pdf24_merged

ΔΙΜΗΝΙΑΙΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΣΥΝΟΔΟΥ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ Ἔτος 72oν - Τεῦχος 3ον «Ἐγὼ τὸ Πάσχα τῆς σωτηρίας...» Μάιος - Ἰούνιος 2023

1923 - 2023 100 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΔΡΥΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΕΚΔΙΔΕΤΑΙ ΠΡΟΝΟΙᾼ τοῦ Μακ. Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος κ. ΙΕΡΩΝΥΜΟΥ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ: Κλάδος Ἐκδόσεων τῆς Ἐπικοινωνιακῆς καί Μορφωτικῆς Ὑπηρεσίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος ΕΚΔΟΤΗΣ - ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΚΛΑΔΟΥ: Ἐπίσκοπος Ὠρεῶν κ. Φιλόθεος ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞΗΣ: Ἀλέξανδρος Ἰ. Κατσιάρας ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ 2020-2021 ΜΕ ΔΙΕΤΗ ΘΗΤΕΙΑ (ἀλφαβητικά): πρωτ. Ἀκίνδυνος Δαρδανός (Ἱ.Μ. Ὕδρας, Σπετσῶν καί Αἰγίνης), π. Κωνσταντῖνος Καλλιανός (Ἱ.Μ. Χαλκίδος), πρωτ. Ἰγνάτιος Καλογεράκης (Ἱ.Μ. Γουμενίσσης, Ἀξιουπόλεως καί Πολυκάστρου), π. Ἠλίας-Συμεών Λαουλάκος (Ἱ.Μ. Κηφισίας, Ἀμαρουσίου καί Ὠρωποῦ), πρωτ. Νικόλαος Μεντζελίδης (Ἱ.Μ. Καλαβρύτων καί Αἰγιαλείας), Ἀθανάσιος Β. Γλάρος, (Ἀναπλ. Καθ. ΕΚΠΑ) – ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΥΛΗΣ: Ζαμπία Ἀγριμάκη – ΕΙΚΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: Ἀλέξανδρος Κατσιάρας – ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ ΚΕΙΜΕΝΩΝ: Ζαμπία Ἀγριμάκη, Ἐμμανουήλ Πλοῦσος – ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΣΗ: Ζαμπία Ἀγριμάκη – ΕΚΤΥΠΩΣΗ - ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ: Ἀποστολική Διακονία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος – Ὑπεύθυνος Τυπογραφείου: Β. Μπίτσης, Πρωτομαγιᾶς 3 - 145 68 Κρυονέρι Ἀττικῆς, Τηλ.: 210- 8160.127 – Fax: 210-8160.128. Τιμή τεύχους 1 € (γιά ὅσους δέν τό δικαιοῦνται δωρεάν). ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ: Ἀθηνᾶς 30, 105 51 ΑΘΗΝΑ | Τηλ.: 211 18.25.298, Fax: 211 18.25.317 e-mail: [email protected] Προμετωπίδα ἐξωφύλλου: Στίχος ἀπό τήν Ὁμιλία περὶ Πάσχα τοῦ Μελίτωνος Σάρδεων (2ος αἰ. μ.Χ.) Méliton de Sardes, Sur la Pâque, ἔκδ. Othmar Perler, Paris: Cerf 1966, στχ 790 Φωτογραφία ἐξωφύλλου: Ἑλένη Βούλγαρη-Γκάτ, Παπαροῦνες (20ός αἰ.) Δημοτική Πινακοθήκη Λάρισας (Συλλογή Γ. Κατσίγρα) Τό τεῦχος εἰκονογραφεῖται μέ ζωγραφικούς πίνακες μέ ἀνοιξιάτικα θέματα Τό περιοδικό Ἐφημέριος δέν εὐθύνεται γιά τό γλωσσικό ἰδίωμα τῶν ἀρθρογράφων του. Δέν ἐπιτρέπεται ἡ ἀναδημοσίευση, ἡ ἀναπαραγωγή –ὁλική ἤ μερική– τοῦ περιεχομένου τοῦ περιοδικοῦ Ἐφημέριος καθ’ οἱονδήποτε τρόπο. Ἐπιτρέπεται μόνον ἡ παράθεση ἀποσπασμάτων ἀποκλειστικῶς γιά ἐπιστημονικούς καί ἐκπαιδευτικούς σκοπούς, μέ ἀναφορά τῆς πηγῆς προελεύσεως.

ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΙΕΡΕΙΣ Ἔτος 72ον Μάιος - Ἰούνιος 2023 Τεῦχος 3ον Περιεχόμενα ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΚΑΤΣΙΑΡΑ Εἰσοδικόν .............................................................................................................. 3 ΕΚ ΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞΕΩΣ 100 χρόνια ἀπό τήν ἵδρυση τοῦ περιοδικοῦ Θεολογία..................................................... 6 ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗΣ ΡΙΖΟΥ Λογική (Ι)..........................................................................................................................7 πρωτ. ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ ΠΑΧΥΓΙΑΝΝΑΚΗ - ΕΜΜ. ΑΘ. ΛΟΥΚΑΚΗ Ὁ ἐσχατολογικός χαρακτήρας τῆς Θ. Λειτουργίας καί ἡ σύγχρονη ἐνοριακή πράξη........8 π. ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΜΠΑΘΡΕΛΛΟΥ Τό ψεῦδος τῆς πολιτικῆς................................................................................................. 11 ΜΙΛΤΙΑΔΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Ἡ ἀληθινή λατρεία τοῦ Θεοῦ...........................................................................................13 Πρωτ. ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΥ Ἀνθρωπολογικές ἀνιχνεύσεις. Ἅγιος Συμεών ὁ Νέος Θεολόγος......................................16 ΔΗΜΗΤΡΗ ΜΑΥΡΟΠΟΥΛΟΥ Περί Ἀγγέλων, Γ´.............................................................................................................18 ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ Ι. ΣΚΑΛΤΣΗ Τό «Τριήμερο» τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς.................................................................21 Πρωτ. ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΔΟΡΜΠΑΡΑΚΗ Κυριακή τοῦ Τυφλοῦ.......................................................................................................24 Πρωτ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΘΕΡΜΟΥ Β´ Κυριακή Ματθαίου.....................................................................................................26 ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Ν. ΜΟΣΧΟΥ Κύριλλος Λούκαρις: Ὁ πρωτομάρτυρας τῆς συνάντησης μέ τή νεωτερικότητα..............................................................................28 Σεβ. Μητρ. Περιστερίου κ. ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ Εἰσαγωγή στό Κανονικό Δίκαιο καί τήν Κανονική Οἰκονομία (ΚΖ´)..............................30 Ἀρχιμ. ΑΜΦΙΛΟΧΙΟΥ ΜΗΛΤΟΥ Ἰχνηλατώντας τήν συνοδικότητα (ΙV) .............................................................................32 ΣΤΑΥΡΟΥ ΓΟΥΛΟΥΛΗ «…ὃν ἡγάπα» καί «...ἀγαπᾶς με;»: Τό συνάλληλον Θεολόγου Ἰωάννη καί Ποιμένα Πέτρου .................................................35 Ἀρχιμ. ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ ΤΣΟΡΜΠΑΤΖΟΓΛΟΥ Κύριλλος καί Μεθόδιος καί ὁ Βυζαντινός κόσμος τῆς Κεντροανατολικῆς Εὐρώπης, Εἰσαγωγικά Ι ............................................................. 37 π. ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΒΛΑΧΟΠΟΥΛΟΥ Νοησιαρχία καί Χριστιανικός μυστικισμός ....................................................................40 Ἀρχιμ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΣΤ. ΦΟΥΝΤΟΥΚΙΔΗ Ἡ Ἀθωνιάς Ἀκαδημία ἀπό τίς ἀπαρχές ὥς σήμερα........................................................42 Πρωτ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Α. ΓΕΩΡΓΟΠΟΥΛΟΥ Ὁ ἀρχικός Ἀντβεντισμός καί οἱ ψευδοπροφητεῖες του....................................................45 Βιβλιοπαρουσίαση............................................................................................................. 47 Ἐφημεριακά......................................................................................................................48 Τεῦχος 3ον Μάιος - Ἰούνιος 2023 1

Μελίτων Σάρδεων* Περὶ Πάσχα (ἀπόσπασμα) Ἐγὼ γάρ εἰμι ὑμῶν ἡ ἄφεσις, Γιατί ἐγώ εἶμαι ἡ ἄφεσή σας, ἐγὼ τὸ πάσχα τῆς σωτηρίας, ἐγώ τό πάσχα τῆς σωτηρίας, ἐγὼ ὁ ἀμνὸς ὁ ὑπὲρ ὑμῶν σφαγείς, ἐγώ ὁ ἀμνός πού σφάχτηκε γιά ἐγὼ τὸ λύτρον ὑμῶν, χάρη σας, ἐγώ τό λύτρο γιά τήν ἀπελευθέρωσή ἐγὼ ἡ ζωὴ ὑμῶν, ἐγὼ ἡ ἀνάστασις ὑμῶν, σας, ἐγὼ τὸ φῶς ὑμῶν, ἐγώ ἡ ζωή σας, ἐγὼ ἡ σωτηρία ὑμῶν, ἐγώ ἡ ἀνάστασή σας, ἐγὼ ὁ βασιλεὺς ὑμῶν. ἐγώ τό φῶς σας, Ἐγὼ ὑμᾶς ἀνάγω εἰς τὰ ὑψηλὰ ἐγώ ἡ σωτηρία σας, ἐγώ ὁ βασιλιάς σας. τῶν οὐρανῶν. Ἐγώ θά σᾶς ἀνεβάσω στά ὑψηλά Ἐγὼ ὑμῖν δείξω τὸν ἀπ᾽ αἰώνων τῶν οὐρανῶν. πατέρα. Ἐγώ θά σᾶς δείξω τόν προαιώνιο Ἐγὼ ὑμᾶς ἀναστήσω διὰ τῆς ἐμῆς πατέρα. δεξιᾶς. Ἐγώ θά σᾶς ἀναστήσω διά τῆς δεξιᾶς μου. * Méliton de Sardes, Sur la Pâque, Εἰσαγωγή, κριτικὴ ἔκδοση, μετάφραση καὶ σημειώσεις: Othmar Perler, Paris: Cerf 1966, στχ 789-800. 2 Μάιος - Ἰούνιος 2023 Τεῦχος 3ον

Εἰσοδικόν Ἡ ἀπώλεια τοῦ Εὐαγγελικοῦ τρόπου Σεβαστοί πατέρες, Χριστὸς Ἀνέστη! Τό θέμα τοῦ ἐπανευαγγελισμοῦ τίθεται ὁλοένα καί πιό συχνά στίς νεωτερικές καί μετανεωτερικές ἐκκοσμικευμένες κοινωνίες, δηλαδή ἀπό τόν 19ο αἰ. καί ἐντεῦθεν. Ἡ ἰδέα ξεκίνησε ἀπό τή Β´ Βατικανή Σύνοδο (1962-1965), ὡς ἀντίβαρο στήν πίεση τοῦ προτεσταντισμοῦ καί στήν καλπάζουσα ἐκκοσμίκευση τῶν εὐρωπαϊκῶν κοινωνιῶν μετά τόν Β´ Παγκόσμιο Πόλεμο, κυρίως ἐξαιτίας τῆς γοητείας πού ἀσκοῦσε ὁ ἀμε- ρικανικός τρόπος ζωῆς, τό «ἀμερικανικό ὄνειρο». Σημειωτέον, ὅτι μέ τόν ἐπανευ- αγγελισμό συνδέθηκε καί ἡ συστηματικότερη «ἐκπαίδευση» ἱεραποστόλων γιά τόν λεγόμενο «Τρίτο» κόσμο. Μέ τόν ὅρο «ἐπανευαγγελισμός», ἀναφερόμαστε στήν ἀναγνώριση ἐκ μέρους μιᾶς κοινότητας ὅτι ὑπάρχει ἀνάγκη νά κηρυχθεῖ ἐκ νέου ὁ εὐαγγελικός λόγος σέ λιγότε- ρα ἤ περισσότερα μέλη της, ἐξαιτίας τῆς ἀπώλειας τοῦ εὐαγγελικοῦ τρόπου πίστης, ζωῆς καί ἤθους. Τό χαρακτηριστικό αὐτῆς τῆς κατάστασης, ὅσον ἀφορᾶ ἐμᾶς, εἶναι ὅτι, ἀπό τή μιά μεριά, κάποιοι χριστιανοί συνεχίζουν νά αὐτοπροσδιορίζονται ὡς Ὀρθόδοξοι, ἀλλά ἀπό τήν ἄλλη ἔχουν υἱοθετήσει καί ἐνσωματώσει στήν καθημερινό- τητά τους, νοοτροπίες καί ἀντιλήψεις εἴτε ἀπό τόν προτεσταντικό καί ρωμαιοκαθο- λικό χῶρο ἤ καί ἀπό ἄλλες θρησκεῖες ἤ κοσμικά σχήματα. Γιά τόν λόγο αὐτό καί ὁ ἐπανευαγγελισμός παραπέμπει κατευθείαν στήν ἐπανακατήχησή τους, προκειμένου νά βροῦν τόν χαμένο ὀρθό προσανατολισμό τους, τήν αὐθεντική πίστη, γιά νά μήν τίθεται ἐν ἀμφιβόλῳ ἡ σωτηρία τους. Ὡστόσο, γιά νά λειτουργήσει ὁ ἐπανευαγγελισμός ἀπαιτοῦνται ὁρισμένα βασικά πράγματα, ὅπως π.χ. ὁ ἐντοπισμός ὅλων αὐτῶν τῶν εἰσροῶν καί ἐπιρροῶν, οἱ ὁποῖες παρεισάγουν ἕνα ἀλλότριο ἦθος, πού δέν γίνεται ἀντιληπτό ὅταν κανείς δέν τίς ἀντιμετωπίζει σέ ἀναφορά μέ τά συστήματα ἀπό τά ὁποῖα προέρχονται. Ἑπομένως, εἶναι ἀναγκαία ἡ εἰς βάθος γνώση αὐτῶν τῶν συστημάτων, καθώς καί τοῦ πλαισίου τους ‒ ἱστορικοῦ, κοινωνικοῦ, φιλοσοφικοῦ κ.ἄ. Πρέπει, ἐν τέλει, νά γνωρίζει κανείς τήν κοσμική ἱστορία, πού ἐξελίσσεται καί προχωρεῖ, θέτοντας κάθε φορά νέες προ- κλήσεις στήν ἱερά ἱστορία. Ταυτόχρονα, πρέπει νά γνωρίζει καλά τήν ἱερά ἱστορία, τή σημασία καί τό νόημα τῆς Θείας Οἰκονομίας, δηλαδή ποῦ καί πῶς κατευθύνει ὁ Θεός τή δημιουργία του ‒ μέ ἄλλα λόγια, ἀπαιτεῖται ἡ γνώση τῆς Ὀρθόδοξης θεολογίας. Διότι ἐκεῖνος πού Τεῦχος 3ον Μάιος - Ἰούνιος 2023 3

θά ἀναλάβει τό ἔργο τοῦ ἐπανευαγγελισμοῦ, εἶναι ἀπαραίτητο νά μή χρειάζεται ὁ ἴδιος ἐπανευαγγελισμό. Ἄν δέν διευκρινιστοῦν αὐτά, νομίζω ὅτι θά πελαγοδρομοῦμε ἀνερμάτιστα. Πάντως μιά βασική θεολογική παράμετρος μεταξύ τῶν πολλῶν, τήν ὁποία ὀφεί- λουμε νά θυμόμαστε, εἶναι ὅτι φαινόμενα ἀποπροσανατολισμοῦ ἀπό τήν ὀρθή πίστη μετά τό προπατορικό ὑπῆρχαν, ὑπάρχουν καί θά ὑπάρχουν μέχρι τή Δευτέρα Παρου- σία. Τό ἴδιο τό προπατορικό ἁμάρτημα εἶναι ἕνα φαινόμενο ἀποπροσανατολισμοῦ ἀπό τήν κλήση τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ, πού ὑφάνθηκε πάνω στήν ἀλλοίωση καί δια- στρέβλωση τῆς εἰκόνας τοῦ Θεοῦ, ὅπως προκύπτει στόν διάλογο μεταξύ ὄφεως καί ἀνθρώπου. Σέ αὐτόν τόν διάλογο δέν ὑπῆρξε ρητά διατυπωμένη ἄρνηση τῆς ὕπαρξης τοῦ Θεοῦ. Θά λέγαμε ὅτι ἐνῶ οἱ πρωτόπλαστοι πιστεύουν στόν Θεό, στήν πράξη ἐνεργοῦν ἀντίθετα ἀπό τό θέλημά Του. Ἄς πάρουμε τά πράγματα ἀπό τήν ἀρχή. Ὡς χριστιανοί καί δή ὡς ὀρθόδοξοι πιστεύουμε ὅτι ὁ Τριαδικός Θεός δημιούργησε τήν κτίση καί τόν ἄνθρωπο, ἐπειδή εἶχε προαποφασίσει, γιά ἀνερμήνευτους γιά μᾶς λόγους, τό δεύτερο πρόσωπο τῆς Ἁγίας Τριάδος νά γίνει καί ἄνθρωπος («ζῶον θεούμενον», Γρηγορίου Θεολόγου, Εἰς τὸ Ἅγιον Πάσχα, PG 36:632B· πβ. Μαξίμου Ὁμολογητοῦ, Πρὸς Θαλάσσιον: «ὁ τῆς ἀρχῆς τῶν ὄντων προεπινοούμενος θεῖος σκοπός, ὅν ὁρίζοντες εἶναί φαμεν, προεπινο- ούμενον τέλος, οὗ ἕνεκα μέν πάντα», PG 90:621Α). Ἔτσι μπορεῖ νά κατανοηθεῖ ὅτι τό πρότυπο τοῦ ἀνθρώπου ἦταν ὁ Πρωτότοκος πάσης κτίσεως, ἄν καί ἀκόμα δέν εἶχε ἐνανθρωπήσει. Μέ βάση αὐτό δημιουργεῖται ὁ ἄνθρωπος κατ' εἰκόνα καί καθ' ὁμοί- ωσιν τοῦ μέλλοντος νά ἐνανθρωπήσει Υἱοῦ καί Λόγου τοῦ Θεοῦ. Ἕνα ἀπό τά κύρια καί ἀναφαίρετα χαρακτηριστικά τῆς ἀνθρώπινης ὕπαρξης, κατά τούς Πατέρες, εἶναι ἡ ἐλευθερία. Ὁ ἄνθρωπος ἦταν ἐλεύθερος νά συνεργαστεῖ ἤ μή γιά τήν ἐνανθρώπηση τοῦ Υἱοῦ καί τήν ἐξ αὐτῆς θέωσή του. Αὐτή εἶναι ἀφετηρία τῆς ἱερᾶς ἱστορίας. Σέ αὐτήν τήν πρόσκληση ὁ ἄνθρωπος, ἕνεκα τῆς ἐλευθερίας του, ἀπάντησε ἀρνη- τικά στόν Θεό. Τοῦτο εἶχε ὡς ἀποτέλεσμα ἡ Δημιουργία, ἀπό κατάσταση ἀναμονῆς ἔναντι τῆς προσκλήσεως τοῦ Θεοῦ πρός τήν ὁλοκλήρωσή της, νά περάσει σέ μιά κατάσταση ἐμπειρίας τῶν συνεπειῶν ἐκ τῆς ἀρνήσεως τῆς συνεργασίας καί τῆς μή ὁλοκληρώσεώς της. Οἱ συνέπειες αὐτῆς τῆς ἀρνήσεως περιγράφονται στή Γένεση καί σηματοδοτοῦν τήν ἔναρξη τῆς κοσμικῆς ἱστορίας. Μιᾶς ἱστορίας, ὅπου ὁ ἄνθρωπος διεκδικεῖ τόν πρωταγωνιστικό ρόλο. Τό κύριο χαρακτηριστικό τῆς κοσμικῆς ἱστορίας εἶναι ἡ στροφή τοῦ ἀνθρώπου στίς ἴδιες δυνάμεις, στόν ἑαυτό του. Αὐτή ἡ στροφή ἀπό τούς ἁγίους Πατέρες ὀνομάστη- κε φιλαυτία. Τό περιεχόμενο τῆς φιλαυτίας εἶναι ἡ ἄρνηση τῆς συνεργασίας μέ τόν Θεό ἀρχικά ἐμπράκτως, ὄχι κατ᾽ ἀνάγκην ἡ ἄρνηση τοῦ Θεοῦ, ὅπως προείπαμε. Τά παράγωγα τῆς φιλαυτίας εἶναι, ἡ συγκρουσιακή στάση τοῦ ἀνθρώπου πρός τόν Θεό νά μεταφερθεῖ καί ἀπέναντι στόν συνάνθρωπο καί τήν κτίση. Αὐτή ἡ πάλη πρός τόν Θεό καί ἀναμεταξύ τῶν ἀνθρώπων καί τῆς κτίσεως, πού ξεκίνησε τότε, μέ τά συ- 4 Μάιος - Ἰούνιος 2023 Τεῦχος 3ον

μπτώματά της, θά συνεχιστεῖ μέχρι τήν ἔλευση τῆς Δευτέρας Παρουσίας καί μάλιστα λίγο πρίν ἀπό τήν ἐμφάνισή της θά κορυφωθεῖ στό ἔπακρον, κατά τήν Ἁγία Γραφή («ἐξέλιπεν ἡ πίστις ἐκ τοῦ στόματος αὐτῶν», Ἱερ 7:28). Ἡ πάλη αὐτή ἐκδηλώθηκε ἰδιαιτέρως καί στήν ἐνανθρώπηση τοῦ Λόγου καί κατό- πιν στήν ἐπίγεια Παρουσία του. Ὅπως γνωρίζετε, τό θεῖο σχέδιο ἐκτράπηκε ἐξαιτίας τῆς ἀνθρώπινης ἀπόφασης, ἀλλά δέν ἀνακόπηκε. Ὁ Τριαδικός Θεός ἐπιμένει στήν ἀναζήτηση τρόπου νά ἐνανθρωπήσει. Καί μέσα ἀπό συνεχεῖς προσκλήσεις βρίσκει γόνιμο ἔδαφος, μέσα ἀπό τό ὁποῖο ἀπεργάζεται τήν ἐνανθρώπησή του. Μέ πρῶτο σέ αὐτήν τή χορεία τόν Ἀβραάμ, θά σχηματιστεῖ μιά μαγιά, κάτι ποσοτικά μικρό, κάτι ἐλάχιστο, πού στά μάτια τῶν πολλῶν θά ἔμοιαζε ὡς ὑπόλειμμα, ὡς ἀπομεινάρι, ὡς κατάλοιπο, γι' αὐτό καί θά ὀνομαστεῖ ἱερό λεῖμμα. Χάρις σ᾽ αὐτό θά λάβει ὁ Κύριος σάρκα, καθότι θά συνεργαστεῖ γιά τήν ἐνανθρώπηση τοῦ Υἱοῦ καί τή θεοποίηση τοῦ ἀνθρώπου. Ἡ πορεία αὐτοῦ τοῦ λείμματος εἶναι ἐνδιαφέρουσα, καθότι αὐτό θά βρεθεῖ νά διώκεται ἀπό τήν ἑκάστοτε κοσμική συστημική κατάσταση. Πορεύεται πάντοτε ἐν μέσῳ διωγμῶν εἴτε ἔμμεσων εἴτε ἄμεσων, ἐντός ἤ ἐκτός τῶν τειχῶν. Ὁ κόσμος αὐτό τό λεῖμμα τό μισεῖ («Εἰ ὁ κόσμος ὑμᾶς μισεῖ, γινώσκετε ὅτι ἐμὲ πρῶτον ὑμῶν μεμί- σηκεν», Ἰω 15:18). Αὐτό τό ὑπόλειμμα, γιά ὅσους δέν κατανοοῦν τήν ἀξία του, ἀντι- μετωπίζεται σάν ἀπόρριμα! Ἡ ἐνανθρώπηση συντελέστηκε χάρις στή συνεργασία αὐτοῦ τοῦ λείμματος, πού κορυφοῦται στό «Ναί»τῆς Θεοτόκου, ἀλλά ὁ Ἐνανθρωπήσας θά ὑποστεῖ τή δίωξη μέχρι σταυρικοῦ θανάτου («εἰ ἐμὲ ἐδίωξαν, καὶ ὑμᾶς διώξουσιν», Ἰω 15:20). Τή θέση τοῦ βιβλικοῦ λείμματος μέ τήν Ἀνάσταση καί τήν Πεντηκοστή λαμβάνει ἡ κοινότητα ἐκείνη πού ὀνομάστηκε Ἐκκλησία. Ἀλλά ἡ πορεία καί αὐτῆς τῆς κοινότη- τας θά εἶναι πορεία σέ ἕνα αἴσιο τέλος διά τῆς διώξεως. Θέση πού ἐπιβεβαιώνεται ἀπό τούς διωγμούς τῶν πρώτων αἰώνων, ἀλλά καί ἀπό τίς αἱρέσεις πού μεσολάβη- σαν καί μεσολαβοῦν, ἐντός τῶν τειχῶν. Ἑπομένως τό μεσοδιάστημα ἀπό τήν Πεντηκοστή μέχρι τή Δευτέρα Παρουσία τό χαρακτηρίζει ἡ πάλη πού προαναφέραμε. Ἡ κοσμική ἱστορία, τό κοσμικό πνεῦμα ἀντιμάχεται τήν Ἐκκλησία ‒τό ἱερό λεῖμμα‒ ἄλλοτε μέ ἀπευθείας διωγμούς αἵματος, ἄλλοτε μέ ψευδοπροφητεῖες καί ἀλλοίωση τῆς ὀρθῆς πίστης στίς συνειδήσεις τῶν πιστῶν. Ἀλλά αὐτό τό ἱερό λεῖμμα πάντα θά διασώζεται. (συνεχίζεται) Ἀλέξανδρος Κατσιάρας Τεῦχος 3ον Μάιος - Ἰούνιος 2023 5

1923-2023 100 χρόνια ἀπό τήν ἵδρυση τοῦ περιοδικοῦ Θεολογία Στό προηγούμενο τεῦχος τοῦ Ἐφημερίου, ἔγινε μιά πρώτη ἀναφορά στό Διεθνές Ἐπιστημονικό Συνέδριο μέ τίτλο «Ἡ Ὀρθόδοξη Θεολογία ἐν πορείᾳ στήν “ἄυλη πραγματικότητα” τῆς ὕστερης νεωτερικότητας», μέ ἀφορμή τή συμπλήρωση 100 χρόνων ἀπό τήν ἵδρυση καί συνεχῆ κυκλοφορία τοῦ ἐπιστημονικοῦ περιοδικοῦ Θεο- λογία. Μέ ἀπόφαση τῆς Ἱερᾶς Συνόδου, τό Συνέδριο θά διεξαχθεῖ στήν Ἀθήνα ἀπό τίς 11 ἕως τίς 15 Ὀκτωβρίου 2023, παρουσίᾳ τῶν μελῶν τῆς Ἱεραρχίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος. Ἡ ἐπίσημη ἔναρξή του θά γίνει στίς 11 Ὀκτωβρίου στόν Μητροπολιτικό Ἱερό Ναό Εὐ­αγγ­ελ­ι­σμοῦ τῆς Θε­οτ­όκ­ου Ἀ­θην­ῶν, ὅπου καί θά δοθεῖ ἡ ἐναρκτήρια κεντρική διάλεξη. Τίς ἑπόμενες ἡμέρες (12-14 Ὀκτωβρίου), οἱ συνεδρίες θά φιλο- ξενηθοῦν στούς χώρους τοῦ Μεγάρου Μουσικῆς Ἀθηνῶν. Τήν τελευταία ἡμ­ έρ­ α (15 Ὀ­κτωβ­ ρίου 2023) τό πρωί θά τε­λε­σθεῖ Συν­ ο­δική Θεία Λει­τουργ­ ία στόν Μητ­ ρο­πολ­ ι­ τικ­ ό Ἱ­ερ­ ό Ναό Εὐα­ γγ­ ελ­ ι­σμοῦ τῆς Θεο­ ­τόκ­ ου Ἀθ­ η­νῶν. Στό Συνέδριο θά μετέχουν προσκεκλημένοι ὁμιλητές ἀπό τήν Ἑλλάδα καί τό ἐξω- τερικό, καθώς καί ὅσοι ἐκδήλωσαν ἐνδιαφέρον στήν Ἀνοιχτή Πρόσκληση τῆς Ἐπιστη- μονικῆς Ἐπιτροπῆς, καί ἔλαβαν τήν ἔγκρισή της. Εἶναι ἀξιοσημείωτο ὅτι γιά πρώτη φορά ἡ Ἱερά Σύνοδος τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλ- λάδος λαμβάνει τήν πρωτοβουλία γιά τή διεξαγωγή διεθνοῦς θεολογικοῦ συνεδρίου τέτοιας ἐμβέλειας καί μέ τέτοια ρηξικέλευθη θεματική. Περισσότερες πληροφορίες οἱ ἐνδιαφερόμενοι μποροῦν νά ἀναζητήσουν στόν δι- κτυακό τόπο τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος (https://www.ecclesia.gr), ὅπου σύντομα θά ἀναρτηθοῦν λεπτομέρειες γιά τό πρόγραμμα καί τούς συμμετέχοντες. Μποροῦν, ἐπίσης, νά ἀπευθύνονται στήν ἠλεκτρονική διεύθυνση: [email protected] ἤ στό τηλ. 2111824316. Ἐκ τῆς Συντάξεως 6 Μάιος - Ἰούνιος 2023 Τεῦχος 3ον

ΛΕΞΙΚΟ ΒΑΣΙΚΩΝ ΟΡΩΝ Λογική (Ι) Αἰκατερίνης Ρίζου Δρος Φιλοσοφίας ἩΛογική εἶναι κλάδος τῆς Φιλοσοφίας καί ἀσχολεῖται μέ τή μελέτη τοῦ συλλογί- ζεσθαι. Θά μποροῦσε νά ὁριστεῖ ὡς μέθοδος γιά τήν κατασκευή συλλογισμῶν, ὄχι μόνο ὀρθῶν καί ἔγκυρων, ἀλλά καί ἐσφαλμένων, οἱ ὁποῖοι μποροῦν νά εἶναι πα- ραπλανητικοί καί νά χρησιμοποιηθοῦν γιά τήν ἐξαπάτηση τοῦ ἀκροατῆ. Αὐτή ἡ δια- πίστωση εἶναι ἀναγκαία, ἐπειδή ἡ ἐπικρατοῦσα ἀντίληψη εἶναι πώς ἡ Λογική ταυτί- ζεται μόνο μέ τό «ὀρθῶς συλλογίζεσθαι» καί ὅτι μᾶς ὁδηγεῖ στήν ἀλήθεια. Ὡστόσο, ἐφ᾽ ὅσον ἀποτελεῖ ἐργαλεῖο, μέθοδο, εἶναι δεδομένο πώς μπορεῖ νά χρησιμοποιηθεῖ καί πρός τίς δύο κατευθύνσεις (δηλαδή πρός τήν κατασκευή καί ὀρθῶν-ἔγκυρων καί ἐσφαλμένων ἐπιχειρημάτων καί συλλογισμῶν), μολονότι τό κύριο ἔργο της εἶναι ἡ διάκριση τῶν ἔγκυρων συλλογισμῶν ἀπό τούς μή-ἔγκυρους. Σέ ὅ,τι ἀφορᾶ τήν διά τῆς Λογικῆς εὕρεση τῆς ἀλήθειας, θά ἀρκοῦσε νά παρατεθεῖ ἡ παρατήρηση τοῦ Γάλλου σκεπτικιστῆ φιλοσόφου Πιέρ Μπέλ (Pierre Bayle, 1647- 1706), ὅτι ἡ Λογική μᾶς ἐπιτρέπει νά ἐντοπίσουμε τό σφάλμα, τό ψεῦδος, ἀλλά ὄχι πάντα καί ὄχι κατ' ἀνάγκην τήν ἀλήθεια. Γιά νά χρησιμοποιήσουμε ἕνα ἀναλογικό παράδειγμα, ἕνας δικηγόρος καλεῖται νά ἀποδείξει ὅτι ὁ πελάτης του δέν εἶναι ἔνο- χος, δηλ. δέν ἔχει διαπράξει τό ἀδίκημα γιά τό ὁποῖο κατηγορεῖται, ἀλλά δέν εἶναι δικό του ἔργο νά ἀποδείξει ποιός ἐν τέλει διέπραξε τό ἀδίκημα. Ὁμοίως, ἡ Λογική μᾶς ἐπιτρέπει νά ἀποδείξουμε ὅτι μιά θεωρία, ἕνα ἐπιχείρημα κ.λπ. εἶναι ψευδῆ ἤ ἐσφαλμένα, ἀλλά ὁ ρόλος της σταματᾶ ἐκεῖ, καθώς δέν εἶναι δικό της ἔργο νά διατυπώσει μιά ἀληθῆ θεωρία (ἀλλά μόνο νά τήν ἐξετάσει, ὡς πρός τή λογική της θεμελίωση). Ἡ διάκριση αὐτή φαίνεται παράδοξη, τουλάχιστον γιά τόν τρόπο μέ τόν ὁποῖο ἀντιλαμβανόμαστε τό ζήτημα στήν καθημερινή μας ζωή, ἐπειδή δέν ἔχει γίνει κα- τανοητό σέ εὐρεῖα κλίμακα ὅτι ἡ Λογική ἀσχολεῖται μέ τή μορφή των προτάσεων πού ἀποτελοῦν τά ἐπιχειρήματα καί ὄχι μέ τό περιεχόμενό τους. Μέ ἄλλα λόγια, ἡ Λογική δέν ἐξετάζει ἄν οἱ προτάσεις «Ὅλοι οἱ ἄνθρωποι εἶναι θνητοί» ἤ «Κανένας πίνακας τοῦ Ραφαήλ δέν εἶναι ἀφηρημένος» εἶναι ἀληθής ἤ ψευδής· τήν ἀλήθεια ἤ τό ψεῦδος τους θά τήν πληροφορηθεῖ ἀπό τούς ἀντίστοιχους κλάδους τοῦ ἐπιστητοῦ, τή βιολογία, τήν ἱστορία τῆς Τέχνης, τή γεωγραφία κ.λπ. Τεῦχος 3ον Μάιος - Ἰούνιος 2023 7

ΠΡΟΣΟΜΟΙΑ Ὁ ἐσχατολογικός χαρακτήρας τῆς Θ. Λειτουργίας καί ἡ σύγχρονη ἐνοριακή πράξη πρωτ. Εὐαγγέλου Παχυγιαννάκη - Ἐμμ. Ἀθ. Λουκάκη, Θεολόγου Παρατηρήσεις ‒ διαπιστώσεις οἱ ἱερωμένοι), τήν θεία λατρεία καί ὁρα- Ἀπό ὅσα ἀναφέρθηκαν στά προηγού- ματίζεται, ὅπως καί σεῖς, μιά θεία λει- μενα τεύχη, θά μποροῦσε νά θεωρήσει τουργία πού νά τελεῖται κατά τήν ἀπο- κανείς ὅτι τό παρόν ἄρθρο κινεῖται στό στολική ἐντολή \"εὐσχημόνως καὶ κατὰ πλαίσιο τῆς «θεολογίας τῆς γκρίνιας ... τάξιν\" (Α´ Κορ 14:40), δηλαδή σύμφωνα μιᾶς συνεχοῦς γκρίνιας πού παρατη- μέ τήν ἀκριβῆ λειτουργική παράδοση τῆς ρεῖται ἀπό ἐτῶν γιά τά ἐκκλησιαστικά Ἐκκλησίας μας»2. Σέ ἄλλη μελέτη του ὁ δρώμενα ἀπό διαφόρους κληρικούς, λα- ἀείμνηστος καθηγητής ἀναφέρει τά ἑξῆς ϊκούς καί μοναχούς, θεολόγους καί μή», γιά τή λειτουργική ἀνανέωση στήν Ὀρ- ὅπως πολύ σωστά ἔχει γράψει ὁ π. Μω- θόδοξη Ἐκκλησία: «Ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκ- υσῆς1. Μπορεῖ καί νά εἶναι ἔτσι, μέ πρό- κλησία συνέχεται πάντοτε ἀπό τό αἴσθη- φαση δηλαδή τήν ἐπισήμανση τῶν κακῶς μα τῆς ἀγωνίας γιά τήν ἀνανέωση τῆς κειμένων στή Θ. Λειτουργία, νά ἐκφρά- λατρείας της καί τό ἀντιμετωπίζει ὡς δι- ζεται ἐδῶ ἁπλά καί μόνο μιά κάποια αρκές αἴτημα. Δέν διακατέχεται ἀπό τό ὑπερβολική εὐαισθησία τῶν συντακτῶν αἴσθημα τῆς αὐταρεσκείας καί δέν ἐπα- τοῦ ἄρθρου ἤ ἡ ἀνάδειξη τάσεων αὐτο- ναπαύεται στήν πατραγαθία, οὔτε σύρε- προβολῆς σέ κύκλους τοῦ ἱερατείου, τῶν ται ἀπό πρωτοβουλίες ξένων Ἐκκλησιῶν θεολόγων, ἱεροψαλτῶν κ.λπ. ἤ ἐντυπωσιάζεται ἀπό τυχόν ρεύματα ἤ Πάντως, ἀνεξαρτήτως τῶν ὅσων μπο- καιρικά φαινόμενα»3. ροῦν νά καταμαρτυρηθοῦν, ἐπιθυμοῦμε ἐξαρχῆς νά δανειστοῦμε, παραφράζο- Σημεῖο ἀναφορᾶς μας, λοιπόν, εἶναι καί ντας κάπως, τά λόγια τοῦ ἀειμνήστου πάλι ἡ τελετουργική ὀρθότητα, ὁ τρόπος καθηγητοῦ Ἰ. Φουντούλη, κατά τήν εἰ- τελέσεως καί βιώσεως τῆς Θ. Λειτουρ- σήγησή του στό Ἱερατικό Συνέδριο γίας, ἰδιαίτερα «τό τί ψάλλεται στή Θ. Δράμας τό 1998: «Δέν ἔχω πρόθεση νά Λειτουργία, γιά τό ὁποῖο καί ἀπαιτεῖται θίξω κανέναν ἤ νά παρουσιαστῶ ὡς δι- ἰδιαιτέρα πρόνοια»4, τά σταθερά δηλα- ορθωτής σφαλμάτων καί τῶν κακῶς κει- δή σημεῖα της. Τά σημάδια πού ἔχου- μένων. Ἀκούσετε τά λεγόμενα σάν μιά με, ὡστόσο, μέχρι τοῦδε δέν δείχνουν φωνή ἀπό τούς μή κληρικούς πιστούς, νά εἶναι καί τόσο ἐνθαρρυντικά, ὥστε τό πλήρωμα τῆς ἁγίας Ἐκκλησίας, πού νά δικαιολογεῖται ἀλλαγή στάσης, ὅπως ἀγαπᾶ καί αὐτό, ὅσο καί σεῖς (ἐννοεῖται: φαίνεται ἀπό τίς παρακάτω, ὑποκειμενι- κές βέβαια, παρατηρήσεις-διαπιστώσεις, 8 Μάιος - Ἰούνιος 2023 Τεῦχος 3ον

πού ἀφοροῦν τελετουργικούς προβλημα- ας αὐτός δέν τά ἔχει διαβάσει ποτέ οὔτε τισμούς, τόσο στά τελούμενα καί ψαλ- κἄν μυστικῶς στή Θ. Λειτουργία. λόμενα στή Θ. Λειτουργία, ὅσο καί στή συμμετοχή τοῦ λαοῦ (ἐκκλησιάσματος) Σέ κάποιο ἐνοριακό ναό λειτουργοῦσε σέ αὐτήν. Ἄς μᾶς συγχωρηθεῖ ἐδῶ ἡ κά- ἀρχιερέας, ἐν ἡμέρᾳ Κυριακῇ καί ἐξέ- ταχώρηση μερικῶν: φρασε τήν ἐπιθυμία νά ψάλει ἀπό τό στασίδιό του τά Ἀντίφωνα, ὁπότε καί τοῦ Δέν εἶναι λίγες οἱ φορές, πού σέ πανη- δόθηκε τό Νέον Ἐγκόλπιον τοῦ Ἀνα- γύρεις καί μάλιστα ἱερουργοῦντος ἀρχι- γνώστου καί Ψάλτου, τῆς Ἀποστολικῆς ερέως, μέ πολλούς συλλειτουργοῦντες Διακονίας, μέ τον σελιδοδείκτη στή σελί- ἱερεῖς καί πλῆθος κόσμου καί πολλές δα τῶν Ἀντιφώνων τῶν Ψαλμῶν 91, 92 ἀρτοκλασίες, ἡ εὐλόγηση τῶν ἄρτων γί- καί 94, προφανῶς γιά νά εἰπωθοῦν αὐτά, νεται κατά τήν ὥρα τῆς Θ. Λειτουργί- ἀφοῦ καί ἄλλοτε εἶχαν ψαλεῖ παρουσία ας, σέ ὁποιοδήποτε σημεῖο, εἰς ἐπήκοον του. Στή θέα των ὅμως πῆγε στήν ἀπένα- πάντων! Σέ κάποια περίπτωση μάλιστα ντι σελίδα καί ἔψαλε τήν ἐπιτομή τῶν τυ- πρόσφατα, σέ μιά μεγάλη ἑορτή λειτουρ- πικῶν «Εὐλόγει ἡ ψυχή μου τὸν Κύριον..., γοῦντος ἀρχιερέως, αὐτό ἔγινε κατά τήν Αἴνει ἡ ψυχή μου τὸν Κύριον...» κ.τ.λ.! ἀπαγγελία τοῦ Συμβόλου τῆς πίστεως στό προαύλιο τῆς ἐκκλησίας, ἀπό ἕναν Ἀλλά οἱ παρατηρήσεις-ἀπορίες πλη- ἱερέα, ἐνῶ συνεχιζόταν ἡ Θ. Λειτουργία! θαίνουν: Σέ ἄλλη πανήγυρη (Αὔγουστος 2007) Γιατί νά μή μποροῦμε στήν ἑλλαδική μέ χοροστατοῦντα καί συμψάλλοντα ἐκκλησία νά ψάλλουμε ποτέ τίς Κυρια- ἀρχιερέα, κατά τήν ὥρα τῶν Διπτύχων κές τά Τυπικά καί τούς Μακαρισμούς ἤ ἀπῄτησε νά εἰπωθεῖ τό Μεγαλυνάριο τοῦ τοὐλάχιστον τά κανονικά Ἀντίφωνα τῆς ἁγίου. Στήν παρατήρηση ὅτι στήν ἐνο- Θ. Λειτουργίας (Ψαλμούς 91, 92 καί 94), ρία μας δέν ψάλλομε Μεγαλυνάρια τῶν καί ὄχι τήν ἐπιτομή τῶν Τυπικῶν μέ ἐλά- ἁγίων οὔτε ἑορτῶν στή Θ. Λειτουργία χιστους στίχους; Καί διερωτᾶται κανείς: ἐκτός ἀπό τό τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου Γιά νά τά ἀκοῦμε καί νά τά ψάλλομε, («Ἄξιόν ἐστιν» κ.λπ.) ἀντέταξε μέ ἔμ- πρέπει νά πηγαίνομε στίς Ρωσικές Ἐκ- φαση: «Γνωρίζετε καλά, ἀγαπητέ μου, κλησίες; ὅτι δέν εἶναι ὀρθό νά καταφρονοῦμε τήν παράδοση τῶν Ἁγίων Πατέρων (sic!)». Γιατί νά μή διαβάζεται ὁ Ἀπόστολος Καί φυσικά τό ἔψαλε μόνος του! στό μέσον τοῦ ναοῦ καί ὄχι ἀπό μιά \"dark corner\" (σκοτεινή γωνιά) τοῦ ἀνα- Γέρων ἱερεύς ἐπέπληξε νεώτερον ἱερέα λογίου, ὅπως θά ἔλεγε ὁ Σμέμαν; γιατί τόν ἄκουσε νά διαβάζει ἐκφώνως τήν Μεγάλη Ἐκτενῆ καί τά Κατηχούμε- Γιατί τό θυμίαμα νά γίνεται κατά τήν να τῆς Θ. Λειτουργίας: «Αὐτά λέγονται ἀνάγνωση τοῦ Ἀποστόλου πρός ὅλο τό μόνο στίς Προηγιασμένες», εἶπε. – «Μά ἐκκλησίασμα, ἐπιφέροντας πλήρη ἀκα- τότε γιατί ὑπάρχουν στό Ἱερατικόν;» ταστασία καί ὄχι ὅπως ἀπαιτεῖ ἡ τάξη ἀπάντησε ὁ νεώτερος. Προφανῶς ὁ ἱερέ- κατά τήν ψαλμωδία τοῦ Ἀλληλουαρίου, τό ὁποῖο βέβαια οὐδέποτε ψάλλεται στίς Ἐνορίες, ἐκτός τελευταῖα σέ ὁρισμένους Τεῦχος 3ον Μάιος - Ἰούνιος 2023 9

μητροπολιτικούς καί ἐλάχιστους ἐνορια- σέ γραμματικά καί συντακτικά λάθη. Τό κούς ναούς; ἴδιο συμβαίνει καί μέ Ἀρχιερεῖς τῆς ἑλ- λαδικῆς Ἐκκλησίας, πού ἀκούει κανείς Πῶς δικαιολογοῦνται τά «Εἰρήνη σοι -πρός διδασκαλίαν;- ἀπό μεταδιδόμενες τῷ ἀναγιγνώσκοντι», ἤ «τῷ ἀναγνῶντι» Λειτουργίες: «ὑπὲρ τῶν παρακολουθού- ἤ «τῇ ἀναγινωσκούσῃ» (σέ γυναικεῖα ντων τὴν ἁγίαν καὶ ἱερὰν μυσταγωγί- μοναστήρια), «τῷ εὐαγγελιζομένῳ» ἤ αν ταύτην» ἤ «τῶν συλλειτουργούντων «τῷ εὐαγγελισαμένῳ» καί οἱ ἄλλοι πα- ἡμᾶς (sic) ἱερομονάχων, ἱεροδιακόνων ρόμοιοι προσδιορισμοί κατά τήν εὐλογία καὶ ἱερέων», ἀγνοοῦντες πρῶτον: ὅτι στή τοῦ ἀναγνώστου καί εὐαγγελιστοῦ; Θ. Λειτουργία δέν ὑπάρχουν θεατές τοῦ μυστηρίου ἀλλά συμμέτοχοι-συλλειτουρ- Κατά τή μνημόνευση, ἐπίσης, ὀνομάτων γοί καί δεύτερον, ὅτι τό προβάδισμα, στή Μεγάλη Εἴσοδο ἡ πλειοψηφία τῶν κατά τήν ἀρχαίαν τάξιν μνημονεύσεως, ἱερέων μνημονεύουν οἰκεῖα πρόσωπα ἀνήκει στά ἐνοριακά καί ὄχι στά μονα- δικά τους καί τῶν συλλειτουργούντων ἱε- στικά πράγματα, πλήν τῶν ἀφορώντων ρέων (πρεσβυτέρες, τέκνα, γονεῖς κ.τ.λ.) εἰς τά τῆς Μονῆς καί ἐν τῇ Μονῇ, ὅπου καί ὅ,τι ἄλλο ἐπινοήσει ἡ φαντασία τους καί ἔχουν θέση προβαδίσματος οἱ φέρο- ἐκείνη τή στιγμή, μή σεβόμενοι τήν τάξη ντες τόν τίτλον τοῦ Ἀρχιμανδρίτου. τῆς Ἐκκλησίας καί ὑποπίπτοντας στόν κίνδυνο τῆς ἀνθρωπαρέσκειας καί συχνά Σ Η Μ ΕΙΩΣΕ ΙΣ. 1. Μωυσῆς μοναχός, Ἁγιορείτης, «Ἡ θεολογία τῆς γκρίνιας», Σύναξη 85 (2003) 73-74 2. Ἰ. Φουντούλης, «Ἡ Θεία Λειτουργία – Τελετουργική Θεώρηση», Ἡ Θ. Λειτουργία, ὅ.π., σ. 147-148. 3. Ἰ. Φουντούλης, «Ἡ Λειτουργική Ἀνανέωση στήν Ὀρθόδοξο Ἐκκλησία. Δυνατότητες καί Ἐμπόδια», στόν τόμο Τελετουργικά Θέματα Β´, Ἀθήνα 2006, σ. 47-48. 4. Ἰ. Φουντούλης, «Τελετουργική προσέγγιση τῆς Θ. Λειτουργίας», στόν τόμο Τό Μυστήριο τῆς Θ. Εὐχαριστίας. Πρακτικά Γ´ Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου, Ἀθήνα 2004, σ. 172. Claude Monet, Ὁ κῆπος τοῦ καλλιτέχνη στό Ζιβερνί (1900), Musée d'Orsay, Παρίσι 10 Μάιος - Ἰούνιος 2023 Τεῦχος 3ον

Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΔΙΑΛΕΓΕΤΑΙ Τό ψεῦδος τῆς πολιτικῆς π. Δημητρίου Μπαθρέλλου Ἐφημ. Ἱ.Ν. Ἀναλήψεως Ντράφι - Ἐπισκ. Καθηγητοῦ Παν. Emory Ι. Καθώς βρισκόμαστε ἤδη σέ προεκλογι- τους, κυρίως ὅσον ἀφορᾶ τά χαμηλότε- κή περίοδο, οἱ πολιτικοί μᾶς μιλοῦν, καί ρα εἰσοδήματα. Ὡστόσο, ἀπό τή στιγ- δέν θά πάψουν νά μᾶς μιλοῦν, συνεχῶς μή πού θά καλύψει κανείς τίς βασικές καί μονότονα γιά τήν οἰκονομία. Συγκρί- του ἀνάγκες, ἡ αὔξηση τοῦ εἰσοδήματός νουν τούς ἑαυτούς τους μέ τούς ἀντιπά- του θά ἔχει περιορισμένη ἤ καί μηδενική λους τους ἰσχυριζόμενοι ὅτι “τά πῆγαν” ἤ ἐπίδραση στήν αὔξηση τῆς εὐτυχίας του. ὅτι “θά τά πᾶνε” καλύτερα, διότι ἔδωσαν Συγκεκριμένα γιά τίς Ἡνωμένες Πολι- ἤ θά δώσουν περισσότερα χρήματα στόν τεῖες Ἀμερικῆς, σχετική ἔρευνα κατέ- “λαό”. Διατείνονται, λοιπόν, ὅτι ἀξίζουν ληξε στό συμπέρασμα ὅτι ὁποιαδήποτε τήν ψῆφο μας, διότι εἶναι καλύτεροι πολι- αὔξηση τοῦ εἰσοδήματος ἑνός ἀνθρώπου τικοί ἀπό τούς ἀντιπάλους τους, δηλαδή, πέρα ἀπό τίς 75.000 δολάρια τόν χρόνο κατά βάσιν, καλύτεροι διαχειριστές τῆς (πού ἀποτελοῦν, γιά τό κόστος ζωῆς τῶν οἰκονομίας. Οἱ δημοσιογράφοι παίζουν ΗΠΑ, ἕνα καλό ἀλλά ὄχι ἰδιαίτερα ὑψηλό λίγο πολύ τό ἴδιο παιγνίδι. Ἡ οἰκονομία μισθό) δέν ἔχει καμμία ἀπολύτως ἐπί- λαμβάνει τή μερίδα τοῦ λέοντος στίς δη- πτωση στήν εὐτυχία του. Παρ᾽ ὅλο πού μοσιογραφικές ἀναλύσεις. Ὁ λαός, δηλα- ἄλλη ἔρευνα ἀνεβάζει τό ποσό αὐτό σέ δή ὅλοι ἐμεῖς, σέ μικρότερο ἤ μεγαλύτε- ὑψηλότερα νούμερα, ἡ γενικότερη δια- ρο βαθμό συνήθως ἀκολουθεῖ. Φαίνεται πίστωση παραμένει ὅτι ἡ αὔξηση τοῦ ὅτι ἔχουμε πειστεῖ ἀπό (ἤ ὅτι, ἐν πάσῃ πλούτου δέν εἶναι ἀπαραίτητο νά συμ- περιπτώσει, συμφωνοῦμε μέ) τήν πολιτι- βαδίζει ἤ νά καθορίζει ἀποφασιστικά κή καί δημοσιογραφική “προπαγάνδα”, τήν εὐτυχία τῶν ἀνθρώπων. σύμφωνα μέ τήν ὁποία τό χρῆμα εἶναι τό σημαντικότερο πρᾶγμα στή ζωή, καί Σχετικό παράδειγμα ἀποτελεῖ ἡ μεγα- ἀσχολούμαστε μέ τούς πολιτικούς, ἐπει- λύτερη ἔρευνα πού ἔχει γίνει ποτέ σχετι- δή ὑπόσχονται νά μᾶς τό ἐξασφαλίσουν. κά μέ τήν ἀνθρώπινη εὐτυχία. Ἡ ἔρευνα Οἱ εὐαγγελικές προειδοποιήσεις γιά τή διεξήχθη ἀπό τό Πανεπιστήμιο τοῦ Χάρ- λατρεία τοῦ Μαμωνᾶ ἠχοῦν συνήθως σέ βαρντ καί παρακολούθησε τή ζωή 724 ὦτα μή ἀκουόντων. ἀνθρώπων γιά 75 περίπου χρόνια. Κατέ- ΙΙ. Ἔρευνες ἔχουν ἐπανειλημμένα κα- δειξε ὅτι αὐτό πού κυρίως συνέβαλε στό ταδείξει ὅτι ἡ βελτίωση τῆς οἰκονομικῆς νά εἶναι οἱ ἄνθρωποι εὐτυχέστεροι, ὑγι- κατάστασης τῶν ἀνθρώπων ἔχει κάποια έστεροι, καί μακροβιότεροι ἦταν οἱ κα- ἐπίδραση στήν αὔξηση τῆς εὐτυχίας λές σχέσεις τους μέ ἄλλους ἀνθρώπους. Οἱ ποιοτικές σχέσεις μέ τήν οἰκογένεια, Τεῦχος 3ον Μάιος - Ἰούνιος 2023 11

τούς φίλους, καί τήν κοινότητα ἀποτε- ΙV. Πολλές φορές οἱ πολῖτες ἰσχυρίζονται λοῦν ἕνα ἀπό τά καλύτερα μυστικά πού ὅτι οἱ πολιτικοί δέν λένε τήν ἀλήθεια στόν ἐξασφαλίζουν εὐτυχία, ὑγεία, καί μα- λαό, ὅτι δέν ἀποκαλύπτουν τίς πραγμα- κροβιότητα. Ἡ μικρότερη ἤ μεγαλύτερη τικές τους προθέσεις, ὅτι δίνουν ὑποσχέ- ἀξιοπιστία τῶν ἐρευνῶν αὐτῶν θά ἄξιζε σεις πού γνωρίζουν ὅτι δέν μποροῦν καί τοὐλάχιστον νά μᾶς προβληματίσει. δέν πρόκειται νά τηρήσουν κ.λπ. Αὐτά, ΙΙΙ. Τό 1686 οἱ Δανοί ἀποφάσισαν νά κα- ὡστόσο, εἶναι μικρά ψεύδη. Τό μεγάλο θιερώσουν τήν τέταρτη Παρασκευή μετά ψεῦδος εἶναι ἡ ὑπόσχεση τῆς “σωτηρίας” τό Πάσχα ὡς Μεγάλη Ἡμέρα Προσευχῆς μέσα ἀπό τήν αὔξηση τοῦ εἰσοδήματος. καί ἐθνική ἀργία. Προφανῶς θεωροῦσαν Εἶναι ἡ ὑπονοούμενη ἰδέα ὅτι τό χρῆμα ὅτι ἡ σχέση τους ὄχι μόνο μέ τούς συναν- εἶναι σημαντικότερο ἀπό τή σχέση μέ τόν θρώπους τους ἀλλά πρωτίστως μέ τόν συνάνθρωπο καί τόν Θεό (ἄς θυμηθοῦμε Θεό εἶναι ὅ,τι σημαντικότερο ὄχι ἁπλῶς τίς σχετικές προτάσεις γιά τήν κατάρ- γιά τήν εὐτυχία τους ἀλλά καί γιά τήν γηση τῆς ἀργίας τῆς Κυριακῆς ‒ μέ τίς ἴδια τήν ὕπαρξή τους, ἀτομική καί συλλο- συμβολικές ἀλλά καί πραγματικές θρη- γική. Ὅπως γράφει ἀπευθυνόμενος πρός σκευτικές, οἰκογενειακές, καί κοινωνικές τόν Θεό στίς Ἐξομολογήσεις του ὁ Αὐ- της συνέπειες). Οἱ πολιτικοί, καί μάλιστα γουστῖνος, ὁ μεγαλύτερος Πατέρας τῆς τῶν οἰκονομικά ἀνεπτυγμένων κοινωνιῶν, δυτικῆς Ἐκκλησίας, «μᾶς δημιούργησες θά προσέφεραν πολύτιμη ὑπηρεσία στούς γιά Σένα καί οἱ καρδιές μας εἶναι ἀνή- λαούς ἐάν σταματοῦσαν τήν ἀναπαραγω- συχες μέχρις ὅτου βροῦνε ἀνάπαυση σέ γή αὐτοῦ τοῦ ψεύδους· ἐάν ὁμολογοῦσαν Σένα». Ὡστόσο, ἡ παροῦσα κυβέρνηση ὅτι ἡ διαχείριση τῆς οἰκονομίας ἀπέχει τῆς Δανίας φαίνεται νά ἔχει διαφορετική πολύ ἀπό τό νά ἀποτελεῖ τή σημαντικότε- ἄποψη ‒ γι' αὐτό καί ἀποφάσισε πρό- ρη παράμετρο τοῦ ἀτομικοῦ καί συλλογι- σφατα νά καταργήσει τήν ἀργία αὐτή, κοῦ μας βίου· ἐάν ἔπαυαν νά μᾶς καλλι- μέ σκοπό νά αὐξήσει τά φορολογικά εργοῦν τήν ψευδαίσθηση ὅτι ἡ οἰκονομία ἔσοδα τοῦ κράτους. Δηλώνει μάλιστα ὅτι θά μᾶς σώσει. Μέ τόν τρόπο αὐτό θά μᾶς δέν πρόκειται νά ἀλλάξει τήν ἀπόφασή διευκόλυναν νά ἀναλογιστοῦμε ὅτι Κύρι- της παρά τίς ἔντονες διαμαρτυρίες, με- ος καί Σωτῆρας εἶναι ὁ Χριστός καί ὄχι ὁ ταξύ τῶν ὁποίων καί ἡ μεγαλύτερη συ- Καίσαρας ‒ καθώς καί ὅτι ἡ Ἐκκλησία, ὡς γκέντρωση πού ἔχει γίνει στή Δανία τήν ὁ χῶρος πού διασώζει τήν κοινωνία τοῦ τελευταία δεκαετία. Μήπως οἱ πολιτικοί ἀνθρώπου μέ τόν Θεό καί τόν συνάνθρω- κάτι δέν ἔχουν καταλάβει καλά; πο, ἀποτελεῖ τήν κιβωτό τῆς σωτηρίας. 12 Μάιος - Ἰούνιος 2023 Τεῦχος 3ον

ΠΑΛΑΙΟΔΙΑΘΗΚΙΚΑ Ἡ ἀληθινή λατρεία τοῦ Θεοῦ Σχόλια στό Α΄ Ἀνάγνωσμα τῆς Ἀκολουθίας τοῦ Ἑσπερινοῦ τῆς Μεσοπεντηκοστῆς: Μιχ 6:1-18 Μιλτιάδου Κωνσταντίνου Ὁμ. Καθηγ. Α.Π.Θ. - Ἄρχ. Διδασκάλου τοῦ Εὐαγγελίου τῆς ΜτΧ Ἐκκλησίας ἩΜεσοπεντηκοστή συνιστᾶ μιά με- προφήτη Μιχαία (4:2δ,3α-β,5· 6:2-5α,8· γάλη δεσποτική γιορτή, πού, ὅπως 5:3γ,β,δ), ὅπου ὁ Θεός, ὡς κριτής τῆς μαρτυρεῖ τό ὄνομά της, γιορτάζεται στό οἰκουμένης, ἐξαγγέλλει μέ μάρτυρες τά μέσον ἀκριβῶς τῆς περιόδου μεταξύ τῶν ἴδια του τά δημιουργήματα τίς ἀπαιτή- γιορτῶν τοῦ Πάσχα καί τῆς Πεντηκοστῆς, σεις του ἀπό τόν λαό του ἀλλά καί ἀπό ἀντλώντας ἀπό αὐτές τή θεματολογία ὅλους τούς λαούς τῆς γῆς. Τό μεγαλύτερο της. Καθώς ὁ ἐξελληνισμένος ἑβραϊκός μέρος τῶν ἀποσπασμάτων αὐτῶν προέρ- τίτλος τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ, Μεσσίας, πα- χεται ἀπό τήν ἀρχή τοῦ 6ου κεφαλαίου ραπέμπει ἠχητικά στίς ἑλληνικές λέξεις τοῦ βιβλίου. Ἡ ἀκριβής χρονολόγηση τῆς μέσον καί μεσίτης, στό μέσον τῆς πα- προφητείας πού περιέχεται στό ἀπόσπα- ραπάνω περιόδου τιμᾶται ὁ Ἰησοῦς ὡς σμα αὐτό δέν μπορεῖ νά γίνει μέ βεβαι- μεσίτης μεταξύ Θεοῦ καί ἀνθρώπων, ὡς ότητα, φαίνεται ὅμως ἀρκετά πιθανό νά Διδάσκαλος καί ὡς Σοφία τοῦ Θεοῦ. προέρχεται ἀπό τήν ἐποχή τοῦ βασιλιᾶ Ἐζεκία πρός τά τέλη τοῦ 8ου π.Χ. αἰ. Αὐτός πού στό μέσον μιᾶς μεγάλης γιορτῆς διδάσκει στόν ναό στό μέσον Σκηνικό τῆς προφητείας συνιστᾶ μιά τῶν διδασκάλων τοῦ Ἰουδαϊσμοῦ (πβ. δικαστική ἀντιπαράθεση ἀνάμεσα στόν Ἰω 7:14-30) εἶναι ὁ Μεσσίας. Τό καθα- Θεό καί στόν λαό του μέ μάρτυρες βου- ρά θεολογικό θέμα καί ἡ ἔλλειψη ἱστορι- νά, λόφους καί φαράγγια (στχ 1-2). Ὡς κοῦ ὑποβάθρου τῆς γιορτῆς στέρησε ἀπό ἐγκαλῶν ἐμφανίζεται ὁ Θεός, τό περι- αὐτήν σήμερα τόν πανηγυρικό της χαρα- εχόμενο ὅμως τῆς μήνυσης δέν θυμίζει κτῆρα, ἀλλά τή λαμπρότητά της μαρτυ- τόσο καταγγελία ὅσο τήν ἔκφραση ἑνός ρεῖ ἡ ἐκλεκτή ὑμνογραφία της μέ τούς παραπόνου. Μιά σειρά ἐρωτήσεων πού διπλούς κανόνες, ἔργα τῶν Θεοφάνους ἀπευθύνει ὁ Θεός πρός τόν λαό του καί καί Ἀνδρέου Κρήτης καί μέ τά ἀναγνώ- εἰσάγονται ὅλες μέ τό ἐρωτηματικό μό- σματά της. ριο «τί;» (στχ 3 καί 5) δείχνει ὅτι τό δια- κύβευμα τῆς δίκης εἶναι ἡ σχέση Θεοῦ Τό πρῶτο ἀνάγνωσμα τοῦ Ἑσπερινοῦ -Ἰσραήλ, ἑπομένως στίς ἐρωτήσεις κα- τῆς γιορτῆς συγκροτεῖται ἀπό ἐπιλεγ- λοῦνται νά ἀπαντήσουν καί οἱ δύο: μένα ἀποσπάσματα ἀπό τό βιβλίο τοῦ Τεῦχος 3ον Μάιος - Ἰούνιος 2023 13

Λαέ μου, τί σοῦ ἔκανα, / σέ τί σέ δυσα- κριάρια θά μέ δεχτεῖ ὁ Κύριος / ἤ μέ μυ- ρέστησα / ἤ σέ τί σέ ἐνόχλησα; / Ἀπάντη- σέ μου! ... / Θυμήσου, λαέ μου, τί σχεδί- ριάδες τράγους παχεῖς; / Μήπως νά τοῦ ασε ἐναντίον σου ὁ Βαλάκ, ὁ βασιλιᾶς τῆς Μωάβ, / καί τί τοῦ ἀπάντησε ὁ Βαλαάμ, προσφέρω τά πρωτότοκά μου θυσία γιά ὁ γιός τοῦ Βεώρ, / κι ὅσα συνέβησαν ἀπό τίς καλαμιές ὥς τά Γάλγαλα, / γιά ν᾽ ἀπο- τίς ἀσεβεῖς μου πράξεις, / γιά τίς ἁμαρ- καλυφθεῖ ἡ ἀγάπη τοῦ Κυρίου. τίες πού ἔχω κάνει, τῆς κοιλιᾶς μου τόν Ἡ ἀπάντηση τοῦ Θεοῦ εἶναι ἄμεση· στήν πρώτη σειρά τῶν ἐρωτήσεων πού καρπό;» θέτει ἀπαντᾶ ὑπενθυμίζοντας στόν λαό Τόσο ἀπό τίς ἐρωτήσεις τοῦ Θεοῦ ὅσο του ὅτι αὐτός τόν ἀπελευθέρωσε ἀπό τή δουλεία τῆς Αἰγύπτου καί τόν καθοδή- καί ἀπό τή συνέχεια τῆς προφητείας γησε κατά τίς περιπλανήσεις του στήν προκύπτει ὅτι ὁ λαός ἔχει κάποια παρά- ἔρημο μέ τόν Μωυσῆ, τόν Ἀαρών καί τή πονα γιά τίς προσδοκίες τοῦ Θεοῦ ἀπό Μαριάμ (στχ 4): αὐτούς. Καί εἶναι ἀξιοσημείωτο ὅτι ὁ Θεός, ὄχι μόνο δέν ἀρνεῖται νά τά συζη- Ἐπειδή σ' ἔβγαλα ἀπό τή χώρα τῆς Αἰ- τήσει ἀλλά, σπεύδει πρῶτος νά μπεῖ σέ γύπτου, / κι ἀπό τόν τόπο τῆς σκλαβιᾶς διάλογο μέ τόν λαό του. Καί δέν εἶναι σου σ᾿ ἐλευθέρωσα, / καί σοῦ ᾿δωσα τόν πρώτη φορά πού τό κάνει· δέχτηκε νά Μωυσῆ γιά ὁδηγό σου, καί τόν Ἀαρών συζητήσει μέ τόν Ἀβραάμ τήν ἀπόφα- καί τή Μαριάμ. σή του νά καταστρέψει τά Σόδομα (Γεν 18:23-33), ἀπαντᾶ μέ ὑπομονή σέ ὅλες Στή δεύτερη σειρά τῶν ἐρωτήσεων τίς δικαιολογίες καί τά παράπονα τοῦ (στχ 5) οἱ ἀπαντήσεις προκύπτουν ἔμ- Μωυσῆ κατά τήν προετοιμασία τῆς ἐξό- μεσα, καθώς ὁ λαός καλεῖται νά ἀναλο- δου ἀπό τήν Αἴγυπτο (Ἐξ κεφ. 3-7) καί γιστεῖ τούς κινδύνους πού ἀντιμετώπισε καλεῖ τόν λαό του μέ τό στόμα τοῦ προ- στίς στέπες της Μωάβ (Ἀρι κεφ. 22-24) φήτη Ἠσαΐα «ἐλᾶτε νά κριθοῦμε μεταξύ καί κατά τή διάβαση τοῦ Ἰορδάνη (Ἰησ μας» (1:18). Ὁ Θεός, κατά συνέπεια, δέν 2:1· 3:1· 4:19-5:12). φέρνει τόν λαό του στά δικαστήρια ἐπει- δή τόλμησε νά τόν ἀμφισβητήσει, ἀλλά Ἀπέναντι σέ ὅλα αὐτά ὁ λαός παραμέ- τόν καλεῖ νά κατανοήσει τό αὐτονόητο, νει ἀναπολόγητος. Τό μόνο πού μπορεῖ νά αὐτό πού ἀκόμα καί τά βουνά καί τά ἰσχυριστεῖ, ὅπως προκύπτει ἀπό τή συνέ- φαράγγια μποροῦν νά δοῦν, τή σωτηρι- χεια τῆς προφητείας (στχ 6-7), εἶναι ὅτι ώδη παρέμβασή του στήν ἱστορία τους. προσπαθεῖ νά προσεγγίσει τόν Θεό μέσα ἀπό τήν προσφορά πλούσιων θυσιῶν: Ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον στήν παροῦσα περικοπή ἔχει ἡ διαπίστωση ὅτι αὐτή Ἀναρωτιέστε: «Πῶς μπορῶ νά προσεγ- ἡ ἀπαρίθμηση τῶν ἐνεργειῶν τοῦ Θεοῦ γίσω τόν Κύριο, / πῶς νά πλησιάσω τόν ὑπέρ τοῦ λαοῦ του καταλήγει στήν αἰτιο- Ὕψιστο, τόν Θεό μου; / Μήπως νά τόν λόγηση «ὅπως γνωσθῇ ἡ δικαιοσύνη τοῦ πλησιάσω μέ ὁλοκαυτώματα, / μέ χρο- Κυρίου» (στχ 5). Εἶναι προφανές ὅτι, νιάρικα μοσχάρια; / Μήπως μέ χιλιάδες ἀπέναντι στό μέγεθος τῆς προσφορᾶς τοῦ Θεοῦ πρός τόν λαό του, ὁ λαός ἀδυ- νατεῖ νά προσφέρει κάτι ἰσάξιο στόν 14 Μάιος - Ἰούνιος 2023 Τεῦχος 3ον

Θεό. Καμιά θυσία, ὅσο πλούσια, δαπα- τούς αἰῶνες ἀργότερα ὁ Ἰησοῦς Χριστός νηρή ἤ καί ὀδυνηρή ἀκόμα καί νά εἶναι (Ματ 9:13), ἐπιβεβαιώνοντας ἔτσι τήν (στχ 6-7) δέν μπορεῖ θεωρηθεῖ ὅτι ἀντα- αἰώνια ἰσχύ της. Μόνο μιά πραγματική ποδίδει στόν Θεό κάτι ἀνάλογο πρός τή σχέση τοῦ ἀνθρώπου μέ τόν Θεό, αὐτό δική του προσφορά. Ἑπομένως ἡ ἔννοια πού στή βιβλική γλῶσσα δηλώνεται μέ «δικαιοσύνη τοῦ Κυρίου» τοῦ στχ 5 δέν τόν ὅρο «γνώση τοῦ Θεοῦ», δίνει πραγ- μπορεῖ νά κατανοηθεῖ μέ νομικούς ὅρους, ματικό νόημα στή ζωή τοῦ ἀνθρώπου. ὡς ἕνα δόγμα ἀνταπόδοσης, σύμφωνα μέ τό ὁποῖο κάποιος προσφέρει καί ἀμείβε- Ἡ ἐπίτευξη ὅμως μιᾶς πραγματικῆς ται ἀνάλογα. Πρῶτος ὁ προφήτης Ἀμώς σχέσης τοῦ ἀνθρώπου μέ τόν Θεό δέν θά διακηρύξει ὅτι ἡ ἀνήθικη συμπεριφο- ἀποτελεῖ ἀνθρώπινο ἐπίτευγμα ἀλλά ρά τῶν Ἰουδαίων πού ἐκδηλώνεται μέ δωρεά τῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ. Ἀπέναντι καταπίεση τῶν ἀδυνάτων καί καταπά- σ᾽ αὐτήν τήν προσφορά τῆς ἀγάπης τοῦ τηση τοῦ δικαίου σηματοδοτεῖ ἀπόρριψη Θεοῦ μόνο μέ μιά ἀνάλογη προσφορά τῆς Διαθήκης τοῦ Θεοῦ μέ τόν λαό του, ἀγάπης μπορεῖ νά ἀνταποκριθεῖ ὁ ἄν- ἑπομένως κάθε καταπάτηση τῶν δικαιω- θρωπος καί αὐτήν ἀκριβῶς τήν ἀπάντη- μάτων τῶν φτωχῶν καί τῶν ἀδυνάτων ση δίνει ὁ Θεός στούς προβληματισμούς ἰσοδυναμεῖ μέ καταπάτηση τῶν δικαιω- τοῦ λαοῦ τοῦ (στχ 8): μάτων τοῦ Θεοῦ πού ἀπορρέουν ἀπό τή Διαθήκη, ὁπότε ἡ προσφερόμενη σ᾽ Δέν πληροφορηθήκατε, ἄνθρωποι, τί εἶ- αὐτόν λατρεία στοχεύει στόν ἐξευμενι- σμό τῆς θεότητας μέ θυσίες γιά τήν ἐπί- ναι καλό; / ἤ τί ἀπαιτεῖ ἀπό σᾶς ὁ Κύ- τευξη ἀτομικῶν ἐπιδιώξεων καί ὄχι σέ συνεργασία μέ τόν Θεό γιά τήν ἀπαλλα- ριος, / παρά νά ἀσκεῖτε δικαιοσύνη, νά γή τοῦ κόσμου ἀπό τό κακό. Μιά τέτοια λατρεία τοῦ Θεοῦ ὅμως ἰσοδυναμεῖ μέ δείχνετε ἀγάπη / καί νά εἶστε ἕτοιμοι νά εἰδωλολατρία, ἑπομένως ἀπορρίπτεται ἀπό τόν Θεό (βλ Ἀμ 5:21-24). πορεύεστε μαζί μέ τόν Κύριο τόν Θεό Τόν προφήτη Ἀμώς θά ἀκολουθήσουν σας; στή συνέχεια ὅλοι οἱ μετέπειτα προ- Προφανῶς αὐτή ἡ ἀπάντηση εἶναι ὁ φῆτες, ἀντιπροτείνοντας στήν ἐσφαλμέ- νη πεποίθηση τοῦ λαοῦ, ὅτι ἡ συνεπής λόγος τῆς ἐπιλογῆς τοῦ συγκεκριμένου προσφορά θυσιῶν πρός τόν Κύριο τοῦ κειμένου ὡς ἀναγνώσματος σέ μιά γιορ- ἐξασφαλίζει ἀσφάλεια καί εὐημερία, τήν τή ἀφιερωμένη στό πρόσωπο τοῦ Ἰησοῦ ἄσκηση τῆς ἀγάπης. «Γιατί ἀγάπη θέλω, Χριστοῦ ὡς δασκάλου τῶν ἀπαιτήσεων ὄχι θυσία· γνώση Θεοῦ ἀληθινή παρά τοῦ Θεοῦ ἀπό τούς ἀνθρώπους, καθώς ὁλοκαυτώματα», βεβαιώνει ὁ Θεός μέ τό ἀνάλογη ἀπάντηση θά δώσει καί ὁ ἴδιος στόμα τοῦ προφήτη Ὠσηέ (6:6) καί τήν ὅταν θά ἐρωτηθεῖ πῶς μπορεῖ κάποιος ἴδια διαβεβαίωση θά ἐπαναλάβει ἀρκε- νά κερδίσει τήν αἰώνιο ζωή: «ἀγαπήσεις Κύριον τὸν Θεόν σου ἐξ ὅλης τῆς καρ- δίας σου καὶ ἐξ ὅλης τῆς ψυχῆς σου καὶ ἐξ ὅλης τῆς ἰσχύος σου καὶ ἐξ ὅλης τῆς διανοίας σου, καὶ τὸν πλησίον σου ὡς σε- αυτόν» (Λου 10:27), συνδυάζοντας δύο χωρία ἀπό τόν Νόμο τοῦ Μωυσῦ (Δευ 6:5 καί Λευ 19:18). Τεῦχος 3ον Μάιος - Ἰούνιος 2023 15

ΠΡΟΣ ΚΑΤΗΧΗΣΙΝ 'Ανθρωπολογικές ἀνιχνεύσεις Ἅγιος Συμεών ὁ Νέος Θεολόγος Πρωτ. Ν. Ι. Λουδοβίκου Καθηγ. Ἀνωτάτης Ἐκκλ. Ἀκαδημίας Θεσσαλονίκης Ὁἅγιος Συμεών συνεχίζει νά ζεῖ στήν ρης θελήσεως, τῆς μετανοίας, τῆς κοινωνί- ἀτμόσφαιρα αὐτή τῆς γιορτῆς, συ- ας ἀγάπης μέ τόν προσφερόμενο καί τῆς νεχίζει νά γιορτάζει αὐτή τή μεγάλη του καθολικῆς δικῆς μας αὐτοπροσφορᾶς. Ὁ ψυχοσωματική, ἐμπειρική, ἐν Πνεύματι ἅγιος Συμεών τονίζει ὅτι διά τῆς ἐλεύθε- ἀνακάλυψη. Ἡ ψυχή καί τό σῶμα, λέει, ρης μετοχῆς στήν Εὐχαριστία, ὁ ἄνθρω- ἀπ’ τήν πολλή μου τή χαρά γίνονται ἕνα πος ἐνδύεται τήν ἀφθαρσία, ἀποβάλλει στό πλαίσιο, παρά ταῦτα, τῶν δύο οὐ- τόν θάνατο καί προσλαμβάνει τή ζωή, σιῶν αὐτῶν. Αὐτά τά δύο λοιπόν, ὅταν καί γίνεται ἐπουράνιος. Χωρίς ἐξαϋλώ- μεταλάβουν τοῦ Χριστοῦ καί πιοῦν τό σεις, χωρίς μανιχαϊστικές οὐρανοδρομί- αἷμα Του (ἐννοεῖ ἐδῶ τήν εὐχαριστιακή ες, διότι ἡ Θεία Εὐχαριστία ἀποτελεῖ τήν κοινωνία κι ὡς πρός τίς δύο τίς οὐσί- ἐγγύηση τῆς παρουσίας τοῦ Ἁγίου Πνεύ- ες), πραγματικά γίνονται Θεός, μεθέξη. ματος στόν κόσμο, τό ὁποῖο ἀκριβῶς ὡς Γίνονται Θεός κατά μετοχήν καί ὁμωνύ- κολυμβήθρα θεία καί φωτοειδεστάτη δέν μως καλοῦνται καί καλοῦνται πλέον μέ θεραπεύει ἁπλῶς τούς πιστούς, ἀλλά τό ὄνομα Ἐκείνου τοῦ ὁποίου μετέσχον τούς ἀναπλάθει ὅλους, τούς ἀνακαινίζει. κατ’ οὐσίαν. Εἶναι σημαντικό ὅτι ὁ ἅγιος Παρέχει δηλαδή αὐτή τή νέα ἐν Θεῷ ψυ- Συμεών συνδέει ἐδῶ αὐτή τή μεταβολή χοσωματική ὑφή καί ὑπόσταση ἡ ὁποία μέ τή Θεία Εὐχαριστία. Πρόκειται γιά παραμένει εἰς τούς αἰῶνες. μία μεταβολή τοῦ τρόπου τῆς ὑπάρξεως ἀνάλογη μέ τή μεταβολή τοῦ τρόπου τῆς Εἶναι πραγματικά σημαντικό ὅτι, ὅταν ὑπάρξεως τοῦ εὐχαριστιακοῦ ἄρτου καί ὁ ἅγιος Συμεών ἐρωτᾶται γιά τό ποιά εἶ- τοῦ οἴνου σέ Σῶμα καί Αἷμα Χριστοῦ. ναι ἀκριβῶς ἡ εἰκόνα τῆς Βασιλείας τοῦ Ὅπως ἐκείνη ἡ μεταβολή εἶναι μία με- Θεοῦ, τήν ὁποία διαθέτουμε μέσα στήν ταβολή ἐν Ἁγίῳ Πνεύματι, ἔτσι κι αὐτή ἐκκλησία, ἀπαντᾶ ἀνεπιφύλακτα ὅτι ἡ ἡ μεταβολή γίνεται ἐν Ἁγίῳ Πνεύματι εἰκόνα αὐτή εἶναι: «Μετὰ τῶν ἀποκει- καί οἱ δύο μεταβολές συνδέονται. Εἶναι μένων ἐν τοῖς οὐρανοῖς ἀγαθῶν, αὐτὸ μέσῳ τῆς μετοχῆς στήν Εὐχαριστία πού τὸ σῶμα καὶ αἷμα τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰη- γίνεται αὐτή ἡ μεταβολή. σοῦ Χριστοῦ ἃ καθ᾿ ἑκάστην ὁρῶμεν καὶ ἐσθίομεν καὶ πίνομεν» (Βίβλος τῶν Ἠθι- Μιλᾶμε γιά μία μετοχή, ὅμως, ἡ ὁποία κῶν, Λόγος Γ´). Αὐτά λέει, εἶναι τά ἀγα- ἔχει ὅλα τά χαρακτηριστικά τῆς ἐλεύθε- θά τῆς Βασιλείας τοῦ Θεοῦ, πού εἰκονί- 16 Μάιος - Ἰούνιος 2023 Τεῦχος 3ον

ζονται, διαδραματίζονται ἤδη μέσα στή Συμεών, μέ ὅλες τίς αἰσθήσεις βλέπεται Θεία Εὐχαριστία. τοῦτο τό καινούργιο πνευματικό ἀγαθό, βλέπεται καί κοινωνεῖται ὁ Θεός δηλαδή. Πρίν τελειώσουμε αὐτήν τήν ἀναφορά Βλέπεται καί ἀκούεται καί γλυκαίνει τό μας στόν ἅγιο Συμεών, δέν θά παραλεί- γευστικόν καί τό ὀσφραντικόν εὐωδιά- ψω κάποια ἀπό τά κείμενά του, πού ἐπι- ζει. Ψηλαφᾶται, γνωρίζει, λαλεῖ καί λα- μένουν σ’ αὐτήν τήν ἐν Θεῷ ἑνοείδεια. λεῖται, γινώσκει, ἐπιγινώσκεται καί ὅ,τι Διότι ἀκριβῶς ἔχουμε νά κάνουμε μέ μιά γινώσκει νοεῖται. σύνθεση, ἀνασύνθεση τοῦ ἀνθρώπου εἰς τρόπον, ὥστε ὅλος ὁ ἄνθρωπος ἐν Θεῷ Πρόκειται γιά μιά ἀπόλυτη ψυχοσω- νά γίνεται ἕνας, ἕνα ὄν καί μία αἴσθη- ματικοαισθητική κοινωνία ἀνθρώπου καί ση ψυχοπνευματική καί ἁγιοπνευματική Θεοῦ. Αὐτό εἶναι τό θαῦμα τῆς ἐνσαρ- ταυτόχρονα. Πρόκειται γιά μία συγκλο- κώσεως. Δέν πρόκειται δηλαδή γιά μιά νιστική ὑλιστική ἐν Ἁγίῳ Πνεύματι ἀν- ἀλλαγή στά ἤθη, στόν χαρακτῆρα, ἀλλά θρωπολογία, μία ἀπόλυτη ἕνωση ἡ ὁποία γιά μιά μεταβολή τοῦ εἶναι μου, συγκλο- προέρχεται ἀκριβῶς ἀπό τή συνάντηση νιστική, ὅπου μαθαίνω νά ὀσφραίνομαι, μετά τοῦ Θεοῦ. Καί τότε τό καθολικό νά μυρίζω, νά ἀγγίζω, νά ἀκουμπῶ, νά αὐτό ὑποκείμενο, αἰσθάνεται, λογίζεται, θυμώνω, νά μιλῶ, νά ἐρωτεύομαι, νά νοεῖ, ἐπινοεῖ, ἐνθυμεῖται, βουλεύεται, γνωρίζω, νά λαλῶ, «ἐν τῷ Θεῶ». Αὐτό ἐπιθυμεῖ, θέλει, οὐ θέλει, προαιρεῖται, ἀποτελεῖ μεγάλο “σκάνδαλο” γιά κάθε ἀγαπᾶ, μισεῖ, μ’ ἕναν τρόπο, ἑνοειδῶς. φιλοσοφία τοῦ ὑποκειμένου. Διότι ἡ οὐ- σία τοῦ ὑποκειμένου αὐτοῦ δέν βρίσκε- «Ἐν τῷ αὐτῷ βλέπον καί ἀκοῦον ἅμα ται πουθενά, οὔτε στήν ψυχή, οὔτε στόν καί ὀσφραινόμενον», ἐννοεῖται τόν Θεό, νοῦ, οὔτε στόν λόγο, οὔτε στήν αἴσθηση, «γευόμενόν τε καί ἐπαφώμενον, γινῶ- ἀλλά στό Ἕν ὅλων αὐτῶν, στό μυστήριο σκον, ἐπιγινῶσκον, γνωρίζον τε αὖ καί δηλαδή τῆς καθολικῆς ἑνοείδειάς του, τό λαλοῦν» (Βίβλος τῶν Ἠθικῶν, ὅ.π.). ὁποῖο συμβαίνει ἐν Θεῷ καί μᾶς παρα- Ἔχουμε ἐδῶ νά κάνουμε μέ μιά συγκλο- πέμπει εὐθέως στά ἔσχατα. Κι ἔτσι κα- νιστική ἑνοποίηση, ὅπως τήν περιγράφει νένας μονοφυσιτισμός, ὀντολογικός ἤ λει- σέ ἄλλο σημεῖο: ὅταν ἐμφανίζεται σέ μία τουργικός, δέν μπορεῖ νά δικαιολογηθεῖ. φυσιολογική ψυχή ὁ Θεός, λέει ὁ ἅγιος Vincent van Gogh, Ἴριδες (1889), Getty Museum, Λός Ἄντζελες, Η.Π.Α. Τεῦχος 3ον Μάιος - Ἰούνιος 2023 17

ΕΚΚΛΗΣΙΟΛΟΓΙΚΑ Ἡ ταυτότητα τῆς Ἐκκλησίας, ΜΗ´ Περί Ἀγγέλων, Γ΄ Δημήτρη Μαυρόπουλου Ὁ Ἄγγελος τοῦ Θεοῦ μονῆς τῶν Χριστουγέννων («Ὑπερτέρα Ἐκτός ἀπό τίς αἰνιγματικές παρουσί- τῶν Ἀγγέλων ἐγένου Πανύμνητε, τοῦ ες Ἀγγέλων, γιά τίς ὁποῖες ἀναφερθή- Πατρὸς γεννήσασα, βουλῆς μεγάλης τὸν καμε στά δύο προηγούμενα ἀρθρίδια, ἡ Ἄγγελον, ἄνθρωπον γενόμενον, διὰ πο- Ἁγία Γραφή ἀναφέρει καί ἕναν Ἄγγελο λὴν εὐσπλαγχνίαν, τὸν φιλάνθρωπον»), τοῦ Θεοῦ πού εἶναι ὁ ἴδιος ὁ Θεός, καί ὁ στόν Εἱρμό τῆς ε´ ὠδῆς τῶν Χριστουγέν- ὁποῖος ἐμφανίζεται εἴτε ὡς φωνή εἴτε ὡς νων («Θεὸς ὢν εἰρήνης, Πατὴρ οἰκτιρ- εἰκόνα ἀντιληπτές στίς αἰσθήσεις, εἴτε ὡς μῶν, τῆς μεγάλης Βουλῆς σου τὸν Ἄγ- ἐνδιάθετη αἴσθηση, συνθῆκες πού ὁ ἀπό- γελον, εἰρήνην παρεχόμενον ἀπέστειλας στολος Παῦλος περικλείει στήν ἔκφραση ἡμῖν· ὅθεν θεογνωσίας πρὸς φῶς ὁδηγη- «φῶς οἰκῶν ἀπρόσιτον» (Α´ Τιμ 6,16). θέντες, ἐκ νυκτὸς ὀρθρίζοντες, δοξολο- Στήν Παλαιά Διαθήκη μνημονεύεται ἡ γοῦμέν σε φιλάνθρωπε»), σέ τροπάριο παρουσία ἑνός Ἀγγέλου πού μεταφέρει τῆς ϛ´ ὠδῆς τῶν Χριστουγέννων («Νέον καί ἀποκαλύπτει στούς φίλους τοῦ Θεοῦ, ἐξ Ἀδὰμ παιδίον φυράματος ἐτέχθη Υἱός, τούς Προφῆτες, τή θεία βούληση, γι᾽ αὐτό καὶ πιστοῖς δέδοται· τοῦ δὲ μέλλοντος καί ὀνομάζεται «Μεγάλης βουλῆς Ἄγ- οὗτός ἐστιν αἰῶνος Πατὴρ καὶ Ἄρχων, γελος». Ἡ ὀνομασία καταγράφεται σέ καὶ καλεῖται τῆς μεγάλης Βουλῆς Ἄγγε- προφητεία τοῦ Ἠσαΐα, μέ τήν ὁποία λος· οὗτος ἰσχυρὸς Θεός ἐστι, καὶ κρα- ἀναγγέλλεται ἡ μέλλουσα σωτηρία τῶν τῶν ἐξουσίᾳ τῆς κτίσεως»). Πρόκειται ἀνθρώπων: «Ὅτι παιδίον ἐγενήθη ἡμῖν, γιά τόν Υἱό καί Λόγο τοῦ Θεοῦ, ὁ ὁποῖος, υἱὸς καὶ ἐδόθη ἡμῖν, οὗ ἡ ἀρχὴ ἐγενήθη ὡς ἄσαρκος Λόγος, ἐνεργεῖ καθ᾽ ὅλη τή ἐπὶ τοῦ ὤμου αὐτοῦ, καὶ καλεῖται τὸ ὄνο- διαδρομή τῆς θείας Οἰκονομίας, μέχρι νά μα αὐτοῦ μεγάλης βουλῆς ἄγγελος, θαυ- ἐμφανιστεῖ στήν ἱστορία ὡς σαρκωθείς μαστὸς σύμβουλος, Θεὸς ἰσχυρός, ἐξου- Λόγος, ὡς Ἰησοῦς Χριστός. Δεχόμαστε, σιαστής, ἄρχων εἰρήνης, πατὴρ τοῦ μέλ- ἄλλωστε, ὅτι ὁ Υἱός ὡς ἄσαρκος Λόγος λοντος αἰῶνος» (Ἠσ 9,6). Ἡ προφητεία εἶναι αὐτός πού ἐμφανίζεται στούς Προ- αὐτή, πού διαβάζεται στίς Ἀκολουθίες φῆτες καί μεταφέρει τό θέλημα τῆς ὅλης τῶν Ὡρῶν (9η ὥρα) καί τοῦ Ἑσπερινοῦ θεότητας, δηλαδή τῆς Ἁγίας Τριάδος. τῶν Χριστουγέννων, ἀποτυπώθηκε καί Ὅλες οἱ θεοφάνειες τῆς Παλαιᾶς Διαθή- στήν ὑμνολογία τῆς ἑορτῆς, συγκεκριμέ- κης ἐνεργοῦνται ἀπό τόν ἄσαρκο Λόγο. να στό Θεοτοκίο τῆς δ´ ὠδῆς τῆς παρα- Καί κάθε φορά πού διαβάζουμε τήν ἔκ- 18 Μάιος - Ἰούνιος 2023 Τεῦχος 3ον

φραση «εἶπεν ὁ Θεός», ἀντιλαμβανόμα- Κλασικό, ὡς πρός τό θέμα πού δια- στε (ἤ θά πρέπει νά ἀντιλαμβανόμαστε) πραγματευόμαστε, εἶναι τό περιστατικό τήν παρουσία τοῦ ἄσαρκου Υἱοῦ. τῆς λεγόμενης φιλοξενίας τοῦ Ἀβραάμ: «Ὤφθη δὲ αὐτῷ ὁ Θεὸς πρὸς τῇ δρυῒ τῇ Αὐτός ὁ «Μεγάλης βουλῆς Ἄγγελος» Μαμβρῇ, καθημένου αὐτοῦ ἐπὶ τῆς θύρας ταυτίζεται μέ τήν οὐράνια ὕπαρξη πού τῆς σκηνῆς αὐτοῦ μεσημβρίας. Ἀναβλέ- στήν ἑβραϊκή βίβλο ὀνομάζεται Μαλάκ ψας δὲ τοῖς ὀφθαλμοῖς αὐτοῦ εἶδε, καὶ Γιαχβέ (mal᾽akh Yiahve) καί ἐμφανίζεται ἰδοὺ τρεῖς ἄνδρες εἱστήκεισαν ἐπάνω νά ἐκπροσωπεῖ τόν Θεό ὡς ὁ Θεός, μιλώ- αὐτοῦ· καὶ ἰδὼν προσέδραμεν εἰς συνά- ντας σέ πρῶτο πρόσωπο ὅταν ἀποκαλύ- ντησιν αὐτοῖς ἀπὸ τῆς θύρας τῆς σκηνῆς πτεται στούς ἀνθρώπους, δηλαδή μιλάει αὐτοῦ καὶ προσεκύνησεν ἐπὶ τὴν γῆν. Καὶ ὡς νά εἶναι ὁ ἴδιος ὁ Θεός. Στή μετά- εἶπε· κύριε, εἰ ἄρα εὗρον χάριν ἐναντίον φραση τῶν Ο´ αὐτή ἡ οὐράνια ὕπαρξη σου, μὴ παρέλθῃς τὸν παῖδά σου· ληφθή- ἀπαντᾶται ὡς «ὁ Παῖς Κυρίου» (Ἔβεδ τω δὴ ὕδωρ, καὶ νιψάτωσαν τοὺς πόδας Γιαχβέ), μέ χαρακτηριστικές τίς ἀναφο- ὑμῶν, καὶ καταψύξατε ὑπὸ τὸ δένδρον· ρές κυρίως στό βιβλίο τοῦ Ἠσαΐα. Τελι- καὶ λήψομαι ἄρτον, καὶ φάγεσθε, καὶ κά πρόκειται γιά τόν Υἱό καί Λόγο τοῦ μετὰ τοῦτο παρελεύσεσθε εἰς τὴν ὁδὸν Θεοῦ ὡς διαρκῶς παρόντα στήν ἱστο- ὑμῶν, οὗ ἕνεκεν ἐξεκλίνατε πρὸς τὸν παῖ- ρία τοῦ Ἰσραήλ καί ἀποκαλυφθέντα ὡς δα ὑμῶν. Καὶ εἶπαν· οὕτω ποίησον, καθὼς ἐνανθρωπήσαντα Λόγο, κατά τίς διατυ- εἴρηκας» (Γεν 18,1-5). Στήν περιγραφή πώσεις τοῦ ἀποστόλου Ἰωάννη στό προ- αὐτή καταγράφεται καί ἡ ἐπαγγελία τοῦ οίμιο τοῦ εὐαγγελίου του: «Ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ Θεοῦ πρός τόν Ἀβραάμ γιά τή γέννηση Λόγος, καὶ ὁ Λόγος ἦν πρὸς τὸν Θεόν, καὶ τοῦ υἱοῦ του Ἰσαάκ, πού σημαίνει τήρηση Θεὸς ἦν ὁ Λόγος. Οὗτος ἦν ἐν ἀρχῇ πρὸς τῆς ὑποσχέσεως τοῦ Θεοῦ ὅτι ὁ Ἀβραάμ τὸν Θεόν. Πάντα δι’ αὐτοῦ ἐγένετο, καὶ θά γίνει γενάρχης λαῶν καί ἀπό τή γενιά χωρὶς αὐτοῦ ἐγένετο οὐδὲ ἓν ὃ γέγονεν. του θά προέλθει ἡ σωτηρία τοῦ κόσμου: Ἐν αὐτῷ ζωὴ ἦν, καὶ ἡ ζωὴ ἦν τὸ φῶς «Εἶπε δέ· ἐπαναστρέφων ἥξω πρὸς σὲ τῶν ἀνθρώπων. Καὶ τὸ φῶς ἐν τῇ σκοτίᾳ κατὰ τὸν καιρὸν τοῦτον εἰς ὥρας, καὶ φαίνει, καὶ ἡ σκοτία αὐτὸ οὐ κατέλαβεν» ἕξει υἱὸν Σάρρα ἡ γυνή σου. Σάρρα δὲ (Ἰωάν 1,1-5)· ἐπίσης: «Καὶ ὁ Λόγος σὰρξ ἤκουσε πρὸς τῇ θύρᾳ τῆς σκηνῆς, οὖσα ἐγένετο καὶ ἐσκήνωσεν ἐν ἡμῖν, καὶ ἐθε- ὄπισθεν αὐτοῦ» (αὐτ. 18,10). Σημειώνω ασάμεθα τὴν δόξαν αὐτοῦ, δόξαν ὡς μο- ἐπιπλέον ὅτι στήν εἰκονογραφική ἀποτύ- νογενοῦς παρὰ πατρὸς, πλήρης χάριτος πωση τοῦ ἐπεισοδίου τῆς φιλοξενίας τοῦ καὶ ἀληθείας» (αὐτ. 1,14). Ἄλλωστε καί Ἀβραάμ ὁ ὁμιλῶν ἄγγελος ὡς Δοῦλος ὁ ἀπόστολος Παῦλος μᾶς διαφωτίζει ὡς Θεοῦ ἤ Παῖς Κυρίου εἶναι ἡ μεσαία μορ- πρός τήν ταυτότητα τοῦ Παιδός Κυρίου: φή τῆς εἰκόνας. Προσθέτω ἐπίσης ὅτι ἡ «Πρὸς τίνα δὲ τῶν ἀγγέλων εἴρηκέ ποτε· «Φιλοξενία τοῦ Ἀβραάμ» εἶναι ἡ μόνη κάθου ἐκ δεξιῶν μου ἕως ἂν θῶ τοὺς ἀποδεκτή εἰκόνα ἀπεικόνισης τῆς Ἁγίας ἐχθρούς σου ὑποπόδιον τῶν ποδῶν σου; Τριάδος στήν εἰκονογραφική παράδοση (Ἑβρ 1,13). Τεῦχος 3ον Μάιος - Ἰούνιος 2023 19

τῆς Ἐκκλησίας. Ὁμόλογες ἐμφανίσεις Κυρίου» στήν Καινή Διαθήκη, στίς ἑξῆς, πού ἀφοροῦν τόν Υἱό τοῦ Θεοῦ ὡς παρό- ἐνδεικτικά, περιπτώσεις: α) Κατά τήν ντα στήν ἱστορία τοῦ Ἰσραήλ, σύμφωνα ἀποκάλυψη στόν μνήστορα Ἰωσήφ γιά μέ πατερικές ἐξηγήσεις, εἶναι, ἐνδεικτι- τή θαυματουργική ἐγκυμοσύνη τῆς Παρ- κά, καί οἱ ἑξῆς: α) Ἐμφάνιση κατά τήν θένου Μαρίας: «… ἰδοὺ ἄγγελος Κυρίου ἀποκαλούμενη θυσία τοῦ Ἰσαάκ ἀπό κατ’ ὄναρ ἐφάνη αὐτῷ λέγων· Ἰωσὴφ υἱὸς τόν πατέρα του Ἀβραάμ: «Καὶ ἐκάλεσεν Δαυΐδ, μὴ φοβηθῇς παραλαβεῖν Μαριὰμ αὐτὸν ἄγγελος Κυρίου ἐκ τοῦ οὐρανοῦ τὴν γυναῖκά σου, τὸ γὰρ ἐν αὐτῇ γεννηθὲν καὶ εἶπεν· Ἁβραάμ, Ἁβραάμ. Ὁ δὲ εἶ- ἐκ πνεύματός ἐστιν ἁγίου» (Ματθ 1,20). πεν· ἰδοὺ ἐγώ. Καὶ εἶπε· μὴ ἐπιβάλῃς τὴν β) Κατά τήν καθοδήγηση τοῦ Ἰωσήφ νά χεῖρά σου ἐπὶ τὸ παιδάριον μηδὲ ποιήσῃς διαφυλάξει τή ζωή τοῦ βρέφους Ἰησοῦ αὐτῷ μηδέν· νῦν γὰρ ἔγνων, ὅτι φοβῇ σὺ ἀπό τήν ἐπιβουλή τοῦ Ἡρώδη: «Ἀναχω- τὸν Θεόν καὶ οὐκ ἐφείσω τοῦ υἱοῦ σου ρησάντων δὲ αὐτῶν [τῶν Μάγων] ἰδοὺ τοῦ ἀγαπητοῦ δι᾿ ἐμέ» (Γεν 22,11-12). β) ἄγγελος Κυρίου φαίνεται κατ’ ὄναρ τῷ Ἐμφάνιση στήν φλεγόμενη καί μή καιό- Ἰωσὴφ λέγων· Ἐγερθεὶς παράλαβε τὸ μενη βάτο: «Ὤφθη δὲ αὐτῷ [τῷ Μωυσῇ] παιδίον καὶ τὴν μητέρα αὐτοῦ καὶ φεῦγε ἄγγελος Κυρίου ἐν πυρὶ φλογὸς ἐκ τοῦ εἰς Αἴγυπτον, καὶ ἴσθι ἐκεῖ ἕως ἂν εἴπω βάτου, καὶ ὁρᾷ ὅτι ὁ βάτος καίεται πυρί, σοι· μέλλει γὰρ Ἡρῴδης ζητεῖν τὸ παι- ὁ δὲ βάτος οὐ κατεκαίετο» (Ἔξοδ 3,2- δίον τοῦ ἀπολέσαι αὐτό» (αὐτ. 2,13). 5). γ) Κατά τήν ἐξαγγελία τῆς ὑπόσχε- γ) Κατά τήν ἀποκάλυψη στόν Ζαχαρία, σης ὅτι θά ὁδηγήσει ὁ Θεός τόν λαό στή τόν ἄνδρα τῆς Ἐλισάβετ, ὅτι θά γεννη- νέα πατρίδα: «Καὶ ἰδοὺ ἐγὼ ἀποστέλλω θεῖ ὁ Ἰωάννης ὁ Πρόδρομος: «Ὤφθη δὲ τόν ἄγγελόν μου πρὸ προσώπου σου, ἵνα αὐτῷ ἄγγελος Κυρίου ἑστὼς ἐκ δεξιῶν φυλάξῃ σε ἐν τῇ ὁδῷ, ὅπως εἰσαγάγῃ σε τοῦ θυσιαστηρίου τοῦ θυμιάματος. Καὶ εἰς τὴν γῆν, ἣν ἡτοίμασά σοι. Πρόσεχε σε- ἐταράχθη Ζαχαρίας ἰδών, καὶ φόβος ἐπέ- αυτῷ καὶ εἰσάκουε αὐτοῦ καὶ μὴ ἀπείθει πεσεν ἐπ’ αὐτόν. Εἶπε δὲ πρὸς αὐτὸν ὁ αὐτῷ· οὐ γὰρ μὴ ὑποστείληταί σε, τὸ γὰρ ἄγγελος· Μὴ φοβοῦ, Ζαχαρία· διότι εἰ- ὄνομά μού ἐστιν ἐπ᾿ αὐτῷ» (αὐτ. 23,20- σηκούσθη ἡ δέησίς σου, καὶ ἡ γυνή σου 21). δ) Συνάντηση Μωυσῆ καί Θεοῦ ἐπί Ἐλισάβετ γεννήσει υἱόν σοι, καὶ καλέ- τοῦ ὄρους Σινᾶ, ὅταν ὁ πρῶτος ζητάει νά σεις τὸ ὄνομα αὐτοῦ Ἰωάννην» (Λουκ δεῖ τό πρόσωπο τοῦ Θεοῦ: «Καὶ εἶπεν [ὁ 1,11-13). δ) Κατά τή Γέννηση τοῦ Ἰησοῦ: Θεός]· οὐ δυνήσῃ ἰδεῖν τὸ πρόσωπόν μου· «Καὶ ποιμένες ἦσαν ἐν τῇ χώρᾳ τῇ αὐτῇ οὐ γὰρ μὴ ἴδῃ ἄνθρωπος τὸ πρόσωπόν ἀγραυλοῦντες καὶ φυλάσσοντες φυλακὰς μου καὶ ζήσεται» (αὐτ. 33,20). τῆς νυκτὸς ἐπὶ τὴν ποίμνην αὐτῶν. Καὶ ἰδοὺ ἄγγελος Κυρίου ἐπέστη αὐτοῖς καὶ Αὐτός ὁ «Μεγάλης βουλῆς Ἄγγελος», δόξα Κυρίου περιέλαμψεν αὐτούς, καὶ ἤ «Παῖς Κυρίου», ἤ «Δοῦλος Κυρίου», ἐφοβήθησαν φόβον μέγαν» (αὐτ. 2,9). θά περάσει καί ὡς ἔκφραση «Ἄγγελος 20 Μάιος - Ἰούνιος 2023 Τεῦχος 3ον

ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΑΠΟΡΙΕΣ Τό «Τριήμερο» τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς Παναγιώτη Ἰ. Σκαλτσῆ Καθηγητοῦ Θεολογικῆς Σχολῆς Α.Π.Θ. Ἐρώτηση: Σέ παλαιά Τυπικά ὑπάρχει διάταξη πού προβλέπει «Τριήμερο» ἀσιτίας καί ἀποσίας (πλήρη δηλαδή ἀποχή ἀπό τροφή καί νερό) κατά τήν Α΄ Ἑβδομάδα τῶν Νηστειῶν - Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς. Ἀπό πότε μαρτυρεῖται αὐτή ἡ παράδοση καί γιατί; π. Γ.Δ. α) Τό «Τριήμερο» ἀσιτίας καί ἀποσίας ρεύς: \"Εὐλογία Κυρίου ἔστω μετὰ πά- στήν ἀρχή τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς ντων ὑμῶν\". Αὐτῇ τῇ ἡμέρᾳ οὐδεὶς ἐσθί- εἶναι πράγματι παλαιότατη παράδοση. ει, ἐξαιρέσει τῶν νοσούντων, διὸ οὔτε ἡ Ἀπό τίς πρῶτες μαρτυρίες, ἄν ὄχι ἡ ἀρ- τράπεζα ἀνοίγεται…2 Τῇ Τρίτῃ τῆς πρώ- χαιότερη, εἶναι αὐτή πού καταγράφεται της ἑβδομάδος τῶν Νηστειῶν… Οὕτω τε- σέ Γεωργιανό Συναξάριο (Τυπικό) με- λεῖται ὁ ὄρθρος εἰς πάσας τὰς ἡμέρας ταφρασμένο ἀπό τά ἑλληνικά στά γε- τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς. Τῇ Δευ- ωργιανά ὑπό τοῦ ἡγουμένου τῆς Ἱερᾶς τέρᾳ οὐκ ἐσθίομεν, τῇ Τρίτῃ ὅσοι βού- Μονῆς τῶν Ἰβήρων ὁσίου Γεωργίου τοῦ λονται εἰσέρχονται εἰς τὴν τράπεζαν καὶ Μεταφραστοῦ († 1065). Τό ἐν λόγῳ Τυ- ἐσθίουσιν ἄρτον μετὰ θερμοῦ ὕδατος. Τῇ πικό, σύμφωνα μέ τήν πληροφορία τοῦ Τετάρτῃ ἡ τράπεζα οὐκ ἀνοίγεται. Τῇ πρωθιερέα Κορνηλίου Κεκελίτζε, διασώ- Πέμπτῃ ὅσοι βούλονται λαμβάνουσι ἄρ- ζεται στό ὑπ᾽ ἀριθμ. 193 χειρόγραφο τοῦ τον μετὰ θερμοῦ ὕδατος. Τῇ Παρασκευῇ, 11ου αἰ. πού στις ἀρχές τοῦ 20ού αἰ. βρι- μετὰ τὸ πέρας τῆς Ἐννάτης Ὥρας καὶ σκόταν στό τότε Ἐκκλησιαστικό Μου- τῶν Τυπικῶν, σημαίνουσι διὰ τὸν Ἑσπε- σεῖο Τιφλίδος1. ρινόν, διὰ τὸ μέλλειν τελεσθῆναι τὴν Λει- τουργίαν τῶν Προηγιασμένων Δώρων»3. Τό ὡς ἄνω γεωργιανό Συναξάριο-Τυ- πικό, πού διασώζει προφανῶς παλαιότε- Ἡ ὡς ἄνω νηστευτική πρακτική, πού ρη παράδοση, ἀναφερόμενο στήν πρώτη ξεπερνᾶ καί τό «Τριήμερο», δέν εἶναι βε- ἑβδομάδα τῶν Νηστειῶν σημειώνει τά βαίως κάτι πού προβλέπεται ἀπό ὅλα τά ἑξῆς: «Τῇ Δευτέρᾳ τῆς πρώτης ἑβδομά- Τυπικά. Σέ κάθε περίπτωση τό γεγονός δος τῶν Νηστειῶν. Διὰ τὴν παράκλησιν αὐτό ἐκφράζει τήν τάση αὐστηρότερης τῶν ἀδελφῶν ἀρχόμεθα τοῦ ὄρθρου βρα- νηστείας κατά τήν ἔναρξη τῆς Μεγάλης δύτερον… Εἰς τὴν ἀρχήν τῆς Ἐννάτης Τεσσαρακοστῆς, τότε δηλαδή πού ὑποδε- Ὥρας σημαίνουσιν διὰ τὸν Ἑσπερινόν… χόμαστε «τῶν Νηστειῶν τὸ χάρισμα, ὡς [Εἰς τὸ τέλος τῆς ἀκολουθίας λέγει] ὁ ἱε- θεοδώρητον καιρὸν τῆς μετανοίας»4, τήν Τεῦχος 3ον Μάιος - Ἰούνιος 2023 21

περίοδο πού, ὅπως σημειώνει ὁ ἅγιος Θε- Τό ἔθος νά τελεῖται ἡ πρώτη Προηγια- όδωρος ὁ Στουδίτης, «τὸ πρωτεῖον ἔχει σμένη τήν Τετάρτη τῆς Α΄ τῶν Νηστειῶν τῆς ἀσκήσεως» καί «καθάρσιον γὰρ τοῦ διατηρεῖται μέχρι σήμερα, προφανῶς παντὸς ἐνιαυτοῦ οἱ ἅγιοι πατέρες ἡμῶν λόγῳ τῆς αὐστηρῆς νηστείας τοῦ πρώτου τάσδε τὰς ἡμέρας διηγορεύκασιν»5. Στήν διημέρου. Ἡ τάξη ὅμως ὡς πρός τό θέμα ἀρχή τοῦ σταδίου τῶν ἀρετῶν εἶναι ἴσως αὐτό δέν ἦταν πάντοτε ἡ ἴδια. Ἡ παλαιό- πιό εὔκολο νά ἀσκηθεῖ κανείς ἐντονό- τερη π.χ. μαρτυρία περί τοῦ χερουβικοῦ τερα, μέ «τριήμερα» ἤ «τετραήμερα» τῆς Προηγιασμένης «Νῦν αἱ δυνάμεις νηστευτικά παλαίσματα. Κάτι ἀνάλο- …», πού ὑπάρχει στό Πασχάλιο Χρονι- γο γινόταν στήν ἀρχαία Ἐκκλησία ἀπό κό, μᾶς πληροφορεῖ περί τῆς ψαλμωδίας τούς ἑτοιμαζόμενους γιά νά βαπτισθοῦν τοῦ ὕμνου αὐτοῦ τήν Καθαρά Δευτέρα9. τό Πάσχα. Ἡ προεόρτιος-προβαπτισμα- Σύμφωνα ἐπίσης μέ τόν 52ο κανόνα τῆς τική νηστεία, ἀπό τόν 2ο ἕως τόν 4ο μ.Χ. Στ΄ Οἰκουμενικῆς Συνόδου ἡ Προηγια- αἰ., μέ ἐπίκεντρο τή Μεγάλη Παρασκευή σμένη ἐτελεῖτο «ἐν πάσαις ταῖς τῆς ἁγίας καί τό Μέγα Σάββατο, διαρκοῦσε μία ἤ Τεσσαρακοστῆς τῶν νηστειῶν ἡμέραις, δύο ἤ καί περισσότερες ἡμέρες, μέ πλή- παρεκτὸς Σαββάτου καὶ Κυριακῆς καὶ ρη ἀσιτία καί ἀποσία6. Δέν εἶναι μάλιστα τῆς τοῦ Εὐαγγελισμοῦ ἡμέρας»10. Κατά καθόλου ἀπίθανο τά δύο αὐτά νηστευτι- τό Τυπικό τῆς Εὐεργέτιδος (11ος αἰ.) ἡ κά πρότυπα, τό πρό τοῦ Πάσχα δηλαδή μόνη ἡμέρα πού δέν λειτουργεῖται εἶναι καί αὐτό στήν ἀρχή τῆς Μεγάλης Τεσσα- ἡ Καθαρά Δευτέρα. Ὅλες τίς ἄλλες ἡμέ- ρακοστῆς, νά συνδέονται. ρες, ἐκτός Σαββάτου καί Κυριακῆς, τε- λεῖται ἡ Λειτουργία τῶν Προηγιασμένων β) Ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον ἐπίσης ἔχει τό Δώρων11. Ἄλλο Τυπικό τοῦ 13ου αἰ. ση- γεγονός ὅτι τό «Τριήμερο» ἤ καί «Τε- μειώνει ὅτι ἡ Προηγιασμένη δέν τελεῖται τραήμερο» αὐστηρότερης νηστείας κατά μέν Δευτέρα καί Τρίτη τῆς Α΄ Νηστειῶν, τήν Α΄ ἑβδομάδα τῶν Νηστειῶν ἐπηρέ- ἀλλά τελεῖται τίς τρεῖς ἑπόμενες ἡμέρες· ασε τήν παράδοση μή τέλεσης Προηγι- «Πρόσχες, ὦ ἱερεῦ, ἵνα φυλάξῃς προη- ασμένης μέχρι τήν Τετάρτη τῆς Α΄ τῶν γιασμένα τρία διὰ τὴν Λειτουργίαν τῶν Νηστειῶν. Σχετική διάταξη ὑπάρχει στό Προηγιασμένων, ἣν μέλλεις λειτουργῆσαι Τυπικό τοῦ Ἁγίου Σάββα καί διασώζεται ταῖς τρισὶ τῆς ἑβδομάδος ταύτης ἡμέραις, μέχρι σήμερα στό Τριώδιο7. Ἡ διάταξη τετράδι, Πέμπτῃ καί Παρασκευῇ· τῇ γάρ αὐτή πού προβλέπεται τή Δευτέρα τῆς Α΄ δευτέρᾳ καί τρίτῃ τῆς πρώτης τῶν Νη- ἑβδομάδος στό λυχνικό (ἑσπερινό) ἔχει στειῶν ἑβδομάδος οὐδόλως λειτουργοῦ- ὡς ἑξῆς: «Αὕτη ἡ ἀκολουθία γίνεται τοῦ μεν προηγιασμένα διά τινα πρόφασιν λυχνικοῦ μὴ οὔσης Προηγιασμένης. Οὐ ἀγαθὴν καὶ εὐάρμοστον»12. γὰρ παρελάβομεν ποιεῖν Προηγιασμένην μέχρι τῆς Τετράδος διὰ τὸ νηστεύειν ἐκ Ἡ ἀγαθή καί εὐάρμοστος πρόφαση ἐξ παραδόσεως πᾶσαν τὴν ἀδελφότητα. Οἱ αἰτίας τῆς ὁποίας δέν τελεῖται Προηγια- δυνάμενοι μεινάτωσαν νήστεις ἕως τῆς σμένη στήν ἀρχή τῆς πρώτης ἑβδομάδος Παρασκευῆς»8. τῶν Νηστειῶν, μέχρι καί σήμερα, εἶναι 22 Μάιος - Ἰούνιος 2023 Τεῦχος 3ον

προφανῶς ἡ δι’ ἀσιτίας καί ἀποσίας διή- καί τριήμερη βαπτισματική νηστεία ἀπό μερος, τριήμερος ἤ καί τετραήμερος ἀκό- τόν 2ο μόλις μ.Χ. αἰ.13, ἀλλά καί στή μο- μη νηστεία. Τό νηστευτικό αὐτό πρότυ- ναστική παράδοση, γνωστή τουλάχιστον πο, πού σήμερα καθιερώθηκε νά ὀνομά- ἀπό τόν 11ο αἰ., νά τηρεῖται αὐστηρό- ζεται «Τριήμερο», ἐπηρέασε τή λειτουρ- τερη νηστεία στις δύο, στίς τρεῖς ἤ καί γική πράξη καί βρίσκει τήν ἱστορική του στίς τέσσερεις ἀκόμη ἡμέρες τῆς πρώτης δικαίωση στήν πρό τοῦ Πάσχα διήμερη ἤ ἑβδομάδος τῶν Νηστειῶν. ΣΗ Μ ΕΙΩΣ ΕΙΣ. 1. Κορνήλιος Κεκελίτζε, Λειτουργικά γεωργιανά μνημεῖα στίς βιβλιοθῆκες τῆς Πατρίδος, Τιφλίδα 1908. 2. Αὐτ., σ. 275-276. 3. Αὐτ., σ. 277. 4. Τροπάριο α΄ ᾠδῆς τριωδίου Κανόνα Δευτέρας τῆς Α΄ Ἑβδομάδας τῶν Νηστειῶν. 5. Θεοδώρου Στουδίτου, Κατήχησις 99, Παραινετικὸς εἰς τὴν εἴσοδον τῆς ἁγίας Τεσσαρακοστῆς, καὶ περὶ δευτέρας παρουσίας, στό Μεγάλη Κατήχησις (Βιβλίον δεύτερον), Θεσσαλονίκη: Ὀρθόδοξος Κυψέλη 1987, σ. 387. 6. Εὐσεβίου Καισαρείας, Ἐκκλησιαστικὴ Ἱστορία 5, 24, ΒΕΠΕΣ 19, 343. Βλ. καί Παναγιώτης Ἰ. Σκαλτσῆς, «Ἡ προβαπτισματική νηστεία», στό Λειτουργικές Μελέτες Ι, Θεσσαλονίκη: Πουρναρᾶς 2007, σ. 85-98. 7. Βλ. π. Κωνσταντῖνος Παπαγιάννης, Σύστημα Τυπικοῦ, Ἀθήνα: Ἀποστολική Διακονία 2006, σ. 608-609. Βλ. καί Δίπτυχα τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος 2023, σ. 124-128. 8. Τυπικόν τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Ἀκολουθίας τῆς ἐν Ἱεροσολύμοις ἁγίας Λαύρας τοῦ ὁσίου καί θεοφόρου πατρός ἡμῶν Σάββα, ἐπιμ. Ἀρχιμ. Νικόδημος Σκρέττας, Ἱεροσόλυμα 2012, κεφ. Λ΄, σ. 289. Πβ. Τυπικόν τοῦ ὁσίου καί θεοφόρου πατρός ἡμῶν Σάββα τοῦ ἡγιασμένου, διορθωθέν μεθ’ ὅσης ἐπιμελείας καί ὑπομνηματισθέν τό κατά δύναμιν ὑπό Ἀρχιμ. Δοσιθέου, ἡγουμένου τῆς Ἱερᾶς Σταυροπηγικῆς Μονῆς Παναγίας Τατάρνης Εὐρυτανίας, Γρανίτσα χ.χ., σ. 329, 333. 9. ΡG 92:989. 10. Γ. Ράλλης - Μ. Ποτλῆς, Σύνταγμα Ἱερῶν Κανόνων (ἀνατ.), Ἀθήνα: Γρηγόρης 1966, τ. 2, σ. 427. 11. Βλ. Aleksej Dmitrievskij, Opisanie Liturgitseskich Ruko- pisej, τ. Ι, Κίεβο 1895 (φωτ. ἀνατ. 1965), σ. 515. 12. Αὐτ., σ. 825. 13. Διδαχὴ τῶν δώδεκα Ἀποστόλων, 7, 4, ΒΕΠΕΣ 2, 7. Ἀριστερά: Édouard Manet, Λευκές πασχαλιές σέ βάζο, Alte Nationalgalerie, Βερολίνο Δεξιά: Vincent van Gogh, Ρόδα σέ βάζο (1890), Metropolitan Museum of Art, Νέα Ὑόρκη, Η.Π.Α. Τεῦχος 3ον Μάιος - Ἰούνιος 2023 23

ΔΙΑΚΟΝΙΑ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ 1 Κυριακή τοῦ Τυφλοῦ Πρωτ. Γεωργίου Δορμπαράκη Ἐφημ. Ἱ. Ν. Ἁγίας Παρασκευῆς Καλλιπόλεως, Ἱ. Μ. Πειραιῶς Καὶ σχίσμα ἦν ἐν αὐτοῖς… (Ἰωάν 9,16) Τήν ἀντιπαράθεση ἰδεολογίας καί Ὅ,τι φαίνεται παράδοξο ὅμως, εἶναι ἐμπειρίας παρακολουθοῦμε στό ση- ἀπόλυτα κατανοητό γιά τούς θρησκευ- μερινό Εὐαγγέλιο. Ἀπό τή μία, οἱ θρη- τικούς ἄρχοντες. Διότι ἡ ἄρνησή τους σκευτικοί ἄρχοντες τῶν Ἰουδαίων πού ὑποκρύπτει τήν ἔλλειψη διάθεσης νά πι- ἀρνοῦνται νά πιστέψουν στά μάτια στέψουν στόν Χριστό. Ὅταν εἶσαι βολε- τους καί στή μαρτυρία τῶν συμπατριω- μένος στόν κόσμο καί ἱκανοποιοῦνται τά τῶν τους. Ἀπό τήν ἄλλη, ὁ ἐκ γενετῆς πάθη σου, γιατί νά θέλεις ἀλλαγή; Ἄν οἱ τυφλός πού μαρτυρεῖ τήν ἐμπειρία του ἄρχοντες δέχονταν τό θαῦμα θά σήμαινε ἀπό τή συνάντησή του μέ τόν Χριστό. Κι ὅτι δέχονται τόν Χριστό ὡς τόν Μεσσία, ἡ ἀντιπαράθεση αὐτή θεωρεῖται τύπος συνεπῶς θά ἔπρεπε νά μετανοήσουν καί γιά κάθε ἐποχή. Πάντα θά ὑπάρχουν οἱ νά ἀλλάξουν τρόπο ζωῆς. Κι αὐτοί δέν ἀρνητές τοῦ Χριστοῦ γιά λόγους θεωρη- εἶχαν τέτοια διάθεση. τικούς καί πάντα θά ὑπάρχουν οἱ πιστοί Του πού ὁμολογοῦν ὅτι Τόν ἔνιωσαν στή 2. Ἡ στάση αὐτή ὑφίσταται διαχρονικά. ζωή τους. Ἡ ὅποια ἀμφισβήτηση, δηλαδή, τοῦ Χρι- στοῦ σέ κάθε ἐποχή δέν στηρίζεται ἀλλοῦ 1. Ξενίζει ἡ ἀντίδραση τῶν θρησκευτι- πέρα ἀπό τήν ἁμαρτία τοῦ ἀνθρώπου. Ὁ κῶν ἀρχόντων νά δεχτοῦν τό θαῦμα τοῦ ἄνθρωπος τοῦ ἐγωισμοῦ καί τῶν παθῶν Χριστοῦ. Διότι ἡ ὁρατή ἀπόδειξη βρισκό- ἀδυνατεῖ νά εἶναι μέ τόν Χριστό – Χρι- ταν μπροστά τους: ὁ θεραπευμένος τυ- στός καί ἁμαρτία δέν συμβιβάζονται. Ἡ φλός, πού ὄχι μόνο ἀπέκτησε τήν ὅρασή ἀκολουθία τοῦ Χριστοῦ σημαίνει συντο- του ἀλλά καί τούς ὀφθαλμούς πού δέν νισμό μέ τή ζωή Του, ὅπως τό ἀπεκάλυ- εἶχε –ὁ Κύριος λειτούργησε ὡς ὁ Δημι- ψε: «Ὅστις θέλει ὀπίσω μου ἀκολουθεῖν, ουργός Θεός–, ὅταν μάλιστα τό γεγονός ἀπαρνησάσθω ἑαυτὸν καὶ ἀράτω τὸν βεβαίωνε πλῆθος ἀνθρώπων, ὅπως καί οἱ σταυρὸν αὐτοῦ καὶ ἀκολουθείτω μοι». Γι’ γονεῖς τοῦ τυφλοῦ χωρίς νά ἀκολουθοῦν αὐτό καί ἡ πίστη σ’ Αὐτόν δέν εἶναι εὔκο- τόν Χριστό. Ἡ πνευματική τύφλωσή τους λη ὑπόθεση. Τήν ἀσπάζονται μόνον ὅσοι νά ἀρνοῦνται τό προφανές εἶναι ἀσύλ- χαρακτηρίζονται ἀπό γενναιότητα καί ἀν- ληπτη, πού ἐπιτείνεται ὅταν γνωρίζουμε δρεία. Διότι ὁ Χριστός ἀνατρέπει τά πά- τήν ἀδιάκοπη ἀπαίτησή τους νά «δοῦν» ντα: ὅλες τίς ἐπίγειες ἀγάπες τοῦ ἀνθρώ- ἕνα θαῦμα προκειμένου νά πιστέψουν. που προκειμένου νά βάλει αὐτός πρώτι- 24 Μάιος - Ἰούνιος 2023 Τεῦχος 3ον

στα τήν ἀγάπη στόν Θεό καί σ’ Ἐκεῖνον. μεν καὶ ἐθεασάμεθα καὶ αἱ χεῖρες ἡμῶν «Ἀγαπήσεις Κύριον τὸν Θεόν σου ἐξ ὅλης ἐψηλάφησαν … ἀπαγγέλλομεν ὑμῖν» (Α΄ τῆς ψυχῆς, τῆς καρδίας, τῆς διανοίας, τῆς Ἰωάν). Γι’ αὐτό εἶναι ἕτοιμοι ὄχι μόνο νά ἰσχύος». Καί «ὁ φιλῶν πατέρα ἢ μητέρα συνεχίσουν νά κηρύσσουν, ἀλλά πολλα- ἢ τέκνα ἢ ἀγρούς … ὑπὲρ ἐμὲ οὐκ ἔστι πλασίως καί νά πάθουν γιά τόν Χριστό. μου ἄξιος». Καί ποιό τό ἀποτέλεσμα; Νά Καί τήν ἴδια στάση διαπιστώνουμε καί γεύεται ὁ πιστός πάντοτε τόν Θεό μέσα σέ ὅλη τήν ἐκκλησιαστική ἱστορία. Οὐ- του γινόμενος ἕνας μικρός Χριστός! δέποτε βρέθηκε χριστιανός ἐν ἐπιγνώσει νά ἀρνηθεῖ τόν Κύριο. Ὅσοι Τόν ἀρνήθη- 3. Ἐκτός ἀπό τούς ἀμφισβητίες λοιπόν καν δέν Τόν εἶχαν πραγματικά πιστέψει, ὑπάρχουν οἱ πιστοί. Ὄχι οἱ ψεύτικοι πού δέν εἶχαν νιώσει δηλαδή τή χάρη Του κάνουν ἰδεολογία καί μόδα τόν χριστια- στήν καρδιά τους. Αἰώνια θά ἰσχύει ἡ νισμό, ἀλλά οἱ ἀληθινοί πού ἔχουν προ- συγκλονιστική ρήση τοῦ Κυρίου, γιατί οἱ σωπική ἐμπειρία τῆς σχέσης τους μέ τόν Ἰουδαῖοι δέν κατανοοῦν τόν λόγο Του: Χριστό. Στήν ἄρνηση τῶν ἀμφισβητιῶν δέν ἔχουν τή δύναμη νά ἀνοιχτοῦν τά προβάλλουν τή μαρτυρία τῆς ἐν Χριστῷ πνευματικά ὦτα τους. «Διατί τὴν λαλιὰν ζωῆς τους, σάν τόν θεραπευμένο τυφλό τὴν ἐμὴν οὐ γινώσκετε; Ὅτι οὐ δύνασθε πού ὁμολογεῖ: «δέν ξέρω τί λέτε ἐσεῖς, ἀκούειν τὸν λόγον τὸν ἐμόν». Καί δέν ἐγώ ἕνα ξέρω: ἤμουν τυφλός καί τώρα ἔχουν τή δύναμη, γιατί ἀνήκουν στόν πα- βλέπω», πού σημαίνει πώς ὅσα ἐπιχειρή- τέρα τους διάβολο ἐπιτελώντας τίς ἐπι- ματα φέρνει ἡ ἀνθρώπινη συλλογιστική θυμίες ἐκείνου. «Ὑμεῖς ἐκ τοῦ πατρὸς κατά τοῦ Χριστοῦ καταπίπτουν μπρο- τοῦ διαβόλου ἐστέ, καὶ τὰς ἐπιθυμίας στά στήν πραγματικότητα τῆς παρουσί- τοῦ πατρὸς ὑμῶν θέλετε ποιεῖν». ας Του στή ζωή ἑνός ἀνθρώπου, παρου- σίας πού ὁδηγεῖ στήν ὀρθή πίστη καί τή Τό σχίσμα τοῦ λαοῦ γιά τόν Χριστό γνώση Ἐκείνου. ὑφίσταται πάντοτε – τό εἶχε προφητέψει ὁ γέρων Συμεών κατά τήν ὑπαπαντή τοῦ 4. Ἡ περίπτωσή του θυμίζει τούς ἀπο- Κυρίου. «Οὗτος κεῖται εἰς πτῶσιν καὶ στόλους μετά τήν Ἀνάσταση καί τήν ἀνάστασιν πολλῶν ἐν τῷ Ἰσραὴλ καὶ εἰς Πεντηκοστή. Στούς ἀρνητές πάλι καί σημεῖον ἀντιλεγόμενον». Τό ἴδιο ἰσχύει ἀπειλητικούς μάλιστα Ἰουδαίους ἐκεῖ- καί στήν ἐποχή μας. Ἀλλά τό θέμα εἶναι νοι προβάλλουν τήν ἐμπειρία τους: «οὐ τί κάνουμε ἐμεῖς! Ἔχουμε προσωπική δυνάμεθα ἃ εἴδαμεν καὶ ἠκούσαμεν μὴ σχέση μέ τόν Χριστό καί ἐμπειρία Του λαλεῖν», ὅ,τι σημειώνει καί Ἰωάννης ὁ στή ζωή μας; Θεολόγος: «Ὃ ἀκηκόαμεν, ὃ ἑωράκα- Τεῦχος 3ον Μάιος - Ἰούνιος 2023 25

ΔΙΑΚΟΝΙΑ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ 2 Β´ Κυριακή Ματθαίου πρωτ. Βασιλείου Θερμοῦ Καθηγητοῦ ΑΕΑΑ - Παιδοψυχιάτρου Ἄν ἦταν εὐρύτερα γνωστή ἡ σημε- τήν Ἐκκλησία συνείδηση εἶναι ἡ πραγ- ρινή ἀποστολική περικοπή, ἀδελ- ματική μας φύση, ἡ καταπιεσμένη ἀπό φοί μου, θά γινόταν ἰδιαίτερα δημοφιλής τήν ἁμαρτία! Γιά τήν πίστη μας, δηλαδή, στούς ἀνθρώπους ἐκτός Ἐκκλησίας. Μᾶς συνείδηση εἶναι ἡ φωνή τοῦ κατ' εἰκόνα, λέει ἀλήθειες τίς ὁποῖες πολύ θά ἤθελαν ἡ δύναμη τοῦ σπόρου πού βλέπουμε νά καί αὐτοί νά ἀκούσουν. Καί ἐνοχλοῦνται σπάει τήν πλάκα στό πεζοδρόμιο... ὅταν ἐμεῖς τίς ξεχνᾶμε. Αὐτή ἡ συνείδηση, ὡς δῶρο τῆς Χάρι- Μετά τήν κάθοδο τοῦ Ἁγίου Πνεύμα- τος, συνεχίζει νά δρᾶ μέ διάφορους τρό- τος ἀρχίζει ἡ ἁγιότητα: εἴδαμε ὅτι τήν πους στούς ἀνθρώπους, ἀκόμη καί ἄν Πεντηκοστή ἀκολούθησε ἡ Κυριακή τῶν δέν ἔχουν ἀκούσει τίποτε γιά τόν ἀλη- Ἁγίων Πάντων! Καί ἡ ἑπόμενη Κυριακή, θινό Θεό. Αὐτή ἡ πραγματικότητα εἶναι σήμερα δηλαδή, ἀποκαλύπτει τήν πα- πού ἔκανε τόν Ἅγιο Μάξιμο νά γράφει: γκόσμια δράση τοῦ Ἁγίου Πνεύματος! «Ὅ,τι καλό πράττουν οἱ ἀλλόθρησκοι εἶ- ναι τό Ἅγιο Πνεῦμα πού τούς ἐμπνέει Πρίν ἀπό μία ἑβδομάδα ἀκούσαμε τήν καί τούς παρακινεῖ». πρόσκληση γιά ἁγιότητα. Καί σήμερα μαθαίνουμε ὅτι ὅλοι οἱ ἄνθρωποι διαθέ- Καί οἱ ἄθεοι, θά προσθέταμε σήμερα. τουν τήν ὑποδομή γιά ἁγιότητα! Τήν ἐποχή ἐκείνη δέν ὑπῆρχαν ἄθεοι, ἀλλά σήμερα πού εἶναι πολλοί ἰσχύουν Ὅλοι; Καί οἱ ἀλλόθρησκοι; Ἀκριβῶς. καί γι' αὐτούς τά ἴδια. Οἱ ἀλλόθρησκοι Τό Ἅγιο Πνεῦμα δέν δέχεται ὅρια στή καί οἱ ἄθεοι διαθέτουν τίς προϋποθέσεις δράση Του. Πνέει ὅπου θέλει καί καρπο- νά γίνουν Ἅγιοι! Ἐνίοτε, μάλιστα, ἀπο- φορεῖ ὅπως θέλει. Ἀφοῦ ὅλοι ἀνεξαιρέ- δεικνύονται πιό καλοπροαίρετοι καί πιό τως διαθέτουν τήν κατάλληλη ὑποδομή. εὐκίνητοι πρός τήν Ἀλήθεια ἀκόμη καί ἀπό ἐμᾶς τούς πιστούς. Αὐτή ἡ ὑποδομή εἶναι ἡ συνείδηση, ἀδελφοί μου. Καί ἐδῶ συνείδηση δέν Ἔτσι λοιπόν ἀντιλαμβανόμαστε γιατί σημαίνει ἁπλῶς ἕναν ψυχολογικό μηχα- τό ἀνάγνωσμα σήμερα μᾶς ὑπενθύμισε νισμό πού μᾶς εἰδοποιεῖ ποιό εἶναι τό ὅτι ἔθνη καί ἄνθρωποι χωρίς νόμο ἐνδέ- καλό καί μᾶς ἐλέγχει ὅταν κάνουμε τό χεται νά συμπεριφέρονται κατά Θεόν: κακό. Αὐτό τό πιστεύουν καί οἱ μή Χρι- ἐπειδή διαθέτουν γραπτό νόμο στήν στιανοί. καρδιά τους. Τό «γραπτό» πρέπει νά τό κατανοήσουμε μέ βάση τά δεδομένα τῆς Ἡ συνείδηση, γιά τήν ὁποία ἀκούσαμε, εἶναι κάτι βαθύτερο καί ριζικότερο. Γιά 26 Μάιος - Ἰούνιος 2023 Τεῦχος 3ον

ἐποχῆς. Δέν πρόκειται γιά τό σημερινό δέν εἶναι τό τέρμα, ἀλλά ἡ ἀφετηρία, τό γραπτό τοῦ ὑπολογιστῆ (ὅπου διαγρά- σημεῖο ἀπό τό ὁποῖο καλούμαστε νά κι- φεται ἐντελῶς) ἤ τοῦ χαρτιοῦ (πού σβή- νηθοῦμε πρός τούς ἐκτός, ὥστε νά μποῦν νεται μέ γομολάστιχα), ἀλλά γιά κεραμι- καί αὐτοί στήν Βασιλεία τοῦ Θεοῦ. κό ἤ πέτρα, ὅπου σκάλιζαν τίς λέξεις. Ὁ «γραπτός» νόμος τῶν καρδιῶν ὑπάρχει Μέ τήν σημερινή περικοπή διαπιστώ- ἀνάγλυφος καί ἀνεξίτηλος, ἐπειδή γρά- νουμε, γιά μιά ἀκόμη φορά, τήν εὐρύτη- φτηκε ἀπό τόν Θεό τόν Ἴδιο. Φυσικά τα τοῦ Θεοῦ καί τήν ἄπειρη ἀγάπη Του. διαθέτουμε τρόπους νά τόν σκεπάσουμε Ἀκούσαμε πώς «οἱ ποιηταὶ τοῦ νόμου ὥστε νά μήν τόν βλέπουμε... δικαιωθήσονται»: μέ ἄλλα λόγια, ὅσοι πράττουν τό θέλημά Του, ἀκόμη καί ἄν Ἔτσι τό Ἅγιο Πνεῦμα κατέρχεται δέν Τόν γνωρίζουν ὀνομαστικά, θά κατα- πρῶτα στά μέλη τῆς Ἐκκλησίας καί κα- στοῦν «δίκαιοι». Δηλαδή, ὅπως τό ἐννοεῖ τόπιν ἐπιχειρεῖ τό ἄνοιγμα πρός τά ἔθνη. ἡ γλῶσσα τῆς Καινῆς Διαθήκης, θά ἐνσω- Ἀλλά ὡς Θεός δέν θέλει νά ἐνεργεῖ μο- ματωθοῦν στήν ἁγιότητα τοῦ Χριστοῦ. νομερῶς, χωρίς τήν δική μας συνέργεια. Ὅταν ἐπιφοιτᾶ σέ ἐμᾶς, ἐναπόκειται Μυστήριο, πράγματι, ἡ ἐλευθερία τήν στήν βούλησή μας νά φέρει καρπούς. ὁποία διαθέτει ὁ Θεός γιά τήν σωτη- Καί ὅταν δρᾶ ἐκτός Ἐκκλησίας καί προ- ρία μας. Ἀνεξιχνίαστος ὁ τρόπος μέ τόν ετοιμάζει τίς ψυχές γιά τόν Χριστό, πάλι ὁποῖο κρίνει. Καί ἄβυσσος ἡ ἀπόφασή ζητᾶ καί τήν δική μας συμβολή. Μᾶς κά- του νά ἀναθέσει ὡς ἀποστολή σέ ἐμᾶς νει συνεργάτες ὁ Θεός στήν ἐξάπλωση τούς Χριστιανούς τό νά ἐμπνεύσουμε τῆς Βασιλείας Του! τούς ἐκτός, ὥστε καί αὐτοί νά ἀποκτή- σουν πλήρη συμμετοχή στό μυστήριο τοῦ Ἀδελφοί μου, ἡ Ἐκκλησία ἔχει σύνορα, Χριστοῦ καί τῆς Ἐκκλησίας. ἀλλά αὐτά τά σύνορα ἰσχύουν γιά ἐμᾶς τούς ἀνθρώπους. Δέν δεσμεύουν τόν Θεό. Ἀδελφοί, οἱ ἐκτός Ἐκκλησίας ἄνθρω- ποι εἶναι ὑποψήφιοι Ἅγιοι! Τό εἴδαμε Καί τό Ἅγιο Πνεῦμα τό Ὁποῖο μᾶς πολλές φορές νά συμβαίνει στήν ἱστορία. χαρίστηκε, δέν μᾶς δόθηκε γιά νά καυ- Ἄς τούς διευκολύνουμε σέ αὐτό καί ἄς χώμαστε, ἀλλά γιά νά διευρύνουμε τά συνεργασθοῦμε μέ τόν Θεό γιά νά πετύ- σύνορα τῆς Ἐκκλησίας. Ἡ Πεντηκοστή χει τό σχέδιό Του! Pacino di Buonaguida, Κῆπος, μικρογραφία ἀπό χφ. τοῦ 14ου αἰ., British Library, Λονδίνο Τεῦχος 3ον Μάιος - Ἰούνιος 2023 27

ΣΤΟ ΠΕΛΑΓΟΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Κύριλλος Λούκαρις: Ὁ πρωτομάρτυρας τῆς συνάντησης μέ τή νεωτερικότητα Δημητρίου Ν. Μόσχου Ἀναπληρωτοῦ Καθηγητοῦ Θεολογικῆς Σχολῆς Ε.Κ.Π.Α. Στίς 27 Ἰουνίου 1638 ἡ σορός ἑνός ἀποτρέψει μεταστροφή τῶν Ὀρθοδόξων γηραλέου ἄνδρα θάφτηκε πρόχειρα ἀνατολικῶν Σλάβων τῆς Πολωνολιθουα- κοντά σ’ ἕνα κάστρο στό Βόσπορο. Ὁ νικής Κοινοπολιτείας. Ἔτσι, ἔζησε ἀπό ἀμφιλεγόμενος Οἰκουμενικός Πατριάρ- κοντά τά δραματικά γεγονότα τῆς Συνό- χης καί πρώην Πατριάρχης Ἀλεξανδρεί- δου τοῦ Μπρέστ (στή σημερινή Λευκο- ας Κύριλλος Λούκαρις καταπολέμησε τή ρωσία) τό 1596, ὅπου πολλοί Ὀρθόδοξοι δράση τῶν Ἰησουιτῶν στήν Ἀνατολή καί ἐπίσκοποι προσχώρησαν στή Ρώμη, ἐνῶ τελικά δολοφονήθηκε ἀπό τούς Τούρ- μέρος τους ἀντέδρασε μέ παράλληλη κους, στούς ὁποίους οἱ Ἰησουίτες καί Σύνοδο. Ὁ Καντακουζηνός συνελήφθη ὁ γαλλικός παράγων τόν διέβαλαν γιά ὡς κατάσκοπος, πέθανε ἀπό ἀσιτία στό ὑποκίνηση σέ ἐξέγερση. Ἀπό τήν ἄλλη φρούριο Marienbourg καί ὁ Λούκαρις θεωρήθηκε συγγραφέας μιᾶς Ὁμολογίας διέφυγε μέ μεγάλες δυσκολίες. Τό 1601 πίστεως μέ καλβινιστικά χαρακτηριστι- ἐκλέχθηκε Πατριάρχης Ἀλεξανδρείας κά. Ἡ ἀντίφαση αὐτή συναρτᾶται ἄμεσα προσπαθώντας νά ἀνορθώσει ὑλικά καί μέ τήν ἐποχή πού ἔζησε. πνευματικά τό παλαίφατο Πατριαρχεῖο, τό ὁποῖο τόν 17ο αἰῶνα δέν εἶχε γιά ποί- Ὁ κατά κόσμον Κωνσταντῖνος Λούκα- μνιο παρά ἐλάχιστες ἐνορίες. Τό 1620 ρις γεννημένος στήν Κρήτη περί τό 1572 ἐξελέγη Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλε- ἔλαβε τά πρῶτα γράμματα ἀπό τόν ἱε- ως ἐν μέσῳ φοβεροῦ πολέμου ἀπό ἐκ- ρομόναχο Μελέτιο Βλαστό. Κατόπιν κλησιαστικές δυνάμεις πού πρόσκεινταν σπούδασε στή Βενετία ἀπό τό 1584 ἕως στούς Λατίνους. Καθώς προσπάθησε νά τό 1592 κοντά στόν κατοπινό ἐπικριτή κινητοποιήσει Ρώσους, Ὀθωμανούς καί τοῦ παποκεντρισμοῦ στή δυτική Ἐκκλη- νέες ἐμπορικές δυνάμεις τῆς Μεταρρύθ- σία Paolo Sarpi καί τόν Ἀριστοτελιστή μισης (Ἀγγλία, Ὁλλανδία) σέ μιά ἀντι- Cesare Cremonini. Ὁ τελευταῖος ἀποσυ- πολωνική/ἀντικαθολική συμμαχία, βρέ- νέδεε τή μελέτη τοῦ Ἀριστοτέλη ἀπό χρι- θηκε στό μέσον ἑνός φοβεροῦ πολιτικοῦ στιανικές θεολογικές ἀναγνώσεις καί τόν ἀνταγωνισμοῦ πού ὁδήγησε τελικά στήν ἑρμήνευε μέ βάση τό ἴδιο τό κείμενό του. ἐξόντωσή του. Τό τέλος του ἐπέτρεψε Ὡς σύγκελλος ὑπό τόν θεῖο του Πατρι- τήν ἐπικράτηση τῶν ἀντιπάλων του, οἱ άρχη Ἀλεξανδρείας Μελέτιο Πηγᾶ, μετέ- ὁποῖοι σέ συνόδους στήν Κωνσταντινού- βη τό 1595 μαζί μέ τόν Νικηφόρο Παρά- πολη τό 1638 καί στό Ἰάσιο τό 1642 τόν σχη Καντακουζηνό στήν Πολωνία γιά νά 28 Μάιος - Ἰούνιος 2023 Τεῦχος 3ον

καταδίκασαν καί ἐπιδόθηκαν σέ κυνή- ἐξουσία της πάνω στό «μονοπώλιο» τῆς γι τῶν θεωρούμενων φιλοκαλβινιστικῶν διάθεσης τῶν καλῶν πράξεων εἶχε ἀμφι- ἀπόψεων καί προσώπων. σβητηθεῖ ἤδη ἔντονα ἀπό τόν 14ο αἰῶνα. Ὁ Λούκαρις καταλάβαινε ὅτι αὐτό δέν Ἡ ἁπλοποιητική ἀντίληψη για τό ἔργο ἀντιμετωπιζόταν μέ σειρές πατερικῶν τοῦ Κυρίλλου Λουκάρεως: ὅτι τό σόκ «χρήσεων» (παραθεμάτων), ὅπως για ἀπό τά γεγονότα τοῦ Μπρέστ τόν ὁδή- αἰῶνες ἔκανε ἡ σχολαία βυζαντινή θεο- γησε σ’ ἕναν ἀντικαθολικό ἀγώνα, στόν λογία ἀπό τόν 7ο αἰῶνα (μέ ἐξαιρέσεις) βωμό τοῦ ὁποίου δέν δίστασε νά δείξει καί προσπάθησαν νά κάνουν οἱ περί τον ὅτι υἱοθετεῖ καλβινιστικές ἀπόψεις, πού Ἱερεμία. Ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία ἔπρε- δέν ἀξιολογοῦσε ἰδιαίτερα, καθώς ἦταν πε να ἀναπτύξει ἐργαλεῖα γιά νά κατα- λιγότερο θεολόγος και περισσότερο ἄν- νοήσει τή νέα πραγματικότητα καί νά θρωπος τῆς ἐκκλησιαστικῆς δράσης, συ- συνομιλήσει μαζί της, ὄχι ἀποτελώντας σκοτίζει τήν πολύ πιο σύνθετη πραγματι- τόν συντηρητικότερο «φτωχό συγγενῆ» κότητα. Στήν Κρήτη, τήν ἐποχή γέννησης τοῦ Ρωμαιοκαθολικισμοῦ. Γι’ αὐτό καί τοῦ Λουκάρεως καταγράφεται ἡ δράση προσπάθησε νά φτιάξει Ἑλληνικό τυπο- ντόπιων ὀπαδῶν τοῦ Καλβινισμοῦ, κα- γραφεῖο στήν Κωνσταντινούπολη (ἕνα θώς καί ὕπαρξη βιβλιοθηκῶν μέ βιβλία καινοτόμο, τότε, καί δαπανηρό ἐγχείρη- του στό Ἡράκλειο. Ὁ Μελέτιος Βλαστός μα) καί νά βρεῖ κατάλληλους ἀνθρώπους καταπιάνεται μέ τά στοιχεῖα τῆς Θείας γιά τήν ἀπόδοση τῆς Βίβλου στήν καθο- Εὐχαριστίας ἑρμηνεύοντας τήν χρήση τοῦ μιλουμένη. Ἔφερε τόν Θεόφιλο Κορυ- ὅρου «ἀντίτυπα» πού χρησιμοποιοῦσαν δαλλέα ἀπό τή Βενετία, γιά νά διδάξει οἱ Διαμαρτυρόμενοι γενικά. Ἀργότερα, Ἀριστοτέλη μέ νεωτερικό τρόπο. Ἀνε- ὁ Λούκαρις μελετᾶ καί σχολίαζει ἕνα ξάρτητα ἀπό τήν περίφημη Λουκάρειο ἀντίτυπο τῆς Ἑλληνικῆς μετάφρασης τῆς Ὁμολογία (πού χωρίς συνοδική ἐπικύ- Κατήχησης τοῦ Καρδινάλιου Bellarmin. ρωση οὕτως ἤ ἄλλως θά ἦταν ἕνα ἰδιωτι- Τό ἀντίτυπο αὐτό σώζεται καί τά σχόλια κό κείμενο), ὁ Λούκαρις ἐπιμένει σέ ἐπι- δείχνουν τήν ἀποστροφή τοῦ Λουκάρεως στολές καί λόγους του ὅτι οἱ θεολογικές σέ βασικά σημεῖα τῆς ρωμαιοκαθολικῆς του ἀπόψεις ἦταν ἀκραιφνῶς ὀρθόδοξες σκέψης, ὅπως τό Καθαρτήριο. Λίγο πρίν και ὄχι καλβινιστικές. Σίγουρα, ἡ θεωρία (1575-1581) οἱ λεγόμενοι «θεολόγοι τῆς περί ἀπολύτου προορισμοῦ δέν ἐκφράζει Τυβίγγης» ἀλληλογραφοῦσαν μέ τόν Πα- την Ὀρθόδοξη θεολογία. Ὅμως, ἡ γενι- τριάρχη Ἱερεμία Β΄. Στό τέλος ὁ κύκλος κότερη δράση τοῦ Λουκάρεως, στόχευε τῶν θεολόγων γύρω του (κυρίως μέ τούς στό νά βγεῖ ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία ἀπό ἀδελφούς Ζυγομαλᾶ) δέν κατάφερε νά τό μεσαιωνικό της κοσμοείδωλο καί νά καταλάβει πραγματικά πῶς σκέπτονταν διακονήσει τόν σύγχρονο ἄνθρωπο μα- οἱ Λουθηρανοί θεολόγοι σέ θέματα σωτη- κριά ἀπό τήν πνευματική δικτατορία τῆς ρίας, μεσιτείας ἁγίων, μνημοσύνων κ.λπ. Ἀντιμεταρρύθμισης. Τό τέλος του ἔδειχνε Εἶναι γεγονός ὅτι ἡ διαμεσολάβηση τοῦ ὅτι ὁ δρόμος θα ἦταν ἀκόμα μακρύς. ἱερατείου στή Δυτική Ἐκκλησία καί ἡ Τεῦχος 3ον Μάιος - Ἰούνιος 2023 29

ΚΑΝΟΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Εἰσαγωγή στό Κανονικό Δίκαιο καί τήν Κανονική Οἰκονομία (ΚΖ΄) Ἡ ὀντολογική ὑπόσταση τῶν Ἱερῶν Κανόνων (Προεπισκόπηση μιᾶς κανονικῆς πραγματικότητας σέ νομικιστική ὁμηρία) Σεβ. Μητροπολίτου Περιστερίου κ. Γρηγορίου Καθηγητοῦ Κανονικοῦ Δικαίου Θεολογικῆς Σχολῆς Ε.Κ.Π.Α. 6. Ἡ Ἀλήθεια τῶν Ἱερῶν Κανόνων (α) Ὁ Κανών «βούλεται τὸν αὐτῷ κατ’ ἴχνος ἑπόμενον μὴ καταλιπεῖν τὴν ὁδόν». (Ἅγιος Γρηγόριος Νύσσης, Εἰς τὸν βίον Μωυσέως, Λόγος Β΄-Θεωρία, PG 44:420Α, καὶ ΒΕΠ, τ. 65Α, σ. 169, στίχ. 16-17). Ἡπραγματικότητα αὐτή ἡ σχετι- ἀπό τήν ἄλλη, στούς Ἱερούς Κανόνες τῆς κή μέ τήν ἔννοια τῆς ἀλήθειας Ἐκκλησίας. σχετίζεται μέ τό μεγάλο ζήτη- μα τῆς ἀναζήτησής της ἀπό τούς Ἀρχαί- Οἱ πρῶτοι πού ἔθεσαν τό ἐρώτημα περί ους χρόνους μέχρι σήμερα. Πράγματι, εἶ- ἀληθείας ἤδη ἀπό τήν ἀρχαιότητα ὑπῆρ- ναι σαφές ὅτι πρόκειται γιά ἕνα ἀξονικό ξαν οἱ Ἕλληνες φιλόσοφοι μέ τήν πολύ ἐρώτημα γιά τόν ἄνθρωπο σέ παγκόσμια ἁπλή καί λακωνική σωκράτεια διατύπω- κλίμακα καί καλύπτει διαχρονικά σύ- ση· «τί ἐστιν ἀλήθεια;», ἕνα ὑπαρξιακό μπασα τήν πανανθρώπινη ζωή. ἐρώτημα πού ἐκφράζει καί ὁ Πιλάτος ἐνώπιον τοῦ Χριστοῦ (βλ. Ἰω 18,38). Ἀπό Πρίν ἀπό ὅλα, ἡ ἀλήθεια τῶν Ἱερῶν τότε ἀλλά καί ἀπό πολύ πρίν, προκλή- Κανόνων δέν εἶναι οὔτε ἰδέα οὔτε θεω- θηκε μία ἀπέραντη γραμματεία συγγρα- ρία, ἀλλά Πρόσωπο (βλ. Ἰω 14,6). Αὐτό φικῶν ἔργων καί φιλοσοφικῶν δοκιμίων σημαίνει ὅτι οἱ Κανόνες φέρουν μέσα σχετικά μέ αὐτό τό θέμα, ὅταν μάλιστα τους ἕνα δομικό ὑποστατικό ἰδίωμα αὐτό τό ζήτημα τῆς ἀλήθειας συνδέθηκε πού δέν ἀπαντᾶ σέ ἄλλα παράλληλα μέ τόν Θεό καί τήν ἴδια τήν ζωή, ἐπεχεί- ἐξω-ἐκκλησιαστικά θρησκευτικά ἤ θύρα- ρησε αὐτή ἡ πληθωρική φιλοσοφικο-θρη- θεν διασωθέντα κείμενα τῆς Ἀρχαιότη- σκειακή γραμματεία νά δώσει ἀπάντηση τας καί τῆς Α΄ χιλιετίας, πρό τοῦ 9ου αἰ. στό τεθέν ἐρώτημα. μ.Χ. Ἔχει ὄντως σημασία νά γίνει μία συγκριτική ἀναφορά καί προσέγγιση σέ Ἅπασες οἱ Θρησκεῖες τῆς Ἀρχαιότητας, αὐτά τά θρησκειακά καί τά θύραθεν κει- ὅπως μετά καί οἱ πολυποίκιλες Φιλοσο- μενικά δεδομένα ἀπό τήν μία μεριά καί, φίες, ἀπευθύνθηκαν –καί ἀπευθύνονται μέχρι καί σήμερα‒ στούς ἀνθρώπους μέ 30 Μάιος - Ἰούνιος 2023 Τεῦχος 3ον

τούς ἱδρυτές ἤ ἐκπροσώπους τους νά μία τελικά δέν ἔπεισε τήν ἀδαμική Ἀν- ἰσχυρίζονται κυρίαρχα ὅτι κατέχουν τήν θρωπότητα ὀντολογικά, γιατί ὅλες αὐτές ἀλήθεια!... Πρόκειται γιά ἕνα κοινό χα- ἄγγιζαν πάντοτε καί ἐξ ὁρισμοῦ τό κο- ρακτηριστικό ὅλων τῶν προσεγγίσεων, ρυφαίας σημασίας αὐτό ζήτημα γιά τήν τό ὁποῖο θά μποροῦσε νά διατυπωθεῖ ὄντως Ζωή μέ τρόπο βαθιά θεωρητικό. συνοπτικά μέ μία μόνον πρόταση: Ἀρ- χηγοί θρησκειῶν, ὅπως καί Φιλόσοφοι, Κάτι ἀνάλογο συμβαίνει καί μέ τήν προτάσσουν τήν ἀλήθεια ὡς μία ὑψίστης διαχρονική Φιλοσοφία. Πράγματι, ἡ πα- μορφῆς ὑπαρξιακή προτεραιότητα, δια- ράλληλη πρός τήν θρησκειακή Θεολογία τεινόμενοι οὐσιαστικά ὅτι κατέχουν τήν Φιλοσοφία –ἄν καί στήν Ἀρχαιότητα, ὁλότητά της καί ἀπευθύνονται στούς ἀν- Θρησκεία καί Φιλοσοφία ταυτίζονται ἐν θρώπους καί τούς λαούς μέ τήν ἑξῆς γε- πολλοῖς, μέχρι νά αὐτονομηθοῦν ἀργό- νική ἀποκλειστική διατύπωση: «Ἐλᾶτε τερα αὐτές ἑκατέρωθεν– ἀκολουθεῖ πα- σέ ἐμένα/σέ ἐμᾶς καί θά σᾶς δείξω/δεί- ράλληλη διαδρομή: βαδίζει, ὡς γνωστόν, ξουμε τήν ἀλήθεια»!... Προσδιοριστικώ- μέ τό σύστημα τῆς προοδευτικῆς ἀνα- τερα, ἀρχηγοί θρησκειῶν καί φιλόσοφοι κάλυψης καί μέ τούς φιλοσόφους νά διατείνονται μέ σιγουριά καί ἀπολυτο- προχωροῦν βῆμα-βῆμα στίς συλλήψεις, φροσύνη ὅτι «(κατ)ἔχουν τήν ἀλήθεια» τίς ἐπινοήσεις, τίς μελέτες τους καί στήν καί, ἑπομένως, θά τήν φανερώσουν σέ συνεπαγόμενη ἐμβάθυνση στόν ἐκπεφρα- ὅσους θά προστρέξουν σέ αὐτούς!... Ἀπό σμένο στοχασμό ἐνώπιον τῶν ἀνθρώπων τήν στιγμή ὅμως πού ἡ ἀλήθεια αὐτή δέν καί ἔναντι τῆς Ἀνθρωπότητας. Ἀρχίζουν ἀποτελεῖ ἑνικό τόπο σύμπτωσης, ξαφ- δηλαδή ἀπό μία πάντοτε ἀτομική ἀφετη- νικά, ἄν καί ὄχι ἀπρόβλεπτα, ἐμφανίζε- ρία μέ ἄγνωστο «Χ», διανύουν ἀνασκα- ται, ὅπως ἰατρικά καί στόν καρκίνο, ἕνας λεύοντας μία ἀτέρμονη διαδρομή μέ πολ- ἄτυπος πολλαπλασιασμός παράλληλων, λά ὀντολογικά κενά, μέχρι νά φθάσουν ἐπάλληλων καί συνάλληλων δεκάδων σέ ἕνα ὑποκειμενικό τελικά φιλοσοφικό θρησκειακῶν ἀληθειῶν, οἱ ὁποῖες, προϊ- νοητό σημεῖο «Ψ», πού καταντᾶ ἐν τέλει όντος τοῦ χρόνου, δίκην ριπιδίου, διευ- φιλοζοφικό1, χωρίς ποτέ νά μποροῦν νά ρύνονται ἀτελέσφορα κατά γεωμετρική καταλήξουν σέ μία τερματική ἐσχατιά μέ πρόοδο. Στούς χώρους τῆς θρησκειακῆς ὄντως ὀντολογικό ἀντίκρυσμα, ἡ ὁποία Θεολογίας ἀνά τήν Οἰκουμένη καί ἀνά νά δείχνει στόν ἀποπροσανατολισμένο τούς αἰῶνες ὑπάρχει μία εὐρύτατη διά- ἄνθρωπο τήν ὁλοκλήρωση τοῦ προσδιορι- χυση χωροχρονικά τῆς ὑποσχόμενης ἀλή- σμοῦ τῆς ἀναζητούμενης ἀλήθειας μέ τό θειας ἀπό τό Θρησκειακό σύμπαν. Καμ- καταληκτικό σημεῖο «Ω» (πβ. Ἀποκ 1,8). (συνεχίζεται) ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ. 1. Ὅρος δανεισμένος ἀπό τόν ἅγιο Νικόδημο τόν Ἁγιορείτη, ἐν Πηδάλιον (ἐκδ. Ρηγόπουλος), σ. 78, ὑποσ. 1 (στόν καν. 60/Ἀποστολικό). Τεῦχος 3ον Μάιος - Ἰούνιος 2023 31

ΕΝ ΔΙΑΛΟΓῼ Ἰχνηλατώντας τήν συνοδικότητα (ΙV) Ἀρχιμ. Ἀμφιλοχίου Μήλτου Δρος Θεολογίας Ἡ Πρώτη Βατικανή Σύνοδος ὀνομαζομένου Διαλόγου): «ἡ τιμή μου καί ὁ ἐπισκοπικός βαθμός εἶναι ἡ σταθερή δύναμη τῶν ἀδελφῶν Συνεχίζοντας τήν παρουσίαση τῆς μου»3. Πέραν αὐτῶν δέν ὑπάρχει καμμία «προϊστορίας» τῆς Β´ Βατικανῆς Συ- ἄλλη ἀναφορά στούς ἐπισκόπους. νόδου, θά ἀναφερθοῦμε στήν συνέχεια καί πάλι στήν Α´ Σύνοδο τοῦ Βατικανοῦ Τό δεύτερο στοιχεῖο πού δικαιολογεῖ καί στήν ἐπίδρασή της σέ ὅ,τι ἀφορᾶ τόν μία «μετριοπαθῆ ἑρμηνεία τοῦ Pastor ἐπισκοπικό βαθμό. Ἐνῶ, ὅπως εἴδαμε, ἡ aeternus»4 εἶναι ἡ ἔγκριση ἀπό τόν Πάπα Σύνοδος αὐτή τοῦ 1870 ὅρισε τήν παγκό- Πῖο τόν Θ´ τῆς περίφημης διακήρυξης σμια δικαιοδοσία, τήν «ἀληθινά ἐπισκο- τῶν Γερμανῶν ἐπισκόπων5. Συγκεκρι- πική ἐξουσία»1 καί τό ἀλάθητο τοῦ ρω- μένα, ὁ καγκελάριος τῆς Πρωσίας Ὄτο μαίου ποντίφικα, δύο στοιχεῖα ἐμποδί- φον Μπίσμαρκ δημοσίευσε πρός τά τέλη ζουν τρόπον τινα μία μαξιμαλιστική καί τοῦ 1874, ἐν' ὄψει μιᾶς προσεχοῦς συ- ἀπόλυτη ἑρμηνεία πού θά καθιστοῦσε γκλήσεως τοῦ Κονκλαβίου, μία ἐγκύκλιο περιττό τό ἐπισκοπικό ἀξίωμα. ἐπιστολή ἡ ὁποία, κατόπιν τῆς Α´ Βατι- Εἰδικότερα, τό πρῶτο εἶναι ὅτι στό ἴδιο κανῆς Συνόδου, ἀμφισβητοῦσε τήν ἀξία τό συνοδικό κείμενο Pastor aeternus, ἀμέ- τοῦ ἐπισκοπικοῦ ἀξιώματος, θεωρώντας σως μετά τόν ὁρισμό τῆς ἄμεσης ἐξουσί- τούς ἐπισκόπους πλέον ὡς ἁπλούς ἐκ- ας τοῦ πάπα, προστίθεται ἡ φράση ὅτι προσώπους τοῦ πάπα. Ἀντιδρώντας οἱ «πρέπει ὁπωσδήποτε αὐτή ἡ ἐξουσία Γερμανοί ἐπίσκοποι ἐξέδωσαν μία συλ- τοῦ ποντίφικα νά μήν εἶναι ἐμπόδιο στήν λογική ἀπάντηση, ἡ ὁποία ὑπογραμμί- ἐξουσία τῆς τακτικῆς καί ἄμεσης ἐπι- ζει ὅτι τό δόγμα τοῦ παπικοῦ πρωτείου σκοπικῆς δικαιοδοσίας μέ τήν ὁποία οἱ ἐγγράφεται στήν ἱστορία καί τήν πα- ἐπίσκοποι, ἔχοντας κατασταθεῖ ἀπό τό ράδοση τῆς Ἐκκλησίας καί ὅτι αὐτός ὁ Ἅγιο Πνεῦμα διάδοχοι τῶν Ἀποστόλων, νέος ὁρισμός του δέν καθιστᾶ ἀπατηλή ποιμαίνουν καί διοικοῦν ὡς ἀληθινοί ποι- τήν ἐξουσία τῶν ἐπισκόπων. Σύμφωνα μένες τό ποίμνιο πού τούς ἔχει ἀνατε- μέ τήν διακήρυξή τους, ὁ πάπας εἶναι θεῖ»2. Τό κείμενο ὑποστηρίζει στήν συ- «ἐπίσκοπος τῆς Ρώμης, ἀλλά ὄχι ἐπίσκο- νέχεια ὅτι ἡ ἐξουσία αὐτή ἐξασφαλίζεται πος μίας ἄλλης ἐπισκοπῆς ἤ μίας ἄλλης ἀπό τόν ὑπέρτατο καί παγκόσμιο ποιμέ- πόλεως»6, ἡ δικαιοδοσία του δέν ἀπορ- να, παραθέτοντας μία φράση τοῦ Ἁγίου ροφᾶ τήν δικαιοδοσία τῶν ἐπισκόπων Γρηγορίου τοῦ Μεγάλου (τοῦ παρ' ἡμῖν καί ἡ ἐξουσία τοῦ ἀλαθήτου «ἐκτείνεται ἐπακριβῶς στόν ἴδιο τομέα τῆς ἀλάθη- 32 Μάιος - Ἰούνιος 2023 Τεῦχος 3ον

της διδασκαλίας τῆς Ἐκκλησίας»7. Μέ τό τό θέμα τῆς παγκόσμιας ἐξουσίας, σύμ- «ἀποστολικό γράμμα» τῆς 2 Μαρτίου φωνα μέ τήν ὁποία ἡ ὑπέρτατη αὐθεντία 1875, ὁ Πῖος ὁ Θ´ ἐπικύρωσε ἀπερίφρα- βρίσκεται τόσο στό σῶμα τῶν ἐπισκό- στα τήν ἑρμηνεία τῶν Γερμανῶν ἐπισκό- πων ἑνωμένο πάντα μέ τήν κεφαλή του πων καθώς «δίνει τήν καθαρή καθολική (δηλαδή τόν Ρωμαῖο ποντίφικα), ὅσο καί διδασκαλία καί συνεπῶς αὐτή τῆς ἁγίας στόν πάπα μόνο του11. Ἐντοπίζουμε ἐδῶ Συνόδου καί αὐτῆς τῆς Ἁγίας Ἕδρας»8. ὅλες τίς βασικές ἰδέες πού θά περιλαμ- Ἡ ἐπιβεβαίωση αὐτή ἔχει ἰδιαίτερη βα- βάνει πολλά χρόνια ἀργότερα τό διά- ρύτητα καθώς προέρχεται ἀπό τόν ἴδιο ταγμα περί Ἐκκλησίας τῆς Β´ Βατικανῆς πάπα πού ἐξήγγειλε τό δόγμα τῆς Α´ Lumen gentium12 στήν περί ἐπισκόπων δι- Βατικανῆς καί δέν ἐπιτρέπει ἐν μέρει δασκαλία του. τόν μονομερῆ ὑπερτονισμό τοῦ πρωτείου εἰς βάρος τοῦ ἐπισκοπικοῦ ὑπουργήμα- Ἐν τέλει, παρ᾽ ὅτι ἡ Α´ Βατικανή Σύ- τος, γιά τό ὁποῖο, ὅμως, θά συνεχίσει νά νοδος δέν ἀσχολήθηκε παρά μόνο μέ τό ἐκκρεμεῖ μία, ἐπίσης, δογματική κατοχύ- παπικό πρωτεῖο, τό θέμα τῶν ἐπισκό- ρωση. πων δέν ἀπουσίαζε ἀπό τίς συζητήσεις καί τούς προβληματισμούς τῶν μελῶν Βέβαια, αὐτή εἶχε ἑτοιμαστεῖ ἀλλά δέν τῆς Συνόδου. Ἀπεναντίας οἱ διεκδικήσεις πρόλαβε νά συζητηθεῖ λόγῳ τῆς διακο- τῶν ἐπισκόπων ἀναζητοῦσαν θεσμική πῆς τῆς Συνόδου, ἐξαιτίας τοῦ γαλλο- ἔκφραση καί ἕνα πλαίσιο θεολογικῆς κα- πρωσικοῦ πολέμου. Πράγματι, τό κεί- τοχύρωσης τοῦ ἐπισκοπικοῦ ἀξιώματος, μενο Pastor aeternus, πού εἶχε τόν τίτλο ὑπό τήν δύσκολη προϋπόθεση ὅτι αὐτή «Πρῶτο Διάταγμα περί τῆς Ἐκκλησίας θά ἔπρεπε νά ἐναρμονισθεῖ μέ τό και- τοῦ Χριστοῦ», θά ἀκολουθοῦνταν ἀπό νούργιο δόγμα τοῦ παπικοῦ πρωτείου. ἕνα δεύτερο πού ὀνομάζεται τό Προ- σχέδιο Kleutgen9, ἀπό τό ὄνομα τοῦ συ- Πρίν κλείσουμε τήν ἀναφορά στήν Α´ ντάκτη του. Σύμφωνα μέ αὐτό, «οἱ ἐπί- Βατικανή, ἔχει ἐνδιαφέρον να σημειώ- σκοποι δέν ἀποκλείονται ἀπό τό ὑψηλό σουμε ποιές ἦταν οἱ τάσεις σχετικά μέ καθῆκον νά διδάσκουν καί νά κυβερνοῦν ἕνα θέμα, ἐπίσης διχαστικό, τό «ἀλάθη- τήν παγκόσμια Ἐκκλησία»10 ἀλλά παρα- το τοῦ πάπα». Σύμφωνα μέ ἕναν εἰδικό μένουν ὑποκείμενοι στήν αὐθεντία τοῦ πάνω στήν Σύνοδο αὐτή, τόν καθηγητή διαδόχου τοῦ Ἀπ. Πέτρου. Τό προσχέδιο H. J. Pottmeyer13, κατά τή διάρκεια τῆς αὐτό, ἐπίσης, εἰσάγει μία ἀναλογία ἀνά- περιόδου ἀνάμεσα στήν Α´ καί Β´ Βα- μεσα στόν Πέτρο καί τό «κολέγιο» (σύλ- τικανή Σύνοδο συνυπάρχουν τρεῖς ἑρμη- λογο) τῶν ἐπισκόπων μέ τόν πάπα καί νεῖες τοῦ δόγματος τοῦ ἀλαθήτου, μία τούς ἐπισκόπους (χωρίς ὅμως νά χρησι- μαξιμαλιστική, μία ἐνδιάμεση καί αὐτή μοποιήσει τή λέξη \"collegium\" [σύλλογο] τῆς μειονότητας τῶν μελῶν τῆς Α´ Βα- γιά τό σῶμα τῶν ἐπισκόπων). Τέλος, τό τικανῆς, ἡ ὁποία ἔβλεπε τήν ἀπόφαση κείμενο τοῦ Kleutgen υἱοθετεῖ τήν θεω- ex cathedra ὡς μία μαρτυρία τῆς κοινῆς ρία τοῦ «διπλοῦ ὑποκειμένου» ὡς πρός πίστης πού δέν ἦταν ἀνεξάρτητη τῆς Ἐκκλησίας, τῆς κοινότητας τῶν «μαρτύ- Τεῦχος 3ον Μάιος - Ἰούνιος 2023 33

ρων». Αὐτή ἡ τελευταία ἑρμηνεία θά λη- τῆς κοινωνίας», ἤτοι (πολύ σφαιρικά) φθεί ὑπ᾽ ὄψιν τήν ἐποχή τῆς Β´ Βατικανῆς μία θεώρηση τῆς Ἐκκλησίας ὡς κοινό- ὅπου ἡ πλειονότητα τῶν μελῶν της θά τητας καί κοινωνίας τῶν πιστῶν. Τό ζή- ὑποστηρίξει τίς ἀπόψεις τῆς μειονότητας τημα ἀπαιτεῖ μέν περισσότερες διευκρι- τῆς Α´ Βατικανῆς. Σύμφωνα μέ τόν ἴδιο νίσεις, ἡ τελευταία, ὅμως, αὐτή ἑρμηνεία Ρωμαιοκαθολικό θεολόγο, μέ μία τέτοια ἀποτελεῖ μία θετική ἀφετηρία γιά τυχόν ἑρμηνεία τό δόγμα τοῦ ἀλαθήτου μπορεῖ συμφωνία μέ τό πῶς κατανοοῦμε οἱ Ὀρ- νά γίνει συμβατό μέ τήν «ἐκκλησιολογία θόδοξοι τό ἀλάθητο τῆς Ἐκκλησίας. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ. 1. Ἄς σημειωθεῖ ὅτι ὁ διακεκριμένος ρωμαιοκαθολικός καθηγητής H. Legrand ἔχει προσπαθήσει νά μετριάσει καί νά δικαιολογήσει τήν ἔκφραση αὐτή (vere episcopalis), ἀνατρέχοντας στά Πρακτικά τῆς Συνόδου, καί δείχνοντας τούς λόγους τῆς ἐπιλογῆς της: Hervé Legrand, \"Le dogme de la juridiction universelle de l’évêque de Rome et la conciliarité inaliénable de l’Église\", Θεολογία 86 (2015) 46. Ὅποιο καί νά εἶναι τό ἱστορικό συγκείμενο, ἀπό ὀρθοδόξου ἀπόψεως παραμένει ἀκατανόητο καί ἀπαράδεκτο πῶς μποροῦν δύο ἐπίσκοποι νά ἔχουν δικαιοδοσιακή ἐξουσία στήν ἴδια ἐπισκοπή. 2. Giuseppe Alberigo (ἐκδ.), Les Conciles œcuméniques, Les décrets, Tome II-2, Trente à Vatican II, Paris: Cerf 1994, σ. 1655. 3. Pastor aeternus, ch. III, Alberigo, Les décrets, t. II-2, σ. 1655 (Grégoire le Grand, Ep. ad Eulogium VIII, 29 (30) PL 77, p. 933). Εἶναι μέ αὐτή τή φράση πού ὁ Ἅγ. Γρηγόριος εἶχε ἀρνηθεῖ τόν τίτλο universalis papa. 4. G. Alberigo, \"Le Concile Vatican I\", στό Alberigo, Les Conciles œcuméniques, L’histoire, t. I, σ. 357. 5. Βλ. Olivier Rousseau, \"La vraie valeur de l’épiscopat dans l’Église d’après d’importants documents de 1875\", στό L’Épiscopat et l’Église universelle, Paris: Cerf 1964, US 39, σ. 709-736. 6. Βλ. H. Denzinger, Symboles et définitions de la foi catholique, Paris: Cerf 1996, σ. 696 (3113). 7. H. Denzinger, σ. 697 (3116). 8. Γράμμα στούς Γερμανούς ἐπισκόπους \"Mirabilis illa constantia\" (4.3.1875), στό H. Denzinger, σ. 697 (3117). Ἐπίσης, τήν ἴδια ἔγκριση ἐπανέλαβε καί σέ ἄλλες εὐκαιρίες: βλ. Η. Denzinger, σ. 3112 καί ASS 8 (1874-1875), σ. 301- 305. 9. Τό κείμενο τοῦ γερμανοῦ Ἰησουίτη Joseph Kleutgen (1811-1883), βλ. στή συλλογή Mansi, 1927 (53, col. 308B-317A). Πβ. Jean-Pierre Torrell, La Théologie de l’épiscopat au premier Concile du Vatican, Paris: Cerf 1961, US 37, σ. 247-279. 10. Mansi 53, col. 310 B. 11. Mansi, col. 321 B-C – 325 A 12. Τό κείμενο τοῦ Kleutgen παρατίθεται τρεῖς φορές στό Lumen Gentium: § 22, 25, 62. 13. H.J. Pottmeyer, Le rôle de la papauté au IIIe millénaire, Une relecture de Vatican I et Vatican II, Paris: Cerf 2001, σ. 109-113. Gustav Klimt, Ἀνθόκηπος (μεταξύ 1905-1907) 34 Μάιος - Ἰούνιος 2023 Τεῦχος 3ον

TΟ ΑΓΡΙΕΛΑΙΟΝ ΕΙΣ ΚΑΛΛΙΕΛΑΙΟΝ «…ὃν ἡγάπα» καί «...ἀγαπᾶς με;»: Τό συνάλληλον Θεολόγου Ἰωάννη καί Ποιμένα Πέτρου Σταύρου Γουλούλη Δρος Βυζαντινῆς Τέχνης Ὁεὐαγγελιστής Ἰωάννης, ὁ Βοανηρ- χιον τοῦ Πέτρου καὶ ἦλθεν πρῶτος εἰς τὸ γές (Θεολόγος) εἶναι ὁ ἀγαπητός μνημεῖον καὶ παρακύψας βλέπει κείμενα μαθητής Του, ὁ «ὃν ἠγάπα» (21.20) ἤ ὁ τὰ ὀθόνια, οὐ μέντοι εἰσῆλθεν… Τότε οὖν «ἄλλος» μαθητής [Ἰ. Καραβιδόπουλος, (μετά τόν Πέτρο) εἰσῆλθεν καὶ ὁ ἄλλος Εἰσαγωγή στήν Καινή Διαθήκη, Θεσσα- μαθητὴς ὁ ἐλθὼν πρῶτος εἰς τὸ μνημεῖον λονίκη 2010, σ. 187]. Εἶναι ἐνεργῶν (σέ καὶ εἶδεν καὶ ἐπίστευσεν». 4. Φανέρω- περιπτώσεις πού ἀπέχουν οἱ ὑπόλοιποι ση στή θάλασσα τῆς Τιβεριάδος (ἄγρα μαθητές), αὐτός μόνος μέ τόν Πέτρο, καί ἰχθύων) Ἰω 21.7: «Λέγει οὖν ὁ μαθητὴς δή προηγούμενος αὐτοῦ: ἐκεῖνος ὃν ἠγάπα ὁ Ἰησοῦς τῷ Πέτρῳ. ὁ κύριός ἐστιν. Σίμων οὖν Πέτρος ἀκού- 1. Στόν Μυστικό Δεῖπνο (Ἰω 13.23, 25): σας …». 5. Ἀποχαιρετιστήριο, ὁ Χριστός «ἀνακείμενος εἷς ἐκ τῶν μαθητῶν .. ἐν ὁρίζει τή συναλληλία Πέτρου καί Ἰωάν- τῷ κόλπῳ τοῦ Ἰησοῦ, ὃν ἠγάπα. Νεύει νη (Ἰω 21.20 σέ ἀναφορά πρός τό χωρίο οὖν τούτῳ Σίμων Πέτρος πυθέσθαι τις ἄν 13.23, 25): «Ἐπιστραφεὶς ὁ Πέτρος βλέ- εἴη περὶ οὗ λέγει (δηλ. τόν εἷς ἐξ ὑμῶν πει τὸν μαθητὴν ὃν ἠγάπα ὁ Ἰησοῦς ἀκο- παραδώσει)… ἀναπεσὼν οὖν ἐκεῖνος ἐπὶ λουθοῦντα, ὃς καὶ ἀνέπεσεν ἐν τῷ δείπνῳ τὸ στῆθος τοῦ Ἰησοῦ». 2. Στή Δίκη τοῦ ἐπὶ τὸ στῆθος…». Ὁρίζεται τό μαρτύριο Ἰησοῦ (Ἰω 18.15-17: «Ἠκολούθει δὲ τῷ τοῦ ποιμένα Πέτρου καί ἡ “ἀθανασία” Ἰησοῦ Σίμων Πέτρος καὶ ὁ Ἄλλος μα- τοῦ Ἰωάννη. [Ὑπάρχει καί τό Ἰω 19.26 θητής. ὁ δὲ μαθητὴς ἐκεῖνος ἦν γνωστὸς (Σταύρωση), ὅπου ὁ Πέτρος εἶναι ἀπών, τῷ ἀρχιερεῖ καὶ συνεισῆλθεν τῷ Ἰησοῦ ἀρνηθείς τόν Ἰησοῦ, βλ. 18.25-27]. εἰς τὴν αὐλὴν τοῦ ἀρχιερέως… ἐξῆλθεν οὖν ὁ μαθητὴς ὁ ἄλλος ὁ γνωστὸς τοῦ Τά πέντε χωρία πού χρησιμοποιοῦνται ἀρχιερέως καὶ εἶπεν τῷ θυρωρῷ καὶ εἰ- οἱ λέξεις «ὃν ἠγάπα» καί «Ἄλλος» εἶναι σήγαγεν τὸν Πέτρον». 3. Τάφος τοῦ Ἰη- ὁ ἀγαπημένος Μαθητής, πού ὅμως ἔχει σοῦ (Ἰω 20.2-8): «Μαρία ἡ Μαγδαληνή πρωτοβουλία κινήσεων περισσότερο ἀπό … ἔρχεται πρὸς Σίμωνα Πέτρον καὶ τόν Πέτρο, προηγεῖται αὐτοῦ, εἶναι πιό πρὸς τὸν ἄλλον μαθητὴν ὃν ἐφίλει ὁ Ἰη- κοντά στόν Ἰησοῦ. Προάγεται σέ ἀδελφό σοῦς…. Ἐξῆλθεν οὖν Πέτρος καὶ ὁ ἄλλος τοῦ Ἰησοῦ, μέ ἐντολή νά φυλᾶ ὡς υἱός μαθητὴς… εἰς τὸ μνημεῖον. Ἔτρεχον δὲ τή Μαριάμ, κοινή μητέρα τους. Γνωρί- οἱ δύο ὁμοῦ. καὶ ὁ ἄλλος προέδραμεν τά- ζει αὐτός κι ὄχι ὁ Πέτρος τόν ἀρχιερέα Τεῦχος 3ον Μάιος - Ἰούνιος 2023 35

(ἀπό τόν πατέρα του ἰχθυέμπορο; ὡς ὁμολογία ἀγάπης (21.15-17), ἀποκατά- συγγενής;), γεγονός πού δέν ἀποκλείει σταση ἄρνησης) β) (3ο). Ἡ κοινή μαρτυ- νά ἦταν ἀκόμη καί σύνδεσμος. Θεωρεῖ ρία τῆς Ἀναστάσεως μέσῳ τῶν ὀθονίων. ὅμως τόν Πέτρο ἀρχηγό του καί τοῦ δίνει ἀναφορά, ὅταν ἔχει καλύτερη ἀντίληψη Περί τίνος πρόκειται; Εἶναι ἕνα κήρυγ- ὡς πιό νέος, ταχύς καί εὔστροφος. Δεί- μα, μέ εὐχαριστιακή διάσταση; Π.χ. μέ χνει σεβασμό, ἀφοῦ τόν ἀφήνει νά πε- τήν εὐκαιρία μιᾶς ὁμιλίας του κατά τήν ράσει πρῶτος στόν Τάφο γιά νά ἐλέγξει κλάση τοῦ Ἄρτου καί Οἴνου, ὅπου ὁ Ἰω- ὡς ἔμπειρος ἀλλά καί ἐντεταλμένος. Ὁ άννης διηγεῖται τήν κοινή μέ τόν Πέτρο Πέτρος τόν ἔχει δίπλα του. Εἶναι σάν ὁ διαχείριση τῶν τελευταίων στιγμῶν τοῦ “δεκανέας” του, προφανῶς μέ “εὐλογία” Ἰησοῦ, ἀπό τόν Μυστικό Δεῖπνο ὥς τό τοῦ Ἰησοῦ, δηλαδή πρίν ἀπό τά γεγονό- τέλος; Εἶναι διήγηση σέ ἁπλή τράπεζα τα. Ἐξάλλου εἶχε ὁρισθεῖ ἀπό τόν Ἰησοῦ πιστῶν; Ἤ μήπως εἶναι εἶδος ἀπολο- κήρυκας (Βοανηργές). γίας στούς Ρωμαίους; Ὁ εὐαγγελιστής Ἰωάννης πάντως συνοπτικά ἀντιπαραθέ- Ἀπό τούς πρώτους μαθητές, τά δύο τει ἑαυτόν μέ τόν Πέτρο. 1. Προηγεῖται δίδυμα ἀδελφῶν (Πέτρος-Ἀνδρέας καί αὐτοῦ, ὡς μαθητής τοῦ Προδρόμου (βλ. Ἰάκωβος-Ἰωάννης), οἱ δύο Πέτρος-Ἰωάν- Ἐφημέριος, τχ. 2, 2023), ἀφοῦ μαζί μέ νης ἔχουν ὅλη τήν πρωτοβουλία τῶν κι- τόν Ἀνδρέα πιστοποιεῖ τήν Πολιτεία τῆς νήσεων πρός τούς Μαθητές ἀλλά καί τίς Ἐρήμου καί τήν Ἀναγόρευση τοῦ Υἱοῦ Ἀρχές. Ὁ Πέτρος αποφασίζει, ὁ Ἰωάν- ἀπό τόν Πατέρα. 2. Σέ ὅλες τίς κορυ- νης εἰσηγεῖται, προτείνει, βοηθάει, εἶναι φαῖες στιγμές τοῦ Ἰησοῦ ἔχει αὐτός τήν ὅμως αὐτόπτης, πρῶτος μάρτυρας. Εἶναι πρωτοβουλία τῶν κινήσεων καί ἁπλῶς ὁ ἐγκέφαλος. ὁ Πέτρος ἐπικυρώνει. 3. Ἀναγνωρίζει τό ἡγετικό ἀξίωμα τοῦ Πέτρου, ἀλλά Τά πέντε χωρία ἀποτελοῦν μία ἄτυπη οἰκειοποιεῖται τό πνευματικό (Βοανηρ- συλλογή κοινῶν ἐνεργειῶν Πέτρου καί γές). 4. Ὁ Πέτρος μέ ἀγῶνα ἀποκτᾶ τήν Ἰωάννη. Μπορεῖ νά ὁρισθεῖ μία ἐσωτερι- ποίμανση ἐκδηλώνοντας τήν ἀγάπη του κή διακειμενική σχέση; Ἡ ἀντιπαράθεση στόν Χριστό, χάρισμα πού εἶχε ἐξαρχῆς γίνεται ἐμφανῶς ἀπό τόν συγγραφέα: ὁ μαθητής «ὃν ἠγάπα». 5. Το χωρίο «ὃν στό 1ο καί 5ο χωρίο, ὅπου στό δεύτερο ἠγάπα» (κατάφαση) κατοχυρώνει το χω- γίνεται παραπομπή στό πρῶτο! Μᾶλλον ρίο «ἀγαπᾶς με;» (ἐρώτηση). δέν εἶναι τυχαῖο. Ὁδηγεῖ στή σύλληψη τῆς ἑνότητας τῶν χωρίων «ὃν ἠγάπα». Δέν ὑπάρχει ἀνταγωνισμός μεταξύ τῶν Ὑπάρχει ἡ σχέση τῶν: α) 1ο (Μυστικός δύο Ἀποστόλων ἀλλά ἡ διπλή ὄψη τῆς Δεῖπνος/ἐρώτηση γιά τό μέλλειν κακὸν Ἀποστολικότητας: (ἔμφυτη) ποίμανση γενέσθαι) πρός 5ο (ἐρώτηση γιά τό μέλ- καί (χαρισματική) θεολογία πού ἐπιβάλ- λειν γενέσθαι), β) 2ο (Ἄρνηση Πέτρου λει ὁ κενός τάφος μέ τά ὀθόνια τοῦ Χρι- στή Δίκη) πρός 4ο (θάλασσα Τιβεριάδος: στοῦ. 36 Μάιος - Ἰούνιος 2023 Τεῦχος 3ον

ΚΥΡΙΛΛΟΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΙΟΣ ΚΑΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΕΝΤΡΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ Εἰσαγωγικά Ι. Ἱστορικό πλαίσιο Ἀρχιμ. Παντελεήμονος Τσορμπατζόγλου Δρος Θεολογίας - Ἱερ. Προϊστ. Ἱ.Ν. Ἁγίων Ἀναργύρων Ψυρρῆ Στήν σειρά τῶν ἄρθρων πού θα ἐπα- μερής, καθότι πρέπει νά ἀσχοληθεῖ μέ κολουθήσει θά καταβληθεῖ προσπά- μείζονα εἰσαγωγικά προβλήματα, ὅπως θεια νά παρουσιασθεῖ τό ἱεραποστολικό γιά παράδειγμα ἡ ἐμφάνιση τῶν Σλά- ἔργο τῶν δύο ἐκ Θεσσαλονίκης ἀδελφῶν βων στήν Εὐρώπη καί ἡ κάθοδος τους Κυρίλλου καί Μεθοδίου στούς σλαβικούς στήν NA Eὐρώπη, ἡ ὁποία συνδέεται μέ πληθυσμούς τῆς Μεγάλης Μοραβίας τήν διάχυσή τους στήν Χερσόνησο τοῦ ἀναδεικύοντας ταυτόχρονα τό ἱστορικό Αἵμου· θέματα πού σχετίζονται ἄμεσα περίγραμμα τοῦ ὅλου ἐγχειρήματος καί μέ τήν ὑποτιθέμενη καταγωγή τῶν δύο τίς διαχρονικές προεκτάσεις τοῦ ἔργου ἀδελφῶν Kυρίλλου καί Mεθοδίου καί τους σέ ὅλα τά ἐπίπεδα, ἱστορία, κοινω- τόν πολιτικό ὀρίζοντα τῆς ἐποχῆς, ἀπό νία, πολιτισμό, γράμματα. τήν μακρινή Mοραβία στήν μεσαιωνική Βουλγαρία καί τό Βυζάντιο. Ὅπως γίνεται ἐξαρχῆς κατανοητό ἀπό τήν παράθεση τοῦ τίτλου, ἐκτός τῶν Χρησιμοποιεῖται ὁ ὅρος Κεντροανατο- δύο πρωταγωνιστῶν ἀδελφῶν Kυρίλλου λική Εὐρώπη, διότι θέλουμε νά συμπερι- καί Mεθοδίου, ὁ λόγος ἀναγκαστικά θά λάβουμε τόν πρῶτο χῶρο τῆς δράσεως ἀναφέρεται στήν πατρίδα τους Θεσσα- των δύο ἀδελφῶν, Κεντρική Εὐρώπη, λονίκη, θά διαλέγεται μέ τούς «βαρβά- Μεγάλη Μοραβία-Παννονία καί ὕστερα ρους» κατοικοῦντες στήν Mεσευρώπη, τήν διάχυση τοῦ ἔργου τους στά βόρεια δηλ. Σλάβους, Mαγυάρους, Bουλγάρους τῆς χερσονήσου τοῦ Αἵμου περιοχές νο- καί τούς ὁμόρους τους Φράγκους, θά δι- τίως τοῦ Δουνάβεως, δηλ. σέ αὐτό πού έρχεται μέσα ἀπό τήν Aἰωνία Πόλη, τήν λέμε σήμερα Νοτιοανατολική Εὐρώ- Pώμη, καί ὅλα αὐτά θά κινοῦνται στήν πη. Τό βόρειο ὅριο τῆς χερσονήσου τοῦ τροχιά τῆς Bασιλεύουσας τῶν πόλεων Αἵμου, Βαλκανικῆς θεωρεῖται γενικά ότι Νέας Ρώμης, τῆς Kωνσταντινουπόλεως· εὐθυγραμμίζεται μέ τήν νοητή πού δια- μέ δύο λόγια θά ἔχουμε ἕνα πανόραμα μορφώνεται ἀπό τούς ποταμούς Δούνα- τοῦ Bυζαντινοῦ κόσμου κατά τήν μέση βη,  Σάβο καί Κούπα καί ἕνα τμῆμα πού ἱστορική περίοδο τῆς Ἀνατολικῆς Pωμαϊ- συνδέει τίς πηγές τοῦ Κούπα μέ τον κόλ- κῆς Aὐτοκρατορίας (8ος-11ος αἰ.). πο Κβάρνερ. Πρός τοῦτο ὁ λόγος, ἀναπόφευκτα, Ἀκόμη, ἀποφεύγεται ἡ χρήση τοῦ ὅρου θά εἶναι σχηματικός καί ἀφαιρετικός, Βαλκανική καθότι ὁ Αἷμος εἶναι ἡ ὀρο- ἐνίοτε δέ ἁπλουστευτικός και ἀνισο- σειρά στά βορειανατολικά τῆς Ἑλλη- Τεῦχος 3ον Μάιος - Ἰούνιος 2023 37

νικῆς χερσονήσου, ἀπό τήν ὁποία ὀνο- φυλῶν καί δημιούργησαν δύο κράτη, μάσθηκε Χερσόνησος τοῦ Αἵμου, ἡ δέ γνωστά ὡς Ὀστρογοτθικό καί Bησιγοτ- χερσόνησος Βαλκανική ὀνομάσθηκε ἔτσι θικό. Ἰσχυρότερο ἀπό τά δύο κράτη πα- ἐξαιτίας τῶν μεταγενεστέρων Τούρκων, ρουσιάζεται τό κράτος τῶν Ὀστρογότ- οἱ ὁποῖοι ὀνόμαζαν τήν ὀροσειρά Μπαλ- θων, τό ὁποῖο ἐκτεινόταν στήν περιοχή κάν (balkan  = ὄρος). Σύμφωνα μέ τήν τῆς σημερινῆς Oὐκρανίας, ἀνατολικά τοῦ παράδοση ὀφείλει τό ὄνομά του ὁ Αἷμος Δνειστέρου. Δυτικά τοῦ ποταμοῦ αὐτοῦ, στό αἷμα τοῦ τιτάνα Τυφώνα, τόν ὁποῖο στίς δασώδεις περιοχές μεταξύ Δνειστέ- πλήγωσε ὁ Δίας ὅταν ἐξαπέλυσε κεραυ- ρου καί Δουνάβεως, βρισκόταν τό κρά- νό ἐναντίον του, ἤ ἀπό τόν Αἷμο, μυθικό τος τῶν Bησιγότθων. Tά δύο αὐτά κρά- βασιλέα τῆς Θράκης. τη ἦταν τά πρῶτα πού ὑπέστησαν τήν ἀσφυκτική πίεση τῶν Oὕννων, οἱ ὁποῖοι 1. Λαοί καί γεωγραφία τῆς Κ. Εὐρώπης εὑρισκόμενοι σέ συνεχῆ μετακίνηση ἀπό τόν 1ο αἰ., βαθμιαίως ὠθοῦντες τά διάφο- α) Oἱ «βάρβαροι» στήν Εὐρώπη: ρα ἰρανικά φύλα τῆς στέπας, βρέθηκαν Oὗννοι, Ἄβαροι στά τέλη τοῦ 3ου αἰ. στόν ποταμό Bόλγα, ὅπου καί συγκρούσθηκαν μέ τό κράτος Ἡ βασικότερη αἰτία τῶν ἀναστατώσε- τῶν Ὀστρογότθων τῆς Oὐκρανίας, τό ων καί ἀνακατάξεων στήν Eὐρώπη, τούς ὁποῖο καί κατέλυσαν, ὅπως ἔπραξαν καί πρώτους μ.X. αἰῶνες, ἦταν ἡ μετακίνη- γιά τό κράτος τῶν Bησιγότθων. Ἔτσι, ση τῶν Oὑννικῶν φύλων ἀπό τά Ἀλταϊ- λοιπόν, στίς ἀρχές τοῦ 5ου αἰ. δημιουρ- κά ὑψίπεδα πρός τήν λίμνη Ἀράλη. Πο- γήθηκε ἕνα τεράστιο Oὑννικό κράτος ρευόμενοι πρός τά δυτικά ὤθησαν τούς ἀπό τόν Kαύκασο μέχρι τήν Παννονία. ἰρανικούς λαούς τῆς στέπας πρός τό ρω- Ὑποκείμενα τοῦ κράτους αὐτοῦ ἦταν ὄχι μαϊκό σύνορο, Ρῆνο-Δούναβη, καί ὅπως μόνον Oὕννοι, ἀλλά καί μία πανσπερμία συμβαίνει σέ αὐτές τίς περιπτώσεις, εἴτε γερμανικῶν λαῶν καί ἄλλων ὑποτελῶν ὠθώντας καί συμπαρασύροντας, εἴτε ἀσιατικῆς προελεύσεως, ὅπως οἱ Ἄβα- ὑποτάσσοντας ἄλλους λαούς, δημιούρ- ροι. Δεδομένου, ὅμως, ὅτι οἱ ἐντόπιοι γησαν νέες καταστάσεις καί προκάλε- κάτοικοι τῆς K. Eὐρώπης ἦταν Kέλτες σαν συγχωνεύσεις καί ἀλλοιώσεις λαῶν καθώς καί ἄλλοι λαοί, ὅπως Δάκες καί καί φύλων. Oἱ πρῶτοι πού δέχθηκαν τίς Ἰλλυριοί, ἐξίσου ἐκλατινισμένοι, οἱ ἐπί- πιέσεις τῶν νέων εἰσβολέων ἦταν τά γερ- σημες γλῶσσες στήν αὐλή τοῦ Ἀττίλα μανικά φύλα τῆς Ἀνατολικῆς Εὐρώπης, ἦταν τά οὑννικά, τά γοτθικά καί τά λα- δηλ. περιοχῶν τῶν μεταταῦτα ρωσικῶν τινικά1. πεδιάδων. Ἡ μάχη τῶν ἐθνῶν στά Kαταλαυνι- Tά γερμανικά φύλα, πού ζοῦσαν στίς κά πεδία, πλησίον τῆς γαλλικῆς πόλεως ρωσικές στέπες, σέ ἄγνωστο χρόνο συνε- Troys τό 451 σήμανε τό τέλος τῶν φιλο- νώθηκαν ὑπό τήν αἰγίδα τῶν δύο ἰσχυρο- δοξιῶν τοῦ Ἀττίλα καί τήν διάλυση τοῦ τέρων καί πολυανθρωποτέρων ἐξ αὐτῶν γιγαντιαίου κράτους του. Mετά τόν θά- 38 Μάιος - Ἰούνιος 2023 Τεῦχος 3ον

νατό του (453) οἱ ὑποτελεῖς λαοί ἐπανε- Σημασία, πάντως ἔχει, ὅτι πολλά ἀπό τά στάτησαν καί στήν μάχη τῆς Παννονίας ἐναπομείναντα οὑννικά φύλα εἴτε ἀνε- νίκησαν τούς γιούς τοῦ Ἀττίλα. μίχθησαν μέ ἄλλα γερμανικά, εἴτε μετα- κινήθηκαν πρός τήν Ἀνατολή καί συνά- Tό μεγάλο οὑννικό κράτος δέν ἦταν δυ- ντησαν ἄλλους τουρανικούς, τουρκικούς νατόν νά διατηρήσει τήν συνοχή του καί λαούς, καί συγχωνεύθηκαν μέ αὐτούς, διεσπάσθη σέ μικρότερα, εἴτε τῶν γιῶν γιά νά ἐπανεμφανισθοῦν ἀργότερα ὡς τοῦ Ἀττίλα, εἴτε ἄλλων γερμανικῶν φυ- Oὐτριγοῦροι, Kουτρίγουροι κ.λπ. λῶν καί ἡγεμόνων, μέ διάφορα ὀνόματα. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ. 1. Bλ. P. Howarth, Attila King of the Huns. The Man and the Myth, London 1994. Ἐπάνω: Claude Monet, Παπαροῦνες (1873), Musée d'Orsay, Παρίσι Κάτω: Λιβάδι μέ παπαροῦνες (περ. 1880), ἔργο πού ἔχει ἀποδοθεῖ στόν Victor Gabriel Gilbert ἤ στή Mary Stevenson Cassatt, Philadelphia Museum of Art, Η.Π.Α. Τεῦχος 3ον Μάιος - Ἰούνιος 2023 39

Ο ΘΕΟΣ ΣΤΟΝ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟ ΣΤΟΧΑΣΜΟ ΤΗΣ ΔΥΣΗΣ Νοησιαρχία καί Χριστιανικός μυστικισμός π. Γεωργίου Βλαχόπουλου Ἐφημ. Ἱ.Ν. Ἁγίας Βαρβάρας Ὕδρας - Ὑποψ. Δρος Θεολογίας Στό εἰσαγωγικό κομμάτι αὐτῆς τῆς ὀρθόδοξη διδασκαλία αὐτή ἡ «μέθοδος» σειρᾶς τῶν κειμένων, εἴχαμε ἀνα- καί ἡ ὁδός εἶναι ἡ κάθαρση τῶν παθῶν, φερθεῖ στήν ἀντιπαράθεση μεταξύ μυ- πού ὁδηγεῖ στόν φωτισμό καί ἐν τέλει στικισμοῦ καί νοησιαρχίας. Ἐδῶ λοιπόν στή θέωση, αὐτό πού ὁ Ἅγιος Γρηγόρι- φρόνιμο θά ἦταν νά δώσουμε τόν ὁρισμό ος ὁ Παλαμᾶς ὀνομάζει «Θεοκοινωνία». τοῦ τί εἶναι νοησιαρχία καί τί μυστικι- Γιά νά ἐπιτευχθεῖ αὐτό, μεγάλο ρόλο σμός καί πῶς αὐτά τά δύο πνευματικά διαδραματίζει «ἡ ἄσκηση τοῦ σώματος «ρεύματα» ἔρχονται σέ ἀντιπαράθεση, καί τῶν αἰσθήσεων στά πλαίσια τῆς δο- ὅταν πρόκειται νά ἀναφερθοῦμε περί κιμασμένης ἐκκλησιαστικῆς παράδοσης τῆς γνώσης τοῦ Θεοῦ. καί ἡ συνεπαγόμενη μεταμόρφωσή τους, ἡ ὁποία ἀποτελεῖ μία ἀπό τίς βασικές Ὅπως λέει ἡ λέξη, στή νοησιαρχία «ἄρ- προϋποθέσεις γιά τή μέθεξη τῶν ἐνερ- χει», κυριαρχεῖ ὁ νοῦς. Στή νοησιαρχική γειῶν τοῦ Θεοῦ». γνωσιολογία περί Θεοῦ, κυρίαρχο ρόλο διαδραματίζει ἡ προτεραιότητα τῆς συλ- Ἀπό τά παραπάνω γίνεται σαφές ὅτι λογιστικῆς καί ἀναλυτικῆς ἱκανότητας στόν νοησιαρχικό στοχασμό ἡ γνώση τοῦ τῆς ἀνθρώπινης νόησης. Ἡ ὀρθολογική Θεοῦ ἐπιτυγχάνεται μέσῳ τῆς νόησης καί ἀναλυτική νόηση, μέ τήν ἐμπρόθετη καί γιά νά ἀποκτηθεῖ, προϋποτίθεται ἡ ἐνέργεια τῆς συνείδησης, εἶναι πάντα συ- ἀνάπτυξη τῆς διανοητικῆς ἱκανότητας νείδηση κάποιου ὄντος ἤ πράγματος, ἐνῶ κάθε ἀνθρώπου. Γι' αὐτό, ἀπό τούς στο- ἡ προσοχή της εἶναι προσανατολισμένη χαστές τοῦ Ὕστερου Μεσαίωνα, καθώς πάντοτε σέ μιά ἰδιαίτερη ὕπαρξη ὅσο γε- καί αὐτούς τῆς Ἀναγέννησης, ἡ ἀρχαία νική καί ἐάν εἶναι. Μέ αὐτόν τόν τρόπο ἑλληνική φιλοσοφία θεωρεῖται δῶρο τῆς δέν εἶναι δυνατόν νά ἐκφράσει τήν ἑνό- χάριτος τοῦ Θεοῦ, καί ἡ σπουδή της εἶναι τητα τοῦ Ὅλου. Θεωρεῖ τόν κόσμο πο- ἐπιτακτική ἀνάγκη, μέ ἀπώτερο σκοπό λυπρισματικά ὡς φαινόμενο καί ἐγγενῶς νά ἐκπαιδευθεῖ ὁ νοῦς καί νά φθάσει δέν μπορεῖ νά ἐκφράσει τήν ὁλότητα τοῦ στό σημεῖο νά «γνωρίσει» τόν Θεό «κατ' Ὄντως Εἶναι, τό ὁποῖο δέν μπορεῖ νά ἀναλογίαν». ἀποτελέσει ἀντικείμενο θεματικῆς πα- ρουσίασης. Γιά τούς νοησιάρχες στοχαστές ἡ τε- λείωση τοῦ ἀνθρώπου δέν ἔχει σχέση μέ Στόν ἀντίποδα ὁ χριστιανικός μυστικι- τήν ἄσκηση γιά ἀπόκτηση πνευματικῶν σμός ἀφορᾶ στήν ἐξεύρεση μιᾶς «μεθό- ἀρετῶν, ὅσο μέ τή γνωστική ἱκανότητα δου συνάντησης» μέ τό ἀπόλυτο. Στήν καί δυνατότητα τοῦ νά συλλογίζεται ὁ 40 Μάιος - Ἰούνιος 2023 Τεῦχος 3ον

καθένας ὀρθολογικά, γεγονός πού ἀπαλ- ατυπώσει μιά θεωρία πού ἑδράζεται στή λάσσει τόν νοῦ ἀπό τήν πλάνη καί τήν χριστιανική παράδοση. Θέλει τόν νοῦ νά ἄγνοια. Οἱ αἰσθήσεις λοιπόν καί τό σῶμα ἐμβάπτεται ἐντός τῆς καρδιᾶς καί αὐτή δέν ἔχουν θέση σέ αὐτήν τήν πορεία θεο- νά τόν καθοδηγεῖ. Οἱ χριστιανοί μυστικοί γνωσίας, διότι θεωροῦνται ἐμπόδια στή δέν ἐπιθυμοῦν τόν νοῦ μόνον ἐντός τοῦ γνώση. Ἡ κατάσταση ἀπαθείας καί τε- σώματος καί τῆς καρδιᾶς, ἀλλά θέλουν λειότητας τοῦ ἀνθρώπου γίνεται ἀντιλη- νά τόν ὠθήσουν ἀκόμα καί ἐντός τοῦ πτή ὡς «καθ' ἕξιν νέκρωσις τοῦ παθητι- ἴδιου τοῦ ἑαυτοῦ. κοῦ μέρους τῆς ψυχῆς, τό ὁποῖο σύμφωνα μέ τήν πλατωνική ἀνθρωπολογία σχετίζε- Ὅπως γράφει καί ὁ μακαριστός καθ. ται μέ  τό σῶμα καί τίς αἰσθήσεις του». Β. Τατάκης: «Γενικά ὁ μυστικισμός, στίς καλύτερές του στιγμές, δέν ἀρνεῖται τή Ὁ χριστιανικός μυστικισμός, ἀπό τήν γνώση, τή θύραθεν σοφία. Ἐκεῖνο πού ἄλλη πλευρά, ἀντιτίθεται καθαρά στόν ἀρνεῖται εἶναι ὅτι ἡ γνώση αὐτή ὁδηγεῖ ἀντικειμενισμό τῆς συλλογιστικῆς ἱκα- στίς ρίζες, στή θεωρία καί στή θέωση τοῦ νότητας τοῦ νοῦ καί στή θεωρία ὅτι ὁ ἀνθρώπου. Γιά τοῦτο τό μεγάλο ἐγχείρη- ἄνθρωπος λειτουργεῖ ὡς μηχανή στοχα- μα ἐπιστρατεύει ὁλόκληρο τόν ἄνθρωπο, σμοῦ. Ἐπίσης, ἀντιτίθεται καί σέ πτυχές συναιρεῖ τίς ἀντινομίες καί, μέ τόν ἡσυ- τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς φιλοσοφίας, ὅπως χασμό, δίνει τά πρωτεῖα στήν καρδιά. λ.χ. στή διδασκαλία περί ἐκστάσεως, Ὁ νοῦς, μόνο ἄν βαφτιστεῖ στήν καρδιά τοῦ νεοπλατωνισμοῦ. Προσπαθεῖ νά δι- βρίσκει τόν ἑαυτό του». Τεῦχος 3ον Vincent van Gogh, Λιβάδι μέ παπαροῦνες (1890), 41 Μουσεῖο Van Gogh, Ἅμστερνταμ Μάιος - Ἰούνιος 2023

ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ Ἡ Ἀθωνιάς Ἀκαδημία ἀπό τίς ἀπαρχές ὥς σήμερα Ἀρχιμ. Κωνσταντίνου Στ. Φουντουκίδη Ἱερ. πρ. Ἱ.Ν. Ὁσίας Ξένης Θεσσαλονίκης - πρ. Καθ. Ἀθωνιάδος Διδάσκαλοι τῆς Ἀθωνιάδος σέ αὐτήν Λίγο νωρίτερα ἔρχεται μέ βατοπαι- τήν πρώτη περίοδο τῆς ἱστορίας της, δινό πλοῖο ἀπό τό Πήλιο ὁ νεαρός τότε μέχρι τό 1821, ἀναφέρονται ὁ ἱεροδιά- Ρήγας Φεραῖος, ὁ ὁποῖος συνδέεται μέ κονος Κυπριανός ὁ Κύπριος, μετέπειτα τόν Νικόδημο Βατοπαιδινό. Κατά τούς Πατριάρχης Ἀλεξανδρείας, καί ὁ Ἀθα- βιογράφους του ἦταν τότε 15-17 ἐτῶν. νάσιος Πάριος, ἀμφότεροι μαθητές τοῦ Παρακολουθεῖ μαθήματα στήν Ἀθωνιά- Εὐγενίου, ὁ Κύριλλος Ἀγραφιώτης καί ὁ δα καί, κάθε φορά πού ἐξέρχεται ἀπό μαθητής του Ἰωάννης Πέζαρος, ὁ Ἀθανά- τό Ἅγιον Ὄρος, φιλοξενεῖται στή Θεσ- σιος, ὁ Ματθαῖος, ὁ Χριστοφόρος Ἀρτι- σαλονίκη, στό ἀρχοντικό τοῦ Καυταντζό- νός, ὁ Κυπριανός ὁ Κρής, ἐπίσης παλαι- γλου. Μέ τήν ἐνθάρρυνση τοῦ Νικοδή- ός μαθητής τοῦ Εὐγενίου, καί ὁ ἀδελφός μου Βατοπαιδινοῦ καί ἐφοδιασμένος μέ του Ἰωάννης, ὁ Γρηγόριος καί ὁ Ἀθανά- συστατικές ἐπιστολές ἀναχωρεῖ γιά τήν σιος Φιλιπποπολίτης.1 Κωνσταντινούπολη, ὅπου καί θά γνωρί- σει τόν Ἀλέξανδρο Ὑψηλάντη, τόν ὁποῖο Τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο καί πολ- στή συνέχεια θά ἀκολουθήσει.4 λοί φιλόμουσοι Φαναριῶτες καί Κων- σταντινουπολῖτες βοηθοῦν οἰκονομικά Οἱ λειτουργικές δαπάνες τῆς Σχολῆς τή Σχολή.2 Ἐνδεικτικά μποροῦμε νά εἶναι ὑψηλές καί ἡ ἐξασφάλιση χρημα- ἀναφέρουμε τόν Δημήτριο Μουρούζη, ὁ τικῶν πόρων δύσκολη. Οἱ Βατοπαιδινοί ὁποῖος περιθάλπει τούς ἐπιστήμονες καί μέ περιοδεῖες προσπαθοῦν νά συλλέξουν διαθέτει μεγάλα χρηματικά ποσά γιά τήν χρήματα. Τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο Ἀθωνιάδα, καί τόν μπακάλη Χατζῆ Φω- ἐπίσης κάνει ὅ,τι μπορεῖ μέ τήν ἐπιτροπή τίου Εὐστάθιο, ὁ ὁποῖος μέ ἀφιερωτήριο, πού διαθέτει στήν Κωνσταντινούπολη. πού φέρει ἡμερομηνία «7 Φεβρουαρίου Σέ αὐτήν τήν προσπάθεια συλλογῆς χρη- 1754», προσφέρει στήν Ἀθωνιάδα «50 μάτων συμμετέχουν καί οἱ μαθητές καί γρόσια ἐτησίως εἰς αἰῶνα τὸν ἅπαντα». οἱ διδάσκαλοι τῆς Σχολῆς. Χαρακτηρι- Τό 1798 μέ πατριαρχικό καί συνοδικό στική εἶναι ἡ ἐπιστολή πού στέλνουν γιά γράμμα τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχη τόν λόγο αὐτό στίς 12 Σεπτεμβρίου 1782 Γρηγορίου Ε΄ παρέχεται ἀπό τή Μεγάλη οἱ διδάσκαλοι «Κυπριανὸς ἱεροδιάκονος τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησία στή Σχολή οἰκο- καὶ Ἰωάννης καὶ οἱ σὺν ἡμῖν ἐν Χριστῷ νομική ἐνίσχυση ὕψους 375 γροσίων κατ᾿ ἀδελφοὶ καὶ μαθηταὶ» πρός τούς «φιλο- ἔτος «ἐπὶ κοινῇ τῇ ἐκ τῆς παιδείας ὠφε- γενεῖς καὶ φιλομούσους» προύχοντες τῆς λείᾳ»3. Βλαχίας. Τό 1798 ἐπιδιορθώνονται τά 42 Μάιος - Ἰούνιος 2023 Τεῦχος 3ον

κτήρια τῆς Σχολῆς καί τό ὑδρευτικό σύ- τέχει καί ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορεί- στημα. Γιά τόν σκοπό αὐτό ἡ Ἱερά Κοι- της.9 νότητα δαπανᾶ συνολικά 3.000 γρόσια.5 Τήν ἐποχή αὐτή διαμορφώνονται τρεῖς Τό 1801 ὁ Οἰκουμενικός Πατριάρχης τάσεις σχετικά μέ τήν ἕδρα τῆς Σχολῆς. Καλλίνικος Ε΄ μέ πατριαρχική ἐγκύκλιο Ἄλλοι ἀγωνίζονται γιά νά παραμείνει ἐπιστολή διορίζει «διδασκάλους τῆς ἡ Σχολή κοντά στό Βατοπαίδι καί νά Σχολῆς ταύτης τέσσαρας, δύω μὲν τῶν ἐπιδιορθωθοῦν τά κτήριά της, ἄλλοι γιά ἐπιστημῶν, ἕνα Φιλόσοφον πρῶτον, καὶ νά τή μεταφέρουν στίς Καρυές καί νά ἕνα Μαθηματικὸν δεύτερον, καὶ δύω ἐγκατασταθεῖ στό Κελλί τοῦ Πατριάρχη τῶν Γραμματικῶν πρῶτον καὶ δεύτερον, Σεραφείμ Β΄, στήν ἀρχαία Μονή τοῦ Ξύ- πᾶσαν δὲ τῆς Σχολῆς τὴν προστασίαν» στρου, καί ἄλλοι γιά νά μετεγκαταστα- ἀναθέτει «τῷ πρώτω τῶν διδασκάλων, θεῖ στήν Κωνσταντινούπολη. Ἡ διχόνοια ἵνα ἡγῆται ἐν πᾶσι...». Ἐπίσης ὁρίζει τήν αὐτή καί ἡ ἀδυναμία εὕρεσης κατάλλη- εἰσαγωγή εἰκοσιτεσσάρων ὑποτρόφων λων διδασκάλων καθώς καί ἄλλα προ- μαθητῶν καί τόν τρόπο εἰσαγωγῆς στή βλήματα πού ἀνακύπτουν δέν ἐπιτρέ- Σχολή καί διορίζει νέα διευρυμένη ἐπι- πουν τή δημιουργία μιᾶς Σχολῆς τέτοιας τροπή τῆς Σχολῆς στήν Κωνσταντινού- ὅπως ἐπιθυμοῦσαν ὁ Πατριάρχης καί οἱ πολη, ἡ ὁποία ἀπαρτίζεται ἀπό διακε- Ἐπίτροποι, Σχολῆς ὅμοιας μέ τήν Ἀθω- κριμένους εὔπορους Ἕλληνες, διάσημους νιάδα τοῦ Εὐγενίου Βουλγάρεως.10 τεχνίτες καί ἐπιχειρηματίες τῆς Πόλης καί πλούσιους ἐμπόρους πού δραστη- Τόν Ἰανουάριο τοῦ 1804 στήν Κωνστα- ριοποιοῦνται σέ ὁλόκληρη τήν Εὐρώπη.6 ντινούπολη συγκαλεῖται γενική συνέλευ- Ἡ ἐπιτροπή αὐτή, κατόπιν ἐντολῆς τοῦ ση ἐκπροσώπων τοῦ Γένους ὑπό τήν προ- Πατριάρχη Καλλινίκου Ε΄, μέ ἐγκύκλιό εδρία τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχη καί της πού φέρει ἡμερομηνία «16 Ἰουλίου ἀποφασίζεται νά μετακομιστεῖ ἡ Σχολή 1802» ἀνακοινώνει ὅτι, στήν προσπά- τοῦ Ἁγίου Ὅρους καί ἡ Σχολή τοῦ Φανα- θειά της νά ἀνασυγκροτήσει τήν Ἀθωνιά- ρίου στήν Πατριαρχική Πάγκοινο Σχολή, δα καί νά τή φέρει στήν παλαιά δόξα πού βρίσκεται στό χωριό Κουρούτσεσμε πού εἶχε κατά τήν ἐποχή τοῦ Εὐγενίου, (Ξηροκρήνη). Ὁ Νικηφόρος Θεοτόκης μέ διορίζει Ἐπιτρόπους σέ 126 ἑλληνικές τή διαθήκη του κληροδοτεῖ τήν ἀξιόλογη παροικίες ἀνά τόν κόσμο, ἀπό τό Λονδί- βιβλιοθήκη του, πού περιελάμβανε 7.000 νο μέχρι τά βάθη τῆς Ρωσίας καί ἀπό τό τόμους, στήν Ἀθωνιάδα. Ἡ βιβλιοθήκη Ἄμστερνταμ μέχρι τήν Ἀττάλεια.7 Ἔτσι, μεταφέρεται στήν Ἱερά Μονή Ἰβήρων γιά μεταξύ τῶν Ἐπιτρόπων διορίζονται στό νά παραδοθεῖ στήν Ἀθωνιάδα. Ἀπό τήν Παρίσι ὁ Ἀδαμάντιος Κοραῆς καί ὁ Ἀλέ- Ἱερά Μονή Ἰβήρων ὅμως, σύμφωνα μέ ξανδρος Βασιλείου.8 Ὅλοι οἱ Ἐπίτροποι ἑρμηνεία τῆς διαθήκης πού δίνει ὁ Δωρό- καταβάλλουν σημαντικές προσπάθειες θεος Πρώιος στόν Οἰκουμενικό Πατριάρ- γιά νά βοηθήσουν τή Σχολή. Στόν Ἄθω χη, μεταφέρεται στήν Πάγκοινο Σχολή.11 στήν τριμελῆ Ἐφορευτική Ἐπιτροπή με- Ἀπό τό 1801 μέχρι τό 1821 ἀπό διάφο- ρες μαρτυρίες ἀλλά καί ἀπό τήν προφορι- Τεῦχος 3ον Μάιος - Ἰούνιος 2023 43

κή παράδοση τοῦ Ἁγίου Ὅρους φαίνεται θαρρετὰ τοὺς εὑρισκομένους εἰς αὐτὴν ὅτι ἡ Σχολή λειτουργεῖ παρά τίς ὅποιες ἐχθροὺς τῆς Ἑλλάδος ἐὰν ἔχωσι νὰ μᾶς δυσκολίες. Μνημονεύονται μάλιστα ὡς δείξωσι κανὲν ἔθνος ἄλλο, τοῦ ὁποίου οἱ μαθητές της αὐτήν τήν περίοδο διάφο- μοναχοὶ συνέδραμον εἰς τὸ νὰ φέρωσι τὰ ροι Ἁγιορεῖτες.11 Τό 1807-1808 οἱ προϊ- φῶτα τῶν ἐπιστημῶν εἰς τὴν πατρίδα»12. στάμενοι τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Βατοπαιδίου, στήν προσπάθειά τους νά ἐπαναφέρουν Τό 1811 ἀναφέρεται ὅτι διδάσκονται τήν Ἀθωνιάδα στήν παλαιότερη ἀκμή στήν Ἀθωνιάδα ἡ Ἐκκλησιαστική Ἱστο- της, καλοῦν ἀπό τίς Κυδωνίες σπουδαῖο ρία καί ἡ Θεολογία. Ἐπίσης μνημονεύε- διδάσκαλο. Ὅταν τό πληροφορεῖται ὁ ται ὡς διδάσκαλος τῆς Σχολῆς τοῦ Ἁγίου Κοραῆς, τούς ἀποστέλλει ἐπιστολή καί Ὄρους κατά τίς παραμονές τῆς Ἐπανά- τούς ἐπαινεῖ γιά τήν προσφορά τους στασης ὁ Ἀθανάσιος Φιλιπποπολίτης13. στήν παιδεία. «Ἡ πατρίς», τούς γράφει, Ὁ Μανουήλ Γεδεών σημειώνει ὅτι «κατά «πρέπει νά σᾶς εὐχαριστήσῃ ὡς εὐεργέ- τό 1819 ἡ πρώην περιώνυμος Ἀθωνιὰς τας». Καί συνεχίζει: «Σᾶς εὐχαριστῶ κ’ Ἀκαδημία περιέστη εἰς παρακμήν, οὐδ’ ἐγὼ ἐξαιρέτως, ὅτι μὲ δίδετε ἀφορμὴν νὰ ἠδύνατο νὰ χορηγήσῃ τελείαν καὶ πλήρη κηρύξω εἰς τῆς πεφωτισμένης Εὐρώπης παίδευσιν τοῖς φιλομαθέσιν»14. Ἡ Σχολή τοὺς φιλέλληνας ποῖοι εἶναι τὴν σήμερον διακόπτει τή λειτουργία της στά χρόνια οἱ μοναχοὶ τῶν Γραικῶν καὶ νὰ ἐρωτήσω τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπανάστασης τοῦ 182115. (συνεχίζεται) ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ. 1. Ν. Κωνσταντίνου, Ἀθωνιάδα, σ. 41 καί τίς ἐκεῖ βιβλιογραφικές σημειώσεις. Ἀγγέλου, «Χρονικό», σ. 84-101. 2. Κωνσταντίνου, Ἀθωνιάδα, σ. 41-42. 3. Κωνσταντίνου, Ἀθωνιάδα, σ. 42, σημ. 54. Ἀρχιμ. Ἰωακείμ Φορόπουλος, «Περιγραφικός κατάλογος τῶν ἐν τοῖς Κώδιξι τοῦ Πατριαρχικοῦ Ἀρχειοφυλακίου σωζομένων ἐπισήμων ἐκκλησιαστικῶν ἐγγράφων περί τῶν ἐν Ἄθῳ Μονῶν (1630-1863) ὑπό Ἰωακεὶμ Γ΄, ἐν Κωνσταντινουπόλει 1902 (Κώδ. Ε 117)», Ἐκκλ. Ἀλήθεια 24 (1900) 434. 4. Ἀρχιμ. Νικηφόρος, «Ἀθωνιάς», σ. 434-435, καί τίς ἐκεῖ εὑρισκόμενες σημειώσεις. 5. Ν. Κωνσταντίνου, Ἀθωνιάδα, σ. 45 καί τίς ἐκεῖ βιβλιογραφικές σημειώσεις. 6. Ν. Κωνσταντίνου, Ἀθωνιάδα, σ. 47-48. Ἡ Πατριαρχική ἐγκύκλιος ἐπιστολή τοῦ Πατριάρχου Καλλινίκου Ε΄ τοῦ ἔτους 1801 δημοσιεύθηκε ἀπό τόν Κ.Θ. Δημαρᾶ, «Ἡ σχολή τοῦ Ἁγίου Ὄρους στά 1800», Ἑλληνικά 15 (1957) 142-148 κ.ἑ. 7. Ν. Κωνσταντίνου, Ἀθωνιάδα, σ. 48. Ἀγγέλου, «Χρονικό», σ. 101. Δημαρᾶς, ὅ.π., σ. 153 κ.ἑ. 8. Ν. Κωνσταντίνου, Ἀθωνιάδα, σ. 48. Ἀγγέλου, «Χρονικό», σ. 101-102. 9. Ν. Κωνσταντίνου, Ἀθωνιάδα, σ. 47-48. 10. Ν. Κωνσταντίνου, Ἀθωνιάδα, σ. 48-49. 36. Ἀγγέλου, «Χρονικό», σ. 102. 11. Ν. Κωνσταντίνου, Ἀθωνιάδα, σ. 49. Ἀγγέλου, «Χρονικό», σ. 102. Ν.Λ. Φορόοπουλος, «Δωρόθεος ὁ Πρώιος», ΘΗΕ, τ. 5, στ. 275. Τρ. Ευαγγελίδης, Ἡ παιδεία..., ὅ.π., τ. 1, σ. 100. 12. Βλ. Ν. Κωνσταντίνου, Ἀθωνιάδα, σ. 49-50 καί Ἀγγέλου, «Χρονικό», σ. 102, καί τίς ἐκεῖ εὑρισκόμενες σημειώσεις. 13. Ν. Κωνσταντίνου, Ἀθωνιάδα, σ. 50. Ἐκκλ. Ἀλήθεια, 4 (1882-1883) 689. 14. Ν. Κωνσταντίνου, Ἀθωνιάδα, σ. 50. Μ.Ἰ. Γεδεών, «Δύο μνεῖαι ὑπέρ Εὐγενίου τοῦ Βουλγάρεως», Ἐκκλ. Ἀλήθεια 28 (1904) 77. Ἐκκλ. Ἀλήθεια 40 (1916) 90. 14. Ἐκκλ. Ἀλήθεια 28 (1904) 76-77. Πβ. Ἀγγέλου, «Χρονικό», σ. 102-103. 15. Ν. Κωνσταντίνου, Ἀθωνιάδα, σ. 51, σημ. 84. 44 Μάιος - Ἰούνιος 2023 Τεῦχος 3ον

ΠΡΟΣ ΔΙΑΚΡΙΣΙΝ Ὁ ἀρχικός Ἀντβεντισμός καί οἱ ψευδοπροφητεῖες του Πρωτ. Βασιλείου Ἀ. Γεωργόπουλου Ἀναπλ. Καθηγητοῦ Θεολογικῆς Σχολῆς Α.Π.Θ. Ἱδρυτής τοῦ Ἀντβεντισμοῦ, ἑνός κινή- κόσμου καί τήν ἔλευση τῆς Δευτέρας Πα- ματος χιλιαστικῆς ἐσχατολογικῆς κα- ρουσίας τοῦ Χριστοῦ. Καρπός τῆς συ- τεύθυνσης πού στήν ἱστορική του ἀφετη- στηματικῆς καί πολύχρονης ἐργασίας του ρία διατύπωσε ψευδοπροφητεῖες, ὑπῆρξε ὑπῆρξε ἡ δημιουργία ἑνός πολύ μεγάλου ὁ γεωργός William Miller, γεννημένος στό ἀριθμητικῶς κινήματος ὀπαδῶν του πού Pittsfield τῆς Μασαχουσέτης τό 1782. Ἄν προσδιορίζονταν ὡς « Μιλλερίτες». καί εἶχε ἀνατραφεῖ σέ χριστιανική οἰκο- γένεια, μεγαλώνοντας ἔγινε σκεπτικιστής, Ὁ W. Miller προσδιόρισε ὅτι ἡ ἐκκα- ἀπορρίπτοντας τήν Ἁγία Γραφή. Παρά θάριση τῶν ἀνθρωπίνων ὑποθέσεων τοῦ τόν ἀρχικό ἰσχυρό σκεπτικισμό του, με- κόσμου καί ἡ ἀναμενόμενη ἐπιστροφή ταξύ τῶν ἐτῶν 1816-1818 ἀποφάσισε νά ἀπό τόν οὐρανό τοῦ Χριστοῦ θά λάμβα- μελετήσει συστηματικά τά κειμενά της, νε χώρα κατά τή διάρκεια τοῦ ἑβραϊκοῦ μέ τή βοήθεια κάποιων βιβλικῶν βοηθη- ἔτους ἀπό 21 Μαρτίου 1843 ἕως 21 Μαρ- μάτων τῆς ἐποχῆς του. Καρπός αὐτῆς τίου 1844. Ἐνῶ στήν ἀρχή εἶχε δηλώσει τῆς ἐντατικῆς μελέτης ὑπῆρξε ἡ ἄποψη ὅτι ὁ Χριστός θά ἐπέστρεφε περίπου τό πού διαμόρφωσε τό 1818, ὅτι ὁ κόσμος ἔτος 1843, οἱ ὀπαδοί του ζητοῦσαν ἐπι- θά τελείωνε τό 1843, καθώς θά γινόταν ἡ μόνως νά προσδιορίσει ἀκριβέστερα τήν Δευτέρα Παρουσία τοῦ Χριστοῦ. Συνέχι- ἡμερομηνία τῆς Δευτέρας Παρουσίας. σε τήν περαιτέρῳ ἐνασχόλησή του μέ τή Ἔτσι, τόν Ἰανουάριο τοῦ 1843, βασιζό- Βίβλο καί ἀφοῦ εἶχε πειστεῖ κατά τρόπο μενος στό ἑβραϊκό ἡμερολόγιο, ἀνακοί- ἀπόλυτο γιά τήν ἀσφάλεια τῶν συμπε- νωσε ὅτι ὁ Ἰησοῦς θά ἐπιστρέψει στή γῆ ρασμάτων του, μέ τήν προτροπή φίλων μεταξύ 21 Μαρτίου 1843 καί 21 Μαρτί- του, ἄρχισε νά γνωστοποιεῖ δημοσίως τίς ου 1844. θέσεις του. Πῶς ἔφτασε ὅμως ὁ W. Miller σέ αὐτή Αὐτό εἶχε ὡς ἀποτέλεσμα νά ὑπάρξει τήν ἡμερομηνία; Ὁ προσδιορισμός τῆς ἔντονο ἐνδιαφέρον στόν Προτεσταντικό “προφητείας” του δομήθηκε πάνω σέ κόσμο τῶν Η.Π.Α., νά προσκαλεῖται γιά αὐθαίρετους ἑρμηνευτικούς καί ἱστορι- ὁμιλίες καί τό 1843 κατέληξε νά γίνει κούς συσχετισμούς τῶν βιβλικῶν χωρί- Βαπτιστής ἱεροκήρυκας διαδίδοντας τίς ων Δαν 9,24-27 , Β΄Ἔσδ 7,11-26 καί Δαν θέσεις του γιά τό ἐπικείμενο τέλος τοῦ 8,14. Σχετικά μέ αὐτήν τήν παράμετρο, ὁ Α. Ηοekema ἐπισημαίνει εὐστόχως ὅτι Τεῦχος 3ον Μάιος - Ἰούνιος 2023 45

τό ὅλο ἑρμηνευτικό οἰκοδόμημα τῶν βι- ὀπαδοί τοῦ W. Miller, συγκεντρώθηκαν βλικῶν χωρίων καί ὁ ἱστορικός συσχετι- κατά ὁμάδες σέ σπίτια καί διάφορους σμός τους μέ πρόσωπα καί γεγονότα τῆς τόπους συνάντησής τους, ἀναμένοντας Βίβλου στηρίχθηκε σέ πέντε ἀναπόδει- τήν ἐμφάνιση τοῦ Χριστοῦ. Ἡ διάψευση κτες ὑποθέσεις. καί τῆς νέας ἡμερομηνίας εἶχε ὡς ἀπο- τέλεσμα τήν ἀπέραντη ἀπογοήτευση τῶν Ἀποτέλεσμα ἦταν, ὅταν παρῆλθε τό ὀπαδῶν του, γεγονός πού προσδιορίζε- χρονικό διάστημα πού εἶχε καθοριστεῖ ται, στήν ἱστορία τῶν Ἀντβεντιστῶν, ὡς καί ἡ προφητεία τοῦ W. Miller δέν ἐπι- ἡμέρα τῆς «Μεγάλης Ἀπογοήτευσης». βεβαιώθηκε, νά ὑπάρξει ἔκδηλη καί ἀνα- πόφευκτη ἀπογοήτευση καί δυσφορία Ὁ W. Miller συνέχισε νά πιστεύει ὅτι μεταξύ τῶν ὀπαδῶν του, ἀκόμη καί τοῦ ὁ ἐρχομός τοῦ Χριστοῦ ἦταν κοντά. Μία ἴδιου πού δήλωσε: «Ὁμολογῶ τό λάθος σωματική ἀναπηρία, πού τοῦ ἐμφανίστη- μου καί ἀναγνωρίζω τήν ἀπογοήτευσή κε τό 1846, τόν ἐμπόδισε στό ἑξῆς νά δι- μου. Κι ὅμως ἐξακολουθῶ νά πιστεύω ὅτι αδραματίσει ἐνεργό ρόλο στίς ἐξελίξεις ἡ ἡμέρα τοῦ Κυρίου εἶναι κοντά, ἀκόμη τῶν Ἀντβεντιστῶν, χωρίς ὅμως νά μετα- καί στήν πόρτα». Μετά τήν παρέλευση νιώσει γιά τίς λανθασμένες ἑρμηνεῖες καί τῆς ἡμερομηνίας τοῦ Μαρτίου 1844, ὁρι- τίς ψευδοπροφητεῖες του μέχρι τόν θά- σμένοι ὀπαδοί του προσδιόρισαν ἐκ νέου νατό του τό 1849. τή 18η Ἀπριλίου τοῦ ἴδιου ἔτους ὡς τή σωστή ἡμερομηνία τῆς ἐπιστροφῆς. Καί Χιλιάδες ὀπαδοί του ἐγκατέλειψαν τόν αὐτή ἡ πρόβλεψη διαψεύστηκε. Στίς ἀρ- Ἀντβεντισμό ὡς χιλιαστικό ἐσχατολογι- χές τοῦ καλοκαιριοῦ τοῦ 1844 οἱ ὀπαδοί κό κίνημα. Οἱ περισσότεροι ἐπέστρεψαν του βρίσκοταν σέ πρωτοφανῆ σύγχυση. στίς πρώην κοινότητές τους, ἄλλοι αρ- νήθηκαν ἐντελῶς τή χριστιανική πίστη, Ὡς ἀνακούφιση ὁ ἴδιος καί οἱ ἀπογο- ἐνῶ φανατισμοί διαφόρων εἰδῶν ἐμφα- ητευμένοι ὀπαδοί του ἀποδέχθηκαν τόν νίστηκαν στίς τάξεις ὅσων παρέμειναν. Αὔγουστο τοῦ 1844 τή θέση τοῦ Samuel Λόγῳ ἄλλων διεργασιῶν καί ἐσωτερικῶν S. Snow, ἑνός ἀπό τούς ἐξέχοντες ὀπα- ἀντιπαραθέσεων ὁ ἀρχικός Ἀντβεντισμός δούς του, πού ἰσχυρίστηκε ὅτι οἱ 2300 στή συνέχεια διασπάστηκε στίς ἀκόλου- ἡμέρες τοῦ Δαν 8,14 θά τελείωναν ὄχι θες κινήσεις: α) American Evangelical τήν ἄνοιξη του 1844, ὅπως εἶχε ὑποθέσει Adventist Conference, β) Advent ὁ Μίλερ, ἀλλά τό φθινόπωρο ἐκείνου τοῦ Christian Church, γ) Church of God of the ἔτους. Ἡ 22α Ὀκτωβρίου 1844 καθορί- Abrahamic Faith καί δ) Ἀντβεντιστές τῆς στηκε ὡς νέα ἡμερομηνία τῆς Δευτέρας Ἑβδόμης Ἡμέρας, πού ἀναδείχθηκαν ὡς Παρουσίας. Καθώς πλησίαζε ἡ ἐπίμαχη ἡ πολυπληθέστερη ἀπό ὅλες τίς ὁμάδες ἡμέρα, μέ ἔκδηλο ἐνθουσιασμό, χιλιάδες μέ ρίζες ἀπό τούς ἀρχικούς Μιλλερίτες. ΣΗΜΕΙΩΣΗ. Γιά τή σύνταξη τοῦ παρόντος λάβαμε ὑπ᾽ ὄψη μας τά ἀκόλουθα: K. Hutten, Seher, Grübler, Enthusiasten. Sekten und religiöse Sondergemeinschaften der Gegenwart, 101966. A. Hoekema, The Four Major Cults, 21965. J.G.Melton, Encyclopedia of American Religions, 82009. 46 Μάιος - Ἰούνιος 2023 Τεῦχος 3ον

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ Ζαμπίας Ἀγριμάκη Ἱστορικοῦ - Δρος Νεοελληνικῆς Φιλολογίας Μελέτιος Καλαμαράς, Μητρ. Πρεβέζης, Με περιμένουν αλλού..., (Φύλλα Κα- τήχησης, 11), Πρέβεζα: Ιωνάς 2022. Στοχασμοί καί ὁμιλίες τοῦ μακαριστοῦ Μητρ. Πρεβέζης Μελετίου, σχετικά μέ τόν θάνατο, ἕνα θέμα πού ἔχει χαρακτηριστεῖ «τα- μπού» γιά τήν ἐποχή μας, δεδομένου ὅτι οἱ περισσότεροι ἀποφεύγουν νά μιλήσουν γι᾽ αὐτό. Ἀρχιμ. Παντελεήμων Παπασυνεφάκης, Συνύπαρξις. Τό ἔργο τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος γιά τούς μετανάστες καί τούς πρόσφυγες, Ἀθήνα: Περίπλους - Δ. Βίτσος 2023. Τό Οἰκουμενικό Πρόγραμμα Προσφύγων «Συνύπαρξις» εἶναι φορέας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος καί ἐπί 45 χρόνια μεριμνᾶ γιά τήν κάλυψη τῶν ἀνα- γκῶν ὅλων τῶν ἀνθρώπων πού ὑποχρεώθηκαν νά ἐγκαταλείψουν τίς πατρίδες τους, ἐξαιτίας πολέμων, συγκρούσεων, διώξεων κ.ἄ. Τό πλούσιο ἔργο καί ἡ προσφορά του παρουσιάζονται ἐμπεριστατωμένα στό πόνημα τοῦ π. Παντελεήμονος. Βιβλία πού λάβαμε - Νέες κυκλοφορίες Ἀρχιμ. Γαβριήλ Γ. Ἀθανασιάδης, Ψυχή μου, κουράστηκες; Ἡ ψυχική κόπωση ὡς πρόβλημα, Ἀθήνα: Ὁ Σωτήρ 2023 π. Θεοδόσιος Μαρτζούχος, Δέκα χρόνια από τότε... Μητροπολίτης Πρεβέζης Με- λέτιος Καλαμαράς 1980-2012 (Μικρά Φύλλα Κατήχησης, 2), Πρέβεζα: Ιωνάς 2022 Μιχαήλ Α. Αλεξανδρίδης, Οδοιπορικό στο Άγιον Όρος, Αθήνα: Ινφογνώμων 2022. Μαρία Βεϊνόγλου, Φρούτα σε χαρτί, Ἀθήνα: Μπαλτᾶ (Σειρά: Ἐξ Ἀνατολῶν) 2022 (συλλογή διηγημάτων) Περιοδικές ἐκδόσεις πού λαμβάνουμε Ἀκτῖνες. Ὄργανο τῆς Χριστιανικῆς Ἑνώσεως Ἐπιστημόνων Ἄμβων Παγγαίου. Τριμηνιαῖον Περιοδικόν τῆς Ἱ.Μ. Ἐλευθερουπόλεως Διακονία. Τριμηνιαῖο Περιοδικό τῆς Ἱ.Μ. Ξάνθης καί Περιθεωρίου Ζωή. Ὀρθόδοξον Περιοδικὸν Ὄργανον Ὁμωνύμου Ἀδελφότητος Θεολόγων Ὁδοιπορικὸ Ὀρθόδοξης Ἱεραποστολῆς στὴν Ἀνατολή. Τριμηνιαῖο Ἐνημερωτικὸ Δελτίο τοῦ Πατριαρχικοῦ Ἱδρύματος Ὀρθοδόξου Ἱεραποστολῆς Ἄπω Ἀνατολῆς Παρακαταθήκη. Διμηνιαία Ἔκδοση τοῦ Ὁμωνύμου Συλλόγου Παρέμβαση. Μηνιαία Ἔκδοση τῆς Ἱ.Μ. Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου Παρρησία. Τριμηνιαῖο Περιοδικό Ἱ.Μ. Μαρωνείας καί Κομοτηνῆς Πρός τή Νίκη. Ὀρθόδοξο Χριστιανικό Νεανικό Περιοδικό. Ὁ Σωτήρ. Ὀρθόδοξο Χριστιανικὸ Περιοδικὸ Ὄργανο Ὁμωνύμου Ἀδελφότητος Τεῦχος 3ον Μάιος - Ἰούνιος 2023 47

ΕΦΗΜΕΡΙΑΚΑ Μηνιαῖες ἀποδοχές Κληρικῶν Πρωτ. Γεωργίου Βαμβακίδη Γεν. Ἀρχιερ. Ἐπιτρ. Ἱ.Μ. Ζιχνῶν καί Νευροκοπίου Ἀντιπροέδρου Ι.Σ.Κ.Ε. Στό προηγούμενο τεῦχος τοῦ Ἐφημερίου εἴχαμε ἐνημερώσει τούς ἀγαπητούς ἐν Χριστῷ ἀδελφούς μας γιά τήν μικρά αὔξηση τῶν ἀποδοχῶν τους, ἡ ὁποία προῆλθε ἀπό τήν κατάργηση τῆς εἰσφορᾶς ἀλληλεγγύης 1% καί τήν κατάργηση τῆς εἰσφορᾶς ὑπέρ τοῦ Ταμείου Δημοσίων Ὑπαλλήλων. Στό παρόν τεῦχος ἐνδεικτικά θά παρουσιάσουμε τίς μηνιαῖες ἀποδοχές, μετά ἀπό τίς ὡς ἄνω καταργήσεις τῶν εἰ- σφορῶν, κληρικῶν ΠΕ Μισθολογικῆς Κατηγορίας δίχως μεταπτυχιακούς τίτλους, πού ἔχουν συμπληρώσει 33 χρόνια ἐνεργοῦ Ἐφημεριακῆς ὑπηρεσίας. Μέ βάση λοιπόν τά νέα δεδομένα οἱ συγκεκριμένοι Κληρικοί λαμβάνουν τίς κάτωθι μηνιαῖες ἀποδοχές: Βασικός Μισθός: 1.977,00 € Προβληματικῶν περιοχῶν, γιά ὅσους τό δικαιοῦνται: 100,00 € ΕΦΚΑ-Ὑγειονομικό: 94,50 € ΕΦΚΑ-Ἐπικουρική: 59,31 € ΕΦΚΑ-Κλάδος Κύριας Σύνταξης: 263,53 ΓΕΝΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ: 2.494,34 € ΚΡΑΤΗΣΕΙΣ:  ΕΦΚΑ-Ὑγειονομική Περίθαλψη: 52,96 € ΕΦΚΑ-Πρόνοιας ΕΤΑΕΑΠ (Παλαιοί): 79,08 € ΕΦΚΑ-Ἐπικουρική Ἀσφάλιση: 59,31 € ΕΦΚΑ-Κλάδος Κύριας Σύνταξης: 131,87 €  Ἀποστολική Διακονία (Περιοδικό): 10,39 € Εἰσφορά Ἀλληλεγγύης 2%: 41,54 € Φ. Μ. Υ.: 217,47 € ΕΦΚΑ-Ὑγειονομική Περίθαλψη: 94,50 € ΕΦΚΑ-Ἐπικουρική Ἀσφάλιση: 59,31 € ΕΦΚΑ- Κλάδος Κύριας Σύνταξης: 263,53 € ΓΕΝΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ ΚΡΑΤΗΣΕΩΝ: 1009,96 € 48 Μάιος - Ἰούνιος 2023 Τεῦχος 3ον