνδεση γνωστοποιεῖ σέ ὅλους τίς ἐπιπτώσεις μιᾶς τῆς αὐτοπεποίθησης ἀνάρμοστης συμπεριφορᾶς καί παράλληλα τοῦ ἐκπαιδευτικοῦ νά δίνει ἔμφαση στήν ὑπόδειξη καί ἀνατρο- μέ τήν αἴσθηση φοδότηση ἐπιθυμητῶν μορφῶν συμπερι- τοῦ χιοῦμορ ἀποτελεῖ φορᾶς, τίς ὁποῖες καί ἀμείβει. Μέ αὐτό τόν ἀποδοτική «συνταγή» τρόπο, ὁ ἐκπαιδευτικός ὁδηγεῖ ἐπαγωγικά γιά τή σχολική τάξη. τόν μαθητή, ὥστε ὁ ἴδιος νά ἀναλάβει νά ἀξιολογήσει τίς πράξεις του καί νά ἀνα- Τό μοντέλο αὐτό βρίσκει ἐφαρμογή στό λογιστεῖ τήν εὐθύνη γιά τά ἀποτελέσμα- πλαίσιο τῆς ὁμαδοσυνεργατικῆς διδασκα- τα τῆς συμπεριφορᾶς του. Ἡ διαδικασία λίας κατά τήν ὁποία οἱ μαθητές ἔχουν τήν πού ἀκολουθεῖται στό ἐπαγωγικό μοντέλο αἴσθηση ὅτι ἀνήκουν κάπου, γίνονται ἀπο- ἀποσκοπεῖ στήν ἀντιμετώπιση τοῦ μαθητῆ δεκτοί ἀπό τούς ἄλλους καί ἀντλοῦν χαρά ὡς ὑπεύθυνο ἄτομο, πού, ὅταν γνωρίζει μέσα ἀπό τή διαδικασία τῶν μαθησιακῶν τίς πιθανές συνέπειες μιᾶς πράξης του, δραστηριοτήτων. Ο Glasser (1992) προτείνει ἀποφεύγει τίς πράξεις πού θά δημιουρ- ὡς προληπτικό μέτρο τήν ἐφαρμογή τῆς γε- γήσουν προβλήματα στό περιβάλλον του. νικῆς συνέλευσης σέ τακτά χρονικά διαστή- Τά μοντέλα τοῦ Glasser καί τοῦ Aronfreed ματα, ὅπου οἱ μαθητές ἐκφράζουν τήν ἄποψή ἀποτελοῦν ἀντιπροσωπευτικά μοντέλα τῆς τους γιά τό πρόβλημα πού τούς ἀπασχολεῖ, ψυχοδυναμικῆς σχολῆς καί ἐκφράζουν τόν περιγράφουν τήν κατάσταση, ἐντοπίζουν τίς κυρίαρχο ρόλο τῆς διαπροσωπικῆς ἐπικοι- συνέπειες καί προτείνουν λύσεις. νωνίας ἐκπαιδευτικοῦ-μαθητῶν, ἡ ὁποία ἀποσκοπεῖ στήν ἀνάπτυξη τῆς μαθητικῆς Ο Aronfreed (1968), ὅπως ἀναφέρεται αὐτονομίας καί τοῦ μαθητικοῦ αὐτοελέγχου. ἀπό τήν Nancy Eisenberg (1982), ἐπηρε- ασμένος ἀπό τίς ἀρχές τῆς κοινωνιογνω- Ἡ προσωπικότητα στικῆς ψυχολογίας, διαμόρφωσε τό μοντέ- τοῦ ἐκπαιδευτικοῦ Ἡ προσωπικότητα τοῦ ἐκπαιδευτικοῦ 48

διαφαίνεται κάθ΄ ὅλη τή διάρκεια τῆς ἀκούσουν κι ἄλλα, μέ ἀποτέλεσμα νά μήν ΑΠΡΙΛΙΟΣ - ΜΑΪΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ 2021 ἐκπαιδευτικῆς διαδικασίας καί λειτουργεῖ κουράζονται ἀπό τήν ὁμιλία του. Ἐπιπλέον, ὡς πρότυπο μίμησης γιά τούς μαθητές. Μά- ὁ Γκάλτον καί οἱ συνεργάτες του διαπίστω- λιστα, σέ ἔρευνα πού ἔγινε στά πλαίσια τῆς σαν ὅτι ἡ χρήση εὔστοχων, κατάλληλων καί προσέγγισης τῆς προσωπικότητας καί τοῦ συγκεκριμένων ἐρωτήσεων ἐκ μέρους τοῦ ρόλου τοῦ ἐκπαιδευτικοῦ, 78,4% εἶναι πε- ἐκπαιδευτικοῦ κεντρίζει τή φαντασία καί τή πεισμένοι ὅτι παίζουν ἕναν ρόλο προτύπου σκέψη τοῦ μαθητῆ καί τόν παροτρύνει νά ἀπέναντι στούς μαθητές τους (Ντουέ, 1992). κάνει τή δική του ἔρευνα (Fontana, 1996). Ἡ προσωπικότητα τοῦ ἐκπαιδευτικοῦ Διαπροσωπικές σχέσεις ἐκφράζεται μέ τά κάτωθι: τή νοημοσύνη του, τήν ἐπιμονή στό ἔργο, τή συνέπεια, τήν Οἱ διαπροσωπικές σχέσεις ἀποτελοῦν εὐχάριστη διάθεση, τήν συναισθηματική τή βάση γιά τήν ἀνάπτυξη τόσο τοῦ κοι- θέρμη καί τήν ψυχική ὡριμότητα, ἐνῶ ση- νωνικοῦ ἀνθρώπου ὅσο καί τῶν κοινω- μαντικό ρόλο παίζει τό πόσο ἀμερόληπτος νικῶν θεσμῶν. Οἱ ἔρευνες ψυχολόγων καί εἶναι ὁ ἐκπαιδευτικός. Ὅταν ἕνας μαθητής παιδαγωγῶν ἀποδεικνύουν ὅτι ἡ μάθηση ἀντιλαμβάνεται ὅτι ὁ ἐκπαιδευτικός δέν καί ἡ ἀνάπτυξη προωθοῦνται μέσα ἀπό τή χαρίζεται στό εὐχάριστο καί ἀξιαγάπητο διαπροσωπική ἐπικοινωνία. Μέ αὐτό τόν παιδί, ἀλλά οὔτε ἀποδοκιμάζει τίς προσπά- τρόπο δικαιολογεῖται ὁ ἰσχυρισμός ὅτι οἱ θειες ἑνός μαθητῆ μέ προκλητική συμπερι- διαπροσωπικές σχέσεις μέσα στή σχολική φορά καί εἰσπράττει, μέ ἄλλα λόγια, δίκαιη αἴθουσα ἀποτελοῦν σημαντικό παράγοντα μεταχείριση, τότε μαθαίνει τή δικαιοσύνη ἐξάσκησης κοινωνικῶν δεξιοτήτων καί στά- (Ντράικωρς καί Κάσσελ, 1979). σεων πού ἀπαιτεῖ ἡ χωρίς προβλήματα σχο- λική τάξη (Ματσαγγούρας, 2006). Ἐπιπροσθέτως, ἡ ἐξασφάλιση μίας ἀπο- δεκτῆς καί ἐπιθυμητῆς συμπεριφορᾶς μέσα Οἱ διαπροσωπικές σχέσεις πού ἀνα- σέ ἕνα εὐτυχισμένο περιβάλλον μάθησης πτύσσονται μέσα στή σχολική τάξη εἶναι: προϋποθέτει συγκεκριμένα στοιχεῖα τῆς (α) μεταξύ ἐκπαιδευτικοῦ καί μαθητῶν καί προσωπικότητας τοῦ ἐκπαιδευτικοῦ, ὅπως (β) μεταξύ των μαθητῶν. Οἱ σχέσεις μετα- τό νά εἶναι ἔξυπνος, εὐέλικτος, ὑπομονετι- ξύ ἐκπαιδευτικοῦ καί μαθητῶν ἐπιδροῦν κός, συνεργάσιμος, ἐνθουσιώδης, φιλικός, σημαντικά στήν ἄμεση μαθησιακή καί κοι- γενναιόψυχος, ἐνθαρρυντικός καί ἀποφασι- νωνική συμπεριφορά τῶν μαθητῶν, ἀκόμη στικός. Παράλληλα, ἡ σύνδεση τῆς αὐτοπε- καί στή μακροπρόθεσμη ἀνάπτυξή τους. ποίθησης τοῦ ἐκπαιδευτικοῦ μέ τήν αἴσθηση τοῦ χιοῦμορ ἀποτελεῖ ἀποδοτική «συνταγή» Ὅλοι οἱ ψυχολόγοι περιλαμβάνουν στόν γιά τή σχολική τάξη. Τά παιδιά ἀνταποκρί- κατάλογο τῶν ἀναγκῶν τόσο κοινωνικές νονται πολύ θετικά στόν ἐκπαιδευτικό πού ἀνάγκες (ἀσφάλεια, γενναιοδωρία, ἀγάπη, μπορεῖ νά μοιραστεῖ ἕνα ἀστεῖο μέ τήν τάξη συμμετοχή στά κοινά, προσοχή, ταύτιση), καί ἰδιαίτερα αὐτόν πού μπορεῖ νά γελάσει ὅσο καί ἀνάγκες αὐτορρύθμισης τοῦ ἄμε- ἀκόμη κι ἄν τό ἀστεῖο εἶναι εἰς βάρος του. σου περιβάλλοντος (δύναμη, διαφοροποί- ηση, ἀνεξαρτησία, ἐλευθερία) (Ματσαγγού- Αὐτή ἡ δεξιότητα σχετίζεται μέ ἕνα ρας, 2006). Σημαντική ἐπιδίωξη τοῦ ἐκπαι- ἐπιπλέον χαρακτηριστικό γνώρισμα τοῦ δευτικοῦ εἶναι οἱ μαθητές νά συμμετέχουν ἐπιτυχημένου καί ἀποτελεσματικοῦ ἐκπαι- ἐνεργά στή σχολική διαδικασία καί αὐτό δευτικοῦ: νά εἶναι καλός ὁμιλητής. Αὐτό μπορεῖ νά τό πετύχει μέσα ἀπό μία δημι- σημαίνει νά χρησιμοποιεῖ τή φωνή του μέ ουργική καί ἐνδιαφέρουσα διδασκαλία σέ τρόπο ἐκφραστικό καί ἀβίαστο καί νά ξέρει συνδυασμό μέ τόν σχεδιασμό ἑνός κατάλ- πότε νά σταματᾶ, ἔτσι ὥστε οἱ μαθητές νά ὠθοῦνται σέ μία διαδικασία προσμονῆς νά 49

ληλου προγράμματος κοινωνικῆς ἐκπαί- ση τῆς αὐτοαντίληψης καί αὐτοεκτίμησης δευσης τῶν μαθητῶν. Ἀποδιοργανωτικές τῶν μαθητῶν καί αὐτό γιατί ὁ ἐκπαιδευτικός, συμπεριφορές στή σχολική τάξη μποροῦν ὡς σημαντικό γιά τούς μαθητές πρόσωπο, νά ἐξαλειφθοῦν μέσα ἀπό τόν καθορισμό μπορεῖ νά ἐπηρεάσει τόν τρόπο μέ τόν ὁποῖο κανόνων κοινωνικῆς συμπεριφορᾶς καί οἱ μαθητές ἀξιολογοῦν τόν ἑαυτό τους. φυσικά μέσα ἀπό τή συζήτηση. Στή σχολική τάξη, ἡ ὁποία λειτουργεῖ Ἡ θέσπιση κανόνων συνδέεται στενά ὡς σύν-ἐργαζόμενη ὁμάδα, ὁ κάθε μαθητής μέ τήν ἀνάπτυξη διαπροσωπικῶν σχέσε- νιώθει τήν ἀνάγκη νά γίνεται ἀποδεκτός ὄχι ων μεταξύ ἐκπαιδευτικοῦ καί μαθητῶν μόνο ἀπό τόν ἐκπαιδευτικό τῆς τάξης, ἀλλά καί αὐτή ἡ σύνδεση φαίνεται μέσα ἀπό τό καί ἀπό τούς συμμαθητές του. Ὁ ἐκπαιδευ- θέμα τῆς συνέπειας. Ὅταν ὁ ἐκπαιδευτικός τικός καλεῖται μέσα ἀπό τήν παρατήρηση εἶναι ἀσυνεπής, τότε μπορεῖ νά προκληθεῖ νά διαπιστώσει σέ ποιό βαθμό ἡ ἀνάγκη μεγάλη ἀναστάτωση καί νά διαταραχτεῖ τό αὐτή τῶν μαθητῶν ἔχει ἱκανοποιηθεῖ καί νά εὐνοϊκό κλίμα διαμόρφωσης κατάλληλου ἀναζητήσει τρόπους πού θά βελτιώσουν τό ἐπικοινωνιακοῦ πλαισίου μέσα στήν τάξη γενικό ἐπίπεδο τῶν διαμαθητικῶν σχέσεων. (Wragg, 2003). Ἀντιπροσωπευτικοί τρόποι σύμφωνα μέ τόν Ματσαγγούρα (2006) εἶναι οἱ ἑξῆς: Ἡ χρήση εὔστοχων, κατάλληλων καί α) Ἐφαρμογή ἀλληλοδιδακτικῶν δραστη- συγκεκριμένων ριοτήτων, οἱ ὁποῖες ὠφελοῦν καί αὐτόν ἐρωτήσεων ἐκ μέρους πού δέχεται τή βοήθεια καί αὐτόν πού τοῦ ἐκπαιδευτικοῦ τήν προσφέρει. κεντρίζει τή φαντασία καί τή σκέψη β) Ἔμμεση προβολή τῶν μαθητῶν πού ἀγνο- τοῦ μαθητῆ. οῦνται ἀπό τούς ὑπόλοιπους καί σταδι- ακή ἔνταξή τους στήν ὁμάδα. Ἀντίθετα, ὅταν ὁ ἐκπαιδευτικός συζητᾶ τίς σχολικές ἐπιτυχίες καί ἀποτυχίες τῶν μα- Ὡστόσο, ἀξίζει νά σημειωθεῖ ὅτι πολλοί θητῶν μέσα στή σχολική ὁμάδα καί δέν ἀπο- ἐκπαιδευτικοί ἀδυνατοῦν νά παραδεχτοῦν στασιοποιεῖται ἀπό τούς προβληματισμούς ὅτι εἶναι δυνατόν νά δώσει καλά ἀποτελέ- τῶν μαθητῶν, χτίζει μία σχέση ἐμπιστοσύνης σματα ἡ διδασκαλία ἐκείνη, ἡ ὁποία στηρί- μέ αὐτούς (Charlton & David, 1993). Εἰδικό- ζεται στή χρήση ἀλληλοδιδακτικῶν δραστη- τερα, στήν περίπτωση πού ὁ ἐκπαιδευτικός ριοτήτων καί στή γενικότερη συνεργασία διαβεβαιώνει εἴτε γλωσσικά εἴτε παραγλωσ- τῶν μαθητῶν. Αὐτό συμβαίνει διότι κατά σικά τούς μαθητές ὅτι εἶναι ἀποδεκτοί καί τήν παραδοσιακή διδασκαλία ἡ συνεργασία ἀνατροφοδοτεῖ τόσο τή θετική ὅσο καί τήν δύο ἤ περισσότερων ἀτόμων ἰσοδυναμεῖ μέ ἀρνητική συμπεριφορά τους, τότε ἀποσαφη- διατάραξη τῆς ὁμαλῆς λειτουργίας τῆς τάξης. νίζει τά ἐπιτρεπτά ὅρια δράσης καί οἱ μαθητές Στήν πραγματικότητα, ὅμως, οἱ ὁμαδοσυνερ- εἰσπράττουν τό αἴσθημα τῆς ἀσφάλειας. γατικές μορφές διδασκαλίας προσφέρουν μεγάλες δυνατότητες ἐπικοινωνίας καί δια- Ἀπό τήν ἄλλη πλευρά, οἱ διαπροσωπικές προσωπικῶν σχέσεων στήν τάξη (Καψάλης, σχέσεις μεταξύ ἐκπαιδευτικοῦ καί μαθητῶν 2009). Ὅταν χωρίζει ὁ ἐκπαιδευτικός τήν εἶναι ἰδιαίτερα σημαντικές γιά τή διαμόρφω- τάξη σέ μικρότερες ὁμάδες, πολλαπλασιά- ζονται οἱ δυνατότητες ἐπικοινωνίας, καθώς περιορίζεται ὁ ἀριθμός τῶν μελῶν τῆς ὁμά- δας καί ἡ τάξη ὁδηγεῖται σέ εὐχάριστα καί δημιουργικά ἀποτελέσματα. 50

Ἡ ὀργάνωση τῆς τάξης ὁριζόντια ἐπικοινωνία καί διαφοροποιεῖται ΑΠΡΙΛΙΟΣ - ΜΑΪΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ 2021 ριζικά ἀπό τή δασκαλοκεντρική τάξη. Σέ κάθε τάξη στήν ἀρχή τῆς σχολικῆς χρονιᾶς παρατηρεῖται μία αὔξουσα τάση Ἡ ποιότητα στή συχνότητα καί τήν ἔνταση τῶν προ- τοῦ μαθήματος βλημάτων συμπεριφορᾶς. Ἡ διάρκεια καί ἡ ἔνταση τῶν προβλημάτων ἐξαρτᾶται ἀπό Τά συνηθισμένα προβλήματα συμπερι- τήν ἱκανότητα τοῦ ἐκπαιδευτικοῦ καί τήν φορᾶς παρουσιάζονται κυρίως στίς τελευ- ἔγκαιρη παρέμβασή του. H ἔγκαιρη παρέμ- ταῖες φάσεις διδασκαλίας, ὅπου το μάθημα βασή του ἀφορᾶ τήν ἀποτελεσματική ὀργά- χάνει τό ρυθμό του ἤ τίς στιγμές πού ὁ νωση τῆς τάξης. Παραθέτουμε τίς βασικές ἐκπαιδευτικός δυσκολεύεται νά μεταβεῖ ἐνέργειες-κλειδιά γιά τήν ἀποτελεσματική ὁμαλά ἀπό τή μία φάση διδασκαλίας στήν ὀργάνωση τῆς τάξης: ἄλλη. Ἑπομένως, δίνεται μεγάλη σημασία στήν ποιότητα τοῦ μαθήματος, ἡ ὁποία • Προετοιμασία τῆς τάξης. Αὐτό σημαίνει ἔγκειται στήν προετοιμασία. ὀργάνωση τοῦ χώρου διδασκαλίας καί τῶν ὑλικῶν, ἔτσι ὥστε νά ἐξασφαλιστεῖ Θεωροῦμε ὅτι ἡ ἀποτελεσματικότητα ἡ καλή κυκλοφορία τῶν μαθητῶν μέσα τῆς προετοιμασίας τοῦ μαθήματος ἀφορᾶ στήν τάξη, ἡ ὀπτική ἐπαφή μέ τόν ἐκπαι- τά ἑξῆς στοιχεῖα: δευτικό καί ἡ ἐπάρκεια τῶν ὑλικῶν. • Ὁ ἐκπαιδευτικός πρέπει νά ἔχει σαφεῖς • Προγραμματισμός τῶν κανόνων καί τῶν στόχους. διαδικασιῶν καί παρουσίαση αὐτῶν ἀπό • Κατά τόν σχεδιασμό ὁ ἐκπαιδευτικός τόν ἐκπαιδευτικό, μέ σκοπό νά γίνει γνω- στό στούς μαθητές ποιές μορφές συμπε- πρέπει νά ἑστιάζει στήν ποικιλία τόσο ριφορᾶς εἶναι ἀποδεκτές καί ποιές ὄχι. τῶν δραστηριοτήτων ὅσο καί τῶν δι- δακτικῶν μέσων, πάντα ὅμως μέσα στά • Καθορισμός καί ἀνακοίνωση τῶν ἐπιπτώ- ἐπιτρεπτά χρονικά πλαίσια. σεων. Ὁ ἀποτελεσματικός ἐκπαιδευτικός, • Ἡ διαθεσιμότητα τῶν ὑλικῶν καί ἡ λει- μέ ἀφορμή τά προβλήματα πού προκύ- τουργία τῶν μέσων διδασκαλίας πρέπει πτουν μέσα στήν τάξη καί ὄχι μέ αὐταρ- νά εἶναι ἐκ τῶν προτέρων διασφαλισμέ- χικό τρόπο, διατυπώνει τούς κανονισμούς νη γιά νά μήν προκληθεῖ διατάραξη τῆς καί καθορίζει τίς ἐπιπτώσεις αὐτῶν. Στή ὁμαλῆς λειτουργίας τοῦ μαθήματος. συνέχεια, ἀνακοινώνει στούς μαθητές τίς • Κατά τόν σχεδιασμό ὁ ἐκπαιδευτικός ἐπιπτώσεις πού θά ἔχουν οἱ ἀποδεκτές καί ὀφείλει νά προβλέπει ἀσκήσεις καί ἐρω- οἱ μή ἀποδεκτές μορφές συμπεριφορᾶς. τήσεις καί γιά τούς ἀδύνατους μαθητές, ἔτσι ὥστε νά τούς δίνεται ἡ εὐκαιρία νά • Συστηματική ἐποπτεία καί καθοδήγηση λαμβάνουν θετικές ἐνισχύσεις. τῆς μαθησιακῆς διαδικασίας. Ἰδιαίτερη προσοχή ἀπαιτεῖται στήν ἔναρξη μιᾶς Τεχνικές προσέλκυσης δραστηριότητας, καθώς καί στίς στιγμές καί διατήρησης μεταβίβασης ἀπό τή μία δραστηριότητα στήν ἄλλη. τοῦ ἐνδιαφέροντος καί τῆς μαθητικῆς προσοχῆς • Συνεχής ἀνατροφοδότηση τῶν μαθητῶν σχετικά μέ τή σχολική ἐπίδοση καί τή Μία ἄλλη πλευρά τῆς διδασκαλίας πού συμπεριφορά τους. Αὐτό εἶναι τό λεγόμενο συμμετοχικό στύλ ὀργάνωσης τῆς τάξης μέ κύριο στοιχεῖο τήν 51

δρᾶ προληπτικά στή μαθητική παρεκτροπή ἐργασίας καί στοχεύουν στή δημιουργία ἀποτελοῦν οἱ τεχνικές πού χρησιμοποιεῖ ὁ ἐνδιαφέροντος γιά μάθηση. Ἕνα παράδειγ- ἐκπαιδευτικός γιά νά προσελκύσει καί νά μα λεκτικῆς παρωθητικῆς φράσης εἶναι τό διατηρήσει τό ἐνδιαφέρον τῶν μαθητῶν στή ἑξῆς: «Θέλω νά βάλετε τά δυνατά σας σέ αὐτή μαθησιακή διαδικασία. Ἀρχικά, ὁ καλύτερος τήν ἄσκηση, γιά νά δοῦμε μέχρι ποιό ση- τρόπος γιά τήν ἐξασφάλιση ἀπό τήν πλευρά μεῖο μποροῦμε νά φτάσουμε». Οἱ ἐρωτήσεις τοῦ ἐκπαιδευτικοῦ τῆς προσοχῆς τῶν μα- πρόκλησης τοῦ ἐνδιαφέροντος ζητοῦν ἀπό θητῶν εἶναι ἡ ἐνδιαφέρουσα διδασκαλία. τούς μαθητές νά προχωρήσουν πέρα ἀπό Πιό συγκεκριμένα, ἐνδιαφέρουσα εἶναι ἡ τήν ἁπλή πληροφόρηση καί ἀναπαραγωγή διδασκαλία, ὅταν ἐκτελεῖται μέ διάφορους τῆς γνώσης καί νά προβληματιστοῦν. Τέλος, τρόπους παρουσίασης καί ἐπεξεργασίας καί κάθ΄ ὅλη τή διάρκεια τῆς διδασκαλίας εἶναι ἐξασφαλίζει στόν μαθητή ποικίλες δυνατό- σημαντική ἡ παρουσία τοῦ ἐκπαιδευτικοῦ. τητες συμμετοχῆς μέσα ἀπό καθοδηγούμε- Ὅμως, δέν πρέπει νά βρίσκεται πίσω ἀπό νες ἐνέργειες τοῦ ἐκπαιδευτικοῦ. Εἶναι ση- τήν ἕδρα του, ἔχοντας μεγάλη ἀπόσταση μαντική ἡ ἐξασφάλιση εὐκαιριῶν ἐνεργοῦ ἀπό τούς μαθητές. Ἀντίθετα, καλό εἶναι νά συμμετοχῆς τῶν μαθητῶν μέσα ἀπό δρα- περιφέρεται ἀνάμεσα στά θρανία, ἔτσι ὥστε στηριότητες καί πειράματα πού ἐκτελοῦν οἱ νά ἐξασφαλίζεται ἡ ὀπτική ἐπαφή καί νά ἴδιοι, ἔτσι ὥστε ὁ χρόνος ἐμπλοκῆς τους νά προσφέρει, μαζί μέ τά ἀκουστικά, καί ὀπτικά εἶναι μεγαλύτερος, ἐνῶ ἡ ἐναλλαγή ὀπτικῶν ἐρεθίσματα στούς μαθητές χρησιμοποιώντας καί ἀκουστικῶν ἐρεθισμάτων (εἰκόνες, βί- τή «γλώσσα τοῦ σώματος». ντεο, χάρτες καί ἄλλα) αὐξάνει τή μαθητική προσοχή. Παράλληλα, ἡ διδασκαλία πρέπει Μέσα στήριξης νά δομεῖται καί νά ἐκτελεῖται μέ σταθερά τῆς ἐπιθυμητῆς βήματα καί νά διατηρεῖ τό ρυθμό της. Ὁ συμπεριφορᾶς ρυθμός ἀναφέρεται στήν ἀποφυγή τῶν δι- ακοπῶν ἤ τῶν ἐπιβραδύνσεων, τόσο ἀπό Τά μέσα στήριξης τῆς ἐπιθυμητῆς συ- τήν πλευρά τοῦ ἐκπαιδευτικοῦ ὅσο καί ἀπό μπεριφορᾶς μποροῦν νά προσδιοριστοῦν τούς ἴδιους τούς μαθητές (Καψάλης, 2009). ὡς ἑξῆς: • Ὕπαρξη ἐξωτερικῶν καί ἐσωτερικῶν Μία ἐπιπλέον βασική τεχνική προσέλκυ- σης τῆς μαθητικῆς προσοχῆς εἶναι ὁ αἰφνι- ἀμοιβῶν. διασμός τῶν μαθητῶν, πού μπορεῖ νά γίνει • Ἡ δυναμική τῆς μίμησης τῶν προτύπων. στήν ἀρχή τῆς διδακτικῆς ὥρας. Ὁ αἰφνιδια- • Ἡ σύναψη συμφωνίας. σμός μπορεῖ νά γίνει μέ τήν παρουσίαση πα- • Ἡ ἀρνητική ἀμοιβή. ράξενων ἀντικειμένων, ἤ ἀκόμη καί μέ πρω- Ἀμοιβές τότυπες δραστηριότητες τοῦ ἐκπαιδευτικοῦ. Βέβαια, δέν προσφέρονται ὅλα τα μαθήματα Ἡ σπουδαιότητα πού ἔχουν οἱ ἀμοιβές γιά τή χρήση αὐτῆς τῆς τεχνικῆς καί ὁ ἐκπαι- ὡς ἐνισχυτικοί παράγοντες τόσο στή μαθη- δευτικός θά πρέπει νά εἶναι προσεκτικός στή σιακή διαδικασία ὅσο καί στήν υἱοθέτηση συχνότητα τῶν αἰφνιδιασμῶν γιά νά μή χά- κοινωνικά ἀποδεκτῶν μορφῶν ἀναγνωρί- σουν τήν ἀξία τους (Ματσαγγούρας, 2006). ζεται ἀπό ὅλους τούς σύγχρονους παιδα- γωγούς. Οἱ ἀμοιβές διακρίνονται σέ ἐσω- Σημαντικό ρόλο παίζει καί ἡ κινητοποίη- τερικές καί ἐξωτερικές. ση τῆς ὁμάδας τῆς σχολικῆς τάξης μέσα ἀπό τή χρήση λεκτικῶν παρωθήσεων καί ἐρωτή- Οἱ ἐσωτερικές ἀμοιβές ἐκδηλώνονται σεις πρόκλησης τοῦ ἐνδιαφέροντος. Οἱ λεκτι- ὡς συναίσθημα ἱκανοποίησης ἀπό τήν κές παρωθητικές προτάσεις διατυπώνονται στήν ἀρχή τοῦ μαθήματος ἤ τῆς μαθητικῆς 52

ἐπίτευξη τῶν μαθησιακῶν στόχων καί ὡς Ὁ ἀποτελεσματικός ἔπαινος δέ χρειά- ΑΠΡΙΛΙΟΣ - ΜΑΪΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ 2021 συναίσθημα ἐπιτυχίας. Οἱ περισσότεροι ζεται νά εἶναι ἀπαραίτητα λεκτικός, ἀλλά μαθητές, ὅταν ἔρχονται στό σχολεῖο ἔχουν μπορεῖ νά εἶναι καί μή λεκτικός ὅπως ἕνα ἤδη ἀνεπτυγμένα ἐσωτερικά κίνητρα (ἐσω- χαμόγελο. Αὐτό πού ἔχει σημασία εἶναι νά τερικές ἀμοιβές). Ὡστόσο, ἀρκετοί μαθητές εἶναι αὐθόρμητος, ἀξιόπιστος καί νά ἀξιο- ἔρχονται στό σχολεῖο χωρίς νά ἔχουν ἀνα- λογεῖ τή συμπεριφορά-ἐπίδοση τοῦ μαθητῆ πτύξει ἐσωτερικά κίνητρα καί ἔχουν ἀνάγκη μέ βάση τή συμπεριφορά-ἐπίδοσή του στό ἀπό παροχή ἐξωτερικῶν κινήτρων (ἐξωτερι- παρελθόν. Μέ αὐτό τόν τρόπο λειτουργεῖ κές ἀμοιβές) γιά νά ἀσχοληθοῦν ἀρχικά μέ ἐποικοδομητικά γιά τόν μαθητή, ἀφοῦ τοῦ τό μαθησιακό τους ἔργο καί στή συνέχεια παρέχει πληροφορίες σχετικά μέ τίς ἱκα- νά τό ὁλοκληρώσουν. Ἔτσι, οἱ ἀμοιβές πού νότητές του καί τήν ἀξία τῆς ἐργασίας του χρησιμοποιοῦνται στήν ἀρχή εἶναι συνή- (Ματσαγγούρας, 2006). θως ἐξωτερικές ἀμοιβές, οἱ ὁποῖες σταδιακά μετατρέπονται σέ ἐσωτερικές καθώς δημι- Σέ αὐτό τό σημεῖο ἀξίζει νά σημειω- ουργοῦνται τά ἐσωτερικά κίνητρα. θεῖ ὅτι κατά τήν ἀντίληψη τοῦ Skinner ὁ ἔπαινος καί ἡ ἀναγνώριση εἶναι οἱ βασικό- Τό ἐνδιαφέρον ἐπικεντρώνεται στίς ἐξω- τερες ἐνισχύσεις τίς ὁποῖες χρησιμοποιεῖ τερικές ἀμοιβές, οἱ ὁποῖες σύμφωνα μέ τούς ὁ ἐκπαιδευτικός καί γιά αὐτό ἀποτελοῦν ψυχοπαιδαγωγούς κρίνονται ἀναγκαῖες γιά τά σπουδαιότερα μέσα ἀγωγῆς (Καψάλης, τή μαθησιακή διαδικασία, δεδομένου ὅτι 2009). Ὡστόσο, ἡ ἀποτελεσματικότητα τῆς ἀκόμη καί οἱ προικισμένοι μαθητές ἔχουν ἀμοιβῆς κρίνεται μέ βάση, ὄχι μόνο τό εἶδος ἀνάγκη ἀπό αὐτές, προκειμένου νά αὐξή- της, ἀλλά καί τή συχνότητά της. Οἱ ἀμοιβές σουν τή δημιουργικότητά τους. Κύριες μορ- μετά ἀπό συνεχή χρήση χάνουν τή δύναμή φές ἐξωτερικῆς ἀμοιβῆς ἀποτελοῦν ἡ χορή- τους καθώς ἐπέρχεται κορεσμός. Γιά τό λόγο γηση ὑλικῶν ἀντικειμένων (ὑλικές ἀμοιβές) αὐτό, καλό εἶναι, ἐφόσον ἔχει σταθεροποι- καί ἡ κοινωνική ἀναγνώριση (ἔπαινος). Οἱ ηθεῖ ἡ ἐπιθυμητή συμπεριφορά, ἡ ἀμοιβή ἐκπαιδευτικοί θά πρέπει, ὅμως, νά εἶναι νά γίνεται περιοδική γιά νά ἐξασφαλισθεῖ προσεκτικοί κατά τή χρήση τους, ἔτσι ὥστε καί ἡ διατήρησή της. νά μήν χρησιμοποιοῦνται ὡς «πληρωμή» γιά μία ἐπίδοση ἀλλά ὡς ἔκφραση χαρᾶς. Μίμηση προτύπου Ο McLeod (2011) ἀναφέρεται στή θε- Ἀπό τήν ἄλλη πλευρά, ὁ ἔπαινος ἀφορᾶ περισσότερο τήν ἠθική πλευρά τῆς ἀμοιβῆς. ωρία τοῦ Bandura πού ὑποστηρίζει ὅτι ἡ Ὡστόσο, πρέπει νά διαχωρίζεται ὁ ἀναπο- συμπεριφορά τοῦ ἀτόμου μαθαίνεται μέσα τελεσματικός ἔπαινος ἀπό τόν ἀποτελε- ἀπό τό περιβάλλον μέ τή διαδικασία τῆς σματικό. Ὅταν ὁ ἔπαινος εἶναι ἄμεσος καί παρατήρησης. Συγκεκριμένα, ὁ ἄνθρωπος ἀκριβής, ὁ μαθητής γνωρίζει γιά ποιό λόγο μαθαίνει καινούριες μορφές συμπεριφορᾶς ἐπαινεῖται καί ποιές ἐνέργειες τόν ὁδήγη- ἤ τροποποιεῖ παλιούς τρόπους συμπερι- σαν στήν ἐπιτυχία (Ντράϊκωρς καί Κάσσελ, φορᾶς μετά ἀπό τή μίμηση προσώπων μέ 1979). Μέ αὐτό τόν τρόπο ἀναγνωρίζονται τά ὁποῖα ταυτίζεται (modeling). οἱ προσπάθειες τοῦ μαθητῆ καί αἰσθάνεται ἱκανοποίηση καί εὐχαρίστηση. Συνίσταται, Στό πλαίσιο τῆς σχολικῆς τάξης, οἱ ἑπομένως, ἡ χρήση προτάσεων πού στο- ἐκπαιδευτικοί συνήθως ἀποτελοῦν πρό- χεύουν σέ μία συγκεκριμένη ἐνέργεια τοῦ τυπα μίμησης γιά τούς μαθητές. Ἑπομένως, μαθητῆ καί δέν εἶναι γενικές καί ἀόριστες, ὁ ἐκπαιδευτικός πού σέβεται τούς μαθητές δεδομένου ὅτι ὁ ἔπαινος δίνεται ὄχι μόνο του, εἶναι δίκαιος ἀπέναντι σέ αὐτούς, δεί- γιά τήν ἐπιθυμητή συμπεριφορά, ἀλλά καί χνει ἐνδιαφέρον καί ὑπομονή καί ἀποτελεῖ γιά τήν καταβολή προσπάθειας. παράδειγμα πρός μίμηση γιά αὐτούς. Γιά τό λόγο αὐτό, καλεῖται καθημερινά νά συ- 53

μπεριφέρεται μέ τρόπο πού ἐπιθυμεῖ καί αίτερα ἀποτελεσματική στό πλαίσιο ἐξατο- προσδοκᾶ νά συμπεριφερθοῦν οἱ μαθητές μικευμένων προγραμμάτων. του, ἔτσι ὥστε νά ἐπιτύχει τήν ἐξασφάλιση ἐπιθυμητῶν μορφῶν συμπεριφορᾶς στήν Σύνοψη τάξη. Σύναψη συμφωνίας Συνοψίζοντας τά ἀνωτέρω, ἀξίζει νά ἐπι- σημανθεῖ, ὅτι τό σχολεῖο –ὅπως ἔχει τονιστεῖ Ὁ ἐκπαιδευτικός καί ὁ μαθητής πού πα- ἐπανειλημμένα τόσο στήν ἑλληνική ὅσο καί ρουσιάζει προβλήματα συμπεριφορᾶς μετά στήν ξένη βιβλιογραφία– δέν ἀποτελεῖ μόνον ἀπό συζήτηση ὑπογράφουν ἕνα συμβόλαιο, ἑστία παροχῆς γνώσεων, ἀλλά ἔχει συγχρόνως μέσα στό ὁποῖο καταγράφεται μέ σαφήνεια ὡς βασικό του στόχο τήν κοινωνικοποίηση ἡ μορφή συμπεριφορᾶς πού καλεῖται νά καί τή διάπλαση τοῦ χαρακτήρα τοῦ μαθητῆ. υἱοθετήσει ὁ μαθητής γιά ὁρισμένο καί σύ- Ἡ σχολική κοινότητα ἀποτελεῖ ἕνα σύνθετο ντομο χρονικό διάστημα. Ἐπίσης, καθορίζε- περιβάλλον μέσα στό ὁποῖο ὁ μαθητής δρα- ται καί ἡ ἀμοιβή πού θά λάβει ὁ μαθητής ὡς στηριοποιεῖται καί ἀναπτύσσεται καθημερινά ἐνίσχυση γιά τήν ἐκπλήρωση τῶν ὅρων τοῦ καί γιά νά εἶναι γόνιμο, χρειάζεται ἁρμονι- συμβολαίου. Ἡ σύναψη συμφωνίας δίνει κή σχέση καί συνεχῆ ἀλληλεπίδραση μεταξύ τήν εὐκαιρία στόν μαθητή νά κατανοήσει αὐτοῦ καί τῶν ὑπολοίπων παραγόντων τοῦ τίς σχέσεις μεταξύ συμπεριφορᾶς καί τῶν σχολικοῦ περιβάλλοντος, ὅπως ἀναλύθηκαν συνεπειῶν της (Ματσαγγούρας, 2006). Ἡ μέσα στό πλαίσιο τῆς παρούσας μελέτης. σύναψη συμβολαίου-συμφωνίας εἶναι ἰδι- ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΈΣ ΑΝΑΦΟΡΈΣ Ἑλληνόγλωσσα Βοηθήματα • Καψαλης Α. (2009). Παιδαγωγική ψυχολογία. Θεσσαλονίκη: Ἀφοί Κυριακίδη. • Ματσαγγουρας Η. Γ. (1998). Ὀργάνωση καί Διεύθυνση τῆς Σχολικῆς Τάξης. Ἀθήνα: Γρηγόρης. • Ματσαγγουρας Η. Γ. (2006). Θεωρία καί πράξη τῆς διδασκαλίας: Ἡ σχολική τάξη. Ἀθήνα: Γρηγόρης. • Ντουε Μπ. (1992). Πειθαρχία καί Τιμωρίες στό σχολεῖο. Ἀθήνα: Σύγχρονη Ἐκπαίδευση. • Ντραϊκωρς Ρ. καί Κασσελ Π. (1979). Πέτα μακριά τό ραβδί σου. Ἀθήνα: Θυμάρι. • Ξωχελλης Π. Δ. (1990). Τό ἐκπαιδευτικό ἔργο ὡς κοινωνικός ρόλος. Θεσσαλονίκη: Ἀφοί Κυριακίδη. • Fontana D. (1996). Ὁ Ἐκπαιδευτικός στήν τάξη. Ἀθήνα: Σαββάλας. • Fontana D. (1996). Ψυχολογία γιά ἐκπαιδευτικούς. Ἀθήνα: Σαββάλας. • Wragg E. C (2003). Διαχείριση τῆς σχολικῆς τάξης στήν πρωτοβάθμια ἐκπαίδευση. Ἀθήνα: Σαββάλας. Ξενόγλωσσα Βοηθήματα • Bagley W.C. (1907). Classroom Management:Its principles and techniques. New York: Macmillan. • Canter L. and Canter M. (2001). Assertive Discipline: Positive behavior management for today’s classroom. Bloomington: Solution Tree. • Charlton T. and David K. (1993). Managing misbehaviour in schools. London: Routledge. • Eisenberg N. (1982). The Development of Prosocial Behavior. Arizona: Academic Press. • Evertson M. and Weinstein S. (2006). Handbook of classroom management: Research, practice, and con- temporary issues. Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum Associates. • Glasser W. (1992). The Quality School: Managing Students Without Coercion. Harper Perennial. • Kounin, J. (1972). Discipline and Group Management in Classrooms. New York: Holt, Rinehart and Winston. • Major M. R. (2008). The teacher’s survival guide: Real classroom dilemmas and practical solutions. USA: Rowman & Littlefield Education. • McLeod, S. A. (2011). Bandura - Social Learning Theory. Retrieved from http://www.simplypsychology. org/bandura.html. 54

ΑΝΑΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΗΡΩΕΣ Τοῦ κ. 'Ηλία Λιαμῆ, Θεολόγου, Μουσικοῦ, δ. Θεολογίας, Παιδαγωγοῦ Σὲ ἐποχὲς ποὺ κανεὶς δὲν Τώρα ὅμως; Τώρα; Πῶς νὰ καλυφθεῖ τὸ ΑΠΡΙΛΙΟΣ - ΜΑΪΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ 2021 εἶναι ἀπολύτως ἔνοχος, κενό; Πῶς νὰ ἀναζητήσεις αἰτίες τῶν ἀδιε- σὲ ἐποχὲς ποὺ κανεὶς δὲν εἶναι ἀπολύτως ξόδων; Πῶς νὰ ἀναζητήσεις λύσεις; Φουντώ- ἀθῶος, ἀποκαλύπτεται μὲ τὸν πιὸ τραγικὸ νουν οἱ συζητήσεις σὲ σπίτια, συγκεντρώ- τρόπο τὸ κενὸ τοῦ κοινοῦ μέτρου καὶ τῶν σεις, καφετέριες καὶ blogs. Τὸ θέμα πάντα κοινῶν κριτηρίων. Βέβαια, τὸ γεγονὸς αὐτὸ ἕνα: Ὁ φόβος γιὰ ἕνα μέλλον ποὺ δὲν μπορεῖ εἶχε ἀρχίσει νὰ συντελεῖται σταδιακὰ ἀπὸ νὰ ἐκπληρώσει προσδοκίες ἀνάκαμψης καὶ τὴν δεκαετία τοῦ ’80. Τὰ… «ἰδεώδη» τῆς βεβαίως ἡ ὀργή. Ποιός φταίει; Τί φταίει; ἐλεύθερης οἰκονομίας (κέρδος, παραγωγικό- τητα κ.λπ.) ἐκτόπισαν, πολὺ πιὸ εὔκολα ἀπ’ Στὸν τόπο τῶν γκρεμισμένων κριτηρίων ὅσο φαινόταν, ἀξίες καὶ ὁράματα, ποὺ ἀπετέ- καὶ τοῦ χαμένου νοήματος ποὺ συγκρο- λεσαν πυλῶνες τῆς ἑλληνικῆς κοινωνίας γιὰ τεῖ τὸν βίο, ὅλοι πλέον ἔχουν δίκιο. Δίκιο αἰῶνες. Καὶ βέβαια, ὅσο ἡ περίφημη ἀνάπτυ- ὁ ἐργαζόμενος, δίκιο οἱ δανειστές, δίκιο ξη, ἔστω καὶ μὲ τὶς τρομερὲς ἀνισότητες καὶ οἱ κυβερνήσεις, δίκιο τὰ ΜΑΤ, ὅλοι δίκιο. δυσλειτουργίες, προχωροῦσε, ἡ εὐμάρεια, Ἐξαρτᾶται σὲ ποιανοῦ τὴ θέση βρίσκεσαι. ἔστω καὶ κάλπικη, ἔσπρωχνε «κάτω ἀπ’ τὸ Ἂν ἤσουν Γερμανὸς τραπεζίτης, θὰ τιμω- χαλὶ» κενὰ καὶ στρεβλώσεις μιᾶς κοινωνίας ροῦσες τὴ σπάταλη Ἑλλάδα. Ἂν ἤσουν σὲ πλήρη ἀποπροσανατολισμό. τρομοκράτης, θὰ ἀνατίναζες τὸ σπίτι τοῦ ὑπουργοῦ. Εἶσαι ὅμως, ὅπως οἱ περισσό- τεροι, ὁ ἄνθρωπος τῆς μέσης ζωῆς, τῆς μέ- Ἀγαπητοί ἀναγνῶστες, Ὑπενθυμίζουμε ὅτι: 1. Τό 2021, μέ τή χάρη τοῦ Θεοῦ, θά ἐκδοθοῦν τά τεύχη: Ἰανουάριος-Φεβρουάριος- Μάρτιος (637), Ἀπρίλιος, Μάϊος, Ἰούνιος (638), Ἰούλιος, Αὔγουστος (639), Σεπτέμ- βριος, Ὀκτώβριος (640), Νοέμβριος, Δεκέμβριος (641). 2. Λόγω τῶν ταχυδρομικῶν τελῶν, ζητοῦμε τήν κατανόησή σας, γιά τήν ἀναπροσαρ- μογή τῆς τιμῆς τῆς συνδρομῆς. Ἔτσι, γιά τό ἐσωτερικό ἡ ἐτήσια συνδρομή ὁρίζεται στά 15€, γιά τήν Κύπρο στά 20€, καί γιά τό ἐξωτερικό στά 30€. 3. Ὅ σοι ἐκ τῶν συνδρομητῶν εἶχαν καταβάλει συνδρομή γιά τό 2020 –ἔτος πού δέν ἐκδόθηκε τεῦχος– τό ποσό θά πιστωθεῖ γιά τό 2021. 4. Ἡ καταβολή συνδρομῶν μέσω e-banking, παρακαλοῦμε νά συνοδεύεται ὑποχρεωτι- κά ἀπό τό ὄνομα τοῦ καταθέτη, καί εἰ δυνατόν νά ἐνημερώνεται ἡ Γραμματεία τοῦ περιοδικοῦ μας μέσω ἠλεκτρονικοῦ μηνύματος στό [email protected]. Ἐκ τῆς διευθύνσεως 55

σης οἰκονομικῆς ἐπιφάνειας, τῆς μέσης πί- μήπως θὰ ἔκανα τὰ ἴδια; Ἂν ἡ μοίρα μὲ στης, τῆς μέσης ἀγανάκτησης, ἀνίκανος, ἢ εἶχε φέρει σὲ ἐξουσιαστικὸ ρόλο, μήπως θὰ μᾶλλον ἀνεκπαίδευτος, γιὰ τὸ μεγάλο καλὸ βυθιζόμουν κι ἐγὼ στὸν παραλογισμὸ καὶ ἀλλὰ καὶ τὸ μεγάλο κακό. Ὁ ἄνθρωπος τοῦ τὴ σκληροκαρδία τῆς ἐξουσίας; Ἂν οἱ πε- «μέσου ὅρου». Ὁ ἄνθρωπος ὅμως μὲ ἕνα με- ριστάσεις μὲ ἔφερναν τώρα, ἐδῶ, στὴ θέση γαλεῖο διαφορετικό: τὸ μεγαλεῖο τῆς κοινῆς τοῦ Γερμανοῦ τραπεζίτη, ποὺ ζητάει πάσῃ λογικῆς. Διότι αὐτός, ὁ κοινὸς ἄνθρωπος, ὁ θυσίᾳ πίσω τὰ λεφτά του, μήπως θὰ εἶχα μέσος ἄνθρωπος, ὁ ἄνθρωπος τοῦ μέτρου, μεταβληθεῖ σὲ ἕνα ἄπονο θηρίο; Πῶς νὰ ὁ μέτριος –μὲ τὴ θετικὴ ἀρχαιοελληνικὴ μετρήσω, πῶς νὰ δοκιμάσω τὴν ψυχή μου; ἔννοια τοῦ ὅρου–, ἔχει φτάσει πλέον νὰ εἶναι ὁ ἥρωας καὶ ὁ σωτήρας. Διότι, μαζὶ Ἄλλες ἐποχές, τὰ ἐρωτήματα αὐτὰ θὰ μὲ τὴν μετριότητά του, διατήρησε τὴν μέση ἔμεναν ἀναπάντητα γιὰ τοὺς πολλούς. Ἦταν ἠθικὴ ἀναστολή, τὴ μέση ντροπή, τὸ μέσο ἐποχές, ποὺ ἡ ἐξουσία ἦταν στεγανὴ καὶ φιλότιμο, τὴ μέση ἐντιμότητα, τὴ μέση συ- ἡ λογική της ἔμοιαζε νὰ ἀπέχει πολὺ ἀπὸ μπόνια. Εἶναι αὐτὸς ποὺ δὲν καταλαβαίνει τὴ λογικὴ τοῦ μέσου ἀνθρώπου. Ξέραμε ἢ οὔτε τοὺς παράλογους προϋπολογισμούς, ὑποψιαζόμασταν, πώς… ἐκεῖ πάνω κυρι- οὔτε τὶς παράλογες ἀποφάσεις, οὔτε τὰ αρχεῖ ὁ ἀδίστακτος σχεδιασμός, ἡ ἀνέλι- παράλογα μέτρα, οὔτε τὴν παράλογη ἀναι- ξη πάσῃ θυσίᾳ, ὁ ἔρωτας τῆς ἐξουσίας, οἱ σθησία τῶν κρατούντων. Αὐτός, πού, ἂν σὲ συσχετισμοὶ καὶ ἡ ἀφιλία. Στὴν κοινωνία ἕνα ὑποθετικὸ σύστημα κληρωτῆς θητείας ὅμως τῶν μέσων ἀνθρώπων, ἡ συλλογικό- λάμβανε μέρος σὲ ἀποφάσεις, ἀποκλείεται τητα, ἡ ντροπή, τὸ στοιχειῶδες φιλότιμο, νὰ τὰ ἔκανε χειρότερα. μιὰ στοιχειώδης συμπόνια, ἡ ἑτοιμότητα νὰ συνδράμεις στὴν ἀναποδιὰ τοῦ γείτονά Ἡ ἀλλαγὴ τῆς σου, γέμιζαν τὶς γειτονιὲς καὶ τὴν καθημε- κοινωνίας ξεκινάει ρινότητα. Τὰ πράγματα ὅμως ἄλλαξαν. Γιὰ μέσα στὰ σπίτια μας. διαφόρους λόγους, τὰ χαρακτηριστικὰ καὶ Οἱ αὐριανοὶ ἥρωες οἱ συμπεριφορὲς τῆς ἐξουσίας ἔφτασαν νὰ εἶναι τὰ σημερινὰ δικά διαποτίσουν ὅλη τὴν κοινωνία. Λίγο ποὺ μας παιδιά, ποὺ μᾶς ἡ πολιτικὴ κατάφερε νὰ κάνει πελάτη της παρατηροῦν καὶ περι- μεγάλη μάζα τῶν μέσων καί… πάλαι ποτὲ μένουν ἀπὸ μᾶς τὴν μετρημένων πολιτῶν, λίγο ποὺ ἡ εὐμάρεια καρδιά μας ὁλόκληρη. δημιούργησε τὴν ψευδαίσθηση μιᾶς αὐτάρ- κειας καὶ ἔκανε τὸν διπλανὸ ὄχι καὶ τόσο Κι ὅμως! Μιὰ τρομερὴ ὑποψία πλανᾶται: ἀπαραίτητο, ὁ ἀνταγωνισμὸς καὶ ἡ ἀτομικὴ Μήπως ἡ ἐξουσία ποὺ θὰ τοῦ δινόταν θὰ ἀνέλιξη ἔγινε γιὰ τοὺς πολλοὺς ὅραμα ζωῆς. μετέβαλε καὶ αὐτόν, τὸν κοινὸ ἄνθρωπο τῆς κοινῆς λογικῆς, σὲ παράλογο καὶ ἄπονο; Γιὰ Βέβαια ἡ ζωὴ ἄρχισε νὰ ἀγριεύει. Ἠθική, κάθε ἄνθρωπο, ποὺ φιλοδοξεῖ νὰ διατηρή- ἀρχές, ἀξίες, συλλογικὰ ὁράματα ἔπαψαν σει μιὰ στοιχειώδη ἐπαφὴ μὲ τὸν ἑαυτό του πιὰ νὰ βρίσκονται καὶ τόσο αὐτονόητα. καὶ νὰ διακατέχεται ἀπὸ τὴν ἐπιθυμία μιᾶς Μείνανε βέβαια ὡς ὡραῖες κοινωνικὲς καὶ στοιχειώδους αὐτοκριτικῆς, τὸ ἐρώτημα θρησκευτικὲς κορῶνες, ἡ ἐφαρμογή τους εἶναι βασανιστικό: Ἂν ἤμουν στὴ θέση του, ὅμως ἄρχισε νὰ στοιχίζει. Πῶς νὰ ἀντιτά- ξεις τὴν ἐντιμότητα σὲ μιὰ κοινωνία, ποὺ ἔχει αὐτονόητη τὴν ἀπάτη; Πῶς νὰ ἐπικαλε- στεῖς τὴν ἀγάπη, ὅταν ὅλος ὁ περίγυρός σου ἔχει ἀπορροφηθεῖ στὸ κυνήγι τοῦ ἀτομικοῦ θριάμβου; Πῶς νὰ μὴν περιθωριοποιηθεῖς, ὅταν ἡ συνέπεια σὲ κανόνες ἠθικούς, ἀκό- 56

μη καὶ οἰκονομικούς, ἔφτασε νὰ μοιάζει ἧττα τὴν ἀδυναμία του νὰ καταναλώνει δι- ΑΠΡΙΛΙΟΣ - ΜΑΪΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ 2021 οὐτοπικὴ καὶ ἀνεφάρμοστη; αρκῶς, ὅλο καὶ περισσότερο. Εἶναι τὸ ἴδιο σύστημα ποὺ εἶναι σὲ θέση νὰ χλευάζει ὅλα Δὲν ἀναφέρονται ὅλα αὐτὰ ὡς θρῆνος. ἐκεῖνα, ποὺ θὰ μποροῦσαν νὰ βελτιώσουν τὶς Ἄλλωστε ἡ νοσταλγία γιὰ ἕνα ἐξιδανικευ- σχέσεις τῶν ἀνθρώπων, τὴν καθημερινότη- μένο ἀπὸ τὴ μνήμη παρελθόν, οὔτε ὠφε- τά μας, ἀκόμη καὶ τὴν πολιτική: Τὸ ταπεινὸ λεῖ οὔτε καὶ ἀνταποκρίνεται πλήρως στὴν φρόνημα, τὴν περιστολὴ τῶν ἀναγκῶν, τὴν πραγματικότητα. Ἀντίθετα, μέσα στὸν ὀρυ- ἄσκηση, τὴν ἰσορροπία καὶ τὸ μέτρο. μαγδὸ καὶ τὶς κατεδαφίσεις, βρίσκω καὶ μιὰ αἰτία χαρᾶς: Γκρεμίζονται πιὰ οἱ ψευδαι- Πῶς νὰ ἀντιτάξεις σθήσεις πὼς ὁ κόσμος μπορεῖ νὰ πορευτεῖ τὴν ἐντιμότητα σὲ πρὸς τὴν ἀειφορία ἀριθμῶν καὶ ψυχῶν μὲ μιὰ κοινωνία, ποὺ ἔχει τὸν αὐτόματο πιλότο. Τὰ ὄνειρα ξαναβρί- αὐτονόητη τὴν ἀπάτη; σκουν πιὰ τὸ τίμημά τους. Ἦρθε ὁ καιρὸς Πῶς νὰ ἐπικαλεστεῖς ποὺ κοστίζουν ξανά. Κι ἐπειδὴ δὲν εἶναι τὴν ἀγάπη, ὅταν ὅλος πλέον οὔτε αὐτονόητα, οὔτε δωρεάν, βρί- ὁ περίγυρός σου ἔχει σκονται ξανὰ σὲ θέση νὰ γεννήσουν ἥρωες. ἀπορροφηθεῖ στὸ κυνήγι τοῦ Αὐτὸς εἶναι λοιπὸν ὁ νέος ὁρισμὸς τοῦ ἀτομικοῦ θριάμβου; ἥρωα: Ὁ καθημερινὸς ἀγωνιστής, ποὺ κάθε μέρα, κάθε στιγμή, δίνει μὲ τὸ λόγο καὶ τὴν Δὲν εἶναι λίγοι ἐκεῖνοι ποὺ πιστεύουν πράξη σημάδια ἑνὸς κόσμου ἀνθρωπιᾶς, πὼς ἕνας τέτοιος προσανατολισμὸς δὲν ἐνάντια σὲ ὅσα ἀπάνθρωπα καὶ ντροπια- θὰ βρεθεῖ ποτὲ σὲ θέση νὰ ἐπηρεάσει τὶς στικὰ ἔχουν ἀποδεχτεῖ οἱ ἄνθρωποι ὡς φυ- δομὲς ἐξουσίας αὐτοῦ τοῦ κόσμου. Κι ὅμως! σιολογικὰ καὶ μοιραῖα. Ὁ ἁπλὸς ἄνθρωπος, Ὅλα δείχνουν πὼς τὰ τραγικὰ ἐλλείμμα- ποὺ συνειδητὰ δὲν μπλέχτηκε στὶς διαδικα- τα ἀνθρώπων σὲ ὅλες τὶς θέσεις ἐξουσίας σίες τῆς ἐξουσίας, προστατεύοντας τὴν ψυχή ἔχουν τὴ ρίζα τους στὴν ἔλλειψη ποιοτικῶν του ἀπὸ συμβιβασμούς, ψεύδη καὶ προδοσία. ἀνθρώπων μέσα στὸ μεγάλο σύνολο τῶν Ὁ ἄνθρωπος ποὺ φρόντισε νὰ κρατήσει τὴν καθημερινῶν ἀνθρώπων. Ἀκόμη καὶ ἀρετὲς ἀκοή του ζωντανὴ στὸ κάλεσμα τοῦ διπλα- ἢ πρακτικές, ποὺ μάθαμε νὰ τὶς συνδέουμε νοῦ του καὶ τὴ ματιά του ἕτοιμη νὰ δεῖ τί μόνο μὲ τὴ θρησκεία, ὅπως ἡ νηστεία, ἡ συμβαίνει ἔξω ἀπὸ τὴν αὐλή του. καθημερινὴ μάχη μὲ τὰ φαινομενικὰ ἀσή- μαντα ἀλλὰ κατὰ βάθος καταστροφικὰ πάθη, Σ’ αὐτὸν τὸν ἡρωισμὸ πρέπει νὰ ἀπο- ὁ περιορισμὸς τῆς ἀπληστίας, τὸ πλάτεμα φασίσουμε ἂν θὰ μυήσουμε τὰ παιδιά μας. τῆς καρδιᾶς καὶ ὅλα τὰ συνακόλουθα, εἶναι Ἡ ἀπόφαση δὲν εἶναι εὔκολη, διότι τέτοιες σὲ θέση νὰ ἐμποτίσουν μὲ βαθιὰ πνευμα- ἐπιλογὲς μπορεῖ νὰ ἔχουν κόστος σ’ αὐτὸ τικότητα τὰ σπίτια, τοὺς χώρους ἐργασίας, ποὺ ὁ κόσμος ὀνομάζει «ἐπιτυχία». Μπορεῖ τὶς πόλεις, τὰ κόμματα, τὰ πάντα, καὶ νὰ νὰ χρειαστοῦν κόπο, μπορεῖ νὰ ἀπαιτήσουν διαμορφώσουν μιὰ νέα τάξη πραγμάτων, καὶ χρόνο, κυρίως ὅμως εἶναι βέβαιο πὼς ἀποδεικνύοντας πὼς ἡ ἐφαρμογή τους ἀπο- θὰ στηριχτοῦν σὲ παράδειγμα προσωπικό. τελεῖ κατ’ ἐξοχὴν πράξη πολιτική. Ἀντίθετα, Σὲ κάθε περίπτωση, ἡ μύηση αὐτὴ θὰ εἶναι μακρόχρονη καὶ δύσκολη, διότι τὸ σύστημα ποὺ τὰ ἐκπαιδεύει ἔχει ὅλα τὰ μέσα νὰ δι- αμορφώνει ἕνα συγκεκριμένο τύπο ἀνθρώ- που: Τὸν ἄνθρωπο ποὺ ἔχει ἀποθεώσει τὸ ἀτομικὸ δικαίωμα, τὸν ἄνθρωπο ποὺ ἔχει βάλει σὲ πρώτη προτεραιότητα τὴν ἀτομική του εὐχαρίστηση, τὸν ἄνθρωπο ποὺ θεωρεῖ 57

ὁ ἄνθρωπος, ποὺ δυσκολεύεται νὰ στερηθεῖ μας ὁλόκληρη. Ἀπὸ σήμερα, ἀπὸ τώρα ἀρχί- ἀκόμη καὶ λίγο κρέας ἢ νὰ παραχωρήσει δύο πόντους δικαιώματος στὸν ἀδελφό του, ζει νὰ χτυπιέται ὁ ἐγωισμὸς τῆς κοινωνίας δὲν εἶναι λογικὸ πώς, ὑπὸ τὶς κατάλληλες συνθῆκες, θὰ μποροῦσε νὰ ἦταν ἕνας ἀπὸ τοῦ 2035, τοῦ 2040, τοῦ 2045. Ἡ ποιότητα τοὺς σκληρόκαρδους, ποὺ σήμερα ἀποφα- σίζουν γιὰ μᾶς; τῶν μελλοντικῶν ἀρχόντων καθορίζεται ἀπὸ Αὐτὸς εἶναι λοιπὸν τὴ σημερινὴ σχέση μας μὲ τὰ παιδιά μας. ὁ νέος ὁρισμὸς τοῦ ἥρωα: Ὁ καθημερινὸς Ἴσως φαίνεται ὑπερβολικό. Ὑπάρχει ἀγωνιστής, ποὺ κάθε ὅμως καὶ μιὰ ὑποψία πὼς οἱ ἠθικὲς καὶ μέρα, κάθε στιγμή, δί- νει μὲ τὸ λόγο καὶ τὴν πνευματικές μας ἐπιλογὲς ἐπηρεάζουν πολὺ πράξη σημάδια ἑνὸς κόσμου ἀνθρωπιᾶς. βαθύτερα τὶς κοινωνικὲς καὶ πολιτικὲς ἐξε- Εἶναι ζωτικῆς σημασίας θέμα νὰ ἐκτιμή- λίξεις καὶ πὼς ἡ ὕβρις τοῦ ἀπόλυτου ἐγω- σουμε τὴν ἀσκητικὴ παράδοση τῆς πίστης ισμοῦ, ποὺ ἀπετέλεσε τὸ ἀπόλυτο ἰδεῶδες μας, ὄχι ὡς ἕνα ἀτομικὸ ἄθλημα ἢ ὡς τήρηση στὶς δεκαετίες τοῦ ’80 καὶ τοῦ ’90 παραβι- παρωχημένων πνευματικῶν κανόνων, ἀλλὰ ὡς μόρφωση, κοινωνικὴ καλλιέργεια καὶ άζει πνευματικοὺς νόμους, τῶν ὁποίων τὴν ἀπόκτηση πολύτιμων δεξιοτήτων, ἐφάμιλλων ὅλων τῶν πτυχίων καὶ τῶν διδακτορικῶν. παραβίαση ἤδη πληρώνουμε καὶ σὲ ἀτομικὸ Ἂν μάλιστα τὴν πεποίθηση αὐτὴ τὴ συνδυ- άσουμε μὲ τὴν πληροφόρηση γιὰ τὸ πόσο καὶ σὲ συλλογικὸ ἐπίπεδο. ἐπίμονα, ἀκόμη καὶ οἱ πιὸ ἀνταγωνιστικὲς ἐπιχειρήσεις, ἐπιζητοῦν ἀνθρώπους συνε- Τὴν ἀποδοχὴ αὐτῆς τῆς ὑποψίας ἀλλὰ πεῖς, ἀνθεκτικοὺς στὴ διαφθορά, εἰλικρινεῖς, πειθαρχημένους σὲ κανόνες καὶ δημιουργι- καὶ μιᾶς ἄλλου εἴδους ἐλπίδας, πρέπει κάθε κοὺς στὴν ὑλοποίηση ὁραμάτων, ἱκανοὺς νὰ μιλήσουν μὲ εὐγένεια, νὰ ὀργανώσουν ἄνθρωπος καὶ εἰδικὰ ὁ ἐκπαιδευτικὸς νὰ μιὰ ὁμάδα, νὰ ἐμπνεύσουν καὶ νὰ συμπαρα- σταθοῦν, τότε ἴσως καὶ νὰ χαλαλίσουμε λίγο κάνει «κατὰ μόνας». Γιὰ τὴν κατανόηση περισσότερο χρόνο σὲ μιὰ ἀνατροφὴ τῶν παιδιῶν μας συνδυασμένη μὲ πνευματικὲς τοῦ θέματος, βοηθᾶ ἰδιαίτερα τὸ παρακάτω ἐμπειρίες, συλλογικὲς δράσεις, περισσότερες συζητήσεις καὶ ὁπωσδήποτε ἐπικοινωνία μὲ μικρὸ ἀπόσπασμα ἀπ’ τὴ διδασκαλία τοῦ ἀφοσίωση, συνέπεια καὶ σοβαρότητα. Ἁγ. Ἀναστασίου τοῦ Σιναΐτη: Ἡ ἀλλαγὴ τῆς κοινωνίας ξεκινάει μέσα στὰ σπίτια μας. Οἱ αὐριανοὶ ἥρωες εἶναι τὰ Ἐρώτηση: «Ὁ Ἀπόστολος Παῦλος λέει ὅτι σημερινὰ δικά μας παιδιά, ποὺ μᾶς παρα- οἱ ἐξουσίες τοῦ κόσμου ἔχουν ταχθεῖ ἀπὸ τὸν τηροῦν καὶ περιμένουν ἀπὸ μᾶς τὴν καρδιά Θεό. Πρέπει λοιπὸν νὰ δεχθοῦμε ὅτι κάθε ἄρχο- ντας ἢ βασιλεὺς ἢ ἐπίσκοπος προχειρίζεται στὸ ἀξίωμα αὐτὸ ἀπὸ τὸν Θεό;». Ἀπόκριση: «Ὁ Θεὸς λέει στὸν Νόμο: «Θὰ σᾶς δώσω ἄρχοντες σύμφωνα μὲ τίς καρ- διές σας.». Εἶναι λοιπόν φανερὸ ὅτι οἱ μὲν ἄρχοντες καὶ οἱ βασιλεῖς ποὺ εἶναι ἄξιοι αὐτῆς τῆς τιμῆς προχειρίζονται στὸ ἀξίωμα αὐτὸ ἀπὸ τὸν Θεό. Οἱ ἄλλοι πάλι ποὺ εἶναι ἀνάξιοι προ- χειρίζονται κατὰ παραχώρηση ἢ καὶ βούληση τοῦ Θεοῦ σὲ ἀνάξιο λαὸ ἐξ αἰτίας αὐτῆς τῆς ἀναξιότητάς των. Καὶ ἄκουσε σχετικὰ μιὰ διή- γηση: Ὅταν εἶχε γίνει βασιλεύς ὁ Φωκᾶς ὁ τύ- ραννος καὶ ἄρχισε ἐκεῖνες τὶς αἱματοχυσίες μὲ τὸν Βονόσο τὸν δήμιο, ὑπῆρχε κάποιος μοναχὸς στὴν Κωνσταντινούπολη, ἅγιος ἄνθρωπος, ποὺ ἔχοντας πολλὴ παρρησία πρὸς τὸν Θεό, σὰν νὰ δικαζόταν μὲ τὸν Θεό, Τοῦ ἔλεγε μὲ ἁπλότητα: «Κύριε, γιατί μᾶς ἔστειλες τέτοιον βασιλέα;». Καὶ τότε, ἀφοῦ τὸ ἔλεγε αὐτὸ γιὰ ἀρκετὲς ἡμέ- ρες, τοῦ ἦλθε φωνὴ ἐκ Θεοῦ ποὺ ἔλεγε: «Διότι δὲν βρῆκα ἄλλον χειρότερο». 58

Ο ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΚΑΙ Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΑΠΡΙΛΙΟΣ - ΜΑΪΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ 2021 ΤΟΥ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ* Τοῦ κ. Παύλου Ἀθ. Παλούκα, Θεολόγου, πρ. Σχολικοῦ Συμβούλου Θεολόγων Δέν «κομίζω γλαύκα ἔς Ἀθή- ου ἀκούονται πολλές ἀντιφατικές ἀπόψεις νας»1. Κοινός τόπος θά εἶναι τά ὅσα θά ἐκπαιδευτικῶν καί κοινωνικῶν παραγό- ντων. ἐκτεθοῦν στήν παροῦσα Ἡμερίδα. Μᾶς δίνεται ἡ εὐκαιρία καί πάλι (γιατί ἡ ἐπα- Ἄν ἰσχυριζόμασταν ὅτι τό ἑλληνικό νάληψη θεωρεῖται «μήτηρ μαθήσεως») νά σχολεῖο δέν κατόρθωσε ἀκόμη νά γίνει φρεσκάρουμε στή μνήμη μας τίς πολυποί- «τό ἰδεῶδες σχολεῖο», θά πρέπει ὅμως νά κιλες καί δύσκολες διαστάσεις τοῦ ἔργου δεχθοῦμε τήν ἄλλη πραγματικότητα, ὅτι τῶν Διευθυντῶν τῶν σχολείων καί νά τίς δηλαδή ὁλοένα καί ἐξελίσσεται ποιοτικά κωδικοποιήσουμε γιά διευκόλυνση στήν στό καλύτερο καί γίνεται δημοκρατικότερο, ἐφαρμογή τους. καί μάλιστα μέ γοργούς ρυθμούς, ὅπως δι- δάσκει καί ἡ ἱστορία του. Ι. Σχολεῖο - Ἀγωγή Γιά νά πεισθοῦμε σ’ αὐτό, δέν ἔχουμε Τό σχολεῖο εἶναι κοινωνικός καί πολιτι- παρά νά μεταφερθοῦμε νοερῶς κάποια στικός θεσμός. Μέσα σ’ αὐτό καλλιεργεῖται χρόνια πίσω, στά δικά μας μαθητικά χρό- καί διαπλάθεται ἡ ψυχή τῶν παιδιῶν καί νια. Ὅλοι μας σχεδόν θά μποροῦμε νά πι- ἐφήβων. στοποιήσουμε τήν ἀπόσταση μεταξύ τοῦ σχολείου μακρινῶν ἀλλοτινῶν ἐποχῶν, πού Ἡ ἀγωγή πού τούς παρέχεται εἶναι πο- ἐμεῖς ζήσαμε, ἐκείνου τοῦ σχολείου, πού λυδιάστατη: Ἠθική, πνευματική, κοινωνι- μᾶς περιγράφουν ἀριστοτεχνικά ὁ Κρητικός κή, θρησκευτική, ἐθνική, ψυχική, φυσική, λογοτέχνης Κονδυλάκις στό «Ὅταν ἤμουν δά- πολιτική καί πολιτιστική. σκαλος» καί ὁ Ἠπειρώτης διηγηματογράφος Χριστοβασίλης στά «Διηγήματα τοῦ μικροῦ Συνισταμένη ὅλων αὐτῶν εἶναι ἡ πολιτι- σχολειοῦ», καί τοῦ σημερινοῦ σχολείου! στική, γιατί κάθε ἀγωγή, τελικά, ἐκπολιτίζει τόν ἀναπτυσσόμενο ἄνθρωπο. Ἐννοεῖται, βέβαια, ὅτι δέν θέλουμε νά ὑποτιμήσουμε καν ἐκεῖνο τό σχολεῖο καί Γιά τήν ποιότητα τοῦ σημερινοῦ σχολεί- τούς ἐργασθέντες μέ πνεῦμα θυσίας παιδα- γωγούς, οἱ ὁποῖοι καί ἔδωσαν στήν κοινω- * Τό κείμενο ἀποτελεῖ τροποποιηένη πρός δημο- νία μας Προσωπικότητες καί Ἐπιστήμονες, σίευση εἰσήγηση πού ἔγινε σέ Ἡμερίδα γιά τούς καλούς ἐπαγγελματίες καί οἰκογενειάρχες Διευθυντές Σχολικῶν Μονάδων. κ.λπ., ἀλλά νά τονίσουμε τίς ἐλλείψεις σέ μέσα, σέ αἴθουσες, σέ ὄργανα διδακτικά, 1. Ἀριστοφάνους, «Ὄρνιθες» στίχ. 301. 59

σέ σχολικά βιβλία καί τόσα ἄλλα. Τό λέμε Πῶς ὅμως; Τό ἀνέλυσε ὁ ἴδιος τονίζο- ἁπλῶς γιά νά δείξουμε τή σημαντική ἐξέ- ντας μεταξύ ἄλλων: λιξη πού ἔχει σημειώσει τό σχολεῖο πρός τό καλύτερο. «… Ἀποτεινόμεθα λοιπόν, ταυτοχρόνως εἰς τρεῖς πλευράς τῆς ἑνιαίας ἀνθρωπίνης προ- Ἕνα μόνο δέν ἄλλαξε καί δέν πρέπει νά σωπικότητος, εἰς τό πνεῦμα, τήν ψυχήν καί τό ἀλλάξει ποτέ: Ὁ σκοπός τοῦ σχολείου, ὁ σκο- σῶμα… Περισσότερον ἀπό τήν ὕλην χρειάζο- πός τῆς ἀγωγῆς πού παρέχεται σ’ αὐτό καί νται τά ἄλλα, τά μόνιμα, δηλαδή ἡ ἀνάπτυξις ἦταν ἀνέκαθεν, ἀπό τῆς ἐποχῆς τοῦ Ὁμήρου τδῶεξνιοπτνήετυωμνα. τμιέκῶμνία, νψυλέχξιικνῶἡν μκοαρίφσήω. μδαι’τιακὐῶτόν μέχρι τῶν χρόνων τοῦ Χριστιανισμοῦ καί ὁμιλοῦμεν περί μορφώσεως»4. ἐπί Πλάτωνος καί Ἀριστοτέλους … μέχρι σήμερα, ἡ ἠθική καί θρησκευτική διαπαι- Γιατί χωρίς ἀγωγή, οὔτε γιά ὑλικό οὔτε δαγώγηση τῶν νέων2. γιά πνευματικό πολιτισμό μποροῦμε νά μιλᾶμε. Σ’ αὐτό συμφωνοῦμε οἱ πάντες, Ἡ Σοφία Γεδεών, Παιδαγωγός μέ «προ- σοφοί καί παιδαγωγοί: «Χωρίς ἀγωγήν, δι- οδευτικές ἰδέες», τόνιζε ὅτι: «Ὁ σκοπός τῆς εκήρυσσε ὁ σοφός τοῦ νεωτέρου ἑλληνισμοῦ Παιδείας δέν εἶναι οὔτε ἡ οἰκονομική ἀνάπτυξη, Κοραῆς, ὁ χρυσός εἰς τοῦ πλουσίου τάς χείρας, οὔτε ἡ τεχνική πρόοδος, οὔτε ἡ ὑλική εὐημερία καί αἱ ἐπιστῆμαι εἰς τήν κεφαλήν τοῦ σοφοῦ, τοῦ ἀνθρώπου… Εἶναι ὁ ἴδιος ὁ ἄνθρωπος, ἡ γίνονται φθορᾶς, παρά τήν εἰς χείρας μεθυσμέ- ψυχική του εὐεξία καί, πρό παντός, ἡ ἀνθρωπιά νου μάχαιραν, ὄργανα ὀλεθριώτερα»5. του … Συγκεκριμένα ὁ σκοπός (τῆς Παιδείας) δέν εἶναι ἀσυμβίβαστος πρός ἐθνικούς πολιτι- Καί τό σχολεῖο, λοιπόν, εἶναι ὑποχρεωμέ- σμούς πού ἔχουν διαμορφωθεῖ κάτω ἀπό τήν νο, μέ πρωτοπόρο καί ὑπεύθυνο τόν Διευθυ- ἐπίδραση τοῦ ἑλληνικοῦ καί Χριστιανικοῦ ντή, νά ἀξιοποιήσει παιδαγωγικά καί ἠθικά Πνεύματος»3. αὐτούς τούς ἰσχύοντες σκοπούς τῆς ἀγωγῆς καί νά διασφαλίσει τό κεφάλαιο «Παιδί», νά Ὁμοίως ὁ Καθηγητής τῆς Φιλοσοφικῆς τό κατευθύνει ἠθικά καί πολιτιστικά. Γιατί Σχολῆς τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν Κων- «τό παιδί εἶναι πράγμα ἱερό» («res sacra puer» σταντῖνος Βουρβέρης, ὡς Διευθυντής τοῦ κατά τούς Λατίνους συγγραφεῖς). τότε Διδασκαλείου καί Ἐπόπτης τῆς Βαρ- βακείου Σχολῆς, σέ μιά ὁμιλία του (1938) Καί εἰσερχόμεθα στήν «καρδιά» τοῦ θέ- πρός τούς γονεῖς καί κηδεμόνες τῶν μα- ματός μας μέ πρωταγωνιστή τόν Διευθυντή θητῶν τῆς σχολῆς, καθόρισε καί ἀνέλυσε τοῦ σχολείου. τόν σκοπό τῆς ἀγωγῆς ὡς ἑξῆς: ΙΙ. Διευθυντής - «Σκοπός τῆς ἀγωγῆς, εἶναι νά διαμορφώση Συνεργάτες - Σχολεῖο τά παιδιά μέ ἠθικόν χαρακτήρα, νά τά κάμη (Μαθητικό δυναμικό) δηλαδή τελείους Ἕλληνας καί τελείους ἀνθρώ- πους, ἱκανά νά κατανοήσουν καί νά προαγά- «Τέχνη τεχνῶν καί ἐπιστήμη ἐπιστημῶν γουν τόν ἐθνικόν πολιτισμόν καί δι’ αὐτοῦ τόν ἄνθρωπον ἄγειν»6 λέει ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ ἀνθρώπινον, τό κάθε παιδί κατά τρόπον ἀνά- Θεολόγος. λογον πρός τήν φύσιν του». 4. Μιχ. Δαφέρμου, Τί ζητεῖ τό Σχολεῖον ἀπό τήν Οἰκογέ- 2. Βλ. Ἀντωνίου Δανασῆ-Ἀφεντάκη, Θεματική τῆς Παι- νειαν, Ἀθῆναι 1940, σελ. 10. δαγωγικῆς Ἐπιστήμης, 1ον, Ἀθῆναι 1975, σελ. 115-117. 5. Κοραῆς Ἀδαμ., «Στοχασμοί αὐτοσχέδιοι», περ. Ἔρευ- 3. Σοφίας Γεδεών, Γενική Παιδαγωγική Θεωρία, Ἀθήνα να, ἐκδ. Οἶκος Ἀ. Κασιγόνη, Ἀθῆναι-Ἀλεξάνδρεια, 1981, σελ. 83, 87. Βλέπε ἐπίσης: Πλάτωνος, Νόμοι, Ὀκτ. 1928, σελ. 23. 644 α. Πλάτωνος, Φαῖδρος, 241 C καί Ἰ. Χρυσοστό- μου, Migne P.G. 58, 584 ὅπου γράφει γιά τό σκοπό 6. Γρηγορίου Θεολόγου, Migne P.G. 35, 425. τῆς ἀγωγῆς: «εἰς τό ρυθμίσαι ψυχήν καί διαπλᾶσαι νέου διάνοιαν». 60

Ἄν γιά τό δάσκαλο γενικά καί τό λειτούρ- Γιά νά λειτουργήσει καί νά ἐπιβιώσει ἡ γημά του ἀποφαίνεται ἔτσι ὁ Γρηγόριος ὁ εὐρύτερη κοινωνία τῶν ἀνθρώπων, χρειά- Θεολόγος, πολύ περισσότερο αὐτό ταιριάζει ζεται νκάαίτηἄλρληαθ.ονῦάν ἀρχές, νόμοι, κανόνες, γιά τόν κάθε Διευθυντή - Παιδαγωγό τοῦ ἀξίες καλλιεργηθοῦν ὅλες οἱ σχολείου. ἐσωτερικές ροπές καί κλίσεις τῆς ψυχῆς τοῦ ἀνθρώπου, καθώς καί οἱ διάφορες πτυχές Ὅ,τι εἶναι ὁ ἐγκέφαλος γιά τόν ἄνθρωπο τῆς ζωῆς τοῦ (ἐπιστημονικές, ἠθικές, πο- εἶναι ὁ Διευθυντής γιά τό σχολεῖο. Εἶναι, λιτιστικές, κοινωνικές καί θρησκευτικές). καλύτερα, ἡ ψυχή τοῦ σχολείου. Αὐτή ὅμως ἡ προσπάθεια (σέ ὑποχρε- ώνει ἡ Παιδαγωγική δεοντολογία) θά πρέ- Ὅλα ἀπ’ αὐτόν ἀρχίζουν καί σ’ αὐτόν πει ν’ ἀρχίσει νά πραγματοποιεῖται ἀπό τή καταλήγουν. Εἶναι τό Α καί τό Ω στή σχο- σχολική Κοινωνία, τή μαθητική Κοινότητα. ΑΠΡΙΛΙΟΣ - ΜΑΪΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ 2021 λική κοινότητα. Εἶναι τό πᾶν καί ἀπ’ αὐτόν Διευθυντές – Καθηγητές (διδάσκοντες) ἐξαρτᾶται ἐν πολλοῖς ἡ καλή λειτουργία ἤ – Μαθητές (Μαθητικές Κοινότητες) ἀπο- δυσλειτουργία τοῦ σχολείου. τελοῦν τό τρίπτυχο τῆς σχολικῆς ζωῆς. Συνισταμένη τῶν τριῶν αὐτῶν ἐμψύχων Πρέπει, λοιπόν, ἀναλαμβάνοντας μιά δυνάμεων, τῶν τριῶν αὐτῶν σημαντικῶν τπέοτιοήισαειτεαρὐάτσομτιάατωεὐςθ. νύάνηἐφ, ναάρμτόήσσειυτνόει«δγνηῶτοθ-ι μεγεθῶν, εἶναι ἡ ἀντίστοιχη (σέ σμίκρυν- σαυτόν» τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς σκέψης ἤ τό ση), τῆς εὐρύτερης κοινωνίας, ἀνθρώπινη «ἔνδον σκάπτε» τῆς πατερικῆς φιλοσοφίας κοινωνία τοῦ σχολείου. ἀλλά καί τῆς σύγχρονης ψυχολογίας. Δη- Τί θά πρέπει, λοιπόν, νά κάνει ὁ Διευ- λαδή νά στραφεῖ πρός τόν ἔσω ἑαυτό του, θυντής; Σέ ποιούς τομεῖς πολιτιστικούς θά καί νά διερωτηθεῖ: Ποιός εἶμαι ἤ ποιός θά στρέψει τήν προσοχή καί τά ἐνδιαφέροντα πρέπει νά εἶμαι, γιά νά ἐνεργήσω ἀναλόγως καί ἀποτελεσματικά. Ἡ Χριστιανική Ἕνωσις Ἐπιστημόνων (Χ.Ε.Ε.) καί ἡ Χριστιανική Ἕνωσις Ἐκπαι- δευτικῶν Λειτουργῶν (Χ.Ε.Ε.Λ.) συμμετέχουν, ὅπως ὁ ἁπανταχοῦ Γῆς Ἑλληνισμός, στήν ἐπέτειο τῶν 200 χρόνων ἀπό τήν Ἐπανάσταση τοῦ 1821 πού ὁδήγησε στό ἐλεύθερο Ἑλληνικό Κράτος. Σέ ξεχωριστή ἑνότητα τῆς κοινῆς μας ἱστοσελίδας μας www.xee.gr, θά δημοσι- ευτοῦν ἤ θά ἀναρτηθοῦν βιβλία, ἐργασίες καί ἄρθρα ἀπό πνευματικούς ἡγέτες τῶν ἑνώσεών μας ἤ ἀπό διακεκριμένους συνεργάτες τῶν περιοδικῶν μας «Ἀκτῖνες» καί «Ἑλληνοχριστιανική Ἀγωγή» καί ἀπό εἰδικούς ἐπιστήμονες. Γενικά θά προ- έρχονται ἀπό συγγραφεῖς πού βίωναν ἔντονα καί κατανοοῦσαν τήν σημασία τοῦ ἑλληνοχριστιανικοῦ πνεύματος τόσο κατά τήν σκοτεινή περίοδο τῆς δουλείας γιά τή διατήρησης τῆς χριστιανικῆς πίστεως καί τῆς ἐθνικῆς συνείδησης, ὅσο καί κατά τήν περίοδο τῆς προετοιμασίας τῆς ἐθνεγερσίας. Φυσικά, δέν θά μείνει ἐκτός καί ἡ κορυφαία περίοδος τοῦ ἀγώνα καθ’ ἑαυτόν. Τά ἔργα πού θά παρουσιαστοῦν θά ἀφοροῦν σέ μεγάλες καί ἡγετικές προσω- πικότητες πού καθοδήγησαν τό ἔθνος καί ἄφησαν ἀνεξίτηλη τή σφραγίδα τῆς πνευματικῆς καί ἡρωϊκῆς προσφορᾶς τους. 61

τῶν μαθητῶν καί μέ ποιά κριτήρια θά τούς Ἔτσι ὁ Διευθυντής μπορεῖ νά ἐπιδοθεῖ ἐπιλέξει; Καί ὅταν τούς ἐπιλέξει πῶς θά τούς καί νά ἀναπτύξει τούς ἀναφερόμενους πα- πραγματοποιήσει καί μέ ποιούς θά συνερ- ρακάτω πολιτιστικούς τομεῖς ἤ τίς πολιτι- γασθεῖ γιά τήν πολιτιστική ζωή τοῦ μαθη- στικές δραστηριότητες μέσα στή σχολική τικοῦ δυναμικοῦ; Ποιές δραστηριότητες Κοινωνία. πολιτιστικοῦ χαρακτήρα θά εἰσηγηθεῖ καί θά πραγματώσει ὁ Δ/ντής μέ τούς συνερ- ΙΙΙ. Διευθυντής - γάτες του; Πολιτιστική ζωή τοῦ Σχολείου (Πολιτιστικές Σ’ αὐτά τά ἐρωτήματα θά προσπαθή- σουμε νά ἀπαντήσουμε ὅσο τό δυνατό πιό δραστηριότητες) σύντομα καί περιληπτικά. Τό τί εἶναι Πολιτισμός εἶναι γνωστό Οἱ τομεῖς, βέβαια, εἶναι πολλοί. σέ ὅλους μας. Γι’ αὐτό δέν ἀναλύουμε Ο Δ/ντής στό σχολεῖο του, ἔχοντας ὑπό- τήν ἔννοια αὐτή. Πρέπει ὅμως νά ἀναφέ- ψη ὅλες τίς προϋποθέσεις καί κατάλληλες ρουμε ὅτι ὁ πολιτισμός δημιουργεῖται μέ συνθῆκες, ἀλλά καί τίς γνωστές ἀντικει- τήν πραγματοποίηση τῶν ἀξιῶν ἀπό τούς μενικές δυσκολίες καί ἰδιαιτερότητες τοῦ ἀνθρώπους. Καί ἐδῶ, μέ τόν Διευθυντή τοῦ σχολείου του, ὅπως λ.χ. μαθητές καί ἀντι- Σχολείου πού κινεῖ ὅλα τα νήματα πρός τήν ληπτική τους ἱκανότητα, ἐλλιπῆ μέσα γιά κατεύθυνση αὐτή μέ κάθε παιδαγωγικό πραγματοποίηση, ἀντιδραστικό περιβάλλον, μέσο καί παιδαγωγικό τρόπο. γονεῖς καί κηδεμόνες κ.ἄ., θά εἶναι σέ θέση νά γνωρίζει πρός τά ποῦ θά ἐπιδοθοῦν πο- Σπουδαιότερες πολιτιστικές δραστη- λιτιστικά οἱ μαθητές καί ποιές πολιτιστικές ριότητες ἐνδοσχολικές καί ἐξωσχολικές, δραστηριότητες θά μποροῦν νά πραγματο- πού μπορεῖ νά ἀναπτύξει μέν μέ δική του ποιηθοῦν. πρωτοβουλία, ἀλλ’ ὄχι χωρίς τή συνεργασία Ἐξυπακούεται ὅτι ὁ Δ/ντής διευθύνει, τῶν ἄλλων παραγόντων-συνεργατῶν, πού κατευθύνει καί ὁδηγεῖ τό «καράβι» πού λέ- προαναφέραμε, εἶναι, κατά τήν ταπεινή μας γεται σχολεῖο, ἀλλ’ ὄχι μόνος, ἔχει, καί πρέ- γνώμη, οἱ ἀμέσως ἐκτιθέμενες παρακάτω πει νά ἔχει πάντοτε, καί τούς συνεργάτες καί ἐν ὀλίγοις ἀναπτυσσόμενες. μέσα καί ἔξω ἀπό τό χῶρο τοῦ σχολείου. Τούς καθηγητές ἀπό τή μιά μεριά, πού Ὁ πολιτισμός πρέπει νά εἶναι μιά ἀπό τίς θά ὑλοποιήσουν ὅ,τι πολιτιστικό καί ὡραῖο συνιστῶσες τοῦ ἔργου τοῦ κάθε σχολείου, συλλαμβάνει ὁ νοῦς του –καθώς καί ὅ,τι τό ὁποῖο μπορεῖ νά παρουσιάσει μιά πλού- ἐνέκρινε καί δέχτηκε να ἐκτελεστεῖ ὁ Σύλ- σια καί ἔντονη πολιτιστική δραστηριότητα, λογος τῶν Διδασκόντων– καί τούς ἐκτός ὅπως κατωτέρω. σχολείου ἐκπαιδευτικούς καί κοινωνικούς 1. Ἐ κπαιδευτικές, πολιτιστικές παράγοντες, πού θά βοηθήσουν στό ἔργο του. ἤ μορφωτικές ἐπισκέψεις – Ὁ Διευθυντής τοῦ σχολείου εἰσηγεῖται Μορφωτικοί περίπατοι καί στόν Σύλλογο Διδασκόντων καί ἐκεῖνος μέ μορφωτικές ψυχαγωγικές ἐκδρομές τή σειρά τοῦ «ἀποφασίζει … τήν ἀνάληψη Ὁ Διευθυντής, μαζί μέ τόν Σύλλογο τῶν δράσεων, πρωτοβουλιῶν, προγραμμάτων, Καθηγητῶν τοῦ σχολείου καί τίς Μαθητικές τήν ὀργάνωση ἐπισκέψεων καί ἐκδηλώσεων Κοινότητες, προγραμματίζει κατά τό σχο- πού ἀνοίγουν τό σχολεῖο στήν Κοινωνία. λικό ἔτος αὐτές τίς ἐπισκέψεις στό πλαίσιο Μέ τόν τρόπο αὐτό εὐαισθητοποιοῦνται καί τῶν κειμένων Νόμων καί τῶν Ἐγκυκλίων προβληματίζονται οἱ μαθητές καί διαμορ- τοῦ Ὑπουργείου. φώνουν θετικές στάσεις καί συμπεριφορές». 62

Γι’ αὐτές λαμβάνονται ἐγκριτικά σημει- σχεδόν κάθε τόπος ἔχει καί τίς δικές του ΑΠΡΙΛΙΟΣ - ΜΑΪΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ 2021 ώματα γονέων, οἱ ὁποῖοι ἐνημερώνονται ἀρχαιότητες. γιά τίς ἐπιμέρους λεπτομέρειες πρίν τήν ὑλοποίησή τους. β. Μουσεῖα γιά κάθε εἶδος ἤ στοιχεῖο πολιτισμοῦ. Οἱ χῶροι πού προσφέρονται γιά τέτοιες μορφωτικές, πολιτιστικές ἐπισκέψεις ἤ Σήμερα ὑπάρχουν πολλά μουσεῖα πού μορφωτικούς περιπάτους εἶναι ἱστορικο- καλύπτουν ὅλο το φάσμα τοῦ πολιτισμοῦ αρχαιολογικοί, χριστιανικῆς ἀρχαιολογίας, καί πού σχετίζονται μάλιστα καί μέ τά σχο- ἐργασιακοί κ.ἄ. πού θά ἀναφερθοῦμε πιό λικά μαθήματα. Ἔχουν καί δίνουν πλούσιο κάτω, ἀφοῦ κάνουμε κάποιες εἰσαγωγικές ἱστορικό, λαογραφικό καί ἄλλου εἴδους ὑλι- σκέψεις καί ἐπισημάνσεις. κό. Τέτοιες ἐπισκέψεις εἶναι ἕνα ἀλλιώτι- Τέτοια Μουσεῖα π.χ. εἶναι: κο πολιτιστικό μάθημα καί ἀπαιτεῖ μεγά- λη προσπάθεια, προετοιμασία καί σκέψη. – Ἀρχαιολογικά (καί κυρίως στήν Ἀθήνα). Πρέπει νά προγραμματίζονται οἱ τόποι τῶν – Ἱστορικά. μορφωτικῶν ἐπισκέψεων ἀνάλογα μέ τήν – Ἐπιγραφικό (στήν Ἀθήνα, μοναδικό στήν τάξη καί τήν ἡλικία τῶν μαθητῶν. Ἔτσι λ.χ. τά παιδιά τοῦ Γυμνασίου συγκινοῦνται Ἑλλάδα καί τό μεγαλύτερο τοῦ εἴδους του περισσότερο ἀπό τά Μουσεῖα Τέχνης καί στόν κόσμο, θεματοφύλακας τῶν ἀρχαίων Φυσικῆς Ἱστορίας, ἐνῶ τοῦ Λυκείου μέ ἐπιγραφῶν πού ἀνέρχονται σέ 13.506 τόν Μουσεῖα Τέχνης καί Ἐπιστήμης. ἀριθμό). – Κυκλαδικῆς Τέχνης. Μέ τίς ἐπισκέψεις αὐτές μπορεῖ τό παι- – Β υζαντινό καί Χριστιανικό (στήν Ἀθήνα, δί νά νιώθει τά ἀγαθά του πολιτισμοῦ, νά μοναδικό στό εἶδος του διεθνῶς καί πού τά βιώνει καί νά τά διαιωνίζει. «Εἰδικότε- ἀποτελεῖ τήν κιβωτό τῆς Βυζαντινῆς καί ρα αὐτή ἡ ἐπίσκεψη, γίνεται στό σημεῖο πού μεταβυζαντινῆς τέχνης). τά μαθήματα ἔχουν φτάσει σέ τέτοιο στάδιο, – Πολεμικό. πού μιά ὀπτική μαθησιακή ἀνάγκη θεωρεῖται – Θεάτρου. ἀπαραίτητη. – Λαϊκῆς Τέχνης, Τοπικῶν Ἐνδυμασιῶν καί Λαϊκῶν μουσικῶν Ὀργάνων (Λαο- Γιά τοῦτο τά παιδιά προετοιμάζονται ψυχο- γραφικά). λογικά, ὥστε νά εἶναι πρόθυμα, γιά νά πᾶνε σέ – Φυσικῆς Ἱστορίας (λ.χ. Γουλανδρῆ στήν ἄλλο χῶρο, πού ἔχει τά ἀντικείμενα τά σχετικά Ἀθήνα). μέ τό ὁρισμένο μάθημα. – Γ εωλογίας. – Π αλαιοντολογίας. Ἐδῶ εἶναι πιθανόν, τά παιδιά νά δείξουν – Β οτανολογίας. κάποια ἀπροθυμία, γιατί συνήθως θεωροῦν – Τ εχνολογικά – Βιομηχανικά. τούς μορφωτικούς περιπάτους, μιά εὔσχημη – Σ ιδηροδρόμων. δικαιολογία γιά νά ξεφύγουν ἀπό τόν στενά- – Φιλοτελισμοῦ. χωρο τόπο τῆς αἴθουσας διδασκαλίας καί νά – Πινακοθήκη καί Εἰκαστικῶν Τεχνῶν. ξεσκάσουν σέ ἕνα γήπεδο ἤ σέ μιά ἐξοχική περιοχή»7. Καί ἄλλα πολλά. Χῶροι ἐπίσκεψης ἀπό τούς μαθητές: Ἡ εἰκόνα ἑνός ἔργου τέχνης, ὅταν οἱ μα- θητές τήν ἀπολαμβάνουν μέ τά ἴδια τους α. Ἱστορικοαρχαιολογικοί, ἀπό τούς τά μάτια, δημιουργεῖ μιά βιωματικότητα ὁποίους εἶναι γεμάτη ἡ πατρίδα μας καθώς ἀνεπανάληπτη καί παραστάσεις πού μέ- νουν στήν ψυχή καί στό νοῦ τῶν παιδιῶν, 7. Εὐάγγ. Μάμα, «Μορφωτικοί περίπατοι» στό Μηνιαῖο Πληροφοριακό Δελτίο ΟΛΜΕ, Φεβρουάριος 1990, σελ. 13. 63

ἀλλά καί ὅλων μας. Διδάσκουν, λοιπόν, τά θρησκείας (στάδια, γυμναστήρια, ναούς, Μουσεῖα, μέ τόν εὐχάριστο καί ὡραῖο ἐπο- θυσιαστήρια, βωμούς κ.ἄ.) καί εἶναι καί ἱπσττιοκρόίατρμόαπςο. μτοορυφςώ, τνόονυνπ,οἐλκιπτιοσλμιτόίζκοαυίντκήανί αὐτά πολλά. Γιατί οἱ ἀρχαῖοι πρόγονοί μας δημιουργοῦν ἀνεξίτηλα βιώματα. ἀθλοῦνταν ἐφαρμόζοντας τό ἀπόφθεγμα «νοῦς ὑγιής ἐν σώματι ὑγιεῖ»8 ἦταν ἐπίσης γ. Χριστιανικῆς ἀρχαιολογίας, γενι- εὐσεβεῖς καί εἶχαν φόβο θεοῦ. Ὁ ἱστορικός κά, κτίσματα – Μνημεῖα Χριστιανικά Πλούταρχος σέ ἐπιστολή του πρός Κολλώ- (ὅπως λ.χ. Ι. Ναοί, Ι. Μονές, κατακόμβες την Ἐπικούρειον γράφει: «… ἀνιέρου δέ πό- κ.ἄ.). Τέτοια χριστιανικά μνημεῖα ὑπάρ- λεως καί ἀθέου μή χρωμένης εὐχαῖς, … οὐδείς χουν σέ ὅλη τήν Ἑλλάδα. Γνωστά εἶναι: Τοῦ ἐστιν, οὐδ’ ἔσται γεγονώς θεατής»9. Μυστρᾶ, τῆς Ἄρτας, τῆς Βοιωτίας, τῆς Ἀθή- νας, τῶν νησιῶν (ὅπως οἱ μοναδικές στήν Ὁ δέ Ἀπ. Παῦλος στήν περίφημη ὁμι- Ἑλλάδα κατακόμβες τῆς Μήλου ἤ ἡ Ἑκα- λία του ἐπί τοῦ Ἀρείου Πάγου εἶπε τοῦτα τονταπυλιανή τῆς Πάρου), τῆς Θεσ/νίκης, τά κολακευτικά λόγια στήν ἀρχή γιά τούς τῆς Καστοριᾶς, τῆς Τρίπολης κ.ἄ. Ἀθηναίους: «… ἄνδρες Ἀθηναῖοι, κατά πάντα ὡς δεισιδαιμονεστέρους ὑμᾶς θεωρῶ»10. Δηλα- Πρέπει νά ἀξιοποιεῖται ἡ τοπική χρι- δή, Ἄνδρες Ἀθηναῖοι, βλέπω ὅτι εἶσθε ἀπό στιανική ἀρχαιολογία μέ ἐπισκέψεις τῶν πάσης ἀπόψεως πολύ θρῆσκοι. σχολείων σας. Ἡ θρησκεία εἶναι βασικό στοιχεῖο πολι- Θά γνωρίζουν οἱ μαθητές, μαζί μέ τό τισμοῦ τοῦ κάθε ἔθνους. Μιά ἀλήθεια πού θαυμασμό τους, τήν τοπική θρησκευτική εἶχε τονίσει (1985) καί ὁ ἐπιφανής Κινέζος τους ἱστορία μέ τίς διάφορες παραμέτρους Ἀκαδημαϊκός Ζάο Φουζάν: «Ἡ θρησκεία ἀπο- τοῦ κάθε ἱστορικοῦ χριστιανικοῦ μνημείου. τελεῖ μέρος τοῦ πνευματικοῦ πολιτισμοῦ κάθε Π.χ. τήν ἀπείρου κάλλους βυζαντινή τέχνη, ἔθνους… Ἡ φιλολογία, ἡ τέχνη, …, ἡ φιλοσο- τήν ἐκκλησιαστική τέχνη καί ζωγραφική, φία, ἡ ἠθική, τά ἤθη καί τά ἔθιμα κάθε λαοῦ πού εἶναι τυπωμένη στήν ἀρχιτεκτονική δέχονται μεγάλη ἐπίδραση ἀπό τή θρησκεία. τοῦ ναοῦ ἤ τῆς μονῆς, στά ψηφιδωτά, στά Γι’ αὐτό χαρακτηρίζοντάς την σάν ὄπιο τῶν γλυπτά καί σκαλιστά τέμπλα, στίς τοιχογρα- λαῶν κάνουν μεγάλο ἐπιστημονικό λάθος»11. φίες, στίς φορητές εἰκόνες, στούς καταπλη- Γι’ αὐτό, βλέποντας οἱ μαθητές καί τά ἱερά κτικούς ἄμβωνες καί σέ ἄλλα ἱερά σκεύη. τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων, τῶν προγόνων μας, Ἐπίσης, θά γνωρίσουν τήν ὅλη προσφορά καταλαβαίνουν πλέον καλύτερα τήν ἱστο- πρός τό ἔθνος καί τήν κοινωνία μας, ὅπου ρία ἀλλά καί προβληματίζονται στό θέμα ἱστορικά ὑπάρχει, ὅπως λ.χ. περίθαλψη πτωχῶν, συμβολή καί συμμετοχή στούς 8. Ἔχει καθιερωθεῖ νά λέγεται ὅτι ἡ ὀνομαστή αὐτή ἀπελευθερωτικούς ἀγῶνες τοῦ Ἔθνους, φράση ἀνήκει στόν Λατίνο σατυρικό ποιητή Ἰου- παιδευτική (μάλιστα μερικά διασώζουν βενάλιο (1ος - 2ος αἰώ. μ.Χ.). Τό πλῆρες χωρίο τοῦ χώρους στούς ὁποίους λειτουργοῦσε καί λατίνου ποιητῆ ἔχει ὡς ἑξῆς: «orandum est ut sit «Κρυφό Σχολειό»), λαογραφική, ἐπιστημονι- mens sana in corpore sano» πού σημαίνει «εὐκταῖον κή, πολιτιστική καί ἄλλες. Οἱ ἱστορικοί καί ὁ (θά ἦταν) εἶναι νά ὑπάρχει ὑγιής νοῦς εἰς ὑγιές σῶμα» Μακρυγιάννης διατυμπανίζουν τήν πολύ- (Juvenal. Sat. X. 356). Βλέπε καί Μιχ. Ἰατροῦ, Πό- πλευρη καί πολυσήμαντη προσφορά πρός θεν καί διατί, Εἰδική Ἐγκυκλοπαίδεια, Ἀθήνα 1972, τό Ἔθνος τῆς Ἐκκλησίας καί τῶν Μοναστη- σελ. 488-489. Εἶναι κατ’ ἄλλους «ἀνακρίβεια καί ρίων, μάλιστα στούς δύσκολους χρόνους ἀδικία γιά τή θεωρούμενη πατρότητα. Γιατί ὁ Γιου- τῆς 400χρονης Δουλείας τοῦ Γένους μας. βενάλης ἁπλῶς μετέφρασε τό δικό μας πατέρα τῆς Ἰατρικῆς Ἱπποκράτη τοῦ 5ου π.Χ. αἰώνα» (Γιώργου δ. Τόποι πού διαθέτουν μνημεῖα Μητσόπουλου, Λεξικό Παροιμιακοῦ Λόγου, ἐκδ. ἀρχαίου ἀθλητισμοῦ καί ἀρχαίας Ἐπικαιρότητα, Ἀθήνα 1999, σελ. 123-124). 9. 1125-1126 παρ. 31. 10. Πράξ. Ἀποστ. 17, 22. 11. Ἐφημ. «ΤΟ ΒΗΜΑ», 10-4-85. 64

«θρησκεία» ἤ καί ἐνισχύεται τό θρησκευτικό ται ἀρχιτεκτονικά καί σ’ αὐτά τά κτήρια, τά τους συναίσθημα, τοῦ ὁποίου τήν καθολι- ὁποῖα γιά νά διατηρηθοῦν, τά «ἀναπαλαιώ- κότητα καί ψυχική ἀναγκαιότητα συνειδη- νει» ἡ Πολιτεία, ὅπως συνήθως ἐπεκράτησε τοποιοῦν, ἀφοῦ τήν βλέπουν ἀποτυπωμένη νά λέγεται ἡ ἐπισκευή, ἡ συντήρηση καί ἡ καί στά ἀρχαῖα θρησκευτικά μνημεῖα. ἀποκατάστασή τους στήν ἀρχική τους ὄψη καί κατάσταση. ε. Ἀνώτατα Πνευματικά Ἱδρύματα (λ.χ. Ἀκαδημία Ἀθηνῶν, Κεντρικό Πανεπιστή- η. Ἡ Βουλή τῶν Ἑλλήνων. Μπαίνουν μιο, Μετσόβιο Πολυτεχνεῖο, καθώς καί τκοόαἱ ίμπταῶῆθςςηλδτεέηιςτμοσουτκρόργαεπῖτν.ίαἀεῦπς.μοπακαοτίμῆρίνςζοοπυυοννλ, μιπτιαιάκρῆἰαδςκέοζαλωογῆιυάς- ἄλλα τμήματα Α.Ε.Ι. πού εἶναι διάσπαρτα θώντας μάλιστα μιά σύνοδο τοῦ Κοινοβου- ΑΠΡΙΛΙΟΣ - ΜΑΪΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ 2021 σέ πολλές πόλεις τῆς πατρίδας μας). Εἶναι λσίτοουιχ, εμῖιαά. συζήτηση, καί θετικά καί ἀρνητικά οἱ «Ναοί» τοῦ Πνεύματος, τῆς Παιδείας καί τέλος, καταθέτουν τίς ἀπόψεις τους, τοῦ πολιτισμοῦ. ὅταν καλοῦνται ὡς «Βουλή τῶν Ἐφήβων», γιά τήν καλύτερη λειτουργία τοῦ Κοινοβου- στ. Ἰνστιτοῦτα (λ.χ. Παστέρ, στά πλαί- λίου καί τήν ἐπίλυση τῶν προβλημάτων τοῦ σια μαθημάτων Βιολογίας). Θά γνωρίσουν λαοῦ καί δείχνουν μέ τόν τρόπο τους καί ἐπίσης οἱ μαθητές ὅτι ὑπάρχουν ἄνθρω- ὑπόσχονται, ὅπως οἱ ἀρχαῖοι νέοι μας ὅτι ποι ἐπιστήμονες πού ἐργάζονται γιά τήν «ἐμεῖς θά γίνουμε πολύ καλύτεροί σας». ὑγεία καί τό καλό των συνανθρώπων μας, μάλιστα μέ πνεῦμα θυσίας, ἀφοῦ κινδυ- θ. Ἐργασιακοί χῶροι. Τέτοιοι εἶναι: νεύει πολλές φορές ἡ ζωή τους ἰδιαιτέρως Βιομηχανίες, Βιοτεχνίες, ἐπιχειρήσεις μέ στά ἐρευνητικά αὐτά μικροβιολογικά κ.ἄ. αὐτοματισμούς, τυπογραφεῖα, πιεστήρια ἐργαστήρια. ἐφημερίδων καί περιοδικῶν, Ραδιοτηλε- οπτικοί σταθμοί, ἐργοστάσια, οἰνοποιεῖα ζ. Παλαιά κτήρια Κλασικά καί Νε- καί ἄλλοι πολλοί. Ἐπιβάλλεται ἡ ἐπίσκεψη οκλασικά. Π.χ. τό οἴκημα στήν Πλάκα καταρχάς καί μέσα στά πλαίσια τοῦ Σχο- (Ἀθηνῶν) πού χρησιμοποιήθηκε ὡς πρῶτο λικοῦ Ἐπαγγελματικοῦ Προσανατολισμοῦ Πανεπιστημιακό κτίριο καί τόσα ἄλλα σ’ (ΣΕΠ) τῶν μαθητῶν. ὅλες τίς μεγαλουπόλεις καί σέ χωριά τῆς πατρίδας μας. Ἔρχονται οἱ μαθητές σέ ἐπα- φή μέ παλαιότερο πολιτισμό πού ἐκδηλώνε- Ὑπενθυμίζουμε στούς συνδρομητές καί συνδρομήτριες τοῦ περιοδικοῦ μας, τήν ἀνανέωση τῶν συνδρομῶν τους, ὥστε νά συνεχιστεῖ ἡ ἔκδοση τοῦ περιοδικοῦ μας. Ἡ καταβολή μπορεῖ νά γίνει στά κατά τόπους βιβλιοπωλεῖα τῆς «ΖΩΗΣ» ἤ στούς ἀντιπροσώπους. Ἄν ἡ συνδρομή καταβληθεῖ μέσω ἠλεκτρονικῆς πληρωμῆς νά σημειώνεται τό ὄνομα τοῦ συνδρομητῆ. Ἐπίσης, νά ἐνημερώνετε στό e-mail πού ἀναγράφεται στόἐσώφυλλο ὥστε νά γίνεται ὁ ἔλεγχος, δεδομένου ὅτι οἱ Τράπεζες δέν ἐνημερώνουν. Τό ΙΒΑΝ γιά τραπεζική πληρωμή (Τράπεζα Eurobank) εἶναι: GR 8002602010000930100366731 65

Αὐτοί οἱ χῶροι, ὅμως, βοηθοῦν τά παι- τῆς Ἀνοίξεως, καθώς καί τό κελάδημα τῶν διά νά γνωρίσουν καί τόν σύγχρονο ὑλικο- πουλιῶν καί τό χαρακτηριστικό τραγούδι τεχνικό πολιτισμό καί νά καταλάβουν ὅτι τῶν τζιτζικιῶν. ἐκεῖνα τά ὡραῖα καί ἐκπληκτικά προϊόντα πού ἀπολαμβάνουν, ξεκινοῦν ἀπό κάποιες Εἶχε δίκιο ὁ μεγάλος Ἱεράρχης Ἰωάν- ἄμορφες ὕλες τίς ὁποῖες ἐπεξεργάζεται ὁ νης ὁ Χρυσόστομος πού παραστατικότατα ἄνθρωπος μέ τά σύγχρονα μηχανήματα, πρότεινε: «Εἰ βούλει ψυχαγωγεῖσθαι, βάδιζε γιά νά φθάσουν σ’ αὐτόν καί νά τά χρη- λεἰίςμπνααςρ.ακδαετίσαομυάςν,θἐαπνί επακρήαπρορυέςο,νἄτακοπυοετατεμτότνίγκωανί σιμοποιήσει εἴτε γιά τίς ἀνάγκες του, εἴτε (τζιτζικιῶν) ἀδόντων»12. πρός τέρψιν, εἴτε πρός διευκόλυνση τῶν συνθηκῶν ζωῆς του. Ἀκόμη, χῶροι μέ ἀσυνήθιστα πετρώ- ματα, καταρράκτες, ἰδιόμορφα ἐδάφη κ.ἄ. Μιλᾶνε, λοιπόν, ὅλα ἀπό μόνα τους γιά ἐρεθίζουν τό μυαλό τοῦ μαθητῆ, γιά νά τήν καταπληκτική πρόοδο τῶν συγχρόνων γνωρίσει τά θαυμάσια της Δημιουργίας, μέσων παραγωγῆς. νά ἐμπεδώσει ὅσα ἔμαθε σχετικά μέ τά μα- θήματα γεωλογίας καί γεωγραφίας καί νά Καί ὅλα αὐτά βέβαια μέσα ἀπό τόν ἱδρώ- ἀφορμηθεῖ γιά μεταφυσικούς προβληματι- τα τοῦ προσώπου τοῦ ἀνθρώπου. σμούς καί φιλοσοφικές ἐνατενίσεις (ποιός, γιατί, πῶς…). Πληροφοροῦνται τά παιδιά γιά τά διά- φορα ἐπαγγέλματα καί τίς συνθῆκες ἐργα- Ἄν τύχει μάλιστα νά ὑπάρχουν καί ἀγρο- σίας σέ μικρές καί μεγάλες ἐπιχειρησιακές τικοί οἰκισμοί μέ παραδοσιακά κτίσματα ἤ μονάδες. Ὠφελοῦνται, ἀκόμη, στόν ἐπαγγελ- κτηνοτροφικές καλύβες (λ.χ. Σαρακατσάνι- ματικό τους προσανατολισμό. κες), μέ τή δική τους ἰδιόρρυθμη «ἀρχιτε- κτονική», τότε βοηθοῦνται οἱ μαθητές γιά Καλόν θά εἶναι νά ζητοῦμε τή βοήθεια μελέτη λαογραφικῶν στοιχείων καί λαϊκῆς καί ἐνημέρωση ἀπό εἰδικούς τῶν μεγάλων ἀρχιτεκτονικῆς σπιτιῶν. ἐπιχειρήσεων λ.χ. ΔΕΗ, ΟΤΕ, Ναυπηγείων κ.ἄ. Στό ἴδιο πνεῦμα βέβαια πραγματο- ποιοῦνται καί οἱ σχολικές ἐκδρομές (ἡμερή- ι. Ὄμορφα καί ἐνδιαφέροντα φυσι- σιες, πολυήμερες), μέ σκοπό τήν μόρφωση κά τοπία (ὑπαίθριοι ὄμορφοι χῶροι). καί ψυχαγωγία τῶν παιδιῶν, ὅταν φυσικά Μέ τίς ἐπισκέψεις καί περιπάτους τῶν μα- εἶναι καλά ὀργανωμένες καί ὑπηρετοῦν θητῶν σέ τόπους ὄμορφους, μαγευτικούς τούς συγκεκριμένους στόχους. καί γεμάτους ἀπό σπάνιους γεωφυσικούς καί γεωλογικούς θησαυρούς, ὠφελοῦνται Ταπεινά φρονοῦμε ὅτι, ὅταν δέν ἐκπλη- διπλά: Διδάσκονται καί ψυχαγωγοῦνται ρώνουν τόν προορισμό τους, δηλαδή γνω- ταυτόχρονα. ριμία μέ τήν πολιτιστική κληρονομιά καί τήν ἀληθινή ψυχαγωγία, νά μή πραγμα- Ἡ ὀμορφιά ἑνός ἀπέραντου δάσους δί- τοποιοῦνται οἱ ἐκδρομές αὐτές. Ὁ χρόνος νει στά παιδιά ἐρέθισμα ἀλλά καί εὐκαιρία αὐτός νά διατίθεται γιά κάποιες πολιτιστι- νά μελετήσουν τά δέντρα, τά φυτά, τά ζῶα κές ἐκδηλώσεις μέσα στό σχολεῖο. καί τά πτηνά, πού θά ὑπάρχουν σίγουρα ἀνάμεσα στά δέντρα καί τούς θάμνους, για- Ἡ συνέχεια καί τό τέλος τί ἀποτελοῦν τό καταφύγιό τους καί εἶναι στό ἑπόμενο τεῦχος τόπος ἐπιβίωσής τους. 12. Ἰ. Χρυσοστόμου, Ὁμιλ. ΛΖ΄ εἰς Ματθ. καί Ρ.G. 57, Νά θαυμάσουν καί νά ἐντυπωσια- 428 καί Ε.Π.Ε. 10,594. στοῦν ἀπό τήν ὄμορφη καί ἀπείρου φυ- σικοῦ κάλλους Δημιουργία τοῦ Θεοῦ, τήν ὡραία κατά πάντα Φύση, μέ τήν ποικιλία πολύχρωμων λουλουδιῶν κατά τήν ἐποχή 66

1821-2021 200 Χρόνια ἀπό τήν Ἐπανάσταση ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΚΑΙ ΠΑΙΔΕΙΑ ΤΟ ᾽21 Τῆς Συντάξεως Ἔχοντας ὡς λαός τήν εὐλο- καί πρό πάντων μέ τή χριστιανική ζωή τους ΑΠΡΙΛΙΟΣ - ΜΑΪΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ 2021 γία νά ζοῦμε καί νά τιμοῦμε τό 2021 τήν στήριξαν κλονισμένες συνειδήσεις, ἐπανέ- φεραν στό δρόμο τοῦ Χριστοῦ ἄλλους πού ἐπέτειο τῶν 200 ἐτῶν ἀπό τήν ἔναρξη τοῦ εἶχαν ἀπό φόβο ἀλλαξοπιστήσει, ἔφτασαν ξεσηκωμοῦ τῶν Ἑλλήνων κατά τῶν Τούρ- μέχρι τό μαρτύριο. Δέν πρέπει νά λησμο- κων, εἶναι χρήσιμο νά θυμηθοῦμε τήν συμ- νοῦμε ὅτι σύμφωνα μέ τούς ὑπολογισμούς μετοχή τῆς Ἐκκλησίας μας, τῆς Ὀρθόδοξης πάνω ἀπό 10.000 κληρικοί θανατώθηκαν Ἐκκλησίας καί τῶν ἐπιφανῶν στελεχῶν της στήν περίοδο τῆς τουρκικῆς σκλαβιᾶς! –ἀνεξαρτήτως ἐκκλησιαστικοῦ ἀξιώματος– στήν προετοιμασία τοῦ ἀγώνα αὐτοῦ. Τήν ἀνεκτίμητη καί ἀθόρυβη αὐτή προ- σφορά τῆς Ἐκκλησίας ἔρχονται σήμερα μέ « Ἡρωική λεγεώνα» τό ἀδιάσειστο ἐπιστημονικό τους κύρος νά τήν ἐπιβεβαιώσουν διακεκριμένοι ἐρευνη- Εἶναι ἀναμφισβήτητη ἱστορική ἀλήθεια τές ἱστορικοί: ὅτι Ἐκκλησία καί λαός σ’ ὅλη τή μακραίω- νη τουρκική σκλαβιά μαζί πορεύτηκαν καί Μεταξύ αὐτῶν, ὁ ἱστορικός Διονύσιος ἀγωνίστηκαν γιά τή λευτεριά τοῦ Γένους. Κόκκινος σημειώνει ὅτι: «Ὁ Κλῆρος ὑπῆρξε καί ὁ ὁδηγός τοῦ ἔθνους καί τό στήριγμά του. Τόν 16ο αἰώνα ὁ Πατριάρχης Ἱερεμίας ... Οἱ αὐτοθυσιασθέντες χάριν τοῦ ἐθνικοῦ κα- Β΄ παρατηρεῖ: «εἰ καί δουλείᾳ τό γένος ἡμῶν θήκοντος κληρικοί, καθ’ ὅλην τήν περίοδον τῆς ὑπέπεσεν, ἀλλ’ εὐσεβείᾳ ἀνένευσε, καί μένει τουρκοκρατίας, εἶναι τόσοι ὥστε ἀποτελοῦν κηρύττον τήν εὐσέβειαν»1. ἡρωϊκήν λεγεῶνα»2. Οἱ ὑπηρεσίες τῆς Ἐκκλησίας πρός τό Ἐκκλησία καί Παιδεία ὑπόδουλο Γένος, δέν ἦταν μονάχα προ- σφορά λόγων. Ἀλλά πρό πάντων προσφορά Ἀπό παντοῦ ἀκούγονται οἱ ἀπελπισμέ- πράξεων καί αὐτοθυσίας. Καί ὄχι μόνο ἀπό νες φωνές τῶν λογίων, παρακολουθώντας ἐπώνυμους Μητροπολίτες ἀλλά καί ἀπό τήν κατάπτωση τοῦ Γένους. μιά ὁλόκληρη στρατιά ἁπλῶν ἱερέων καί μοναχῶν, πού μέ τά φωτισμένα λόγια τους Ὁ λόγιος Ἀνδρόνικος Κάλλιστος, κατα- νοώντας τήν κατάσταση θρηνεῖ λίγο μετά 1. Ἱερεμίου Β΄ τοῦ Τρανοῦ, ἐπιστολή πρός Δαβίδ Χυ- τήν Ἅλωση: «Ὦ σχέτλιοι νέοι, τίς ἡμῖν χαριεῖται τραῖον, παρά: Κ.Ν. Σάθα, Βιογραφικόν σχεδίασμα περί κατωρθωκόσιν, ἤ παδεύσει καλῶς ποιῶν ἀμε- τοῦ πατρ. Ἱερεμίου, τυπ. Ἀ.Κτενᾶ & Σ. Οἰκονόμου, ἐν λοῦντας; ὁ γάρ κοινός ἡμῶν προμηθεύς ἀπώλετο Ἀθήναις 1870, σελ. μβ, Βακαλόπουλος Ἀπ., Ἱστορία τοῦ Ν. Ἑλληνισμοῦ, τ. Β΄ Τουρκοκρατία, Θεσσαλονίκη 2. Κόκκινος Διον., Ἡ Ἑλληνική Ἐπανάστασις, ἐκδ. Μέ- 1976, σελ. 302. λισσα, Ἀθῆναι 19746 , τ. Α΄, σελ. 27. 67

1821-2021 200 Χρόνια ἀπό τήν Ἐπανάσταση φεῦ! Ἀλόγοις πάντως ἐπιτηδεύμασι χρώμενοι, ἑλλαδικοῦ χώρου, συναντᾶμε μονοτάξια τόν ἑξῆς μοχθηρῶς διανύσωμεν βίον,...Ὦ παῖδες σχολειά, προσαρτημένα στήν Ἐκκλησία. Τά ἄθλιοι οἵ τε ὄντες καί ἐσόμενοι, τίς ὑμᾶς θρέψει «κρυφά σχολειά» –μέ μοναδικό δάσκαλο καί παιδαγωγήσει, καί τό δέον διδάξει τῆς κοινῆς τόν παπά, πού τούς μάθαινε γραφή κι ἀνά- τροφοῦ καί διδασκάλου φθαρείσης; Συβῶται γνωση. Καί τό πιό σημαντικό, μετάγγιζε πάντως ἔσεσθε καί βουκόλοι, καί πέτρας καί στίς ἄπλαστες παιδικές ψυχές, τά νάματα ὄρη καί κρημνούς ἔξετε πόλιν»3. τῆς πίστης στό Θεό καί τῆς ἀγάπης στήν Πατρίδα. Ὅπου τύχαινε νά ὑπάρχουν καί Ἀμέσως, ὅμως, μετά τήν πρώτη πα- μορφωμένοι ἱερεῖς, αὑτοί δίδασκαν στά ραζάλη πού προκάλεσε ὁ κατακτητής, ἡ Ἑλληνόπουλα καί κείμενα ἀπό τούς ἀρχαί- Ἐκκλησία πῆρε τήν πρωτοβουλία καί γιά ους συγγραφεῖς. τή μόρφωση καί τήν παιδεία τοῦ λαοῦ. Χα- ρακτηριστικό εἶναι πώς ὁ Πατριάρχης Γεν- Στήν ὅλη αὐτή μορφωτική προσπάθεια, νάδιος, τόν ἑπόμενο χρόνο κιόλας ἀπό τήν τήν πρώτη θέση εἶχαν οἱ Μητροπολίτες. Ἅλωση, συγκέντρωσε πολλούς κληρικούς Ἐνδεικτικά ἀναφέρουμε στά μέσα τοῦ «Εἶμαι ἐχθρός 16ου αἰώνα τόν Μητροπολίτη Ἀδριανου- τῆς ἀμάθειας. Μεγάλη πό- λεως Ἰωάσαφ, νά γράφη ἀπό τήν Κων- εἶναι ἡ ἀπογοήτευοη, σταντινούπολη στό δάσκαλο Ἰω. Ζυγομαλᾶ: ὅταν βλέπω ἐπισκόπους «Τιμιώτατε, λογιώτατε, τῷ ὄντι ρήτορ, καί κατά καί ἱερεῖς βυθισμένους πάντα ἡμέτερε, κύριε Ἰωάννη Ζυγομαλά…τούς στό σκοτάδι τῆς δέ μαθητάς πρός Θεοῦ μή ἀμέλει, ἀλλά πάσῃ ἀγραμματοσύνης», δυνάμει ἐν ἐπιμελείᾳ καί καθαρᾷ συνειδήσει Κύριλλος Λούκαρις, σπούδασον»4, ὑποσχόμενος ὅτι σύντομα θά Οἰκουμενικός τούς ἀποστείλη γιά νά διαβάσουν ὡραιό- Πατριάρχης. τατα βιβλία. καί λόγιους, πού ἀποτέλεσαν τόν πρῶτο Ἀργότερα, ὡς Πατριάρχης ὁ ἴδιος, συ- ἐκπαιδευτικό πυρήνα τοῦ Πατριαρχικοῦ νέβαλε ἀκόμη πιό ἀποτελεσματικά στήν Φροντιστηρίου, πού ἀργότερα ἐξελίχθη ἀνόρθωση τῆς Παιδείας. Σταθμός, ὅμως στήν περίφημη Μεγάλη τοῦ Γένους Σχολή. γιά τήν Παιδεία ὑπῆρξε τό ἔτος 1593, ὅταν ὁ Πατριάρχης Ἱερεμίας Β΄ καλεῖ σέ Σύνοδο Ἀνάλογα μέ τίς δυνατότητές της ἡ τούς Μητροπολίτες. Ἐκεῖ ἀποφασίζουν ὅλοι Ἐκκλησία κινήθηκε δραστήρια μέ δική της οἱ Μητροπολίτες (7ος κανών) νά φροντίσουν πρωτοβουλία. Ἔτσι, σέ πολλές περιοχές τοῦ στήν περιοχή τους νά ἱδρύσουν σχολεῖα: «ὥστε τά θεῖα καί ἱερά γράμματα δύνασθαι 3. Migne P.G., 161, 1137-1138. (Μετάφραση): «Δυστυ- διδάσκεσθαι, βοηθεῖν δέ κατά δύναμιν τοῖς χισμένοι νέοι! Ποιός θά φροντίση γιά τήν ἐκπαίδευσή ἐθέλουσιν διδάσκειν καί τοῖς μαθεῖν προαι- σας; Ἀξιολύπητα παιδιά, σεῖς πού ζῆτε τώρα καί σεῖς ρουμένοις»5. πού θά ρθῆτε κατόπιν, ποιός θά σᾶς ἀναθρέψη; Ποιός θά σᾶς παιδαγώγηση καί θά σᾶς διδάξη αὐτά πού πρέπει, 4. Βλ. Ἱστορία Ἑλληνικοῦ Ἔθνους, Ἐκδοτική Ἀθηνῶν, ἀφοῦ ἡ κοινή μας τροφός καί διδάσκαλος, ἡ Κωνστα- τ. Ι΄, σελ. 373, ὁμ.: Κυριαζῆς Κωνσταντίνος, Τό ἐν ντινούπολη, χάθηκε; Θά γίνετε ὁπωσδήποτε βοσκοί καί Ἀδριανουπόλει Ἑλληνικόν Γυμνάσιον, Ἰούνιος 1883. ἐν: ἀγελαδάρηδες, ἔχοντας γιά πόλη τούς βράχους, τά βουνά Θρακικά 25, 1956 (Θρακικό κέντρο). Ὁμ.: Μαστρο- καί τούς γκρεμούς». κώστα-Ζέλλιου Ἐρατώ, «Ἑλληνικά Σχολεῖα ὑψηλοῦ ἐπιπέδου λειτουργοῦν στή Β. Βαλκανική», Πλάτων, τόμ. 55 (2006-2007, σελ. 272-276 ἑξ. 5. Βλ. Σάθα Ν.Κ., μν. ἔργ. σελ. 91. Σημ.: Στό ἔργο τοῦ Σάθα ὑπάρχουν δύο ἀριθμήσεις σελίδων. Στό πρῶτο μέρος μέ τό ἑλληνικό ἀλφάβητο, καί στό δεύτερο μέ ἀραβ. ἀριθμούς. 68

1821-2021 200 Χρόνια ἀπό τήν Ἐπανάσταση Στό μεταξύ, ἐμφανίζονται καί μορφωμέ- Προποντίδα... Κι ἄλλοι, κι ἄλλοι μετά..., 14 ΑΠΡΙΛΙΟΣ - ΜΑΪΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ 2021 νοι κληρικοί. Ἔχουν σπουδάσει στό ἐξωτε- συνολικά Πατριάρχες! ρικό ἀλλά ἐπιστρέφουν στόν τόπο τους μέ μοναδικό σκοπό νά βοηθήσουν τή σκλα- Δάσκαλοι τοῦ Γένους βωμένη Πατρίδα. Ἐνδεικτικά ἀναφέρουμε ἀπό τήν Κρήτη τόν Μελέτιο Πηγᾶ. Ἔχοντας Στόν 18ο αἰώνα ἔχουμε μιά σημαντική κάνει στό ἐξωτερικό θαυμάσιες σπουδές, ἀναμόρφωση τῆς Παιδείας. Τυπώνονται γυρίζει στήν πατρίδα μέ τήν ἀπόφαση νά ἐπιστημονικά βιβλία. Λειτουργοῦν Σχολές γίνη κληρικός καί ὡς στρατιώτης Χριστοῦ μέ ὀργανωμένο πρόγραμμα καί ἀξιόλογους νά ἀγωνισθῆ γιά τήν πίστη καί τήν πατρίδα. δασκάλους. Ἔτσι μέ πολλή ἱκανοποίηση ὁ Μέρα-νύχτα, ἐν μέσῳ φοβερῶν δυσκολιῶν, μοναχός καί λόγιος Καισάριος Δαπόντες, ἐργάζεται γιά τήν ἀνύψωση τῆς Παιδείας γράφει: «Καθώς οἱ θησαυροί καί οἱ πολύτιμοι καί τῆς Ἐκκλησίας. λίθοι βρίσκονται στούς κόλπους τῆς γῆς καί τά μαργαριτάρια στό βάθος τῆς θάλασσας καί οἱ Παρ’ ὅλες τίς τεράστιες εὐθύνες του ἐρευνῶντες τά βρίσκουν καί εὐφραίνονται, ἔτσι –ἔγινε καί Πατριάρχης Ἀλεξάνδρειας– ὁ καί αὐτοί πού μελετοῦν τά βιβλία, βρίσκουν σ’ ἴδιος διδάσκει στά παιδιά καί γράφει γι’ αὐτά θησαυρούς καί πολύτιμους λίθους καί αὐτά βιβλία. Ὅλη του τήν ψυχή τή δίνει στή πνευματικά μαργαριτάρια»7. νέα γενιά. Εἶναι ἕνας φωτισμένος Ἱεράρχης καί δάσκαλος τοῦ Γένους. Εἶναι σέ ὅλους Ἀνάμεσα σ’ ἄλλους πολλούς, δυό πρω- γνωστό, πώς ἦταν ὁ Πατριάρχης πού ἔφερε τεργάτες τῆς πνευματικῆς ἀναγέννησης τοῦ τό 1627 ἀπό τήν Δύση τυπογραφεῖο, πού Γένους, στόν 18ο αἰώνα εἶναι ὁ Εὐγένιος ἦταν τό πρῶτο τυπογραφεῖο στήν Ἀνατολή Βούλγαρης καί ὁ Νικηφόρος Θεοτόκης. γιά νά ἐκτυπώσει βιβλία, ὄχι μόνο γιά τίς Ἐκκλησιαστικές ἀνάγκες. Εἶναι καταπλη- Κι οἱ δυό ὑπῆρξαν τῷ πνεύματι ζέοντες κτική ἡ θέση του. κληρικοί, μέ ζωντανή τήν πίστη καί τήν ἀγάπη τους στό Χριστό. Ἀλλά παράλληλα Συνεχιστής στό ἔργο του ὁ Κύριλλος καί μεγάλοι δάσκαλοι τοῦ Γένους. Λούκαρις. 36 ὁλόκληρα χρόνια ἀγωνίζεται γιά τήν πνευματική καλλιέργεια τοῦ λαοῦ. Ὁ Εὐγ. Βούλγαρης ἔχει χαρακτηρισθεῖ ὡς μεγαλοφυία. Δίδασκε Φιλοσοφία, Μετα- «Εἶμαι ἐχθρός τῆς ἀμάθειας. Μεγάλη εἶναι φυσική, Ἀστρονομία, Θεολογία στίς Σχολές ἡ ἀπογοήτευοη, ὅταν βλέπω ἐπισκόπους καί στά Γιάννενα, στήν Ἀθωνιάδα, στήν Κων- ἱερεῖς βυθισμένους στό σκοτάδι τῆς ἀγραμμα- σταντινούπολη. Εἶναι ὁ πρῶτος εἰσηγητής τοσύνης»6, ἔγραφε μέ παράπονο. τῶν Φυσικῶν Ἐπιστημῶν καί τῆς νεώτερης Φιλοσοφίας στήν Ἑλλάδα. Μά τέτοιοι δυναμικοί ἡγέτες δέν ἄρεσαν στούς Τούρκους. Ἔτσι, μέ κάποιο πρόσχημα Ὁ Νικηφ. Θεοτόκης, ἱερομόναχος τόν συλλαμβάνουν γιά νά τόν ὁδηγήσουν καί μετά ἀρχιεπίσκοπος Σλαβωνίου καί τελικά στήν ἀγχόνη. Χερσῶνος, φίλος καί συμπατριώτης τοῦ Εὐγένιου Βούλγαρη, ἐπιστρέφει ἀπό τίς Εἶναι ὁ πρῶτος ἐθνάρχης πού πεθαί- σπουδές του στό ἐξωτερικό «σάν ἕνα πλοῖο νει μέ μαρτυρικό θάνατο, τό 1638. Γιά ν’ φορτωμένο μέ πολύτιμες πέτρες καί κοσμήμα- ἀκολουθήση, μετά ἀπό 11 χρόνια, ὁ Πα- τα καί σάν ἀετός πού πετάει στίς ὑψηλότερες τριάρχης Παρθένιος πού τόν πνίγουν στήν σφαῖρες τῶν φιλοσοφικῶν ἐπιστημῶν». 6. Βλ.. ἐπίσης «εἶμαι ἐχθρός τῆς ἀμάθειας. Μεγάλη απο- Διδάσκει Φιλοσοφία, Μαθηματικά, Φυ- γοήτευση μοῦ προκαλεῖ τό γεγονός ὅτι οἱ Ἱερεῖς μας εἶναι βυθισμένοι στήν ἀμάθεια», ἐπιστ. Κυρίλλου πρός 7. Πρβλ. Σάθα Κ., Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη, τ. Γ΄, ἐν Uyttebogaert (1610) στοῦ: Χατζηαντωνίου Γ., Η θρη- Βενετίᾳ, Τύποις τοῦ Χρόνου, 1872, σ. μ3. σκευτική μεταρρύθμιση τοῦ 16ου αἰώνα, s.l., Λόγος, 1995. 69

1821-2021 200 Χρόνια ἀπό τήν Ἐπανάσταση σική. Ὁ βαθύς του πόθος εἶναι νά ἐργαστεῖ Ἄν τό Γένος μας ἄντεξε 400 ὁλόκληρα γιά τήν Ἐκκλησία καί τήν Παιδεία. Ἔλεγε χα- χρόνια κάτω ἀπό τόν τουρκικό ζυγό, χωρίς ρακτηριστικά: «Ἡ ἀρετή, ὅταν τιμᾶται, αὐξάνει, ψυχικά νά ἀλλοιωθῆ, εἶναι ἀναμφισβήτητο πολλαπλασιάζεται καί εἰς πολλούς μεταδίδεται». γεγονός ὅτι σέ ἕνα μεγάλο μέρος αὐτό τό χρωστάει στήν Ἐκκλησία πού τοῦ ἀναζωπύ- Ἔγραψε σπουδαῖα ἐπιστημονικά βιβλία, ρωνε τήν πίστη καί τοῦ ἄνοιγε συγχρόνως ἀλλά καί ἐκκλησιαστικά, τά περίφημα «Κυ- καί τούς εὐρεῖς ὁρίζοντες τῆς Παιδείας. ριακοδρόμιά» του πού ἔθρεψαν γενιές καί Πληρώνοντας πολλές φορές καί μέ τήν ἴδια γενιές, στηρίζοντας τίς ψυχές στή μοναδική τή ζωή τους αὐτή τήν προσφορά. ἀλήθεια τοῦ Εὐαγγελίου. Ἔτσι, ὅταν σήμανε ἡ μεγάλη μέρα τοῦ Πολλοί, πάμπολλοι οἱ κληρικοί λόγιοι, τελικοῦ ξεσηκωμοῦ τό 1821, ὅλο τό Ἔθνος δάσκαλοι τοῦ Γένους, ὁ Χρύσανθος Νο- βρέθηκε ἕτοιμο καί ὁμόψυχα ἀγωνίστηκε ταρᾶς, ὁ Βενιαμίν Λέσβιος, Ἄνθιμος Γαζῆς... «γιά τοῦ Χριστοῦ τήν πίστη τήν ἁγία καί τῆς Πατρίδος τήν ἔλευθερία». Ὀνομαστές καί οἱ Σχολές στά Ἀμπελάκια, Γιάννενα, Μεσολόγγι, Κοζάνη, Δημητσάνα, Νά, τί γράφει στά «Ἐνθυμήματά» του ὁ Πάτμο, Κρήτη, Χίο..., ὅπου κατά τό πλεῖστον Κασομούλης πού ἔζησε ἀπό κοντά τόν ξεση- διδάσκουν ὡς καθηγηταί, κληρικοί, μεγά- κωμό τοῦ 1821: «ὁ χαρακτήρ καί τά ἔθιμα τοῦ λοι δάσκαλοι τοῦ Γένους, ὅπως αὐτοί πού Ἑλληνικοῦ λαοῦ μετά τήν πτῶσιν τοῦ Βασιλείου προαναφέραμε... μας ἐδιατηρήθησαν ὑπό τήν ἐπαγρύπνησιν τοῦ κλήρου μας καί τῶν διαφόρων πεπαιδευμένων Χαρακτηριστικά ὁ Κων. Σάθας, πού κατ’ τοῦ Ἔθνους μας καί διά τῆς κοινῆς εὐλαβείας ἐξοχήν ἀσχολήθηκε μέ τήν περίοδο τῶν πρός τήν ἁγίαν ἡμῶν θρησκείαν»9. Καί ὅπως τελευταίων αἰώνων τῆς ἑλληνικῆς ἱστορίας ἀλλοῦ τό διατυπώνει: «Τό θρησκευτικό ἀναφέρει: «Ἐκ τῶν ὑπέρ τῶν 1.500 ἀνδρῶν πνεῦμα ριζωμένο στούς Ἕλληνες χρωμάτισε οἵτινες ἤκμασαν εἰς τά Γράμματα ἀπό τῆς Ἁλώ- τόν πόλεμο τῆς Ἀνεξαρτησίας. Κοινός ὁ σκοπός. σεως τῆς Κωνσταντινουπόλεως μέχρι τῶν με- Γι’ αὐτό καί ἀνώτεροι καί κατώτεροι κληρικοί, ταπελευθερωτικῶν χρόνων περισσότεροι τῶν ΟΛΟΙ ΜΑΖΙ ΣΤΟΝ ΑΓΩΝΑ»! δύο τρίτων (2/3) ἦταν κληρικοί»8. Νά γιατί σύγχρονοι ἱστορικοί μελετητές *** συμπεραίνουν: «Κάθε θρίαμβος τοῦ ἑλληνικοῦ Ἔθνους εἶναι καί θρίαμβος τῆς ὀρθῆς πίστεως καί τῆς Ἐκκλησίας. Γιατί, πραγματικά, ἡ Ἐκκλησία ἔγινε ἡ σανίδα τῆς σωτηρίας καί ἡ ἄγκυρα τῆς ἀσφάλειας τοῦ Γένους τῶν Ἑλλήνων»10. 8. Βλ. σχετ., Παρασκευαΐδη Χριστοδούλου, (†) πρ. Ἀρχ. 9. Κασομάλης Νικ., Ἀπομνημονεύματα τῆς Ἐπαναστά- Ἀθηνῶν, Μελέτιος Πηγᾶς, www.myriobiblos.gr/ σεως τῶν Ἑλλήνων 1821-1823 (Στυρατιωτικά Ἐνθυ- texts. μήματα), ἐκδ. Κοσμαδάκη, Ἀθήνα, χ.χ., τ. Α΄, σελ. 1. 10. Πρωτ/ρου Βάκαρου Δημητρίου, Ἤπειρος, Περιοδι- κή ἔκδοση, ἐν: Ἠπειρωτική Ἑστία, Θεσσαλονίκη, ἐτ. Η΄, τ. 1/1985. 70