เท่าทันสื่อ สร้างเมืองด้วยมือของทุกคน MIDL for Inclusive Cities

เท่าทนั สอื่ : สรา้ งเมอื งดว้ ยมือของทกุ คน MIDL for Inclusive Cities 51 บทท่ี 3 MIDL ทกั ษะการเรยี นรู้เรื่องราว ด้วยสายตาใหม่ การผ่านประสบการณต์ รงก่อใหเ้ กิดการต้งั คำ� ถาม วเิ คราะห์ ไตร่ตรอง สะท้อนคิดแงม่ ุมตา่ ง ๆ ทเี่ กดิ ขน้ึ ภายใตก้ ระบวนการ MIDL ผา่ นการนงั่ รถไฟ เสน้ ทางวงเวียนใหญ-่ มหาชยั เปน็ วิธกี ารหนึ่งที่ สามารถน�ำมาประยุกต์ใชใ้ นกจิ กรรมการเรียนรู้ เพอื่ สร้างความเข้าใจความเชื่อมต่อของชุมชน หลายแห่งทีม่ ที ศิ ทางการพัฒนาโดยรัฐและ ทนุ ท่แี ตกตา่ งกัน ผลลัพธ์ของกจิ กรรมได้สร้าง ความเปลี่ยนแปลงในการรับรแู้ ละทศั นคติ ท่สี ามารถนำ� มาปรบั ความสัมพันธ์และรูปแบบ การเรยี นร้รู ะหวา่ งครแู ละนักเรียน A5_�����������.indd 51 3/23/2563 BE 4:35 PM

52 เทา่ ทนั สื่อ : สรา้ งเมืองด้วยมอื ของทกุ คน MIDL for Inclusive Cities “การปรับเปลี่ยนทัศนคติและมุมมอง” นับเป็นหนึ่งในผลลัพธ์ที่ ผู้เข้ารว่ มกิจกรรมภายใตโ้ ครงการ MIDL for Inclusive City 2019 ได้นำ� มา อภิปรายแลกเปล่ียนในการประเมินผลกิจกรรมร่วมกัน ภายหลังจากที่มี การจัดกระบวนการเรียนรู้ท่ีแตกต่างกันไปตามบริบทของพื้นท่ีและกลุ่ม เปา้ หมายจากกจิ กรรม 15 โครงการ พบวา่ มอี ยา่ งนอ้ ยสองโครงการทสี่ ะทอ้ น ความเปล่ียนแปลงเกี่ยวกับทัศนคติของผู้เข้าร่วมอย่างน่าสนใจ ได้แก่ “รถไฟ-รถใคร” ซง่ึ มปี ราศรัย เจตสันติ์ หรือ ครโู อ แห่งเครือขา่ ยการศึกษา เพือ่ สร้างพลเมอื งประชาธิปไตย เปน็ หนึ่งในผูร้ เิ ริ่มโครงการ ผลจากการจดั กจิ กรรมนไ้ี ดส้ รา้ งนยิ ามความหมายใหมเ่ กยี่ วกบั “ทศั นศกึ ษา” ทแ่ี ตกตา่ งจาก แนวปฏบิ ตั เิ ดมิ ซงึ่ จำ� กดั ให้ “ทศั นศกึ ษา” ไมไ่ ดเ้ ปน็ อะไรไดม้ ากไปกวา่ การเดนิ ทาง ไปท่องเที่ยวยังแหล่งเรียนรู้และรับฟังมุมมองของ “ผู้เชี่ยวชาญ” เท่าน้ัน ส่วนกิจกรรมท่ีสองชอ่ื “เยาวชนพลกิ การพิการ” โดย ม.ล.จิรทิพย์ เทวกลุ แหง่ กลมุ่ ยงั ธน พบวา่ ภายหลงั จากทเี่ ยาวชนผเู้ ขา้ รว่ มโครงการไดร้ ว่ มเดนิ ทาง ไปกับผู้พิการในช่วงเวลาส้ัน ๆ พวกเขาได้เรียนรู้มุมมองใหม่และส่งผลต่อ แนวทางการปฏบิ ตั ทิ เี่ หมาะสมตอ่ ไป ในบทนี้ เราจะมาแนวทางการจดั กจิ กรรม ของทง้ั สองโครงการซ่ึงจะช่วยท�ำให้เราเห็นขนั้ ตอนของการใช้ทักษะ MIDL ท่เี ชือ่ มตอ่ กับพน้ื ทใี่ นอกี รปู แบบหน่ึง A5_�����������.indd 52 3/23/2563 BE 4:35 PM

เท่าทนั ส่อื : สรา้ งเมอื งด้วยมือของทกุ คน MIDL for Inclusive Cities 53 เยาวชนพลิกการพกิ าร ภายใต้แนวคดิ เรอ่ื ง Inclusive Cities ท่ีปรารถนาให้เมอื งเปน็ ของ ทุกคนและทุกคนมบี ทบาทในการสร้างเมอื งของตน จุดเร่มิ ตน้ ของกจิ กรรมท่ี ตง้ั ชอ่ื วา่ “เยาวชนพลกิ การพกิ าร” เลอื กทำ� งานกบั เยาวชนดว้ ยการใชเ้ ครอื่ งมอื Design Thinking ในการหาไอเดียเพ่ือปรับปรงุ พน้ื ท่รี ิมคลองบางมด ให้เอ้ือ ตอ่ การเดนิ ทางในพน้ื ทข่ี องกลมุ่ ผสู้ งู อายแุ ละคนพกิ าร รปู แบบกจิ กรรมจดั ขน้ึ สามคร้ังในช่วงสดุ สปั ดาห์ของเดือนสงิ หาคม ปี 2562 กจิ กรรมครั้งน้เี ป็น ความร่วมมือกับภาคประชาสังคมในพน้ื ที่ ได้แก่ มหาวทิ ยาลัยเทคโนโลยี พระจอมเกลา้ ธนบรุ แี ละศนู ยอ์ าสาสรา้ งสขุ Café Cando ซง่ึ ทำ� งานกบั ชมุ ชน บางมด ม.ล.จริ ทพิ ย์ เทวกลุ แหง่ กลมุ่ ยงั ธน ผรู้ เิ รม่ิ กจิ กรรมนบี้ อกเลา่ ความเปน็ มา ในการเลือกประเด็นคนพิการและชุมชนบางมดวา่ คลองบางมดต้ังอยู่ทาง ฝั่งตะวันตกของกรุงเทพฯ เคยมีช่อื เสียงโด่งดงั ในฐานะแหลง่ ผลิตสม้ บางมด แต่สภาพทางกายภาพ ท่ีมีน�้ำทะเลหนุนสูง ท�ำให้ดินเค็มไม่เหมาะแก่ การเพาะปลูก สวนส้มจึงคอ่ ย ๆ หายไป แม้ความโดง่ ดงั ของสม้ บางมด กลายเปน็ ต�ำนาน ทว่า สิ่งทีย่ ังมีอยู่ตอ่ เนื่องคือชุมชนทีม่ คี วามหลากหลาย ทงั้ ผนู้ บั ถอื ศาสนาพทุ ธ ศาสนาอสิ ลาม และกลมุ่ บา้ นเรอื นของคนเชอ้ื สายจนี ทต่ี ้งั รกรากในพืน้ ท่ีมาชา้ นาน อกี ทั้งยงั มพี ื้นทส่ี เี ขยี วหลงเหลืออยู่ในละแวกนี้ ม.ล.จริ ทพิ ย์ เทวกุล หนงึ่ ในผกู้ ่อตง้ั กลุม่ ยังธน ท่ีมาภาพ : กลุม่ ยังธน A5_�����������.indd 53 3/23/2563 BE 4:35 PM

54 เทา่ ทนั สือ่ : สร้างเมอื งดว้ ยมือของทกุ คน MIDL for Inclusive Cities ด้วย ม.ล.จิรทพิ ย์ เลา่ ว่า “ทผี่ า่ นมา คนในชมุ ชนส่วนใหญต่ า่ งคนตา่ งอยูใ่ น กลมุ่ ของตวั เองไมไ่ ดม้ คี วามเชอื่ มโยงกนั มากนกั เยาวชนไมร่ จู้ กั พนื้ ทที่ พ่ี วกเขา เติบโต พอมคี วามรว่ มมือระหวา่ งมหาวิทยาลัยเทคโนโลยพี ระจอมเกลา้ ฯ กลมุ่ แคนดู สำ� นักงานเขตทุ่งครุ รว่ มกบั สชี่ ุมชน กจ็ ัดตั้งกลมุ่ วสิ าหกิจชมุ ชน สร้างสรรค์คลองบางมด ประกอบกบั มกี ารรวมตวั ของผูน้ ำ� เยาวชนสรา้ งสขุ ท่ี ตอ้ งการโปรโมทพนื้ ทค่ี ลองบางมดใหเ้ ปน็ ทรี่ จู้ กั เลยเกดิ การพฒั นายา่ นบางมด เปน็ แหลง่ ทอ่ งเทยี่ วแหง่ ใหม่ โดยใช้งานอาร์ต และงานคลองบางมดเฟสตวิ ัล ขนึ้ มาเปน็ การเปดิ พน้ื ท่ี ทำ� ใหค้ นขา้ งนอกเหน็ ถงึ ความเปน็ ยา่ นและใหค้ วามสนใจ บรเิ วณน้ี รวมทั้งมกี ารสง่ เสรมิ การเดนิ ทางด้วยจักรยานด้วย นอกเหนอื จาก ที่ย่านน้ี ผ้คู นเดนิ ทางด้วยเรอื เปน็ สว่ นใหญ”่ 33 ผลจากการทำ� งานของภาคประชาสงั คมในพน้ื ทท่ี ผี่ า่ นมาชว่ งเวลาหนงึ่ พบวา่ การจัดเฟสติวลั และอเี วนต์ต่าง ๆ นอกจากจะมีส่วนกระตนุ้ เศรษฐกจิ ในชมุ ชนแลว้ ยงั ทำ� ใหช้ าวบา้ นทต่ี า่ งคนตา่ งอยเู่ กดิ การรวมตวั กนั มากขน้ึ จาก ทม่ี คี ลองเป็นเสน้ ทางสัญจรหลกั ปัจจบุ นั เรม่ิ มเี สน้ ทางจักรยานและมีผ้คู น สัญจรจากภายนอกเพิ่มมากขึ้น ทางภาคประชาสงั คมรว่ มกับชุมชนคลอง บางมดจงึ มคี วามคดิ วา่ ตอ้ งการพฒั นาเสน้ ทางเพอ่ื ใหก้ ลมุ่ ผสู้ งู อายทุ มี่ มี ากขนึ้ เรอ่ื ย ๆ สามารถเดนิ ทางเขา้ ออกชุมชนไดส้ ะดวกขึ้น ประกอบกับในอนาคต ทางชุมชนต้องการเปิดเส้นทางท่องเท่ียวเพ่ือให้มีกลุ่มเป้าหมายท่ีกว้างขวาง ขน้ึ โดยเฉพาะผูส้ ูงอายแุ ละคนพกิ าร กลุ่มเปา้ หมายของโครงการคอื เยาวชนระดับมธั ยมศึกษาท่อี าศยั อยู่ ในละแวกชมุ ชนยา่ นบางมด เพอ่ื ใหพ้ วกเขาไดม้ ารว่ มเวริ ก์ ชอ็ ป โดยใชเ้ ครอ่ื งมอื Design Thinking เยาวชนจะไดใ้ ช้ความคิดสรา้ งสรรค์ออกแบบการบรกิ าร ท่ีรองรับกับผู้สูงอายุและคนพิการสามารถเข้าชุมชนได้อย่างสะดวกมากขึ้น ภายใตเ้ ครอ่ื งมอื Design Thinking ประกอบดว้ ยหา้ ขนั้ ตอนสำ� คญั ขน้ั ตอนแรก ท่ีถอื ว่ามคี วามสำ� คัญมากที่สุดในกระบวนการจดั กิจกรรมครัง้ นค้ี อื ข้นั ตอน ของการท�ำความเข้าใจคนพิการ (empathize) ดว้ ยการทำ� การสำ� รวจวา่ มี 33 การประชุมเชงิ ปฏบิ ัตกิ ารขบั เคล่อื น MIDL for Inclusive Cites 2019 ครง้ั ท่ี 2 วันที่ 5-6 ตลุ าคม 2562 จังหวดั เชยี งใหม่ A5_�����������.indd 54 3/23/2563 BE 4:35 PM

เทา่ ทันสอื่ : สร้างเมืองด้วยมอื ของทกุ คน MIDL for Inclusive Cities 55 เยาวชนพาคนตาบอดเดนิ สำ� รวจพ้ืนท่ี เปน็ ขนั้ ตอนของการทำ� ความเขา้ ใจผ้พู กิ าร (empathize) หนึ่งในห้าขนั้ ตอนของเครื่องมอื Design Thinking ทีม่ าภาพ : กลมุ่ ยังธน อะไรบา้ งทจี่ ะเออ้ื ใหก้ ลมุ่ เปา้ หมายมชี วี ติ ทดี่ ขี นึ้ เพอ่ื นำ� มาสขู่ น้ั ตอนถดั มาไดแ้ ก่ การนยิ ามสถานการณ์ วเิ คราะห์ (define) เพอื่ สรา้ งความเขา้ ใจและการระดม ความคิดในการแก้ปญั หา (ideate) รวมท้ังการเสนอแนวทางสรา้ งตน้ แบบ (prototype) และทำ� การทดลองต้นแบบ (test) ตอ่ ไป กระบวนการทำ� ความเขา้ ใจคนพกิ ารนนั้ ทางกลุม่ ยงั ธนไดอ้ อกแบบ การทำ� งานอยา่ งเปน็ ขน้ั ตอน โดยใชเ้ วลาตลอดทงั้ วนั เพอื่ ใหเ้ ยาวชนทเ่ี ขา้ รว่ ม โครงการกวา่ 20 คน ไดเ้ รยี นรคู้ วามจำ� เปน็ และเขา้ ใจผพู้ กิ ารหลากหลายกลมุ่ ผู้เข้าร่วมกิจกรรมได้รับการจัดแบ่งออกเป็นสี่กลุ่ม โดยให้ตัวแทนกลุ่ม แสดงบทบาทสมมุติ เปน็ ผู้พกิ ารในแบบต่าง ๆ ไดแ้ ก่ คนตาบอด, คนมีขา ขา้ งเดยี ว, คนเป็นอัมพฤกษ์และผู้นง่ั รถเขน็ ทส่ี ญู เสยี ขาทงั้ สองขา้ ง แตล่ ะกลมุ่ ได้รับมอบภารกจิ เพอื่ เดินทางไปซื้อขนมทส่ี มาชิกในกลมุ่ ชนื่ ชอบไม่ไกลจาก สถานท่ีเวริ ก์ ช็อป โดยใชเ้ วลาราว 20 นาที หลงั จากนนั้ จึงกลับมารวมกลมุ่ และนำ� เสนอสถานการณแ์ ละเรอ่ื งราวท่พี บเจอ จากนน้ั ในชว่ งบ่ายเป็นการลงภาคสนามจรงิ ร่วมกบั ผพู้ กิ ารท่ีเป็น อาสาสมคั รมารว่ มกจิ กรรมทง้ั สป่ี ระเภทของความพกิ าร เยาวชนแตล่ ะกลมุ่ ใชเ้ วลาในการทำ� ความรจู้ กั และหาวิธีการเดินทางไปท่องเทย่ี วยงั ชุมชนที่ จัดเตรยี มไวแ้ ล้ว ดว้ ยการเดนิ ทางท่ีใชข้ นส่งสาธารณะ ซง่ึ กจิ กรรมในคร้ังนี้ มกี ารเลือกใช้แทก็ ซ่ี และ Grab car แตล่ ะกลุม่ ใช้เวลาลงพนื้ ทีร่ ่วมกบั ผู้พิการ A5_�����������.indd 55 3/23/2563 BE 4:35 PM

56 เท่าทนั สอ่ื : สรา้ งเมอื งด้วยมอื ของทุกคน MIDL for Inclusive Cities และจดบนั ทกึ ขอ้ มลู ตา่ ง ๆ เชน่ ความรสู้ กึ ปญั หาทพ่ี บเจอ โดยมพี เ่ี ลย้ี งประจำ� แต่ละกลมุ่ ร่วมเดินทางเข้าไปในชมุ ชน หลังจากการลงสนาม เยาวชนกลบั มา ยงั ทีจ่ ดั เวริ ก์ ชอ็ ป และได้สัมภาษณพ์ ดู คยุ เพ่อื ทำ� ความเข้าใจหรือสอบถาม ขอ้ สงสยั และความคดิ เหน็ ตา่ ง ๆ จากผพู้ กิ ารทร่ี ว่ มเดนิ ทางไปดว้ ย ตอนทา้ ย ของข้นั ตอนการทำ� empathize ไดม้ ีประชุมและรว่ มแลกเปลี่ยนน�ำเสนอ สถานการณ์ มมุ มองและขอ้ สงั เกตทีแ่ ตล่ ะกลมุ่ ไปพบเจอ ซ่ึงเข้าสู่ขน้ั ตอน ของการ define กลุม่ เยาวชนพบปัญหาอุปสรรคเกีย่ วกับการเดนิ ทางตง้ั แต่ เรม่ิ ตน้ คอื การเรยี กรถสาธารณะทส่ี ะดวกในการรบั ผพู้ กิ ารทตี่ อ้ งพบั รถเขน็ เกบ็ ไว้ หลงั รถทงั้ ทเี่ ปน็ รถขาไปและขากลบั ตลอดจนรายละเอยี ดทเี่ กดิ ขน้ึ ตลอดเสน้ ทาง ราวสองชว่ั โมงเศษทใ่ี ชเ้ วลาในการทอ่ งเทยี่ วชมุ ชนรว่ มกนั จากนน้ั ในสปั ดาห์ ตอ่ มาของการพบปะระหวา่ งเยาวชน เปน็ การระดมแลกเปลย่ี นวธิ กี ารแกป้ ญั หา ซง่ึ จัดท�ำในรปู ของตาราง น�ำเสนอวิธกี ารแก้ปัญหาทม่ี ีผลกระทบจากน้อย ถึงมาก และแต่ละวธิ ีจะมีการตงั้ ค�ำถามว่า การด�ำเนินการต่าง ๆ เยาวชน หรือสมาชกิ ในชุมชนนนั้ ๆ สามารถลงมือท�ำไดเ้ องเลยหรือไม่ และวิธีการ แบบใดทต่ี ้องการความร่วมมอื จากกลมุ่ คนตา่ ง ๆ รวมท้ังเป็นกลมุ่ ใดบ้าง ดว้ ยแนวทางแบบใด ขนั้ ตอนถดั ไป จงึ นำ� วธิ กี ารทเี่ ปน็ ขอ้ สรปุ มาสรา้ งตน้ แบบ เพ่ือน�ำไปสู่การทดสอบในพืน้ ทตี่ อ่ ไป การทีเ่ ยาวชนได้ทดลองสวมบทบาทเปน็ ผพู้ ิการ และไดพ้ าผพู้ กิ าร เดินทางทอ่ งเทีย่ วไปยังชมุ ชนคลองบางมดด้วยการใช้รถสาธารณะ พวกเขา ไดป้ ระจักษ์ด้วยตนเองวา่ การอยู่อาศยั ในเมือง โดยเฉพาะวิถีชวี ิตริมคลอง เยาวชนพาคนพกิ ารทเ่ี ดินทางด้วยรถเข็นเพ่ือเกบ็ ขอ้ มูลส�ำหรบั การออกแบบ การบริการทรี่ องรับกบั คนพิการใหส้ ามารถเดินทางเขา้ ออกชมุ ชนได้สะดวกย่ิงขน้ึ ทม่ี าภาพ : ยังธน A5_�����������.indd 56 3/23/2563 BE 4:35 PM

เท่าทันสื่อ : สรา้ งเมอื งด้วยมอื ของทกุ คน MIDL for Inclusive Cities 57 หรอื การเดนิ ทางไปยงั พน้ื ทรี่ มิ คลองมคี วามยากลำ� บากในการเดนิ ทาง อกี ทง้ั ผู้พิการยังประสบปญั หาในการเข้าถึงสง่ิ อ�ำนวยความสะดวก เชน่ ห้องน�ำ้ สาธารณะ ในขัน้ ตอนเรอื่ งการหาทางออก ช่วงท้ายเยาวชนก็ได้เสนอทาง แกป้ ญั หาหลายเรอื่ ง ไดแ้ ก่ การจดั ทำ� หอ้ งนำ้� สาธารณะเพอื่ ใหผ้ พู้ กิ ารสามารถ เข้าถึงได้ การจัดทำ� รถสาธารณะส�ำหรบั ผูพ้ กิ าร ตลอดจนการมมี ัคคุเทศก์ สำ� หรบั ให้บริการแกผ่ พู้ กิ าร นอกเหนือจากการทดลองเสนอแนวทางแก้ปัญหาเพื่อให้ผู้พิการ เข้าถึงบรกิ ารต่าง ๆ ในพืน้ ทีท่ อ่ งเที่ยวแลว้ ผู้จดั กจิ กรรมพบว่า กระบวนการ ทเ่ี กิดขนึ้ ไดส้ ร้างความเปลย่ี นแปลงด้านมุมมองท่ีมีตอ่ ผ้พู ิการเป็นอย่างมาก ม.ล.จิรทิพย์ เล่าถึงประเดน็ นีว้ ่า “การพูดคุยของเยาวชนกบั ผู้พกิ ารและการได้ ใช้เวลาในการเดนิ ทางดว้ ยกัน เยาวชนสะท้อนว่า พวกเขาเรยี นรูว้ า่ ผพู้ กิ าร ไม่ตอ้ งการเป็นภาระ ไมไ่ ดต้ อ้ งการความสงสาร แตใ่ นทางกลับกัน ผพู้ กิ าร อยากใหท้ กุ คนมองพวกเขาอยา่ งเทา่ เทยี มเหมอื นทกุ คน” ในฐานะผรู้ เิ รม่ิ กจิ กรรม เธอเหน็ วา่ การเปลยี่ นแปลงทัศนคตใิ นการมองคนพิการเป็นมนษุ ยเ์ ท่ากัน กับทกุ คนท่ีเยาวชนสะท้อนนั้น นับเป็นมุมมองทสี่ ามารถนำ� ไปต่อยอดในแง่ ของการสื่อสารของเยาวชนกบั สาธารณะวา่ ควรท�ำอยา่ งไรเพอ่ื ให้คนกลมุ่ ตา่ ง ๆ เปลยี่ นมมุ มองที่มตี ่อผูพ้ กิ ารดว้ ยการเปดิ พ้นื ทีใ่ หท้ กุ คนยอมรบั และ ต่างมองว่าทุกคนเป็นคนที่เท่าเทียมกัน ดังนั้น การออกแบบสถานท่ีและ บริการท่ีค�ำนึงถึงคนทุกกลุ่มจึงเป็นเร่ืองพ้ืนฐานที่จ�ำเป็นในการสร้างเมือง ของทกุ คน เยาวชนทเ่ี ขา้ ร่วมกจิ กรรมน�ำเสนอเมอื งจ�ำลองทอี่ อกแบบบริการรองรบั ผู้พิการและผูส้ ูงอายุ ที่มาภาพ : ยงั ธน A5_�����������.indd 57 3/23/2563 BE 4:35 PM

58 เทา่ ทันส่อื : สร้างเมืองดว้ ยมือของทุกคน MIDL for Inclusive Cities ร่วมกิจกรรม รถไฟ-รถใคร ช่วงกลางฤดูฝนของ ปี พ.ศ.2562 ท่ีสถานรี ถไฟวงเวียนใหญ่ ธนบรุ ี มีกลุ่มเยาวชนหลายสิบชีวิตก�ำลังรอข้ึนรถไฟที่สถานีแห่งนั้นพร้อมกับคุณครู กลมุ่ หน่งึ พวกเขามาจากโรงเรียนตา่ ง ๆ กันในละแวกกรุงเทพมหานคร และ นดั หมายกนั เพอื่ เดนิ ทางเขา้ สกู่ จิ กรรมคา่ ยภายใตโ้ ครงการทช่ี อ่ื วา่ “รถไฟ-รถใคร” แม้ในโปสเตอร์ประชาสัมพันธ์เชิญชวนให้เยาวชนระดับมัธยมปลายสมัคร เข้าร่วมกิจกรรมเป็นเวลาหนึ่งคืนสองวันจะระบุว่าเป็นกิจกรรมในรูปแบบ “คา่ ย” ท่ี รีสอร์ทแห่งหนง่ึ ในจังหวดั สมทุ รสงคราม แตส่ ถานทป่ี ลายทางหาใช่ จดุ เริ่มตน้ ของกิจกรรม “การออกคา่ ย” กิจกรรมไดเ้ ร่ิมตน้ นบั ตง้ั แต่ก้าวแรก ทผ่ี เู้ ข้ารว่ มกา้ วเทา้ ขึน้ รถไฟชนั้ สามม่งุ สูป่ ลายทาง ! “กลมุ่ Critizen ขอนำ� เสนอกจิ กรรม เปดิ พนื้ ทก่ี ารเรยี นรนู้ อกหอ้ งเรยี น แชร์ มมุ มอง สอ่ งวถิ ชี วี ติ ความเปลยี่ นแปลง ของผคู้ น ผา่ นเสน้ ทางสองขา้ งรางรถไฟ สายวงเวยี นใหญ-่ มหาชยั และบา้ นแหลม -แมก่ ลอง ในกจิ กรรมคา่ ย “รถไฟ-รถใคร” เชิญชวนนักเรียนชั้นมัธยมศึกษาตอน ปลาย ไมจ่ �ำกัดระดบั ชนั้ สมคั รเขา้ ร่วม กจิ กรรม พบปะ แลกเปล่ยี นมุมมอง มามองความหลากหลายของสงั คมเมอื ง สกู่ ารวพิ ากษน์ โยบายสาธารณะในฐานะ พลเมอื ง” โปสเตอรป์ ระชาสมั พนั ธเ์ ชญิ ชวนเยาวชน เขา้ ร่วมกจิ กรรมรถไฟ-รถใคร ทีม่ าภาพ : https://www.facebook.com/critizenth/ A5_�����������.indd 58 3/23/2563 BE 4:35 PM

เทา่ ทนั สอ่ื : สร้างเมืองด้วยมอื ของทุกคน MIDL for Inclusive Cities 59 เยาวชนผู้เข้ารว่ มกิจกรรม ท่ีมาภาพ : https://www.facebook.com/critizenth/ ขอ้ ความเหลา่ นี้ ปรากฏอยใู่ นเพจเฟซบกุ๊ เพอื่ ประชาสมั พนั ธก์ ารเขา้ รว่ ม กจิ กรรม เยาวชนท่รี ่วมกจิ กรรมคนหนง่ึ เล่าวา่ เมือ่ เหน็ โปสเตอรเ์ ผยแพรใ่ น สอ่ื สงั คมออนไลน์ “รถไฟ รถใคร” ชา่ งเป็นคำ� ถามทต่ี รงกบั ใจและดึงดูดให้ เขาไม่ลงั เลที่จะสมัคร “จริงสิ รถไฟ รถใคร ทกุ คนน่าจะมสี ว่ นรว่ มในการใช้ รถไฟ ไม่ว่าจะเป็นประชาชน ข้าราชการ แม่ค้า ก็เลยคิดว่า ค่ายนี้น่าจะ ตอบโจทยท์ ่เี ราสงสยั ” หลายคนคงสงสัยว่า การเดินทางดว้ ยเส้นทางรถไฟผา่ นเมืองหน่งึ สูเ่ มอื งหนง่ึ ในระยะเวลาไม่กี่ช่ัวโมง ผู้เข้าร่วมกจิ กรรมตอ้ งเตรียมตัวอย่างไร แลว้ จะแตกตา่ งอยา่ งไรกบั การเดนิ ทางทอ่ งเทยี่ วหรอื ทศั นศกึ ษาทวั่ ไป หากเรา เปิดค้นขอ้ มลู เส้นทางรถไฟสายนที้ ีป่ รากฏในสือ่ แขนงต่าง ๆ สง่ิ ทเ่ี ราทุกคนจะ เหน็ ตรงกนั คอื การประชาสมั พนั ธเ์ สน้ ทางสง่ เสรมิ การทอ่ งเทยี่ วจากวงเวยี นใหญ-่ มหาชัย-บ้านแหลม ซึ่งจะผ่าน “ตลาดรม่ หุบ” ตลาดท่ีตั้งอยคู่ ร่อมรางรถไฟ ที่ จดั ว่าเป็น Unseen Thailand หมุดหมายที่เรยี กความสนใจจากนกั ทอ่ งเที่ยว ทง้ั ไทยและตา่ งชาตใิ หไ้ ปเชค็ อนิ มานานหลายปี แนน่ อนละ่ วา่ ครแู ละเยาวชน ทร่ี ว่ มทรปิ นต้ี า่ งไดป้ ระสบการณใ์ นแบบใกลเ้ คยี งกนั แตพ่ วกเขากลบั มมี มุ มอง ทแ่ี ตกตา่ งกันไป A5_�����������.indd 59 3/23/2563 BE 4:35 PM

60 เท่าทันสอ่ื : สร้างเมอื งดว้ ยมอื ของทกุ คน MIDL for Inclusive Cities ปราศรยั เจตสนั ต์ิ หรอื ครโู อ แหง่ เครอื ขา่ ยการศกึ ษาเพอ่ื สรา้ งพลเมอื ง ประชาธิปไตย เขาเปน็ ครสู อนวิชาสงั คมศกึ ษาประจ�ำทีโ่ รงเรียนบางปะกอก วทิ ยาคม ในฐานะหนง่ึ ในผรู้ เิ รม่ิ โครงการ รถไฟ-รถใคร เลา่ วา่ กจิ กรรมตอ้ งการให้ ผเู้ ขา้ รว่ มเขา้ ใจแนวคดิ วา่ ดว้ ย อำ� นาจของทนุ อำ� นาจของรฐั และความหลากหลาย ผเู้ ขา้ รว่ มทเ่ี ปน็ กลมุ่ เปา้ หมายในกจิ กรรมนแ้ี บง่ ออกเปน็ สองสว่ น ไดแ้ ก่ คณุ ครู ในโรงเรียนมธั ยม และเยาวชนซึ่งเป็นนักเรยี นมัธยมปลาย ผลจากการจัดท�ำ กิจกรรมที่ได้วิเคราะห์ร่วมกันพบว่า ภาพจ�ำต่าง ๆ ท่ีรับรู้จากส่ือเกี่ยวกับ พืน้ ที่อยา่ งมหาชยั แตกต่างจากทผี่ ู้เขา้ รว่ มได้พบเหน็ และสัมผัสดว้ ยตนเอง ยกตัวอย่างเช่น จุดเช็คอินอะเมซซ่ิงไทยแลนด์อย่าง ‘ตลาดร่มหุบ’ ซ่ึง นักทอ่ งเท่ยี วตา่ งชาตินิยมมาชมด้วยความแปลก ผู้เขา้ รว่ มกลบั มมี ุมมองใน เรอื่ งความไมป่ ลอดภยั ของการคมนาคมทรี่ ถไฟวง่ิ ผา่ กลางตลาดและใกลช้ ดิ ผคู้ นท่ีคา้ ขายและเดินตลาดมากถงึ เพียงนี้ “ส่งิ ทผ่ี ้เู ขา้ ร่วมวเิ คราะห์ในกรณขี องตลาดรม่ หุบ กค็ อื นี่ประเทศเรา กำ� ลงั ขาย “ความอนั ตราย” ของผคู้ นใหก้ บั นกั ทอ่ งเทย่ี วกระนนั้ หรอื นอกจากน้ี ตลอดเสน้ ทางรถไฟยงั ผา่ นรปู แบบการพฒั นาเมอื งทส่ี ะทอ้ นใหเ้ หน็ ถงึ บทบาท ของรฐั และทุนท่กี ำ� หนดการพัฒนา ซง่ึ ประเด็นเหลา่ นี้เราจะมาวเิ คราะหก์ ัน ในค่าย” ปราศรัย เจตสันต์ิ หรอื ครูโอ แห่งเครือขา่ ยการศกึ ษาเพอื่ พลเมือง หน่ึงในผูร้ ิเร่มิ กิจกรรม รถไฟ รถใคร ทมี่ าภาพ : สสย. A5_�����������.indd 60 3/23/2563 BE 4:35 PM

เท่าทนั สอื่ : สร้างเมอื งด้วยมอื ของทุกคน MIDL for Inclusive Cities 61 แนวคดิ ที่สดุ แสนจะเปน็ นามธรรม อย่างอำ� นาจรฐั อ�ำนาจทนุ และ ความหลากหลาย ซึง่ เรียกได้ว่า เปน็ “ธมี ” (theme) ของคา่ ยนี้ จะถกู นำ� มา แปรเปลี่ยนเปน็ แนวคิดย่อย ๆ เช่อื มกบั ภาพทีแ่ ตล่ ะคนพบเจอและโยงเขา้ กับ นโยบายสาธารณะ เพื่อสร้างความเข้าใจใหก้ บั ผูเ้ ข้าร่วมซ่ึงประกอบไปด้วย ครแู ละนกั เรยี นอยา่ งไร คณะทำ� งานผรู้ เิ รม่ิ กจิ กรรมนไ้ี ดว้ างแผนขน้ั ตอนและ สรา้ งเคร่อื งมอื ในการด�ำเนินการกจิ กรรมอยา่ งเป็นข้ันเปน็ ตอน “คมู่ อื ทัศนศึกษา” และ “การบนั ทึกด้วยภาพ” เป็นสองเคร่ืองมอื ส�ำคัญที่มีจุดมุ่งหมายให้ผู้เข้าร่วมใช้ในการบันทึกข้อมูลเพื่อกันลืมท้ังผ่าน ตัวอกั ษรและรปู ภาพ ผู้เขา้ ร่วมจะได้รบั มอบหมายภารกิจเป็นโจทยก์ ว้าง ๆ ได้แก่ บนั ทึกภาพทีแ่ ตล่ ะคนประทบั ใจ และบนั ทกึ ภาพท่ีเหน็ ว่านา่ สนใจ “ตอนแรกเราจะไม่ให้โจทย์ท่ีซับซ้อนคือเปิดให้พวกเขาสามารถถ่ายภาพได้ อยา่ งเต็มท่ี แตเ่ ม่ือมาถึงขัน้ ตอนการเลือกภาพ เราจะมีโจทยใ์ นการใหเ้ ดก็ เลือกภาพมานำ� เสนอ เชน่ ถ่ายมา 500 รูป แต่พอถึงตอนจะน�ำเสนอเพอื่ แลกเปลย่ี น เราจะบอกว่า ใหผ้ ู้เข้ารว่ มเลือกภาพท่ีเกยี่ วข้องกับอำ� นาจรฐั อ�ำนาจทุน การเลอื กภาพมาแชรค์ วามคิด ความรู้สึก และความเหน็ เป็นวธิ ี ทเี่ ปดิ ใหท้ กุ คนไดแ้ สดงออกไดม้ ากขนึ้ โดยเฉพาะเดก็ ทพ่ี ดู ไมเ่ กง่ สามารถใช้ ภาพเป็นเครือ่ งมอื ในการน�ำเสนอผา่ นการพูดไดง้ ่ายและชดั เจนขนึ้ ” ปราศรยั บอกเล่า เครือ่ งมือทสี่ าม ท่ีปราศรัยกล่าวถึง ได้แก่ “การใชแ้ วน่ ตาในการมอง อำ� นาจรฐั ทนุ และความหลากหลาย” เน่อื งจากสามแนวคิดนี้จะถูกนำ� มา วเิ คราะห์ ตคี วามปรากฏการณ์และเร่ืองราวต่าง ๆ ซงึ่ ชว่ ยท�ำใหผ้ ้เู ข้ารว่ ม กิจกรรมเห็นภาพชัดว่า เราก�ำลังมองเมืองในอีกมติ หิ นงึ่ ทไ่ี มใ่ ช่แบบท่วั ไป เครือ่ งมอื ท่ีสใ่ี นกระบวนการ ไดแ้ ก่ การสร้างเส้นทางรถไฟ หรอื route map เพ่ือใหผ้ ้เู ข้ารว่ มกิจกรรมลงมือบนั ทกึ ทงั้ ส่ิงท่ีพบเหน็ และสิง่ ทีน่ ่าสนใจ “แวบ๊ ” เขา้ มาในหัวโดยเขยี นลงบนกระดาษโพสอิทตดิ ลงไป จนกระท่งั ถงึ ข้ันตอน A5_�����������.indd 61 3/23/2563 BE 4:35 PM

62 เทา่ ทันส่ือ : สรา้ งเมอื งด้วยมอื ของทุกคน MIDL for Inclusive Cities สดุ ทา้ ยของกจิ กรรมภายหลงั จากทผี่ เู้ ขา้ รว่ มทกุ คนไดร้ ว่ มกนั ทำ� เสน้ ทางรถไฟ ซง่ึ ทำ� ใหเ้ หน็ ภาพรวมตลอดเสน้ การเดนิ ทางแลว้ วทิ ยากรจะใชม้ มุ มองนโยบาย สาธารณะมาช่วยในการวิเคราะห์ ตรงข้ันตอนท้ายน้ีเองท่ีช่วยท�ำให้เห็น ความเชอื่ มต่อระหวา่ งประสบการณพ์ บเห็นระหว่างทางทนี่ ่งั รถไฟ ต่อดว้ ย การเรียนรู้สามแนวคิดว่าด้วยอ�ำนาจรัฐ ทุน และความหลากหลายที่ได้รับ ค�ำอธิบายในช่วงถัดมา จะถูกน�ำมาเชื่อมโยงกับมุมมองในระดับมหภาค ซง่ึ เสน้ ทางทศั นศกึ ษาทผ่ี า่ นสามเมอื งทำ� ใหเ้ หน็ วา่ เกดิ อะไรขน้ึ บา้ งจากการพฒั นา เมืองขนาดใหญ่อย่างกรุงเทพฯ สู่เมืองท่องเที่ยวชุมชนอย่างอัมพวา และ เมอื งเศรษฐกจิ แบบมหาชัย ความเปลย่ี นแปลงทส่ี ำ� คญั จากการจดั กจิ กรรมในครงั้ นี้ ปราศรยั พบวา่ ทงั้ ครแู ละนกั เรยี นมกี ารเรยี นรรู้ ว่ มกนั กลา่ วคอื ครไู ดต้ ระหนกั ในการแสวงหา วิธกี ารเพอื่ เข้าไปเปลยี่ นแปลงการเรยี นรู้ในโรงเรยี นและห้องเรียน โดยเฉพาะ ทัศนคติทม่ี ตี อ่ “ทศั นศกึ ษา” ซึ่งอันที่จรงิ การจดั ทศั นศกึ ษา นับเป็นหนึง่ ใน กระบวนการเรยี นการสอนหรอื วธิ สี อนทชี่ ว่ ยใหผ้ เู้ รยี นไดเ้ รยี นรตู้ ามวตั ถปุ ระสงค์ บรรยากาศบนรถไฟ ที่มาภาพ : https://www.facebook.com/critizenth/ A5_�����������.indd 62 3/23/2563 BE 4:35 PM

เทา่ ทนั สอ่ื : สร้างเมอื งดว้ ยมือของทกุ คน MIDL for Inclusive Cities 63 ผา่ นการเรยี นนอกหอ้ งเรยี นและมรี ะเบยี บกระทรวงศกึ ษาธกิ ารวา่ ดว้ ยการพา นกั เรยี นนักศึกษาไปนอกสถานศกึ ษาเพื่อก�ำกบั กรอบแนวปฏบิ ัติในวิธกี าร เรียนรู้ดงั กล่าว วธิ กี ารเรยี นรผู้ า่ นประสบการณ์ ในรปู แบบ “ทศั นศกึ ษา” นบั เปน็ วธิ กี าร ทีส่ �ำคญั หน่งึ ในหลักสตู รการเรียนของโรงเรียนในตา่ งประเทศ ยกตวั อยา่ ง เชน่ โรงเรียนเอกชนแห่งหน่ึงในประเทศแคนาดา34 ได้ก�ำหนดวธิ ีการเรียนรู้ เชงิ ประสบการณแ์ บบนี้ว่า “excursion” หรอื “field trip” โดยนกั เรยี นจะได้ ออกไปเรยี นรนู้ อกโรงเรยี นเดอื นละหนง่ึ ครง้ั เชน่ การออกไปเรยี นรภู้ าพศลิ ปะ ที่แกลอรีศ่ ลิ ปะของเมืองแวนคเู วอร์, ไปร่วมสงั เกตการณใ์ นวัดซิกข์ การไป เรยี นรยู้ า่ นของคนไรบ้ า้ น เนอ่ื งจากผบู้ รหิ ารโรงเรยี นเหน็ วา่ แนวทางการเรยี นรู้ รปู แบบนท้ี ำ� ใหน้ กั เรยี นไดเ้ หน็ ความเปน็ ไปของโลกรอบตวั พวกเขาและสรา้ งเสรมิ ประสบการณท์ ส่ี นกุ สนาน การเรยี นรทู้ งั้ มติ วิ ฒั นธรรมและวชิ าการซง่ึ นกั เรยี น ไม่ได้สามารถไดร้ ับภายใตบ้ รบิ ทของหอ้ งเรียนตามปกติ อยา่ งไรกต็ ามในทางปฏบิ ตั ิ ปราศรยั เหน็ วา่ โรงเรยี นแตล่ ะแหง่ จดั สรร งบประมาณหลายแสนบาทสำ� หรบั กจิ กรรมการจดั ทศั นศกึ ษา แตร่ ายละเอยี ด ในการจดั ทศั นศกึ ษาพบวา่ ครมู กั พานกั เรยี นลงไปในสถานทห่ี นงึ่ ๆ และคดิ วา่ เมอ่ื เดก็ ไปถงึ สถานทนี่ น้ั ๆ ไดร้ บั ฟงั คำ� บอกเลา่ ของผเู้ ชย่ี วชาญ เปน็ การเขา้ ถงึ แหลง่ เรยี นรแู้ ละนกั เรยี นไดป้ ระสบการณแ์ ลว้ แตก่ ารจดั กจิ กรรมครง้ั น้ี ทำ� ให้ ครทู เ่ี ขา้ รว่ มตระหนกั วา่ สถานทหี่ รอื สงิ่ ทเ่ี ราลงพน้ื ทไ่ี ปเรยี นรู้ สมั ผสั เปน็ เพยี ง ต้นทุนบางอย่าง เพ่ือกลับมานั่งแลกเปลี่ยนพูดคุยกับเด็กว่าเห็นอะไรบ้าง การใช้คู่มือทัศนศึกษากับภาพถ่ายเป็นเคร่ืองมือส�ำหรับใช้ในการวิเคราะห์ ร่วมกันต่อไป ท�ำให้เป็นการขยายความรู้ เพราะการลงไปท่ีแหล่งเรียนรู้ เป็นเพียงแค่การหยิบวัตถุดิบแต่เมื่อกลับมาในชั้นเรียนครูต้องมาสอนปรุง วตั ถุดิบเหล่านนั้ วา่ จะเป็นอะไร 34 https://islandpacific.org/excursions/ A5_�����������.indd 63 3/23/2563 BE 4:35 PM

64 เทา่ ทนั ส่ือ : สรา้ งเมอื งดว้ ยมอื ของทุกคน MIDL for Inclusive Cities “ผมคดิ วา่ ตรงน้เี ป็นการเปลย่ี นวธิ คี ิดตอ่ เรือ่ งทศั นศึกษาวา่ ไมใ่ ช่แค่ เป็นการพาเด็กนักเรยี นไปจุดเรยี นรู้หน่ึง ๆ แล้วก็กลบั ออกมา แต่ขนั้ ตอน ทง้ั กระบวนการ ตอ้ งมีต้ังแต่การเตรยี มเด็กกอ่ นไปลงพืน้ ทแี่ ละกลบั มาจาก พืน้ ท่ีแล้วตอ้ งท�ำอะไรตอ่ บ้าง ไมเ่ ชน่ น้นั การไปลงพื้นทีท่ ศั นศกึ ษาก็จะเป็น เพยี งแคก่ ารไปเทีย่ วพกั ผ่อน แตย่ งั ขาดมุมมองทลี่ มุ่ ลึก ซึ่งท่ผี า่ นมา เราเสยี งบประมาณปลี ะหลายแสนเพอ่ื พานกั เรยี นไปทศั นศกึ ษาโดยทเ่ี ดก็ ไมไ่ ดเ้ รยี นรู้ อะไรจริง ๆ น้อยกวา่ ท่คี วรจะเปน็ ซ่ึงเรอ่ื งน้เี ปน็ ส่ิงทต่ี อ้ งมองท้งั กระบวนการ ทเ่ี กดิ ขน้ึ โดยผา่ นเครอื่ งมอื เลก็ ๆ อยา่ ง คมู่ อื ทศั นศกึ ษาซง่ึ ชว่ ยบนั ทกึ ขอ้ ความ และการบนั ทกึ ภาพถา่ ย และกลบั มาทำ� งานจดั กจิ กรรมกบั เดก็ เพอ่ื ใหพ้ วกเขา ไดเ้ รยี นรู้การถอดรอ้ื ความคิดและมมุ มองบางอยา่ ง” จนถงึ ตอนนี้ หลายคนคงสงสยั แลว้ วา่ “คมู่ อื ทศั นศกึ ษา” ทค่ี รปู ราศรยั บอกเลา่ ใหฟ้ งั นน้ั มรี ปู รา่ งหนา้ ตาอยา่ งไร คำ� ตอบกค็ อื “เปน็ กระดาษเอสสี่ อง แผน่ พบั ครงึ่ ในนนั้ จะมรี า่ งเสน้ ทางจากวงเวยี นใหญ่ ถงึ อมั พวา แตล่ ะสถานี จะเปดิ ใหเ้ ดก็ จดสถานทท่ี สี่ ำ� คญั เหน็ วถิ ชี วี ติ เศรษฐกจิ อตุ สาหกรรม ความเชอื่ อะไร เดก็ ๆ ก็ใช้คู่มือนไี้ ปสังเกตวา่ พวกเขาพบอะไร เชน่ ศาลพระภมู ิ บา้ น สังกะสี โรงงานอุตสาหกรรม เราจะมีข้อมูลให้เป็นข้อ ๆ เพ่ือให้นักเรียน เลอื กตอบ” นนั่ หมายความวา่ การเตรยี มตวั กอ่ นจดั กจิ กรรม เปน็ ขน้ั ตอนทส่ี ำ� คญั โดยคณะท�ำงานจะลงไปส�ำรวจเส้นทางและน�ำข้อมูลท่ีพบเจอมาออกแบบ เพอื่ เรยี บเรียงเนอ้ื หาสนั้ ๆ ในคมู่ ือ และเนือ่ งจากระยะเวลาในการนง่ั รถไฟ เกดิ ขนึ้ ในช่วงคร่งึ เชา้ ของวนั เมือ่ เดนิ ทางมายังท่ีจัดค่ายในชว่ งครงึ่ บ่ายจะมี กจิ กรรมการนำ� เสนอขอ้ มลู ทพ่ี วกเขาไดบ้ นั ทกึ ไวใ้ นคมู่ อื ทางผจู้ ดั จงึ ใชเ้ ทคโนโลยี เข้ามาช่วยด้วยการให้ผู้เข้าร่วมกิจกรรมส่งข้อมูลด้วยคิวอาร์โค๊ดและพิมพ์ ข้อมลู ทต่ี นเองจดไวล้ งในแบบฟอร์ม ซึง่ เชื่อมต่อไปยังกเู กลิ้ โดยทีมงานท่ี รออยแู่ ลว้ ทอี่ มั พวากจ็ ะนำ� ขอ้ มลู มาประมวล เมอ่ื เดก็ เดนิ ทางไปถงึ หอ้ งประชมุ A5_�����������.indd 64 3/23/2563 BE 4:35 PM

เทา่ ทันสือ่ : สร้างเมืองดว้ ยมอื ของทกุ คน MIDL for Inclusive Cities 65 Under Development Place วดิ โี อความยาว 13 นาที ผลงานจากการจัดกิจกรรมรถไฟ รถใคร ท่มี าภาพ: https://www.facebook.com/critizenth/ ท่ีอัมพวา พวกเขาก็จะได้เห็นข้อมูลภาพรวมที่พวกเขากรอกมาและผ่าน การประมวลผลแลว้ ซงึ่ ขอ้ มลู เหลา่ นไ้ี ดน้ ำ� ไปใชว้ เิ คราะหใ์ นกระบวนการกลมุ่ อยา่ ง ตอ่ เนอื่ ง ในขน้ั ตอนนถ้ี อื วา่ เปน็ การใชป้ ระโยชนจ์ ากขอ้ มลู จากระหวา่ งการเดนิ ทาง ดว้ ยรถไฟไปยังสถานทจ่ี ัดค่ายทเ่ี ปน็ ปลายทาง ท้งั น้ตี ลอดเวลาในระหวา่ ง การเดินทางบนรถไฟจะไมม่ กี ารบรรยายใด ๆ จากคณะท�ำงาน แตเ่ ปดิ อย่าง อิสระให้ผูเ้ ข้ารว่ มไดส้ งั เกต พดู คยุ ในแบบของตน ภายใตก้ จิ กรรมน้ี ขนั้ ตอนทถี่ อื เปน็ หวั ใจสำ� คญั ทสี่ ดุ ของกระบวนการ จดั กจิ กรรมคอื ทมี วทิ ยากรกระบวนการจะทำ� หนา้ ทใี่ นการวเิ คราะหเ์ ชอ่ื มโยง กบั แนวคดิ ท่วี างไว้ได้แก่ อำ� นาจทนุ อำ� นาจรัฐ และความหลากหลาย จากขอ้ มลู ทผ่ี า่ นการประมวลผล จากนนั้ ผเู้ ขา้ รว่ มกจิ กรรมจะไดร้ บั โจทยเ์ พอื่ คัดเลือกภาพถ่ายท่ีแต่ละคนได้บันทึกไว้ เช่น ภาพถ่ายท่ีเกี่ยวข้องกับทุน ทอ้ งถน่ิ ทนุ ระดบั ชาติ ทนุ ตา่ งชาติ และเปดิ ใหเ้ ดก็ ไดแ้ ลกเปลย่ี นความเหน็ กนั ซง่ึ ภาพถา่ ยเหลา่ นไี้ มไ่ ดต้ ง้ั ใจ ณ ขณะทถี่ า่ ยภาพ วา่ จะตอ้ งเกย่ี วขอ้ งกบั ประเดน็ A5_�����������.indd 65 3/23/2563 BE 4:35 PM

66 เท่าทันสอ่ื : สร้างเมอื งดว้ ยมือของทกุ คน MIDL for Inclusive Cities หรอื โจทยท์ วี่ ทิ ยากรตงั้ เดก็ อาจถา่ ยภาพเนอ่ื งจากความสนใจ ความสวยงาม หรอื เหตผุ ลอะไรอน่ื แตเ่ มอ่ื ภาพถกู โยงเขา้ กบั แนวคดิ หรอื คอนเซปต์ทำ� ใหภ้ าพ เหลา่ นัน้ มีความหมายทเี่ ขาไม่ไดค้ ิดถงึ มากอ่ น อาจมีคำ� ถามวา่ หากครูให้โจทยก์ บั นักเรยี นไปก่อนในการบันทกึ ภาพถ่ายจะมีข้อดีหรอื ข้อด้อยแตกตา่ งกันอยา่ งไร ประเดน็ นปี้ ราศรัยเลา่ วา่ ทมี ผจู้ ดั มกี ารอภปิ รายในแนวทางเหลา่ นี้ เชน่ การเปดิ อสิ ระในการบนั ทกึ ภาพ จะชว่ ยท�ำให้ผจู้ ัดไดเ้ รียนร้คู วามสนใจของเดก็ และการใหโ้ จทย์ไปลว่ งหน้า อาจทำ� ใหเ้ ดก็ มงุ่ ความสนใจไปทก่ี ารบา้ นซง่ึ ไดร้ บั มอบหมาย และอาจละเลย เรอื่ งราวหรอื แงม่ ุมที่พวกเขากำ� ลงั สนใจจริง ๆ ผลจากการน�ำเสนอภาพถ่าย พบวา่ ภาพบางชนิ้ เด็กสามารถอธิบายโยงไดโ้ ดยที่ทมี ผูจ้ ดั เองกไ็ มไ่ ด้นกึ ถงึ มากอ่ น เรียกวา่ เกดิ อาการ ‘ว๊าว’ เลยทีเดยี ว การผา่ นประสบการณต์ รงกอ่ ใหเ้ กดิ การตง้ั คำ� ถาม วเิ คราะห์ ไตรต่ รอง สะทอ้ นคดิ แงม่ มุ ตา่ ง ๆ ทเี่ กดิ ขนึ้ ภายใตก้ ระบวนการ MIDL ผา่ นการนงั่ รถไฟ เสน้ ทางวงเวียนใหญ-่ มหาชยั เปน็ วธิ ีการหน่งึ ท่สี ามารถน�ำมาประยุกต์ใช้ใน กิจกรรมการเรียนรู้เพื่อสร้างความเข้าใจความเชื่อมต่อของชุมชนหลายแห่ง ท่มี ที ศิ ทางการพฒั นาโดยรัฐและทุนท่แี ตกต่างกัน ผลลัพธ์ของกจิ กรรมได้ สรา้ งความเปลยี่ นแปลงในการรบั รแู้ ละทศั นคตทิ ส่ี ามารถนำ� มาปรบั ความสมั พนั ธ์ และรูปแบบการเรียนรู้ระหว่างครูและนักเรียนดังเช่นท่ีคลิปวิดีโอความยาว 13 นาที เร่อื ง Under Development Place35 เชน่ เดียวกบั การจดั กิจกรรม เยาวชนพลิกการพิการท่ีกระบวนการเรียนรู้ช่วยท�ำให้พวกเขาตระหนักว่า การออกแบบเมอื งสำ� หรบั ทกุ คนนนั้ ตอ้ งตระหนกั ถงึ สทิ ธใิ นการเขา้ ถงึ สาธารณปู โภค และบรกิ ารตา่ ง ๆ ทค่ี ำ� นงึ ถงึ ความหลากหลายของกลมุ่ คนซงึ่ รวมถงึ คนพกิ ารดว้ ย และการออกแบบทตี่ อบสนองความตอ้ งการกลมุ่ คนตา่ ง ๆ ไดจ้ ำ� เปน็ อยา่ งยง่ิ 35 youtu.be/DtL5hC2VMG8 A5_�����������.indd 66 3/23/2563 BE 4:35 PM

เทา่ ทันสื่อ : สร้างเมืองด้วยมือของทกุ คน MIDL for Inclusive Cities 67 ที่จะต้องมีความเข้าใจที่มาจากการเข้าถึงข้อมูลของกลุ่มคนที่เกี่ยวข้องมาก เพยี งพอ กระบวนการในกิจกรรมเหลา่ นี้ยงั ไดเ้ ป็นการกระตนุ้ ให้ผเู้ ข้ารว่ มที่ เปน็ เยาวชนเกดิ ความกระตอื รอื รน้ ในการเขา้ รว่ มกจิ กรรมอนื่ ๆ ทข่ี ยายพน้ื ที่ ความเข้าใจในเรื่องเกี่ยวกับประเด็นสาธารณะท่ีเป็นบทบาทส�ำคัญของ ความเปน็ พลเมอื งต่อไปดว้ ย A5_�����������.indd 67 3/23/2563 BE 4:35 PM

68 เทา่ ทันสอื่ : สรา้ งเมอื งดว้ ยมือของทกุ คน MIDL for Inclusive Cities A5_�����������.indd 68 3/23/2563 BE 4:35 PM

เท่าทนั สือ่ : สรา้ งเมอื งด้วยมอื ของทุกคน MIDL for Inclusive Cities 69 บทที่ 4 Urban Jam นางเลง้ิ การสรา้ งพน้ื ทเ่ี รยี นรขู้ องพลเมือง ทกั ษะ MIDL นำ� มาปรับใช้ในการออกแบบ กิจกรรมเพื่อเปิดพืน้ ทใี่ หก้ ลุม่ เยาวชนทง้ั ภายนอก และภายในย่านนางเลงิ้ ได้เขา้ ถึงแหลง่ ขอ้ มลู ทผี่ ่าน ประสบการณ์และการปฏบิ ัติในระดบั ชีวิตประจ�ำวัน ของผ้คู นกลมุ่ ต่าง ๆ แทนท่ีจะเป็นเพยี งการสืบคน้ ผ่านสอ่ื ท่ีปรากฏในอินเทอร์เน็ตหรอื ทีน่ ำ� เสนอโดย หน่วยงานทอ่ งเท่ียวเทา่ นน้ั กระบวนการเข้าถงึ ข้อมลู ข่าวสารช่วยขยายการรับรแู้ ละความเขา้ ใจ จากมุมมองของผู้คนทใ่ี ชช้ วี ติ อยใู่ นพื้นที่ ทำ� ใหเ้ กดิ “พนื้ ที่การเรียนร”ู้ ทม่ี กี ารปะทะแลกเปลย่ี น และสรา้ งสรรคร์ ะหวา่ งสายตาของคนใน และ สายตาของคนนอกยา่ น อนั นำ� มาซง่ึ การส่อื สาร กับสาธารณะในรปู แบบตา่ ง ๆ A5_�����������.indd 69 3/23/2563 BE 4:35 PM

70 เท่าทนั สื่อ : สรา้ งเมอื งด้วยมอื ของทุกคน MIDL for Inclusive Cities ท่ามกลางความเปล่ียนแปลงจากนโยบายการพัฒนาเมืองมหานคร อย่างกรุงเทพ MIDL for Inclusive Cities เปน็ กระบวนการทสี่ ามารถน�ำมา ใช้เพ่ือเปิดพื้นที่การเรียนรู้ระหว่างพลเมืองด้วยกัน และน�ำไปสู่การสร้าง จินตนาการใหม่ว่าด้วยเมืองและชุมชนที่ผู้คนมีส่วนร่วมก�ำหนด ในบทน้ี เปน็ การนำ� เสนอประสบการณเ์ รยี นรทู้ เ่ี กดิ ขน้ึ ใน “ยา่ นนางเลงิ้ ” พนื้ ทท่ี ห่ี ลายคน อาจรจู้ กั ในนามของ “ตลาดนางเลง้ิ ” แหลง่ รวมของอรอ่ ยทง้ั คาวหวานทเ่ี กา่ แก่ ของกรงุ เทพซงึ่ มรี อ่ งรอยประวตั ศิ าสตรน์ านกวา่ สองศตวรรษ บรเิ วณดงั กลา่ ว อยู่ในขอบเขตของแผนแม่บทเพ่ือการอนุรักษ์และพัฒนากรุงรัตนโกสินทร์36 ทว่าโอกาสของผู้คนท่ีอาศัยอยู่ในพ้ืนที่มีข้อจ�ำกัดในการเข้าถึงข้อมูลข่าวสาร สารสนเทศเกยี่ วกบั ความเปน็ ไปของเมอื งในนามของ “โครงการปรบั ปรงุ พนื้ ท”่ี ความเปลี่ยนแปลงในย่านเกี่ยวข้องกับแผนแม่บทการพัฒนาเมืองเก่าซึ่งใน ชว่ งปลาย ปี 2562 ยงั คงอยรู่ ะหวา่ งการพจิ ารณาเหน็ ชอบในการปรบั ปรงุ แผน ตลอดจนโครงการก่อสร้างรถไฟฟ้าที่มีเส้นทางผ่านเข้ามาในเขตช้ันในของ เกาะรัตนโกสินทร์ ได้แก่ รถไฟใต้ดินสายสีส้ม อันประกอบด้วยโครงการ กอ่ สรา้ งสถานหี ลานหลวง เชอื่ มตอ่ กบั สถานอี นสุ าวรยี ป์ ระชาธปิ ไตย สนามหลวง และศริ ริ าช เราจะมาเรยี นรวู้ า่ ภายใตเ้ งอ่ื นไขของชมุ ชนเมอื งเกา่ แกข่ องมหานคร 36 https://prachatai.com/journal/2019/02/80875 A5_�����������.indd 70 3/23/2563 BE 4:35 PM

เทา่ ทนั สอ่ื : สร้างเมืองด้วยมอื ของทกุ คน MIDL for Inclusive Cities 71 แห่งน้ี ทักษะ MIDL สามารถน�ำไปใช้ได้อย่างไรเพื่อร่วมสร้างส�ำนึกของ ความเป็นเจา้ ของ การเชอื่ มตอ่ กลมุ่ คนต่าง ๆ และการสรา้ งจินตนาการรว่ ม ในความเปน็ “ย่านนางเล้ิง” ท�ำความรจู้ ัก “ยา่ นนางเลิง้ ” ในประเทศไทยมงี านศกึ ษาจำ� นวนไมน่ อ้ ยทเี่ รยี บเรยี งเรอื่ งราวประวตั ิ ความเปน็ มาของยา่ นนางเลงิ้ สว่ นใหญใ่ หค้ วามสำ� คญั กบั มติ ทิ างประวตั ศิ าสตร์ และสถาปตั ยกรรม เนอ่ื งจากพน้ื ทบ่ี รเิ วณนยี้ งั มคี วามทรงจำ� และรอ่ งรอยทาง วัฒนธรรมที่มีความหลากหลายของผู้คนปรากฏตัวในรูปแบบของอาคารเก่า อาหารการกิน และศิลปะหลายแขนง จนถงึ ปจั จบุ นั แม้เวลาจะล่วงเลยมา เนน่ิ นาน ความรงุ่ เรอื งของพนื้ ทซ่ี ง่ึ มฐี านะเปน็ แหลง่ บนั เทงิ สำ� คญั ของเมอื งหลวง ยงั พบเหน็ เปน็ ตวั อาคารไมห้ ลงั ใหญส่ องชนั้ ทเี่ คยเปน็ โรงภาพยนตรช์ อื่ “ศาลา เฉลมิ ธาน”ี สถานทแ่ี หง่ นส้ี รา้ งขนึ้ ในสมยั รชั กาลทหี่ กและมกี ารจดั ฉายภาพยนตร์ คร้งั แรกเมื่อปี 2461 และปิดตัวลงในปี 2536 ในช่วงไตรมาสสดุ ทา้ ยของ ปี 2562 ศาลาดังกล่าวได้ถูกปิดล้อมด้วยสังกะสี ซ่ึงไม่อาจมองเห็นได้ จากภายนอกว่ามีการปรับปรุงในรูปแบบใด แต่เป็นที่รับทราบกันภายใต้ ประกาศข้อความว่าเป็นโครงการปรับปรุงซ่อมแซมอาคารศาลาเฉลิมธานี เขตป้อมปราบศัตรูพ่าย กรุงเทพมหานคร โดยมี ส�ำนักงานทรัพย์สิน พระมหากษัตริย์ เปน็ เจา้ ของโครงการ การด�ำรงอยู่ของย่านนางเลิ้งมิได้เป็นไปโดยล�ำพัง หากแต่เป็น สว่ นหน่งึ ของแผนแมบ่ ทกรงุ รัตนโกสินทร์ ซึง่ เกดิ ขน้ึ ครั้งแรกในสมัยจอมพล สฤษด์ิ ธนะรชั น์ ดำ� รงตำ� แหนง่ นายกรฐั มนตรี และไดม้ กี ารแตง่ ตงั้ คณะกรรมการ กรงุ ฯ ในยุคแรกเรยี กวา่ คณะกรรมการเกาะรัตนโกสนิ ทร์ ทีใ่ ห้ก�ำเนดิ แผน แมบ่ ทการพฒั นากรงุ ฯ แผนดงั กลา่ วประกอบดว้ ย 20 โครงการยอ่ ย ชว่ งหลาย A5_�����������.indd 71 3/23/2563 BE 4:35 PM

72 เท่าทันสื่อ : สรา้ งเมอื งด้วยมือของทุกคน MIDL for Inclusive Cities ทศวรรษทผ่ี า่ นมาเราตา่ งไดพ้ บเหน็ การทยอยปรบั ปรงุ พน้ื ทไี่ ปแลว้ หลายยา่ น เช่น บริเวณทา่ เตียน ท่าช้าง ปอ้ มพระสุเมรุ ฯลฯ ท่ามกลางการปรบั เปลยี่ น พื้นที่ บรเิ วณชมุ ชนป้อมมหากาฬ ท่ไี ดช้ ่อื วา่ เปน็ “ชุมชนชานพระนครที่ต้งั อยหู่ ลงั ป้อม รมิ คลองโอง่ อา่ งมานานกว่า 200 ป”ี นับเปน็ กรณพี พิ าทท่มี ี ความโดดเดน่ ซงึ่ ในทส่ี ดุ เมอื่ ปี 2561 ได้ “ปดิ ตำ� นานการตอ่ สู้ 26 ปขี องชมุ ชน ปอ้ มมหากาฬ” ปจั จบุ นั พน้ื ทตี่ งั้ ทางกายภาพบรเิ วณดงั กลา่ วไดเ้ ปลย่ี นสภาพ เปน็ สวนสาธารณะทไ่ี รร้ า้ งผคู้ น สว่ นผทู้ เี่ คยอาศยั อยใู่ นชมุ ชนยงั คงเผชญิ กบั ชะตากรรมในที่อยอู่ าศยั ที่เปลีย่ นแปลงไป37 ในสายตาของนกั โบราณคดี ชวนเราให้นึกภาพเกาะรัตนโกสนิ ทร์ เปน็ วงกลมมวี งลอ้ มสามชนั้ ชนั้ ในสดุ เปน็ เกาะรตั นโกสนิ ทรท์ ตี่ ง้ั เขตพระนคร ชั้นที่สองเป็นชานพระนครชน้ั ใน ไดแ้ ก่ บริเวณป้อมมหากาฬ ปอ้ มพระสุเมรุ โดยมีคลองโอ่งอ่างเป็นน�้ำรอบ ส่วนบริเวณย่านนางเล้ิงหรือเดิมท่ีเรียกว่า ทุ่งสนามควาย เป็นชานพระนครชั้นนอก มีคลองผดุงกรุงเกษมล้อมรอบ ดว้ ยประวตั ศิ าสตรพ์ น้ื ทภ่ี ายใตม้ มุ มองน้ี จงึ ไมน่ า่ แปลกใจทผ่ี คู้ นในยา่ นนางเลง้ิ ได้เป็นแรงสนับสนุนร่วมคัดค้านการไล่ร้ือชุมชนป้อมมหากาฬในฐานะที่ เปน็ ผอู้ ย่อู าศัยในบรเิ วณทีเ่ รยี กวา่ “ชานพระนคร” ซึ่งอาจเผชิญชะตากรรม การไลร่ ้อื เฉกเชน่ เดยี วกัน38 สวุ ัน แววพลอยงาม หรอื พี่แดง39 ผู้น�ำชมุ ชนย่านนางเล้ิง เลา่ วา่ นางเล้งิ ถือเป็นยา่ นทม่ี คี วามหลากหลายทางวัฒนธรรม โดยรวมผคู้ นจาก หลายถ่ินทีม่ าและต่างกล่มุ ชาติพันธุ์ ได้แก่ กลุม่ ชาติพนั ธุม์ อญ ท่ีมาจาก บรเิ วณปากลัด จงั หวัดปทุมธานี กลมุ่ ชาตพิ ันธเุ์ ขมร จนี เวยี ดนาม ผคู้ นจาก ทางภาคใต้ จังหวัดนครศรีธรรมราช ขณะที่ “ตลาดนางเล้ิง” ถือเป็น 37 https://prachatai.com/journal/2019/04/82216 38 https://themomentum.co/momentum-feature-the-conflict-and-solutions-of-pom-mahakan/ 39 บันทกึ ขอ้ มลู การเดนิ เมอื ง เม่ือวนั ท่ี 30 สงิ หาคม พ.ศ.2562 A5_�����������.indd 72 3/23/2563 BE 4:35 PM

เท่าทนั สือ่ : สร้างเมืองด้วยมอื ของทุกคน MIDL for Inclusive Cities 73 ท�ำความรูจ้ กั ย่านนางเลง้ิ ภายใตก้ ิจกรรม Urban Jam นางเลง้ิ ที่มาภาพ : Urban Jam เอกลักษณ์ของชุมชนแห่งน้ีเนื่องด้วยความเป็นตลาดเก่าแก่ก่อต้ังในสมัย รชั กาลทหี่ า้ เปดิ ตวั อยา่ งเปน็ ทางการเมอ่ื ปี 2443 ตลาดแหง่ นน้ี บั เปน็ ตลาดบก แห่งแรกของประเทศ ภายในตลาดเต็มไปด้วยร้านอาหารหลากประเภท หลายเชอื้ ชาติ ทมี่ ปี ระวตั คิ วามเปน็ มายาวนานและขน้ึ ชอ่ื แทบทกุ รา้ น นอกจาก อาหารสำ� เรจ็ รูปแล้วภายในตลาดยงั มขี องสดขายอีกดว้ ย รูปทรงของตลาด ถือเป็นลกั ษณะทางสถาปตั ยกรรมโดดเด่น มงุ ดว้ ยหลังคาสงู มตี กึ แถวลอ้ ม รอบพืน้ ทส่ี ว่ นกลาง จนถงึ ปัจจบุ นั โครงสรา้ งเดมิ ไม่ได้มคี วามเปลี่ยนแปลง มากนัก หนงึ่ ประจักษ์พยานทพี่ ีแ่ ดงเห็นว่า บ่งบอกถงึ ความหลากหลายทาง วฒั นธรรมและความรงุ่ เรอื งทางการคา้ ในอดตี ของตลาดนางเลงิ้ ไดแ้ ก่ หนิ สลกั แจง้ ประกาศเรอ่ื งการจ่ายค่าเชา่ ซ่ึงมกี ารชีแ้ จงถึงสามภาษา ไดแ้ ก่ ไทย อังกฤษ และจนี หินสลกั นีไ้ ดต้ ดิ ไว้บริเวณซุ้มเสาทางเข้าดา้ นขา้ งของตลาด ภายในบรเิ วณตลาดเรายงั พบกบั ศาลเสดจ็ พอ่ กรมหลวงชมุ พร ซงึ่ อยรู่ ว่ มกบั ศาลเจา้ ปงึ เถา่ กงมา่ เทพยดาทเี่ คารพตามความเชอ่ื ของชาวจนี แตจ้ ว๋ิ พแี่ ดง เลา่ ว่า “...ชาวนางเล้งิ คอ่ นข้างมีความผูกพันกับกรมหลวงชมุ พรฯ เนื่องจาก เลา่ ตอ่ กนั มาวา่ ทา่ นเปน็ เจา้ ตดิ ดนิ ใกลช้ ดิ กบั ชาวบา้ นและมกั จะชอบมาเดนิ ตลาดแห่งน้ี...” ด้วยเหตุน้ีเองชาวบ้านในชุมชนจึงนิยมติดรูปเคารพท่าน A5_�����������.indd 73 3/23/2563 BE 4:35 PM

74 เท่าทันส่อื : สรา้ งเมืองด้วยมือของทกุ คน MIDL for Inclusive Cities กลมุ่ คนหลากหลายวยั ไดร้ ว่ มกนั แลกเปลย่ี นพดู คุยกับสมาชกิ ในชมุ ชนยา่ นนางเลง้ิ ท่ีมาภาพ : Urban Jam เพ่ือสักการะบชู าขอพรให้ท�ำมาคา้ ขายดี ในสายตาของพี่แดง เธอมองวา่ ปัจจุบนั ตลาดนางเล้งิ ไมไ่ ดค้ กึ คกั เชน่ อดีต เนื่องดว้ ยการขยายตัวของเมอื ง ทำ� ใหห้ นว่ ยราชการในย่านนางเล้งิ หลายแห่งไดย้ ้ายออกไปนอกพ้นื ที่ ส่งผล ต่อเศรษฐกิจของย่าน อีกทั้งการเดินทางมาย่านนางเลิ้งค่อนข้างล�ำบาก เนือ่ งจากถนนรอบบริเวณตลาดเป็นการเดินรถทางเดยี ว และไม่มรี ถขนสง่ มวลชนผ่านตลาดโดยตรง นอกเหนอื จากภาวะทางเศรษฐกิจและข้อจำ� กัด ของการเข้าถึงตลาดนางเลิ้งแล้ว ผู้ค้าขายยังเผชิญกับความไม่มั่นคงใน เรอื่ งท่ีดนิ ทปี่ รากฏในรูปแบบสญั ญาเชา่ เดอื นต่อเดือน อนิ ทริ า วทิ ยสมบรู ณ์ ผรู้ เิ รม่ิ กจิ กรรม Jam นางเลง้ิ บอกเลา่ ประสบการณ์ จากการประชุมร่วมกับแกนน�ำชาวบ้านในย่านนางเล้ิงว่า พวกเขาสะท้อน ความรู้สึกร่วมท่ีน่าสนใจมากเร่ืองหนึ่งที่หลายคนอาจนึกไม่ถึง น่ันคือ ความปรารถนาเป็นผู้เล่าเร่ืองราวและประวัติศาสตร์ของชุมชนในมุมมอง ผอู้ ยอู่ าศยั และเตบิ โตในยา่ น ทผ่ี า่ นมาความเปน็ นางเลง้ิ มกั ไดร้ บั การนำ� เสนอ ผ่านหน่วยงานสำ� คญั เช่นการท่องเทีย่ วแหง่ ประเทศไทยหรอื ททท. มุมมอง ของหน่วยงานภายนอกได้สร้างอัตลักษณ์ของตลาดนางเลิ้งจนกระทั่งเป็น แหลง่ รวมร้านอาหารทีม่ ีช่อื เสียงในเวทีท่องเทีย่ วระดบั นานาชาต4ิ 0 ภายใต้ 40 https://globthailand.com/america-13092019/ A5_�����������.indd 74 3/23/2563 BE 4:35 PM

เทา่ ทันส่ือ : สร้างเมอื งด้วยมือของทุกคน MIDL for Inclusive Cities 75 บรบิ ทและมุมมองของผู้คนในยา่ นทีม่ ดี ้านที่เห็นแย้ง เพิม่ เติมหรอื แตกตา่ ง ทำ� ใหอ้ นิ ทริ าและทมี Urban Jam ออกแบบกจิ กรรมทเี่ ปดิ ใหเ้ กดิ ความรว่ มมอื ระหวา่ งกลมุ่ คนทห่ี ลากหลายทงั้ ในและนอกพนื้ ทเี่ พอ่ื สรา้ งเสน้ ทางการเรยี นรู้ และการสื่อสารในเวลาต่อมา นอกจากน้ี อินทิรายังพบว่า สมาชิกของชุมชนย่านนางเลิ้งมอง “ความเป็นยา่ น” ไมไ่ ด้จำ� กัดอย่บู ริเวณตลาดนางเล้ิงเท่าน้นั แตค่ รอบคลมุ พนื้ ท่สี ามชมุ ชน ได้แก่ ศภุ มติ ร 1 ศุภมิตร 2 และชมุ ชนวัดแคนางเลิ้ง โดยมี อกี สามชมุ ชนเปน็ เพอื่ นบา้ นใกลช้ ดิ ไดแ้ ก่ วดั โสมนสั วดั คอกหม4ู 1 และวฒุ ชิ ยั (บรเิ วณสะพานขาว) ผคู้ า้ ขายในตลาดนางเลงิ้ สว่ นใหญต่ า่ งเปน็ สมาชกิ ทอ่ี าศยั อยตู่ ามชมุ ชนในละแวกยา่ นดงั กลา่ ว เปน็ ทท่ี ราบกนั ดวี า่ พน้ื ทรี่ าวรอ้ ยละ 80 ของยา่ นนางเลงิ้ เปน็ พน้ื ทข่ี องสำ� นกั งานทรพั ยส์ นิ พระมหากษตั รยิ ์ ชว่ งสองปี ทผี่ า่ นมาพบวา่ มกี ารเปลยี่ นแปลงสญั ญาการเชา่ พน้ื ที่ จากแตเ่ ดมิ ทเี่ คยเปน็ การเชา่ ระยะยาวมาสรู่ ะยะเวลาท่สี ้นั ลงและปรับคา่ เชา่ เง่อื นไขเหล่าน้ีเปดิ โอกาสใหก้ บั ผเู้ ชา่ รายใหม่ ๆ ทเี่ ปน็ คนนอกยา่ นนางเลง้ิ เขา้ มาขายของในตลาด ความเปล่ียนแปลงส่งผลต่อความสัมพันธ์และความรู้สึกร่วมในความเป็น เจ้าของพนื้ ทซ่ี ่ึงปรับตัวตามเหตปุ ัจจยั ในประเด็นน้นี ักวิชาการทีต่ ิดตามใน เรื่องผลกระทบจากการพฒั นาเมือง เห็นว่า แนวโน้มการพฒั นาเมอื งเน้นไป ท่ีการร่วมมือระหว่างรัฐกับผู้เช่ียวชาญโดยขาดการมีส่วนร่วมจากรากฐาน ของผู้คน หากพิจารณาจากภายนอกพบวา่ โครงสรา้ งความเปน็ ชุมชนเมือง อาจดดู ี แตใ่ นทางปฏบิ ตั ไิ มไ่ ดต้ อบโจทยแ์ ละมปี ระโยชนก์ บั ทกุ คน นอกจากน้ี รูปแบบการไล่รื้อไม่ได้เป็นการใช้ความรุนแรงเชิงกายภาพดังเช่นในอดีต แตล่ กั ษณะการไลร่ อื้ ปรากฏมาในรปู ของการเพมิ่ คา่ เชา่ สง่ ผลตอ่ ผคู้ นทไี่ มม่ ี ก�ำลังจ่ายจ�ำเป็นต้องออกไปจากพ้ืนที่ในนามของโครงการฟื้นฟูเมืองซ่ึงเน้น สร้างมูลคา่ ทางเศรษฐกจิ ในพน้ื ทแ่ี ละตอบรบั วัฒนธรรมเฉพาะกลมุ่ 42 41 วัดแหง่ นี้ มีช่ือทางการวา่ วดั สติ าราม ตั้งอยูบ่ นถนนดำ� รงรกั ษ์ แขวงมหานาค เขตปอ้ มปราบศัตรูพ่าย กรุงเทพฯ 42 https://prachatai.com/journal/2019/11/85103 A5_�����������.indd 75 3/23/2563 BE 4:35 PM

76 เท่าทนั สอ่ื : สร้างเมอื งด้วยมอื ของทกุ คน MIDL for Inclusive Cities พืน้ ท่ีการเรียนรแู้ บบ on ground และ online ด้วยความท่ีอินทิราผ่านประสบการณ์ร่วมท�ำงานคลุกคลีกับผู้คน ในย่านเมืองเก่ามานานกว่าทศวรรษ โดยเฉพาะชุมชนป้อมมหากาฬและ ประชาคมบางลำ� พู ประกอบกบั ภมู หิ ลังในฐานะนกั เรยี นดา้ นมานษุ ยวิทยา จากรั้วศิลปากร เธอเห็นว่าเบื้องหลังการต่อสู้เพ่ือคัดค้านการไล่ร้ือชุมชน ปอ้ มมหากาฬนน้ั เกยี่ วข้องกบั “การตอ่ สเู้ ร่ืองสทิ ธขิ องผคู้ นในการรว่ มสรา้ ง และพฒั นาเมอื ง” แมอ้ นิ ทริ าจะยอมรบั ถงึ ความเจบ็ ปวดกบั ผลลพั ธท์ ผ่ี า่ นมา แต่เธอตระหนักว่า ไม่ควรจมปลักอยกู่ ับอดตี จงึ ริเร่ิมโครงการชือ่ “Urban Jam นางเลง้ิ ” ดว้ ยมมุ มองทว่ี ่า การสร้างความเปลยี่ นแปลงไมใ่ ชเ่ รือ่ งของ ใครคนใดคนหนงึ่ แตเ่ ปน็ เรอื่ งของสว่ นรวมทมี่ าจดั การรว่ มกนั และสรา้ งวธิ คี ดิ ท่ีเป็นส�ำนึกร่วมในความเป็นชุมชน “เราอยากเห็นเมืองที่เป็นของผู้คน เมอื งทเี่ รามสี ทิ ธิ มเี สรภี าพในการเขา้ ไปมสี ว่ นรว่ มในการพฒั นา นบั รวมผคู้ น หลากหลาย เมอื งทมี่ องเหน็ หวั ใจของกนั และกนั ” อนิ ทริ าเลา่ แนวคดิ ของเธอ ในการดำ� เนนิ กจิ กรรม Urban Jam นางเลง้ิ ไดร้ บั การออกแบบเปน็ สองสว่ น ส่วนแรกเปน็ กิจกรรมที่เกิดข้นึ ในพน้ื ที่ หรือภาคสนามที่เธอเรยี กวา่ on ground ส่วนท่ีสอง เป็นกิจกรรมที่เกิดขึ้นในพ้ืนที่ online ซ่ึงมีเพจ Urban Jam เปน็ พนื้ ทแ่ี ละชอ่ งทางการตดิ ตอ่ สอื่ สาร แนวทางการจดั กจิ กรรม เป็นผลมาจากการวิเคราะห์ข้อมูลท่ีได้แลกเปลี่ยนกับแกนน�ำในชุมชนย่าน นางเล้งิ ประกอบไปด้วย 1) เวทเี สวนาท่ีรวมความหลากหลายของผ้คู นท่ี ติดตามในเร่ืองการพัฒนาเมืองเก่าอย่างมีส่วนร่วม หรือที่เรียกว่า Urban forum โดยมกี ารจดั วงเสวนาชอื่ เมอื งเถยี งได4้ 3 มตี วั แทนชาวบา้ นสามพน้ื ที่ ทีไ่ ดร้ ับผลกระทบจากการพัฒนาเมือง ได้แก่ ชมุ ชนป้อมมหากาฬ ชมุ ชน นางเลงิ้ และชมุ ชนคลองเตยเขา้ รว่ มถกเถยี งนำ� เสนอความเหน็ 2) พน้ื ทเ่ี รยี นรู้ 43 https://prachatai.com/journal/2019/11/85016 A5_�����������.indd 76 3/23/2563 BE 4:35 PM

เท่าทันส่ือ : สร้างเมอื งด้วยมือของทุกคน MIDL for Inclusive Cities 77 ยา่ นนางเลงิ้ เปา้ หมายเพอ่ื เปดิ พนื้ ทย่ี า่ นนางเลงิ้ ใหเ้ ปน็ ทร่ี จู้ กั มากกวา่ “ตลาด นางเล้งิ ” ในเวลาต่อมาไดม้ กี ารออกแบบพื้นท่ีเปน็ สี่เส้นทางการเรียนรู้ และ 3) นางเล้ิงเฟสติวัล เพ่ือให้เกิดพื้นที่ในการสร้างสรรค์ของชุมชนและเป็น การสื่อสารถึงอตั ลักษณ์ของความเปน็ ยา่ นนางเล้งิ กับผ้คู น Urban Jam on ground และ online ในสว่ นงานภาคสนามหรอื on ground กจิ กรรมนเี้ ชญิ ชวนผคู้ นตา่ งวยั และสาขาวชิ าชพี ลงพื้นท่ฟี งั เสียงชาวบ้านกลมุ่ ต่าง ๆ ในย่านนางเลงิ้ ซง่ึ ประกอบดว้ ย ผู้คนทีม่ ีความหลากหลายของภูมิหลังทางชาติพันธ์ุ เชน่ จีน เวยี ดนาม ไทย เขมร ผู้คนที่เกีย่ วพันกบั ศิลปะแขนงต่าง ๆ ประกอบด้วย การประกอบอาหารของคาวหวาน ละครชาตรี งานปักรอ้ ยเล่อื มบนผนื ผ้า ความรูใ้ นเรื่องการลีลาศ ความรทู้ ีม่ ีประวตั ศิ าสตร์ความเคล่ือนไหวตอ่ เนื่อง ยาวนานมาหลายทศวรรษยังอยู่ในความทรงจ�ำและวิถีปฏิบัติของผู้คน จ�ำนวนไม่น้อย สิ่งเหล่าน้ีเองที่สมาชิกในชุมชนเรียกว่า ความปรารถนา ในการเป็นผเู้ ล่าเรือ่ งผ่านมุมมองของพวกเขา ผา่ นรปู แบบการจัดกจิ กรรมท่ี เรยี กวา่ Community Jam ดว้ ยการตงั้ วงสนทนากบั แกนนำ� ชมุ ชนเพอื่ ออกแบบ การเรยี นรูแ้ ละงานสื่อสาร กระบวนการนม้ี ีจุดมงุ่ หมายเพอื่ คน้ หาคณุ คา่ ร่วม ความทรงจำ� เร่อื งราวท่ีมีชีวิตของผคู้ น อดตี ปัจจบุ นั เพอื่ เชื่อมโยงไปส่ภู าพ อนาคตของคนนางเลง้ิ ทกั ษะ MIDL ถูกน�ำมาปรับใช้ในการออกแบบกิจกรรมเพอื่ เปดิ พืน้ ที่ ใหก้ ลมุ่ เยาวชนทงั้ ภายนอกยา่ นนางเลงิ้ และกลมุ่ เยาวชนภายในยา่ นนางเลงิ้ ไดเ้ ขา้ ถงึ แหลง่ ขอ้ มลู ทผี่ า่ นประสบการณแ์ ละการปฏบิ ตั ใิ นระดบั ชวี ติ ประจำ� วนั ของผคู้ นกลมุ่ ตา่ ง ๆ แทนทจี่ ะเปน็ เพยี งการสบื คน้ ผา่ นสอื่ ทป่ี รากฏในอนิ เทอรเ์ นต็ A5_�����������.indd 77 3/23/2563 BE 4:35 PM

78 เทา่ ทนั สอื่ : สร้างเมอื งด้วยมอื ของทกุ คน MIDL for Inclusive Cities หรอื ทน่ี ำ� เสนอโดยหนว่ ยงานทอ่ งเทย่ี วเทา่ นน้ั กระบวนการเขา้ ถงึ ขอ้ มลู ขา่ วสาร ช่วยขยายการรับรู้และความเข้าใจจากมุมมองของผู้คนที่ใช้ชีวิตอยู่ในพื้นที่ ทำ� ใหเ้ กดิ “พน้ื ทก่ี ารเรยี นร”ู้ ทมี่ กี ารปะทะแลกเปลยี่ นและสรา้ งสรรคร์ ะหวา่ ง สายตาของคนในและสายตาของคนนอกย่าน อันน�ำมาซึ่งการสื่อสารกับ สาธารณะในรปู แบบต่าง ๆ “อาหารทอ่ี ยใู่ นยา่ นนางเลงิ้ ไมไ่ ดม้ เี ฉพาะทป่ี กั หมดุ อยใู่ นการทอ่ งเทยี่ ว แหง่ ประเทศไทยเทา่ นนั้ ผเู้ ขา้ รว่ มโครงการไดม้ าสำ� รวจอาหารกบั ความเปน็ ยา่ น อาหารแตล่ ะอยา่ งมคี วามเชอื่ มโยงกบั ความเปน็ ชาตพิ นั ธ์ุ เชน่ ขนมจนี ไหหลำ� ขนมเบอ้ื งญวน ขนมหวั ผักกาด รากฐานวฒั นธรรมของกลุ่มคนหลากหลาย ยงั หลงเหลอื ใหเ้ หน็ รอ่ งรอยผา่ นอาหาร ขนมไทยบางชนดิ ทม่ี ตี ำ� รบั มาจากในวงั นกั ศึกษาจากมหาวทิ ยาลัยธรรมศาสตร์ ศกึ ษาละครชาตรขี องยา่ นนางเลงิ้ มีเยาวชนที่สนใจส�ำรวจสถาปัตยกรรมของย่านนางเล้ิง นักข่าวสนใจท�ำ เส้นทางของกลุ่มชาตพิ ันธ์ุเพ่ือส�ำรวจการอยูร่ ว่ มกนั ของกลุ่มคนตา่ ง ๆ ใน พื้นทเี่ พ่อื ใหเ้ ห็นความเปน็ พหวุ ฒั นธรรม การสำ� รวจแงม่ มุ ต่าง ๆ นำ� มาสู่ การสร้างความเข้าใจต่อ “ความเป็นย่านนางเลิ้ง” ซ่ึงนับรวมคนทุกคน” ผูร้ ิเริม่ โครงการขยายความ โครงการ Urban Jam นางเลงิ้ ยงั ไดเ้ ชญิ ชวนผเู้ ขา้ รว่ มทส่ี นใจการถา่ ยภาพ เพ่อื จัดท�ำกิจกรรมทเ่ี รยี กว่า human mapping เป็นการบันทึกภาพของผคู้ น ทุกกลุ่ม ด้วยมุมมองที่ว่าคนทุกคนมีคุณค่าและสร้างความหมายให้กับ ความเปน็ นางเลง้ิ อกี ทงั้ เปน็ การบอกเลา่ ประวัตศิ าสตร์ปัจจบุ ันและอนาคต ผ่านสายตาของคนนางเลิ้งให้ครอบคลุมมิติท่ีหลากหลาย นอกจากน้ียังมี ผเู้ ขา้ รว่ มทมี่ คี วามใกลช้ ดิ กบั คลองและตลาดนำ้� ไดใ้ หค้ วามสนใจ ตลาดนางเลง้ิ ซึ่งมีฐานะเป็นตลาดบกแห่งแรกของไทยเพื่อดูความเชื่อมโยงกับตลาดน้�ำ รวมทง้ั ผเู้ ขา้ รว่ มทจ่ี ดั รายการผา่ นชอ่ งทาง podcast สนใจการเลา่ เรอ่ื งนางเลง้ิ ผ่านแพล็ตฟอรม์ การส่ือสารใหม่ ๆ ด้วย A5_�����������.indd 78 3/23/2563 BE 4:35 PM

เท่าทนั ส่อื : สร้างเมืองดว้ ยมอื ของทุกคน MIDL for Inclusive Cities 79 อินทริ า วิทยสมบรู ณ์ ผู้รเิ รม่ิ กิจกรรม Urban Jam นางเลง้ิ ทีม่ าภาพ : สสย. “กิจกรรม Jam นางเลิ้ง ต้องการสนับสนุนให้ชาวบา้ นในพืน้ ทไี่ ดเ้ ลา่ เร่อื งจากแง่มุมของพวกเขาเอง ซ่งึ เปน็ การคนื ประวัติศาสตร์ให้พวกเขาเปน็ เจา้ ของความรู้ ดงั น้นั แตล่ ะเส้นทาง (trail) จึงเป็นการเปิดใหท้ ุกคนมีพ้ืนที่ ในการพดู เลา่ เรอ่ื งของตวั เอง บทบาทของผจู้ ดั กจิ กรรมทำ� หนา้ ทใี่ นการออกแบบ โดยมีเดก็ และเยาวชนในชมุ ชน ซง่ึ เปน็ เยาวชนกลุ่มกลองยาววัดโสมเปน็ ผ้พู า ลงชมุ ชน กระบวนการน้ีเป็นการพัฒนาเดก็ และเยาวชนในพื้นท่ี พร้อมกบั การสรา้ งพน้ื ทีเ่ รียนร้เู พอ่ื เปน็ เครือ่ งมอื ของการเช่อื มความเปน็ ย่านนางเลิ้ง จากการพูดคุยกับผู้คนในชุมชนต่าง ๆ พวกเขาได้สะท้อนให้เห็น หมดุ หมายตา่ ง ๆ ในยา่ นนางเลง้ิ ทไ่ี มเ่ คยถกู กลา่ วถงึ ในมติ ขิ องการทอ่ งเทยี่ ว ทผ่ี า่ นมา เราสนบั สนุนให้หมุดตา่ ง ๆ มี storytelling โดยผา่ นการเดนิ เมอื ง ในระหวา่ งทกี่ ลมุ่ เดก็ และเยาวชนในพนื้ ทล่ี งสำ� รวจเสน้ ทาง ไดช้ ว่ ยกนั ปกั หมดุ ต่าง ๆ บนเสน้ ทางภายในย่าน ตรงน้ีบทบาทของทมี Urban Jam คอื จะไป ช่วยท�ำกราฟิกลายเสน้ ของเสน้ ทางน้ีท�ำให้เห็นภาพรวม” อนิ ทริ าขยายความ เก่ียวกับบทบาทในการท�ำงานท่ีมีหลากหลายฝ่ายเข้าร่วม ตั้งแต่ตัวแทน กลุ่มต่าง ๆ ในชุมชน เยาวชนในย่าน กลุ่มเยาวชน และกลุ่มวิชาชีพด้าน การสื่อสารท่ีมีความสนใจความเปล่ียนแปลงในย่านเมืองเก่า ตลอดจน นกั วชิ าการดา้ นโบราณคดี สถาปตั ยกรรม ทศ่ี ึกษาพื้นท่ีย่านนางเลงิ้ A5_�����������.indd 79 3/23/2563 BE 4:35 PM

80 เทา่ ทันสอื่ : สร้างเมืองดว้ ยมือของทกุ คน MIDL for Inclusive Cities ดงั ท่ไี ดเ้ กริ่นมาแล้วว่า อินทริ าเคยมปี ระสบการณ์และบทเรียนจาก การเคล่ือนไหวในย่านเมืองเก่าอย่างชุมชนป้อมมหากาฬและพ้ืนที่บางล�ำพู เธอเล่าว่า “เดิมเราเคยคดิ ในสเกลใหญว่ า่ อยากเปลย่ี นนางเลงิ้ ในอีกมมุ หนง่ึ แตเ่ รากพ็ บวา่ นน่ั เปน็ สายตาของคนนอกทม่ี องยา่ นนางเลงิ้ แตส่ ำ� หรบั มมุ มอง ของผูค้ นในยา่ น พวกเขาอยากเปลย่ี นบางอยา่ งท่เี ล็ก ๆ เช่น ขอให้มรี ถเมล์ ผา่ นหน้าตลาดนางเลงิ้ เพ่ือให้คนนอกเขา้ ถงึ ไดส้ ะดวกขึ้น ซ่งึ เวลานี้มีเพียง รถส่วนตวั และแทก็ ซเ่ี ท่าน้ัน แกนน�ำชมุ ชนอยากให้มีกลมุ่ เยาวชนมาทำ� งาน พนื้ ทเี่ พอื่ ใหเ้ กดิ ความเชอื่ มโยงของยา่ น ซง่ึ พวกเขาวเิ คราะหว์ า่ ความเปน็ ยา่ น คือความเป็นชุมชนทีม่ รี ากประวตั ศิ าสตรด์ ้วยกนั น้ัน พบว่า เวลานี้มนั หายไป เราจึงคิดว่างานของ Urban Jam ท�ำหน้าท่ีช่วยเปิดแพล็ตฟอร์มด้วย การเช่ือมร้อยผู้คน เชิญผู้คนมาพบกันมาออกแบบบางอย่างด้วยกัน และ ท�ำให้คนภายนอกกับคนในชุมชน ซึ่งเปรียบเหมือนตาในกับตานอกได้มา เจอกนั และสรา้ งบางอยา่ งรว่ มกนั ” หนงึ่ ในกจิ กรรมบางอยา่ งรว่ มกนั ทอ่ี นิ ทริ ากลา่ วไว้ ไดแ้ ก่ การรว่ มกบั Saturday School ซง่ึ เปน็ องคก์ รภาคประชาสงั คมทท่ี ำ� งานเสรมิ สรา้ งศกั ยภาพ เยาวชน และเปน็ หน่ึงในกจิ กรรมท่ีได้รบั การสนับสนนุ ภายใต้ โครงการ MIDL for Inclusive Cities โดยกลมุ่ เยาวชนของ Saturday School รว่ มทำ� ความรจู้ กั ย่านนางเลิ้งตามเส้นทางที่ผู้เข้าร่วมกิจกรรมของ Jam นางเล้ิงได้ร่วมกัน ออกแบบใหม่ ประเด็นในการออกแบบมาจากความสนใจของผู้เข้าร่วมที่ สะท้อนเร่ืองราวผ่านมุมมองของผคู้ นในชุมชน ซง่ึ แน่นอนวา่ เสน้ ทางตา่ ง ๆ ยอ่ มแตกตา่ งจากเสน้ ทางการเดนิ ในมติ กิ ารทอ่ งเทย่ี วทถ่ี กู ออกแบบโดยคนนอก เป็นศนู ย์กลาง พื้นทีก่ ารเรยี นรู้ไดแ้ บง่ ออกเปน็ สเี่ สน้ ทาง44 ได้แก่ เส้นทางชุมชนชาติพันธุ์จากวัดญวนถึงวัดแค เป็นการเล่าถึง ประวตั ศิ าสตร์วิถีชีวติ ของผูค้ น ผา่ นศาลเจ้า ตำ� นาน เรอื่ งเล่าชมุ ชนแออัด 44 ดเู พ่ิมเติมไดท้ ี่ https://prachatai.com/journal/2019/11/85112 A5_�����������.indd 80 3/23/2563 BE 4:35 PM

เท่าทนั สอ่ื : สรา้ งเมอื งดว้ ยมือของทกุ คน MIDL for Inclusive Cities 81 ออกแบบเส้นทางพืน้ ที่การเรยี นรู้เรอื่ งเล่าว่าดว้ ยชาติพนั ธแุ์ ละยา่ นการคา้ นอกเขตพระนคร ที่มาภาพ : Urban Jam และสาธติ การทำ� บวั ลอยญวน รอ่ งรอยทส่ี ามารถยอ้ นไปถงึ กลมุ่ คนชาวเวยี ดนาม ทีเ่ คยอาศยั ในพ้ืนที่ เสน้ ทางการค้า นางเล้ิงไม่เคยหลบั เมื่อตลาดน้�ำข้ึนบก เป็นการเลา่ ถึงความรุ่งเรืองของตลาดและวิถีชีวิตของคนจีนซึ่งเชื่อมโยงกับคลองผดุง กรงุ เกษม การชวนสำ� รวจชมุ ชนศุภมิตร 1 และ 2 ซึง่ ในอดีตเคยเป็นโรงฝ่นิ โรงแรม ตรอกโคมเขียว ศาลาเฉลิมธานี เรยี นร้วู ัฒนธรรมอาหาร เชน่ ขนม หัวผักกาดและขนมเทียน ปิดท้ายที่วัดแคนางเลิ้ง สถานท่ีบรรจุอัฐิของ มิตร ชัยบัญชา ดาราช่อื ดังของไทย ซ่ึงเขาใชช้ ีวิตในยา่ นนีช้ ว่ งวาระสดุ ท้าย เส้นทางศิลปะ ศิลปนิ ยา่ นนางเล้งิ ในอดีตมชี ่ือเสยี งในฐานะย่าน แห่งความรืน่ รมย์ เปน็ ที่ชมุ นุมของผ้คู นแวดวงบันเทงิ และศิลปนิ หลากแขนง มาเชา่ บ้านอาศยั อยู่ในชุมชนศลิ ปะของยา่ น ท�ำให้เหน็ ความเชอ่ื มโยงระหว่าง วัง วัด บ้าน และศิลปะ ผู้เข้าร่วมกิจกรรมได้มีโอกาสเรียนรู้เร่ืองดนตรี เครอ่ื งแตง่ กายเตน้ รำ� และละครชาตรี รวมทง้ั ไดท้ ดลองเลน่ ละครชาตรี นงุ่ โจงกระเบน ตลอดจนตั้งวงข้นึ ท่าร่ายรำ� A5_�����������.indd 81 3/23/2563 BE 4:35 PM

82 เท่าทนั สื่อ : สรา้ งเมอื งด้วยมอื ของทุกคน MIDL for Inclusive Cities ออกแบบเสน้ ทางพนื้ ทก่ี ารเรยี นรเู้ รอ่ื งชมุ ชนศลิ ปะของยา่ นนางเลงิ้ และการกอ่ รา่ งสรา้ งเมอื งเกา่ ทีม่ าภาพ : Urban Jam เส้นทางวงั วัดบา้ นก่อรา่ งสร้างเมืองเกา่ เส้นทางนผ้ี ้เู ขา้ รว่ มลัดเลาะ คลองผดุงกรุงเกษมเขา้ วดั โสมนัส ชมอุโบสถแก้ว เจดยี ใ์ หญ่ เจดยี ม์ อญ สนามมวยราชดำ� เนนิ เย่ยี มชมบา้ นของขนุ นางในอดีต และรว่ มกิจกรรม การตีกลองยาวกบั เยาวชนในชุมชน ภายหลงั การจดั กจิ กรรมเพอ่ื เปดิ พนื้ ทเี่ รยี นรู้ เยาวชนแตล่ ะกลมุ่ ไดร้ บั การสนับสนุนให้ผลิตส่ือในรูปแบบและมุมมองท่ีพวกเขาเห็นความส�ำคัญ และต้องการน�ำมาสอ่ื สารกบั ภายนอก ซ่งึ สอดคลอ้ งกับความต้องการของ ผนู้ ำ� ชมุ ชนนางเล้งิ สุวัน แววพลอยงาม ทีเ่ สนอว่า ชุมชนพยายามปรบั ตวั โดยใช้ประเด็นเรื่องการท่องเท่ียวมาเป็นเครื่องมือที่ใช้ในการแก้ปัญหาและ ขบั เคลื่อนชมุ ชน ขณะเดยี วกันก็พยายามเข้าไปมสี ว่ นรว่ มในการออกแบบ ชมุ ชนรว่ มกบั หนว่ ยงานทเ่ี กย่ี วขอ้ ง โดยเฉพาะในอนาคตทจ่ี ะไดร้ บั ผลกระทบจาก โครงการรถไฟฟา้ สายสสี ม้ แตค่ ำ� ตอบทไี่ ดร้ บั ยงั คงเตม็ ไปดว้ ยความคลมุ เครอื และความเงียบงนั 45 45 https://prachatai.com/journal/2019/11/85016 A5_�����������.indd 82 3/23/2563 BE 4:35 PM

เทา่ ทันสือ่ : สรา้ งเมืองด้วยมอื ของทกุ คน MIDL for Inclusive Cities 83 เยาวชนลงพนื้ ท่เี พ่อื เกบ็ ขอ้ มูลในการจดั ท�ำแผนท่ีชุมชน ที่มาภาพ : Urban Jam ส�ำหรับพื้นท่ี online ได้ถูกน�ำมาใช้ในกิจกรรมของ Urban Jam นับตั้งแต่ชว่ งเริ่มตน้ ในการรเิ รม่ิ โครงการด้วยการเปดิ เพจชื่อ Urban Jam และใชพ้ น้ื ทบ่ี นเพจเฟซบกุ๊ สำ� หรบั ประชาสมั พนั ธเ์ ชญิ ชวนเยาวชน คนรนุ่ ใหม่ จำ� นวน 15 คน “...มารว่ มแบ่งปันไอเดีย แบ่งปันทกั ษะ มมุ มองความคดิ เหน็ ทำ� งานรว่ มกบั ชมุ ชนและภาคเี ครอื ขา่ ยเพอื่ เปน็ สว่ นหนงึ่ ของการรว่ มสรา้ งและ เปิดพ้ืนทีเ่ รยี นรนู้ างเล้ิง ...ใครมีของ อยากปลอ่ ยของ ใครมีไอเดยี อยากทำ� ใครอยากเป็นสว่ นหนง่ึ ของการพัฒนายา่ นนี้อย่างมีส่วนรว่ ม ...” คนรุน่ ใหม่ กลมุ่ เลก็ ๆ นไี้ ดร้ ว่ มลงพน้ื ทเ่ี ดนิ เมอื ง เกบ็ ขอ้ มลู และทำ� เสน้ ทาง เกบ็ ภาพถา่ ย ตา่ ง ๆ นอกจากนี้ มกี ารเช่อื มประสานกบั องค์กร Saturday School ซึ่งกลุม่ เป้าหมายมีท้งั เยาวชนและนักส่ือสาร youtuber, blogger มาร่วมเดนิ เมือง บนพน้ื ที่การเรียนรสู้ สี่ าย สง่ ผลให้เกิดการสือ่ สารเกี่ยวกบั ความเปน็ ย่านใน รูปแบบใหม่ ๆ ตามมา เชน่ การผลติ คลปิ วิดีโอความยาว 7 นาทเี ศษ46 โดย นำ� เสนอมมุ มองทงั้ ของศลิ ปนิ ละครชาตรใี นชมุ ชนและคนรนุ่ ใหมท่ ไี่ ดล้ งสำ� รวจ เสน้ ทางการเรยี นรู้ ทำ� ใหพ้ วกเขาเรยี นรวู้ า่ ละครชาตรเี ปน็ หนงึ่ ในจติ วญิ ญาณ ของความเป็นนางเล้ิง และเกิดคำ� ถามตามมาว่า ...ท�ำไมเราถึงจะยงั ปลอ่ ย ให้ละครชาตรีหายไป ? ภายหลังจากที่พวกเขาได้น�ำเสนอความเป็นมา 46 https://youtu.be/B8myDxG8cQo A5_�����������.indd 83 3/23/2563 BE 4:35 PM

84 เท่าทันสอ่ื : สร้างเมืองด้วยมือของทกุ คน MIDL for Inclusive Cities ของการตงั้ ละครชาตรคี ณะดาหวนั ซง่ึ ถอื เปน็ ประวตั ศิ าสตรท์ มี่ ชี วี ติ ของชมุ ชน ยา่ นนางเล้งิ มายาวนาน และพบเจอคำ� บอกเลา่ ความรสู้ ึกของศิลปนิ หญงิ อาวุโสกญั ญา ทิพโยสถ วยั 73 ปีที่ทำ� ให้เยาวชนบางคนถึงกบั สะทา้ นใจว่า ...หรือละครชาตรีจะตายไปพร้อมกบั แมค่ ร.ู .. สำ� หรบั เยาวชนคนรุน่ ใหม่ การหันมาสนใจละครชาตรีทด่ี ำ� รงอยู่ใน ย่านเมอื งเกา่ มาชา้ นาน ในฐานะที่เปน็ ศลิ ปะการละครแขนงหน่งึ ท่พี วกเขา เคยอา่ นเจอผา่ นตาในต�ำราเรยี น อาจดูเป็นสงิ่ ห่างไกลจากความทันสมยั ใน ยุคบริโภคนิยมท่ีวัฒนธรรมเคป๊อบตกค้างอยู่ในความทรงจ�ำเสียมากกว่า ทว่าการได้มาเรียนรู้เร่ืองราวความเป็นมาของผู้คนในย่านเมืองเก่าที่เคย เป็น “ชานพระนคร” อยา่ งชมุ ชนย่านนางเลงิ้ ได้ท�ำใหเ้ ยาวชนจำ� นวนหน่ึง ปรับเปล่ียนทัศนะและมุมมอง อีกท้ังรู้สึกร่วมถึงความเป็นเจ้าของศิลปะ ละครชาตรีท่ีดำ� รงอยใู่ นชมุ ชน กระท่ังสือ่ สารแงม่ มุ ในรูปของการผลิตคลิป วดิ โี อท่ชี อื่ ว่า “ละครชาตรีทีไ่ มม่ ีใครชายตา” เพ่ือเผยแพร่ต่อสาธารณะ ล้อมวงคยุ เรือ่ งละครชาตรี ณ บา้ นศลิ ปนิ หญิงอาวโุ สกญั ญา ทิพโยสถ ทมี่ าภาพ : Urban Jam Urban Jam นางเลงิ้ ใชร้ ะยะเวลาราวหกเดอื น ดำ� เนนิ การผา่ นกจิ กรรม ที่เชื่อมประสานกลุ่มคนในพื้นที่ย่านนางเล้ิงด้วยการจัดพูดคุยในชุมชนหรือ ทีเ่ รยี กว่า community dialogue หลายครั้ง มีการจดั กิจกรรมการเดินเมอื ง บนเสน้ ทางตา่ ง ๆ มที งั้ คนทอ่ี ยอู่ าศยั ในชมุ ชนและคนนอกชมุ ชน ซงึ่ ประกอบ ดว้ ยผคู้ นในวชิ าชพี แขนงตา่ ง ๆ ทสี่ นใจตดิ ตามศกึ ษามติ ขิ องความเปน็ เมอื งเกา่ A5_�����������.indd 84 3/23/2563 BE 4:35 PM

เทา่ ทันสื่อ : สรา้ งเมอื งด้วยมือของทกุ คน MIDL for Inclusive Cities 85 ทา่ มกลางการพฒั นา การจดั กจิ กรรมแลกเปลยี่ นหลายรปู แบบชว่ ยปรบั ความรู้ ความเขา้ ใจและนำ� ไปสกู่ ารมองเมอื งดว้ ยสายตาใหม่ ดว้ ยภมู หิ ลงั ทแี่ ตกตา่ งกนั ของผู้คนที่เข้าร่วมกิจกรรม จึงเป็นกระบวนการท่ีเปิดให้ได้ใช้ความรู้ ความสามารถมาสนับสนุนและผลักดันความคิดในการพัฒนาเมืองที่เป็น การหนุนเสรมิ และขยายมมุ มองได้อยา่ งนา่ สนใจ ภายใตบ้ รบิ ทการเปลยี่ นแปลงของการพฒั นาเมอื ง ไดเ้ กดิ ผลกระทบ ในรปู แบบทหี่ ลากหลาย สโลแกนท่อี งคก์ รทัง้ ในและระหวา่ งประเทศนิยม กลา่ วถึงวา่ “การพัฒนาทไี่ มท่ ้งิ ใครไว้ขา้ งหลัง” จะเป็นจริงในทางปฏบิ ัติได้ อยา่ งไร ท่ามกลางพลวัตของเมืองทเ่ี กดิ ขึน้ ตลอดเวลา พลเมืองในเมอื งน้ัน จะสามารถมบี ทบาทกำ� หนดชะตากรรมของตนเองและชะตากรรมของเมือง ไดอ้ ยา่ งไรบา้ ง กรณขี องชมุ ชนยา่ นนางเลงิ้ นบั เปน็ กรณตี วั อยา่ งหนง่ึ ทส่ี ะทอ้ น ใหเ้ หน็ ถงึ ความพยายามใช้ทักษะเท่าทนั สอื่ ขอ้ มูลขา่ วสาร และดิจทิ ลั เพ่ือ ผลกั ดนั ใหเ้ ยาวชนและคนรนุ่ ใหมเ่ กดิ การตงั้ คำ� ถามถงึ ความเปลยี่ นแปลงวา่ การพฒั นาเมืองเปน็ ไปเพือ่ ใคร?คุณคา่ และอัตลักษณ์ของพ้นื ทแี่ ละผคู้ นใน ชมุ ชนเปน็ อยา่ งไร ? นโยบายการพฒั นาของรฐั มรี ปู แบบอยา่ งไร ? สมาชกิ ใน ชมุ ชนมีโอกาสเขา้ ถงึ ขอ้ มูลขา่ วสารเหล่านั้นมากนอ้ ยเพยี งใด ? ความใฝ่ฝัน เกย่ี วกบั ชมุ ชนและเมอื งทพ่ี วกเขาอาศยั อยมู่ หี นา้ ตาอยา่ งไร ? ฯลฯ ความรว่ มมอื ระหว่างเยาวชนและผู้คนหลากหลายกลมุ่ ท้ังในและนอกพื้นท่ตี า่ งมีบทบาท ในการตั้งค�ำถามและแสวงหาความรู้ ความเขา้ ใจและมุมมองต่าง ๆ ผ่าน เครื่องมือหลากชนิด ไม่ว่าจะเป็นการเดินเมือง การเล่าเรื่อง การจัดเวที แลกเปลี่ยนความคิดเห็น การจัดเทศกาลต่าง ๆ ซ่ึงนับเป็นการเปิดพื้นที่ ส่ือสารเพื่อให้ข้อมูล ความรู้ และความเข้าใจของคนต่างกลุ่มมีสิทธิ์มีเสียง ในการแสดงออกผ่านรูปแบบที่ตนเองถนัดและมีความสนใจตลอดจน ผลักดันให้เกดิ การร่วมคิด รว่ มก�ำหนด และร่วมเสนอทิศทางความเป็นไป ของชุมชนเมอื งนัน้ A5_�����������.indd 85 3/23/2563 BE 4:35 PM

86 เทา่ ทันสอื่ : สรา้ งเมอื งดว้ ยมือของทกุ คน MIDL for Inclusive Cities A5_�����������.indd 86 3/23/2563 BE 4:35 PM

เท่าทนั สื่อ : สร้างเมืองดว้ ยมอื ของทุกคน MIDL for Inclusive Cities 87 บทที่ 5 Design Thinking เพ่ือห้องเรยี น โรงเรียนและชมุ ชนทีน่ บั รวมทกุ คน หวั ใจของ Design Thinking คือ การแกป้ ญั หา บนความเข้าใจผู้คน เปิดโอกาส สรา้ งทางเลือก โดยไมด่ ่วนสรุป เรียนร้ปู รบั ปรงุ วิธีการ โดยการลงมือและรับ feedback คุณครูจะทำ� หนา้ ท่ี เปน็ ผดู้ ำ� เนินรายการเพอ่ื ใหว้ งสนทนาเปน็ พนื้ ท่ีเปดิ ทุกคนท่ีเขา้ รว่ มร้สู ึกปลอดภัยในการแสดง ความคดิ เห็นไดโ้ ดยไมถ่ ูกตดั สินซึง่ คณุ ครสู ามารถ วางข้อตกลงด้วยการแยกชว่ งเวลาเปน็ สองช่วง คือ ชว่ งทเ่ี ราจะรับฟังกนั อย่างไม่ตัดสิน และ ชว่ งเวลาที่เราโต้แย้งกันด้วยเหตุผล เพื่อให้ ความแตกตา่ งหลากหลายได้ถูกแผอ่ อกมาวาง อยู่ตรงกลาง ทกุ คนรบั ฟังมมุ มองของกนั และกัน กอ่ นจะเรม่ิ ตัดสนิ ใจไปพรอ้ มกนั A5_�����������.indd 87 3/23/2563 BE 4:35 PM

88 เท่าทนั ส่ือ : สรา้ งเมอื งด้วยมอื ของทุกคน MIDL for Inclusive Cities เมอื่ เอย่ ถงึ Design Thinking หรือ DT หรอื ในภาษาไทยใช้คำ� ว่า การคดิ เชิงออกแบบ หลายคนคงได้ร้จู กั มักคุ้นกนั มาแล้ว เวลานใี้ นแทบ ทุกวงการตัง้ แต่ธุรกิจ ไปจนถงึ กจิ กรรมท่ีมงุ่ สร้างความเปลย่ี นแปลงและ ความเป็นธรรมในสังคมไดม้ ีการน�ำวธิ กี ารนมี้ าประยุกตใ์ ช้ในงาน เชน่ โลก ของธรุ กิจในศตวรรษที่ 21 ผบู้ รหิ ารองคก์ รมองวา่ การคดิ เชงิ ออกแบบคอื ส่วนส�ำคัญในความส�ำเร็จ ซ่ึงหัวใจของของการคิดเชิงออกแบบท่ีมุ่งเน้น การท�ำความเข้าใจมนุษย์อย่างลึกซึ้งในฐานะผู้บริโภค ท�ำให้ข้อมูลและ พฤตกิ รรมเชงิ ลกึ ของลกู คา้ นำ� มาซง่ึ โอกาสในการสรา้ งนวตั กรรมใหม่ ๆ ทตี่ รง กับความต้องการ ขณะท่ีกิจกรรมของภาคธุรกิจมองมนุษย์ในฐานะเป็น ผบู้ รโิ ภค กจิ กรรมทางสังคมไดม้ องมนษุ ยใ์ นฐานะท่ีเปน็ พลเมอื ง มีตวั อย่าง ของการจดั กจิ กรรมทีน่ ่าสนใจซ่งึ ใชก้ ระบวนการคดิ เชิงออกแบบ เชน่ งาน ของแอมเนสต้ี อนิ เตอร์เนชัน่ แนล ประเทศไทย จดั งาน เขียน อา่ น โลก เมื่อปลายปี พ.ศ. 2561 หรอื งานสัมมนาเพื่อส่งเสรมิ ให้เยาวชนจากหลาย ประเทศเข้ามามีส่วนร่วมในกระบวนการยุติธรรมซ่ึงอาจดูเหมือนเป็นเรื่อง ที่ห่างไกลในชีวิตประจ�ำวนั ของพวกเขา47 ในบทนี้ เราจะมาดปู ระสบการณ์ การน�ำแนวคิดและวิธีการของการคิดเชิงออกแบบมาประยุกต์เข้ากับบริบท 47 https://www.the101.world/kanrawee-kittayarak-interview/ A5_�����������.indd 88 3/23/2563 BE 4:35 PM

เทา่ ทันสื่อ : สรา้ งเมืองดว้ ยมือของทกุ คน MIDL for Inclusive Cities 89 ของการศึกษาระดับโรงเรียนและบริบทของชุมชน โดยเร่ิมต้นท่ีกิจกรรม “รเู้ รอื่ งเมอื งเกา่ ” ทปี่ ตั ตานี ซงึ่ เปน็ กจิ กรรมอบรมครแู ละเรยี นรตู้ วั อยา่ งการนำ� DT เพอื่ น�ำไปใช้ในชุมชนและโรงเรยี นท่ีคำ� นงึ ถงึ ทุกคน ซมั ซู สาอุ นกั วชิ าการดา้ นบรหิ ารการศกึ ษาแหง่ วทิ ยาลยั อสิ ลามศกึ ษา มหาวทิ ยาลัยสงขลานครนิ ทร์ วิทยาเขตปัตตานี เปน็ ผู้รเิ ริม่ กจิ กรรมนร้ี ่วมกบั เครือขา่ ยนักวชิ าการหลากหลายสาขาในสถาบนั การศกึ ษาเดียวกนั รวมทั้ง เครอื ข่ายครใู นสามจังหวัดภาคใตข้ องไทย โครงการนต้ี งั้ ชือ่ เปน็ ภาษายาวี วา่ Kota Kita หรอื “เมอื งของเรา ผคู้ นทหี่ ลากหลาย” ทา่ มกลางสถานการณ์ พิเศษในพ้ืนท่ีสามจังหวัดชายแดนภาคใต้ที่ถูกน�ำเสนอในสื่อล้วนเป็นเร่ือง ท่สี ะทอ้ นความไมส่ งบและความรนุ แรงอยา่ งตอ่ เน่ืองมากวา่ ทศวรรษ กลมุ่ เปา้ หมายในกจิ กรรมครงั้ น้ี ไดแ้ ก่ เครอื ขา่ ยครแู ละผบู้ รหิ ารโรงเรยี น เขามอง เป้าหมายระยะยาวถึงการร่วมกันสร้างหลักสูตรท้องถิ่นศึกษาท้ังในระดับ ประถม มัธยม และอดุ มศึกษาระหวา่ งครู ผูบ้ ริหารโรงเรยี น และชุมชน เพอื่ ใหเ้ ยาวชนมที กั ษะของความเปน็ พลเมอื งในสังคมพหุวฒั นธรรม ทัง้ นี้ โดยมี หัวใจส�ำคัญของหลักสตู รคอื การจัดการแหลง่ เรยี นรู้ในชุมชน ซัมซู สาอุ หนึ่งในผ้รู เิ ริม่ กิจกรรม Kota Kita เมอื งของเรา ผู้คนทหี่ ลากหลาย ท่ีมาภาพ : สสย. ซมั ซูและคณะผจู้ ัดงานเลอื กใช้ Design Thinking เป็นเทคนิคหลัก ในการอบรม ผเู้ ขา้ รว่ มราว 50 คนเปน็ ผบู้ รหิ ารและครจู ากโรงเรยี นใน 7 จงั หวดั A5_�����������.indd 89 3/23/2563 BE 4:35 PM

90 เทา่ ทันสื่อ : สรา้ งเมืองดว้ ยมือของทกุ คน MIDL for Inclusive Cities ภาคใต้ ไดแ้ ก่ ปตั ตานี ยะลา นราธวิ าส สตลู สงขลา พทั ลงุ และภเู กต็ วทิ ยากร ทรี่ บั หนา้ ทใี่ นการถา่ ยทอดกระบวนการ DT มาจากกลมุ่ ยงั ธน ซง่ึ เปน็ เครอื ขา่ ย ภายใตโ้ ครงการ MIDL for Inclusive Cities ทไ่ี ดใ้ ชเ้ ทคนคิ ดงั กลา่ วในการสรา้ ง แพลตฟอรม์ ของพลเมอื งแขง็ ขนั ในยา่ นฝ่ังธนมาแลว้ ตั้งแต่ปี พ.ศ. 2561 ดว้ ยเหตทุ เ่ี ลอื กเทคนคิ การเรยี นรแู้ บบ DT ทำ� ใหก้ ารจดั ทน่ี ง่ั เรยี งแถว หนา้ กระดานในหอ้ งประชมุ ของโรงแรมแห่งหนึ่งในจังหวดั ปัตตานี ได้รับ การจดั แบบฟรสี ไตลต์ ามความพงึ ใจของกลมุ่ มบี อรด์ และกระดาษ ตลอดจน โพสอทิ สารพดั สสี ำ� หรบั เขยี นขอ้ ความและวาดลวดลาย สมาชกิ ในกลมุ่ สามารถ เลอื กอริ ยิ าบทตา่ ง ๆ ตามถนดั ซงึ่ อนั ทจ่ี รงิ การจดั วางพนื้ ทที่ ย่ี ดื หยนุ่ ไมแ่ ขง็ ทอ่ื ตายตวั นถี้ อื เป็นองคป์ ระกอบส�ำคัญส่วนหนึง่ ของกระบวนการ DT ทเ่ี หน็ วา่ พ้ืนที่ทางกายภาพสามารถสร้างความเปล่ียนแปลงพฤติกรรมของผู้คนได้ และมีส่วนในการสรา้ งแรงบนั ดาลใจต่อความคิดสร้างสรรค์ดว้ ย48 ศริ วิ รรณ จนั ทโชติ วทิ ยากรกระบวนการ จากกลมุ่ ยงั ธน พาผเู้ ขา้ รว่ ม ไปสำ� รวจแนวคดิ และวธิ กี ารเรอ่ื ง DT ทปี่ ระกอบดว้ ย 5 ขนั้ ตอนสำ� คญั ไดแ้ ก่ 1) Empathize การเขา้ ใจความรูส้ ึกของผอู้ ่นื 2) Define กระบวนการทำ� ให้ ประเดน็ ปัญหาทีก่ ว้างขวางมีความแคบลงและชัดเจนขึ้น 3) Ideate เป็น กระบวนการท่ีระดมความคิด ไอเดียต่าง ๆ จำ� นวนมาก จากนน้ั จงึ น�ำมาสู่ การจ�ำแนกแยกแยะ วิเคราะหผ์ ลกระทบและความเป็นไปได้ 4) Prototype การสรา้ งตน้ แบบ ในขนั้ ตอนนเี้ ราจะเลอื กไอเดยี ทผ่ี า่ นการวเิ คราะหก์ นั มาแลว้ เพ่ือน�ำมาสู่โมเดลทดลองน�ำเสนอในรูปแบบการส่ือสารที่มีหลากหลายวิธี 5) Test เม่อื มตี น้ แบบแลว้ นำ� ไปทดสอบกบั ผใู้ ชแ้ ละรับฟังขอ้ เสนอแนะ ซึ่ง เราตอ้ งการขอ้ เสนอแนะแบบไมจ่ ำ� กดั เพอื่ ชว่ ยเราในการพฒั นาโมเดลตอ่ ไป ในชว่ งเวลาน้ี วทิ ยากรเตรยี มแบบฝกึ หดั สำ� หรบั การเรยี นรดู้ ว้ ยการเปดิ ใหผ้ เู้ ขา้ รว่ มไดจ้ บั คแู่ ละใชก้ รอบความคดิ DT และขน้ั ตอนตา่ ง ๆ เพอ่ื ทดลอง ตอบโจทย์เลก็ ๆ ว่า “ถา้ จะสรา้ งความสุขให้เพื่อนในโอกาสพิเศษ ฉนั น่าจะ 48 https://dschool.stanford.edu/how-to-start-a-dschool#build-room-for-change A5_�����������.indd 90 3/23/2563 BE 4:35 PM

เท่าทันส่อื : สรา้ งเมอื งดว้ ยมือของทกุ คน MIDL for Inclusive Cities 91 ศิริวรรณ จันทโชติ วิทยากรกระบวนการ Design Thinking จากกลุ่มยงั ธน ท่ีมาภาพ : สสย. ตอ้ งเขา้ ใจอะไรบา้ ง” ในแบบฝกึ หดั น้ี เนน้ ไปทก่ี ารเรยี นรขู้ นั้ ตอนแรกเกย่ี วกบั การเข้าใจความรู้สึกของผอู้ ่ืน ใชว้ ธิ กี ารพูดคุย ตัง้ ค�ำถาม ชวนสนทนา เพอ่ื รวบรวมและวิเคราะห์ตลอดจนทดลองน�ำเสนอแผนท่ีจะปฏิบัติเพ่ือรับฟัง ความเห็น ขอ้ เสนอแนะของคู่สนทนาและน�ำมาปรบั ปรงุ การสร้างตน้ แบบ ในช่วงบ่ายเป็นช่วงที่ได้เรียนรู้โลกแห่งความจริงท่ีมีความซับซ้อน และท้าทายมากกว่าการทดลองท�ำผ่านแบบฝึกหัดในห้องเวิร์กชอปเท่าน้ัน ผูเ้ ข้ารว่ มจากหลากหลายจงั หวัดไดเ้ ขา้ ไปสัมผสั เรยี นรู้ พดู คุยกับผคู้ นใน พื้นทีจ่ ดุ ต่าง ๆ ของเขตเมอื งปตั ตานี จากนั้นจงึ กลับมาห้องเวริ ก์ ชอปและใช้ กรอบความคดิ DT เพอื่ แลกเปลย่ี นขอ้ มลู เสนอความคดิ เหน็ จำ� แนกแยกแยะ วเิ คราะหป์ ญั หาท่จี ำ� เป็นเรง่ ดว่ นและส�ำคัญที่สุดของสถานการณ์ทผ่ี ู้เขา้ ร่วม ไปพบในชวี ติ จรงิ การไดส้ มั ผสั และรบั ฟงั ผคู้ นในสถานการณจ์ รงิ ทำ� ใหร้ ะหวา่ ง การแลกเปลยี่ นในแตล่ ะขนั้ ตอนของกจิ กรรมเตม็ ไปดว้ ยชวี ติ ชวี าแมว้ า่ ผเู้ ขา้ รว่ ม เกอื บทง้ั หมดจะไมเ่ คยผา่ นประสบการณเ์ รยี นรเู้ กย่ี วกบั DT มากอ่ นเลยกต็ าม เวลาช่วงบ่าย ผู้เข้ารว่ มแบง่ กล่มุ ย่อยมีสมาชกิ กลุ่มละราว 7-8 คน มาจากตา่ งโรงเรียนและตา่ งจงั หวัด วทิ ยากรได้แจง้ พนื้ ท่ี 7 แห่ง ที่กลุม่ ยอ่ ย แต่ละกล่มุ จะเลือกไปลงชุมชนในเวลาราวช่ัวโมงเศษ โดยมีโจทยก์ วา้ ง ๆ ว่า A5_�����������.indd 91 3/23/2563 BE 4:35 PM

92 เทา่ ทันส่ือ : สร้างเมอื งดว้ ยมือของทกุ คน MIDL for Inclusive Cities ส่งิ ทเี่ ป็นปญั หา หรือ เป็นความปรารถนาของผคู้ นในพ้ืนทเี่ หล่านั้นคืออะไร แต่ละกลุ่มสามารถใช้วธิ กี ารสัมภาษณ์ พูดคยุ สงั เกต เพ่อื ให้เขา้ ใจสมาชกิ ในชุมชนน้นั ๆ ให้มากท่ีสดุ พ้นื ทท่ี ผ่ี ู้เข้ารว่ มไปเดนิ ไดแ้ ก่ บรเิ วณมัสยิด ตลาด ศาลเจ้า และวัด จะเหน็ ไดว้ า่ องคป์ ระกอบของแตล่ ะชมุ ชนนนั้ มคี วามหลากหลายของกลมุ่ คน และศาสนาซงึ่ เปน็ สถานการณป์ กตขิ องพน้ื ทใ่ี นเขตเมอื งปตั ตานี หลงั การลง เดินส�ำรวจชุมชนแต่ละกลุ่มได้กลับมาน�ำเสนอสถานการณ์ท่ีไปพบเจอใน ห้องเวริ ์กชอป ตัวแทนกล่มุ สะทอ้ นมมุ มองและความรู้สึกของผคู้ นในชมุ ชน ทพี่ วกเขาไปพูดคุยดว้ ยเพยี งชว่ งเวลาส้นั ๆ ได้อยา่ งน่าสนใจ เช่น ชุมชน ทอี่ าศยั อยู่ในละแวกศาลเจ้าแมล่ มิ้ กอเหนี่ยว ซ่ึงเปน็ สถานทีศ่ ักดิส์ ิทธข์ิ อง ชาวเมืองและมีการจดั เทศกาลเปน็ ประจำ� ทุกปี ผอู้ าศัยในยา่ นน้นั สะทอ้ น ปญั หาขยะทมี่ ลี น้ ในชว่ งเทศกาล ปญั หาความไมพ่ อใจของผคู้ า้ ขายในตลาด ท่ีหน่วยงานรัฐมีโครงการย้ายตลาดและจะส่งผลต่อการท�ำมาค้าขายที่เคยมี มายาวนาน การพฒั นาพน้ื ทห่ี ลงั มสั ยดิ เกา่ แกท่ จี่ ะทำ� ใหค้ า่ เชา่ บา้ นเพม่ิ สงู ขน้ึ และสรา้ งความรสู้ กึ ไมม่ น่ั คงใหก้ บั ชาวบา้ นยากจนทเ่ี ชา่ บา้ นบรเิ วณนนั้ การลงสำ� รวจชมุ ชนตา่ ง ๆ ถอื วา่ อยใู่ นขน้ั ตอนท่ี 1 ของการทำ� ความเขา้ ใจ หรอื empathize ซงึ่ สมาชกิ ได้เรียนรจู้ ากคนในชมุ ชน จากนนั้ จงึ กลับมายัง ห้องเวิร์กชอปและเข้าสู่ขั้นตอนการแลกเปล่ียนพูดคุยเพ่ือให้ประเด็นปัญหา ทไ่ี ปรบั รอู้ ยา่ งกระจดั กระจายมคี วามชดั เจนมากขน้ึ ในขน้ั ตอนที่ 2 แตล่ ะกลมุ่ จะวิเคราะห์แลกเปลี่ยนข้อมูลระหว่างกันจนน�ำมาสู่การเขียนออกมาเป็น ประโยคเพื่อให้มีความกระชับ ตรงไปตรงมาในสิ่งท่ีต้องการปรับปรุงหรือ ส่งเสริม เวลานี้คือช่วงท่ีเรียกว่า define ซ่ึงในขั้นตอนนี้มีเคร่ืองมือส�ำคัญ ได้แก่ การต้ังค�ำถามว่า “จะดกี วา่ ไหมถา้ ...” (how might we ?) เขา้ มาช่วย ในการทำ� ใหป้ ญั หาแคบและมีความชัดเจน หลังจากน้ันจะเข้าสูข่ ั้นตอนท่ี 3 คอื การระดมความคิด ideate จุดส�ำคัญในขั้นตอนน้ีคือ การเปิดให้สมาชิกทุกคนได้แสดงความคิดเห็น A5_�����������.indd 92 3/23/2563 BE 4:35 PM

เทา่ ทันส่อื : สรา้ งเมอื งดว้ ยมือของทกุ คน MIDL for Inclusive Cities 93 อย่างเต็มที่โดยไม่ต้องค�ำนึงถึงเร่ืองความเป็นไปได้ ขั้นตอนนี้เป็นการเปิด ให้แต่ละคนได้มีส่วนร่วมและใช้ศักยภาพในการแสดงความคิดสร้างสรรค์ ของตนไดอ้ ย่างเต็มท่ีอยา่ งไม่มีขีดจ�ำกดั โดยเขยี นไอเดียลงบนแผน่ โพสอิท และนำ� ไปตดิ ไวบ้ นกระดาน จากนน้ั จงึ จะเปน็ ชว่ งของการถกเถยี งแลกเปลยี่ น แต่ละความเห็นเพ่ือน�ำมาจัดกลุ่มและพิจารณาภายใต้กรอบความคิดว่า แต่ละไอเดียต้องใช้ความพยายามมากหรือน้อยเพียงใด และมีผลกระทบ มากน้อยแคไ่ หนในการท�ำตามไอเดียแต่ละอย่าง เมอ่ื ผา่ นการวเิ คราะหค์ วามเปน็ ไปไดใ้ นขนั้ ตอนทีส่ ามแลว้ จงึ มาสู่ ขน้ั ตอนที่ 4 ไดแ้ ก่ การเสนอแบบจำ� ลอง หรอื prototype ผนู้ ำ� เสนอแตล่ ะกลมุ่ ใช้วิธีการวาดภาพบนกระดาษปรู๊ฟเพื่อน�ำเสนอภาพจ�ำลองของการปฏิบัติ เพอื่ นำ� มาสู่การเปลีย่ นแปลง อย่างไรก็ตาม หากพิจารณาตามกระบวนการ DT เราจะพบวา่ ข้นั ตอนทส่ี �ำคัญคอื การนำ� ไปทดสอบ หรือ test โดยสิง่ ท่ี มคี วามหมายอยา่ งยงิ่ ในขนั้ ตอนนไี้ ดแ้ กก่ ารรบั ฟงั ขอ้ เสนอแนะจากผทู้ เี่ กย่ี วขอ้ ง ซ่ึงพลังของข้อเสนอแนะ (power of feedback) เปน็ หัวใจของการนำ� มา ปรับปรุงและน�ำไปทดสอบครั้งแล้วครั้งเล่าในการลงมือปฏิบัติต่อเร่ืองใด เรอ่ื งหนงึ่ การอบรมครแู ละผบู้ ริหารโรงเรียนในเร่ือง DT เป็นหนง่ึ ในกจิ กรรม ซ่งึ มีเป้าหมายระยะยาวของโครงการ Kota Kita ท่ีซัมซูและเครอื ข่ายเพื่อน นักวิชาการของเขามีแผนสร้างเครือข่ายครูและผู้บริหารโรงเรียนให้สามารถ รว่ มกบั ชมุ ชนในการสรา้ งหลกั สตู รทอ้ งถนิ่ ศกึ ษาแบบมสี ว่ นรว่ มสำ� หรบั นำ� ไปใช้ ในรายวชิ าทสี่ อนในระดับประถม มธั ยม และอุดมศกึ ษาท้งั ของภาครฐั และ เอกชน ท้ังนี้ เพ่ือให้เด็กและเยาวชนไดเ้ รียนรู้ สร้างความสัมพนั ธ์ที่ดรี ะหวา่ ง ชมุ ชนในสงั คมพหวุ ฒั นธรรม ตลอดจนทำ� ใหเ้ ยาวชนมที กั ษะทสี่ ามารถเสรมิ สรา้ ง ภูมิต้านทานในการลดความขัดแย้งที่อาจเกิดขึ้นและพัฒนาความสัมพันธ์ ระหว่างชมุ ชนในเข้มแข็งข้ึน A5_�����������.indd 93 3/23/2563 BE 4:35 PM

94 เท่าทันสื่อ : สร้างเมืองด้วยมอื ของทกุ คน MIDL for Inclusive Cities การคิดเชงิ ออกแบบ ส�ำหรับนักการศกึ ษา ในแวดวงนกั การศกึ ษา Design Thinking49 เปน็ วธิ วี ทิ ยาในการแกไ้ ข ปญั หาอยา่ งสรา้ งสรรค์ สามารถนำ� ไปใชใ้ นการสอนหรอื สามารถสอนวธิ กี ารน้ี กับนักเรียนในฐานะที่ DT เปน็ ขอบข่ายหรือโครงร่างงานในโครงการท่ีเกิดข้นึ ในชีวิตจริง ความมน่ั ใจในเชิงสร้างสรรค์จะเกิดไดต้ ่อเม่ือมปี ฏิบัติการทใี่ ห้ มนษุ ยเ์ ปน็ ศนู ยก์ ลาง (human-centered) ของกระบวนการในการแกไ้ ข หรอื ที่เรยี กว่า design challenge เม่อื ผา่ นกระบวนการเหล่าน้ีเราจะไดเ้ รยี นรู้ เครอ่ื งมอื อนื่ ๆ ทน่ี ำ� ไปประยกุ ตใ์ ชแ้ กป้ ญั หาจรงิ ในชวี ติ ได้ DT จงึ เปน็ การเปลยี่ น ความเชือ่ ทม่ี ผี ลตอ่ พฤตกิ รรม (mindset) ซง่ึ สามารถท�ำให้เกิดกระบวนการ มีสว่ นรว่ มของทกุ คนได้ตั้งแตเ่ ร่อื งเลก็ ๆ นอ้ ย ๆ ไปจนถงึ เร่ืองใหญ่ ๆ เช่น เรานา่ จะออกแบบหอ้ งเรยี นใหม่อย่างไรดนี ะ เพ่อื ใหต้ รงกับความต้องการ ของนักเรียน ด้วยค�ำถามนี้เอง ครูไมเคิลซ่ึงสอนอยู่เกรดสองของโรงเรียน แหง่ หนงึ่ ในนครนวิ ยอรก์ ไดค้ ดิ ขน้ึ มาวา่ ตง้ั แตส่ อนเดก็ นกั เรยี นมา เขาไมเ่ คย ถามเด็กเลยว่าอะไรท่ีจะท�ำให้เด็ก ๆ มีความสุขและรู้สึกสะดวกสบายใน ทม่ี าภาพ: https://dschool.stanford.edu/ 49 https://dschool.stanford.edu/how-to-start-a-dschool#build-room-for-change A5_�����������.indd 94 3/23/2563 BE 4:35 PM

เทา่ ทันสือ่ : สรา้ งเมืองด้วยมอื ของทกุ คน MIDL for Inclusive Cities 95 ห้องเรียน เขาจึงตัดสินใจพูดตรง ๆ กับนักเรียนเพ่ือร่วมกันออกแบบพ้ืนท่ี ในหอ้ งเรียนดว้ ยกนั จากขอ้ มลู ของเด็ก ๆ นำ� มาสกู่ ารออกแบบพืน้ ทใ่ี ช้สอย ภายในห้องเรียนใหม่เพื่อให้สอดคล้องกับความต้องการของนักเรียน เช่น การขยบั กระดานขา่ วลงมาจากจดุ เดมิ เพอ่ื ใหน้ กั เรยี นสามารถมองเหน็ เนอื้ หา ไดง้ า่ ยขนึ้ การออกแบบพน้ื ทเี่ พอ่ื ใหน้ กั เรยี นมชี อ่ งสำ� หรบั เกบ็ ของไดส้ ะดวกขนึ้ สง่ิ เล็ก ๆ น้อย ๆ เหลา่ น้ีเป็นการสรา้ งจินตนาการใหม่เกี่ยวกับห้องเรยี นผา่ น สายตาของเด็กนักเรียนซ่งึ เป็นสมาชิกในหอ้ ง ครสู ามารถรเิ รม่ิ ออกแบบพนื้ ทใ่ี นหอ้ งเรยี นดว้ ยการสมั ภาษณน์ กั เรยี น หรอื พฒั นาหลกั สตู รใหมด่ ว้ ยการระดมสมองและสรา้ งตน้ แบบขน้ึ มา การทค่ี รู ใชเ้ ทคนคิ การออกแบบทม่ี คี นเปน็ ศนู ยก์ ลางเพอ่ื เขา้ ใจนกั เรยี นมากขน้ึ ชว่ ยทำ� ให้ นกั เรยี นรสู้ กึ มสี ว่ นรว่ มอยา่ งแทจ้ รงิ ในการเปลย่ี นแปลงสภาพแวดลอ้ มการเรยี นรู้ การที่ครูกลายมาเป็นนักออกแบบห้องเรียนยังช่วยท�ำให้บทบาทของครู มีความเป็นมืออาชีพมากยิ่งขึ้นในแง่ของการสร้างการเปลี่ยนแปลงท่ีให้ ความตอ้ งการของนกั เรยี นมสี ว่ นในการขบั เคลอ่ื นมากกวา่ ปลอ่ ยใหเ้ ปน็ คำ� สงั่ หรอื ขอ้ บงั คบั ใหป้ ฏบิ ตั ติ ามทโี่ รงเรยี นหรอื หนว่ ยงานดา้ นการศกึ ษาเปน็ ผกู้ ำ� หนด การคดิ เชงิ ออกแบบ จงึ ถกู มองว่าเป็นการกระทำ� ที่สร้างสรรค์และ เอ้ือให้ครูเข้าใจอย่างลึกซ้ึงว่าการออกแบบสภาพแวดล้อมในการเรียนรู้ท่ีมี ประสทิ ธิภาพจรงิ ๆ น้นั เปน็ ศิลปะทผ่ี า่ นการไตรต่ รองและตอบสนองต่อ ความมงุ่ หมาย ดงั นนั้ ถา้ หากเราตอ้ งการเปลยี่ นแปลงการศกึ ษาและการเรยี นรู้ ใหม้ ีความหมายมากข้นึ มีประสิทธิภาพย่งิ ข้ึนตลอดจนมีความสนุกสนาน ในการเรยี นรู้ยิ่งข้นึ สำ� หรับทุกฝ่าย บทบาทของครใู นการเป็นนกั ออกแบบ ระบบของโรงเรียนเปน็ เรอ่ื งทม่ี ีความส�ำคญั อย่างย่ิง ในงานเขียนเรอื่ ง Design Thinking for Educators เสนอวา่ การคิด เชิงออกแบบมีความเชื่อว่าเราทุกคนล้วนสามารถสร้างความเปลี่ยนแปลง ในทางที่ดีขึ้น การคิดเชิงออกแบบมีกระบวนการที่ท�ำตามความมุ่งหมาย เพ่ือให้ได้การแก้ปัญหาแบบใหม่และตรงประเด็นซึ่งก่อให้เกิดผลกระทบใน A5_�����������.indd 95 3/23/2563 BE 4:35 PM

96 เทา่ ทนั ส่อื : สรา้ งเมืองด้วยมอื ของทุกคน MIDL for Inclusive Cities เชงิ บวก อกี ทงั้ ยงั เปน็ วธิ กี ารทเ่ี ปดิ ใหท้ กุ คนไดใ้ ชค้ วามสามารถอยา่ งสรา้ งสรรค์ และมกี ระบวนการรองรบั เพอ่ื เปลยี่ นผา่ นสงิ่ ทที่ า้ ทายยากลำ� บากไปสโู่ อกาส ในการออกแบบใหม่ ดังนั้น สิ่งใหม่และสง่ิ ทีด่ ีกว่าจงึ เป็นเร่อื งท่ีเปน็ ไปได้ และทกุ คนสามารถสรา้ งใหม้ นั เกดิ ขน้ึ ซงึ่ การมองในแงด่ เี ชน่ นเ้ี ปน็ สง่ิ ทจ่ี ำ� เปน็ ในการศกึ ษา ต่อไปนี้ เป็น 4 หลักการส�ำคัญที่ DT ค�ำนึงถึง ไดแ้ ก่ 1. การใหม้ นษุ ย์เปน็ ศูนยก์ ลาง (human-centered) DT เร่มิ ตน้ ดว้ ย การให้ความสำ� คญั กับการทำ� ความเข้าใจ (understand) ความตอ้ งการและ เขา้ ใจความรสู้ กึ หรอื ความยากลำ� บากของผอู้ น่ื (empathy) ตลอดจนแรงจงู ใจ ตา่ ง ๆ ของผ้คู น ซง่ึ ภายใตบ้ รบิ ทของโรงเรยี น ผู้คนเหลา่ น้ปี ระกอบไปดว้ ย นักเรยี น ครู ผู้ปกครอง เจ้าหน้าที่ในโรงเรยี น ผูบ้ ริหาร 2. การสรา้ งความรว่ มมอื จากหลายฝา่ ย (collaborative) กระบวนการ DT เห็นว่าการมีความร่วมมือจากหลายฝ่ายสร้างความเข้มแข็งย่ิงขึ้นใน การแก้ปัญหายาก ๆ ซ่ึง DT จะได้รับผลดีย่ิงข้ึนเม่ือมีมุมมองท่ีหลากหลาย และความสร้างสรรค์ของคนอื่น ๆ ได้มาหนุนเสริมความคิดเห็นของคนที่ เกีย่ วขอ้ ง 3. การมองโลกในแงด่ ี (optimistic) DT เชอื่ เปน็ พน้ื ฐานวา่ เราทกุ คน สามารถสรา้ งสรรคก์ ารเปลย่ี นแปลงได้ ไมส่ ำ� คญั วา่ จะเปน็ ปญั หาใหญแ่ คไ่ หน เวลาน้อยเพียงใด หรอื มงี บประมาณที่จ�ำกัด และไม่สำ� คญั ว่าจะอย่ภู ายใต้ ข้อจำ� กดั อะไร การออกแบบถือเปน็ กระบวนการทส่ี รา้ งความพงึ พอใจได้ 4. การทดลองถือเป็นประสบการณ์ (experimental) DT รบั ไดก้ บั ความลม้ เหลวและเรยี นรจู้ ากความผดิ พลาดทอ่ี าจเกดิ ขนึ้ เมอื่ เราคดิ คน้ ไอเดยี ใหม่ ๆ ไดร้ บั ขอ้ เสนอแนะ และนำ� มาทดลองซำ้� ๆ งานลว้ นไมม่ จี ดุ จบหรอื ไดร้ บั การแกป้ ัญหาจนหมดส้นิ เพราะความต้องการของนักเรยี นยังคงมีเพ่มิ เติม อยู่เรื่อย ๆ ดังนั้น สิ่งต่าง ๆ จึงมีความเคลื่อนไหวท่ีก้าวหน้าอยู่โดยตลอด จรงิ อยแู่ มน้ กั การศกึ ษาจะมงุ่ แสวงหาความสมบรู ณแ์ บบ ไมม่ จี ดุ บกพรอ่ งหรอื ขอ้ ผดิ พลาด ความคาดหวงั แบบนที้ ำ� ใหเ้ ปน็ เรอื่ งยากและพรอ้ มเจอกบั ความเสย่ี ง อีกท้ังยังเป็นการสร้างข้อจ�ำกัดที่จะน�ำไปสู่สร้างสรรค์ความเปล่ียนแปลงที่ A5_�����������.indd 96 3/23/2563 BE 4:35 PM

เทา่ ทันสือ่ : สร้างเมอื งด้วยมือของทกุ คน MIDL for Inclusive Cities 97 ลกึ ซ้งึ กว่า ทั้งน้ี นักการศกึ ษาจำ� เปน็ ต้องท�ำการทดลอง ซง่ึ DT ล้วนเป็นเรอื่ ง การเรยี นรู้จากการลงมอื ปฏบิ ัติ นักการศึกษาเสนอว่า ในบริบทของโรงเรียนมีชดุ ความท้าทายทคี่ รู และโรงเรียนเผชญิ อยูอ่ ยา่ งนอ้ ย4กลุ่มดว้ ยกนั ซึ่งทง้ั 4กลมุ่ ความทา้ ทายครู และผบู้ รหิ ารโรงเรยี นสามารถตง้ั คำ� ถามและใชก้ ระบวนการการคดิ เชงิ ออกแบบ เข้าไปช่วยแก้ปัญหาและแสวงหาทางออกอย่างสร้างสรรค์ได้ ดังตัวอย่าง ต่อไปนี้ 1. หลักสตู รหรอื ประสบการณ์เรยี นรู้ ตัวอยา่ งค�ำถาม เชน่ ในชน้ั เรียน ภาษาจีน เราควรท�ำอยา่ งไรเพื่อชักชวนนักเรียนอา่ นหนังสอื ให้ลกึ ซ้ึงมากขึ้น เราควรจะทำ� อยา่ งไรเพอื่ เชญิ คนจนี มาในชนั้ เรยี นและทำ� ใหน้ กั เรยี นไดต้ ดิ ตอ่ กบั โลกของคนจนี เราควรจะทำ� อยา่ งไรเพอื่ สอนนกั เรยี นในเรอื่ งการทำ� งานของ สมองและรวู้ ่าตวั เองเป็นใครในฐานะผเู้ รยี นรู้ 2. สภาพแวดล้อมการเรียนร้ใู นเชงิ พน้ื ที่ ตวั อย่างคำ� ถาม เช่น เรา ควรจะออกแบบพน้ื ทีใ่ นห้องเรยี นอย่างไรโดยให้นกั เรยี นเป็นศูนยก์ ลาง เรา ควรจะสรา้ งพน้ื ทอ่ี ยา่ งไรเพอ่ื ใหเ้ กดิ ความรว่ มมอื จากครู เราควรจะออกแบบ ห้องสมุดใหม่อย่างไรเพื่อให้มีความยืดหยุ่นระหว่างพื้นที่ท่ีรักษาความเงียบ และพืน้ ทีท่ สี่ ามารถสง่ เสยี งดงั ได้ 3. กระบวนการและเครื่องมือ ตัวอย่างค�ำถาม เช่น เราควรจะสร้าง ความรว่ มมอื ระหวา่ งครอบครวั กบั โรงเรยี นอยา่ งไร เราควรจะประยกุ ตต์ าราง โรงเรียนอยา่ งไรเพอ่ื ใหเ้ ข้ากบั จงั หวะการเรยี นรู้ของนกั เรียน เราควรจะสรา้ ง วธิ กี ารอย่างไรเพอ่ื ให้ชว่ ยสนับสนนุ อภิปรายและทบทวนอยา่ งเป็นระบบให้ กบั นักเรียนทีไ่ ดเ้ กรดต่�ำ 4. เปา้ หมายและยทุ ธศาสตรแ์ ละระบบของโรงเรยี น ตวั อยา่ งคำ� ถาม เช่น เราควรจะพัฒนาเคร่ืองมืออย่างไรท่ีช่วยให้เกิดความร่วมมือของครู ข้ามโรงเรียนในอำ� เภอเดยี วกัน เราควรจะออกแบบวิทยาเขตของเราอย่างไร เพือ่ ใหเ้ ออื้ กบั นักศึกษาและชมุ ชนของเรา A5_�����������.indd 97 3/23/2563 BE 4:35 PM

98 เท่าทันส่อื : สร้างเมอื งด้วยมอื ของทุกคน MIDL for Inclusive Cities การคิดเชิงออกแบบ ส�ำหรับ ชมุ ชนทน่ี บั รวมทุกคน ประสบการณ์จากเยอรมนี เมื่อราวเดือนกมุ ภาพันธ์ ปี พ.ศ.2561 ไดม้ ีการจัดเวริ ก์ ชอป50 เพ่อื แสวงหาไอเดยี วา่ ด้วยเรื่องการพัฒนาชุมชนในเมอื งของเยอรมนี แมว้ ่าบริบท ของเยอรมนจี ะมปี จั จยั พน้ื ฐานดา้ นดจิ ทิ ลั ทย่ี อดเยย่ี ม มเี รอื่ งบรกิ ารสาธารณสขุ ท่เี ปน็ เลิศ แต่ศกั ยภาพเร่อื งการค�ำนงึ ถึงทุกคน (inclusion) การอย่รู ่วมกนั และการยึดโยงกันทางสังคมก็ยังเป็นส่ิงที่ไม่ได้รับการสนับสนุนเท่าที่ควร สงิ่ ทข่ี าดหายไปคอื การสรา้ งเครอื ขา่ ยในการวางแผนชมุ ชนเมอื ง การปฏสิ มั พนั ธ์ ระหว่างประชากรต่างกลุ่ม ตา่ งวัยท่มี คี วามกระตื้อรือลน้ (เชน่ คนหนุม่ สาว ผู้สูงอายุ คนที่มีครอบครัว คนโสด คนท�ำงานกับคนเกษียณ คนอพยพ กบั คนในเมอื งสว่ นใหญ)่ ผลทีเ่ กิดขึน้ กค็ อื เกดิ ปัญหาทง้ั ในระดับสังคมและ ปัจเจกบุคคล เช่น ความเปลี่ยวเหงา ทุนทางสังคมและปัจจัยที่สูงใน การดแู ลสขุ ภาพของปจั เจกบคุ คล การจดั เวริ ก์ ชอป DT จงึ เปน็ โอกาสสำ� หรบั นักวจิ ยั และผูป้ ฏบิ ัติการจากแขนงต่าง ๆ เชน่ แพทย์ สถาปัตย์ พยาบาล นักสาธารณสุข นักการศึกษา ได้มารว่ มกนั พัฒนาชมุ ชนหนงึ่ ๆ และคดิ “นอกกรอบ” ทพ่ี วกเขาดำ� เนินชวี ติ อยู่ การเวริ ก์ ชอปว่าดว้ ยการพัฒนาชุมชน แบบนับรวมทกุ คน (inclusive community development) มผี ู้เข้าร่วมจาก หลายสาขา ไดแ้ ก่ นักวางผังเมอื ง สถาปนกิ นกั ศกึ ษา ผู้เขา้ ร่วมสว่ นใหญ่ ไมเ่ คยมปี ระสบการณ์เกีย่ วกับ DT มากอ่ น เป้าหมายของผูเ้ ขา้ ร่วมแบง่ ออก เปน็ สามเรอื่ ง ไดแ้ ก่ แนะนำ� แนวคดิ เรอ่ื ง DT การแลกเปลยี่ นเบอ้ื งตน้ เกย่ี วกบั การพัฒนาชุมชน และปัญหาหรือไอเดียเฉพาะในการพัฒนาและการมี สว่ นรว่ มในชมุ ชน เชน่ ปญั หาเรอื่ งสมองเสอื่ ม (dementia) เรอ่ื งสาธารณสขุ การสง่ เสริมใหม้ อี าสาสมัคร การน�ำเสนอเรื่องการมีส่วนร่วมของสาธารณะ 50 https://www.researchgate.net/publication/326331098_Design_Thinking_for_Inclusive_ Community_Design_How_Does_it_Work A5_�����������.indd 98 3/23/2563 BE 4:35 PM

เทา่ ทนั สอื่ : สร้างเมืองดว้ ยมือของทกุ คน MIDL for Inclusive Cities 99 ที่มาภาพ : https://www.researchgate.net/publication/326331098_Design_ Thinking_for_Inclusive_Community_Design_How_Does_it_Work ขัน้ ตอนของการออกแบบกระบวนการเวิรก์ ชอปใชเ้ ทคนคิ การพัฒนา แบบมสี ว่ นรว่ มและเครอื่ งมอื DT เพอ่ื เปดิ ใหม้ กี ารประชนั ไอเดยี ทอ่ี าจจะขดั กนั การระบคุ วามตอ้ งการเฉพาะและเปา้ หมายรว่ ม การใชภ้ มู หิ ลงั ทแ่ี ตกตา่ งกนั ของผู้เข้ารว่ มให้เกิดประโยชน์ และการพฒั นาวสิ ยั ทศั นร์ ว่ มกัน ในกจิ กรรมละลายพฤตกิ รรม วา่ ดว้ ยเรอ่ื ง “บอกเลา่ เรอื่ งราวเกยี่ วกบั ชมุ ชนของคณุ ใครและอะไรท่ีไม่ปรากฏอยูบ่ นแผนท่ี ? เน่ืองจาก DT เป็น วธิ กี ารทมี่ องเหน็ และจบั ตอ้ งได้ กจิ กรรมขนั้ นจ้ี งึ เลอื กใชท้ กั ษะการสรา้ งภาพ จากความคดิ (visualization) และการคดิ เชิงพนื้ ท่ี (spatial thinking) ของ ผเู้ ขา้ รว่ ม โดยใหผ้ เู้ ขา้ รว่ มวาดแผนทบี่ รเิ วณยา่ นในชมุ ชนของพวกเขาทแี่ สดง ใหเ้ หน็ ถงึ อปุ สรรคในการไดร้ บั การยอมรบั นบั รวม-ไมถ่ กู เลอื กปฏบิ ตั ิ (inclusion) และการมีสว่ นรว่ ม คำ� สง่ั 3 ขอ้ ในกิจกรรมนี้ไดแ้ ก่ 1. วาดแผนท่ยี า่ นหรอื ละแวกบ้านของคณุ 2. อะไรคอื อปุ สรรคในการยอมรบั นบั รวมไมเ่ ลอื กปฏบิ ตั แิ ละกจิ กรรม ทางสงั คมทีเ่ คยมปี ระสบการณ์ 3. ใครที่คณุ ไม่เคยพบในละแวกบ้าน และคุณคดิ วา่ ท�ำไม A5_�����������.indd 99 3/23/2563 BE 4:35 PM

100 เทา่ ทันสื่อ : สรา้ งเมอื งด้วยมือของทกุ คน MIDL for Inclusive Cities กระบวนการนเ้ี ปน็ วธิ กี ารทำ� ความรจู้ กั และสรา้ งบรรยากาศการแบง่ ปนั การเรยี นรู้ อกี ทัง้ ยังทำ� ใหเ้ ราไดร้ ับรถู้ ึงส่ิงท่เี ปน็ อุปสรรคและตัวเสริมความมี ชวี ิตชวี าของชมุ ชน ตลอดจนย่านชุมชนทเ่ี ปน็ ตวั อย่างประชากรของชมุ ชน ในสังคมนั้น ๆ เป็นตัวอย่างทนี่ า่ สนใจในการน�ำเสนอของผเู้ ขา้ รว่ ม ทมี่ าภาพ : https://www.researchgate.net/publication/326331098_Design_ Thinking_for_Inclusive_Community_Design_How_Does_it_Work กจิ กรรมทส่ี อง เปน็ การสรา้ งตัวตนสมมตุ ิ (personas) ซ่งึ หยบิ ยืม แนวคดิ มาจากสายการตลาดในการสรา้ งตวั แทนภาพของผบู้ รโิ ภค ในกจิ กรรม เลอื กวธิ กี ารนเ้ี พอื่ ใชเ้ ปน็ เครอ่ื งมอื ในการพรรณนาผา่ นตวั ละครโดยทผ่ี เู้ ขา้ รว่ ม ไม่ต้องเผชิญกับการถูกจับจ้องในชีวิตประจ�ำวันจากสมาชิกท่ีเข้าเวิร์กชอป ซงึ่ อาศยั อยใู่ นพนื้ ทใ่ี กลเ้ คยี งกนั การนำ� เสนอของกจิ กรรมนปี้ รากฏในรปู แบบ ของโปสเตอร์ที่มตี ัวละครท้ังหมด 11 คนดว้ ยกนั ซง่ึ มีขอ้ สังเกตทนี่ ่าสนใจวา่ แม้ว่าภาพที่ทางผู้จัดเวิร์กชอปจัดเตรียมไว้ให้มีภาพของคู่รักเลสเบ้ียนที่จูง เด็กเล็ก แพทย์ตาบอด กะเทย แต่การน�ำเสนอตัวตนสมมุติท่ีถูกหยิบยก ขน้ึ มากลบั ไมป่ รากฏภาพเหลา่ น้ี ตวั อยา่ งของตวั ตนสมมตุ ทิ ผี่ เู้ ขา้ รว่ มนำ� เสนอ A5_�����������.indd 100 3/23/2563 BE 4:35 PM