narekko engkana esso mutanra. Tapada jokka-jokka, tanratta siporennu, sipotanra nawa-nawa ri madécéng e. Takkua madduppa ri launa Sompek, ri abbanuang toriolo e, ri akkoburukenna neneku, Manurungé ri Wawo Lonrong. Takku mallibu majjanci. Tapasabbiwi Dewata seua e. Uollii seajing pada-padakku e, muolli toi sio passèajingenna tanamu, muewa e mattulu parajo teppettu, siwawa ri perri nyameng. Takkupa ri Wawo Lonrong mparui janci, messeri assituruseng.\" Nakadoini to Aji Pammanaé adanna oputta Tomaupek è. Nasorona maddilau buluk to Aji Pammanaé. Na pitumpenni purana sita to Aji Pammanaé puatta Tenrilallo, naengkana esso madecèng ri bilang kéteng e. Nassurona Adek-é poadai esso natanra é. Nasuro è Towawing silaong suro e Togiang. Nalaontona to Pammanaé pakkenna parung baruka ri Wawo Lonrong, Na te- puna baruka é, parung è. Nadapini esso natanra é, nappada elori é ata é puang é ri madécéng e. Laoni Watampanuae Toapparèwek dulungengi to Pammanaé duppaiwi oputta ri Liwu. Engkani Datué mallekkek dapureng. Na bolàna mani tennatiwi. Nakkua ri launa Sompek ri patakkappo waramparang malebbina, ripakkenna parung. Nassurona paissengi manengi sèajinna eppa è, Arungè ri Timurung, Datué ri Kawerang, Datué ri Bunné, Datué ri Bari- ngeng. Nassuro tona to Aji Pammanaé paissengiwi passèajingen- na tana é ri Pammana, tonaéwa è mattulu parajo ri nyameng, tessisalangka lésso riperrik. Na dapini uleng madècéng esso napotanra é, tappani tana bangkalak to Aji Pammanaé. Tellung reppa lampéna, tellung reppa sakkana, sipakka tuo tanréna. Naséra wenninna tudang ri baruka sipasséajingeng. Na eppa tédong camara terru ritunu mattanruk kati. Ñapada polèna passèajingenna tana è, passèajingenna Datué. Ñapada potoanai toanana, mammessangtoha puang é, ata è. Na tellung esso duppa sawung, mappassémpek. Makkoniro akerranan Pammana, alebbirenne Datué. Nadapini esso bisakana na tépu ké- teng è. Na ripattuppuna batu Datué ménrék ri tana bangkalak é, ritanrèréang janci pura onrona, abéasang simémengenna tana é. Watampanuae to Palinrungi pariwakkangi Datuè natudang siolong Adekna. To Timurungé tudang ri linro ri launa tana bangkalak e, 49 PNRI
to Baringenge tudang ri linro ri attanna tana bangkalak è, Pa- tampanuaé tudang ri linro ri ajanna tana bangkalak è, to Aji Pammanaé tudang ri linro ri awanna tana bangkalak è, Watam- panuaéna Toapparéwek ncajiang engi La Bucu massakkoangi ada e ri tana bangkalak e. Makkedai ada nassakkoang \"e Watampanuaè, \"Arengkalinga manekko matu passèajingenna Datue, ri lau ri aja, ri attang ri awang, passeajingenna tana:e wali-wali, janci pura onrona Pammana ri puanna ri madécéng é, ri abèasang simeméngenna tana è.\" Makkedai Watampanuaè Toapparewek, \"Pérajaiwi saddammu Matowa, poada é janci ri Datuè, narengkalinga temmarengkali- nga e, nakkeisseng tekkeisseng è.\" Makkedai Matowaé Topanennungi mula napoada \"e ri tana bangkalak è, \"O, Wè Mappaio! Naioakko langi, nasanrakko pa- réti wi, nalingeko to Parampu-rampu, naturungio pammase Dewata, élo to Parampu-rampu, mumanai alebbirenna nénému, musawek- kengi addatung e\" ri Pammana, mudongiri temmatippak i to Pammanamu, musalipuri temmadingingi to Pammanamu, puangno kiata, atanakeng mupuang, angollino kisawek, attampako kilao, assurona kipogauk i rekko natunrengi adek, angingno kiraung kaju, riao miri riakeng teppa, natunreng é adek. Buluk-buluk mutettongi buluk-buluk kilewoio natunreng e adek, lompok-lom- pok mutettongi lompok-lompok kilewoio natunreng è adek. Mu- wawai ri perri ri nyameng tomaegamu narekko natunrengi adek. Mulajerangi ri mawe ri mabela to Pammanamu, rekko natunrengi adek. Mutellengengi ri jak è, muomporengi ri décèng e rekko natunrengi adek. Da tu tungkekko ri tanamu. Matinro tukku ulu ajèo, Adekpa tedduko mupésedding. Iatopa jancitta, temmuènrèkekkeng ri buluk e temmuno- nnorekeng ri lompok e\". Adekna tanamu tessiakkajek-kalekkeng ata e puang\"e, tessijellokeng roppo-roppo. Iatopa jancitta, temmuokkoreng wiwe, temmuattaling- talingeng, temmutanreriang babba, temmuattampuk-tampukeng tomaegamu. Iatopa jancitta, temmugorokeng liang to Pammanamu, temmusobbuang babang. Tekkijèmpangekko mallaleng. Datuo 50 PNRI
mudatu tungkek ri tanamu. Tenriwelongpélongio ri addatummu. Muduppaiakeng ada muttamakeng. Mupassurekkeng ada massu- keng. Iakia muassissengipi Adekmu. Naia bicara rilalenna Pammana, marennik mawessa, olona manengi Adek e. Iatopa jancitta, tessiala olokko Adekmu, tessiwélong-pelongio ri adek pura onro e. Nadek issemmu, dek pakkitammu ri abéasang simemengenna tanamu pura najanciang èkko. Engkana mua muisseng, temmuisseng dekna. Matinro mattukku aleo ri aleb- biremmu. Naia mupoalebbireng è eppa uangenna. Seuani riabbolakko, maduanna kilaoakko ruma, matellunna laokeng joa, iakia mupan- rekeng, maeppana ripallakkaio, mabbulè warekkik ri balanca e Naia mupoarajang é pitui sumpampalamu. Seuani nannes- saiwi kakada-kada ritempa timui duang rellak. Maduanna nasuroi Adek tennalao ri dosai patang rellak sisuku anakarung e, ma- radeka é duang rellak sitali. Matellunna nannessaiwi kagau-gauk riala watangi seppulo rellakna, pada mui arung \"e maradeka e. Malimanna nannessaiwi luka anu pura, rirappai angkanna naiwa e sipangulung. Maennenna nannessaiwi makkaé\" isali- weng rirappai ia-ianna naewa \"e sipangulung. Mapitunna naompo- riwi ènnau, rirappai gangkanna naèwa é sipangulung enrengé naéwa è sipanguru sinawanawa. Iakia tennanré rappa anak-anak teng- tettang è susu enreng e temmappakka e ariwina ri sesena marade- ka è, ri saliwengi ata é. Iatopa jancitta temmualang alemu ri téreng arajammu. Utanrèréappo mualai, utimpupo muannganga. Mau namanasu manasunitu. Kupések-pesekekko bukunna, naddek ao matti mu- niate. Kupapi-papirekko napellaiao mumate. Ianaro mupoaleb- maté. Kupapi-papirekko napellaiao mumaté. Ianaro mupoaleb- bireng e enrenge mupoarajang e ri adek pura onromu. Kiaddoja- iakko ri esso ri wenni. Iatopa abiasang simemenge na tanamu eppatoi. Seuani rékko engka seua mpèlaiwi lumuna, maddara sakkalenna, mara- deka e menrek-i pa tedonna, anakarung e mappadduroi. Maduanna polèi wisésana, agi-agi wisèsa polè natério bu tana. Matellunna nakkajakko ri tappareng è siseng sitaung. Maeppana 51 PNRI
nasapparekko pakkanreang ri alek é ciceng sitaung. Naia amaradekangenna to Pammanamu natunreng e adek, eppatoi. Seuani muaddatui mui temmuangkauk datui. Maduanna mumana mua temmuappammanareng. Bettuanna àdekmi padatuko, adektommi mupoatakkeng. Matellunna mallekku tenripakkeddek, lage tenripatang. Maeppana temmulawakeng mappada elo pada maradèka. Namallaja-laja tangekna Pammana nassu, mallaja-laja nauttama. Ajena passui ajena pauttamai. Iatopa jancitta peddepi api è, puppupi pamolang e, tepokpi alliri e kipatolaio ri addatummu, kiangilè ri warisikmu. Naiapa naia datu maka palorong éngi welarenna, maka paddaung éngi raukkajunna. Iatopa jancitta, pettu sampeng polo sangila, tessianawa- nawa laingi puang é ata é, mau ri jawana jawa é. Puang makkeda atakku ronna, ata makkeda puakku ronna. Puang lolongeng déceng sappai atanna, ata lolongeng decéng sappai puanna. Iatopa jancitta, marebba sipatokkong Adekmu, mali sipa- rappekko, malilu sipakaingekko, siala paingek, makkeda siatep- pereng. Makkeda mui Adek e namateppek Datuè. Makkeda mutoi Datué namamteppek Adek-e Naia rekko sialiluakko Adekmu, siakkuling-kulingiko, na decéppa gangkanna.. Iato napannessai akkepuangekki riko Datu, mualakkeng ato- ngengekki. Mutartréréangekkeng asalamakkeng. Naia tanra amaradekangenna to Pammanamu eppai. Seuani temmulawai majjanci pada maradeka. Maduanna tenrilawai mappada elo cada maradeka. Matellunna tenriala manana. Maep- pana tenriparugi ri angelli-ellinna, naiaki tennakkésarongiko. Iatopa tanra angatangenna to Pammanamu, narékko engka perri nyamemmu naddara sakkalemmu, ritanriwi wakkena mara- deka e. Rekko tèdong napajaji patang rialak pangellinna Datué. Narékko tèdong naelli ripasulleiangi pangellinna. Ritiroi wakkena anakarung é, naiakia dèkpa rilolongeng ri maradeka é. Naia tèdong napajaji \"e anakarung e\" sitaik naelliangi. Naia rekko tèdong naelli ripasulleiammutoi pangellinna. Iatopa muéngkalinga idik silisek, passéajingenna è Datue\", kuaétopa passéajingenna Pammana, musabbitoi ia manenna 52 PNRI
ajjancingenna Pammana ri pura onro é. Tessiakkedang wekkadua puang é ata è. Tessibalèccoreng, tessiwelaiang janci ri gauk tongeng e. Datu tungkekko ri tanamu. Peddépi api é, puppupi pamolang è, tepokpi alliri è na risullei. Pettu sampeng, polo sangila, tes- siannawa-nawa laingeng ata e, mau ri jawana jawa è. Puang mak- keda atakku ronna, ata makkeda puakku ronna. Puang lolongeng décéng sappai atanna, ata lolongeng decéng sappai puanna. Iatopa jancitta, muengkalinga idik silisek, tessiredduk taneng- taneng Datué Adekna, tessiattaneng-tanengeng. Rebbà sipatok- kong, mali siparappek, makkeda siateppereng, malilu sipakai- ngek, siala paingek, siakkuling-kulingeng, maingekpi na paggang- kanna.\" Makkedatopi Matowae, \"Iatopa musabbi iko silisek, tessi- tajeng alilung Datué Adekna, tessiwélong-pèlongeng, tessitetto- ngeng olo, tessiredduk taneng-taneng, tessitianeng-tanengeng. Datu mpélai janci masolongi atanna. Adek mpelai janci masola- ngi arajanna. Tessimulaiang gauk puang é ata é, tessipinrang abéasang. Puang tegorokengi liu atanna. Ata tejémpangengi mal- laleng puanna. Ianaro natettongi Watampanuaé janci pura onrona Pammana Datue. Napoasengi Watampanuaé alawang tennga. Datu malilu, Datué napakaingek. Adek malilu, Adek napakai- ngek.\" Naia cappunana jancinna Matowae Datué, makkedani Wa- tampanuaé toapparewek, \"Ampaé lempui Datué, janci pura on- ronna tanamu mukadoang é. Muwarekkengi temmalére, musing- keruk-i ri atimmu. Naioakko langi, nasanrakko pirétiwi, natu- rungio pammase Dewata, elo to Parampu-rampu, muaddaung muattakke, nannaungio to Pammanamu. Musakkarupek lettuk ri wija-wijammu. Muéngkalinga toi matu janci angatangekku riko Datu, natunreng e adek, nattulekkeng é janci. Iapa na maraddek arajang mutaroiang engak, uaddojaiakko perri nyamenna tanamu ri padang ri wanua. Ujagaiakko sumpampalamu ri boia ri pa- dang, maelopo upakaingek ri alilummu, upassaile ri atakkalu- pammu ri janci pura onrona Pammana, temagelippo ripakai- ngek. Séuatopi angatangekku ripasawekkeng Watampanuaé. Mak- 53 PNRI
kampareng tenripeppangak ri salassa e, makkeda tenrisumpala- wak ri baruka e. Ripau tongeng-tongeng e, temrnalawengiak ada ri assiolommu Adekmu. Mupoarajangi enrenge mupoalampereng sungek-i. Napoatuongi tomaegamu enrenge napoasalamakengi. Urekkokekko tomawatammu, nasabak aseng mutaroiang éngak. Kuéwaiakko tomadodommu, natabbutturiak*tomawatammu. Dua- dua uappedapireng riko, pettu e beccik, pole e pabbatang na rijeklok sala ri Adek e. Seuani anak pattolamu, maduanna eppo datu e. Tassissengipi tellu Adekmu na inappa ripateppai asalang. Naia ri saliwenna é napettu baccik napolo pabbatang, najellok ia Pammana sala, salanisa. Apak massektu temmuwélong-pélongi, temmutettongi olona ri sumpampalana pura najanciang ekko. Natanrereappo mualai. Naia rekko mate waramparang, ri mun- ritoposa makkamase ri ata pura riakkétupiang é ri arajang e, enrenge ri ata tau decemmu. Rekkko minngerekko pakkalumu, iarega temmuajok Adekmu, tau pura riakketujuang e. Iatopa rékko nasorongi pisona Pammana ri sumpampalana pura najanciang ekko, nengka massolok iarega maloa, kasiwiak- kutopi jagaiakko ri massolokna iarega ri maluanna wegang. Iato rekkua engka to Pammana mupassala, narebba rakkina, ri sesé- na toripakkagauk-gauk iarega toribuampatang, sepuemi uwerekko, sepue utaroangengi, barak nasuropi adek. Iatopa rekko maddappai Pammana, kasiwiakkutopa tetto- ngiwi, jagaiakko sitinaja nakenna e assipangulungeng, iarega assinawa-nawang. Naritaroang Pammana tuwuseng anak-anak tetettang epa susu ri sesena anak maradeka. Tennaripakennaito rappa maradeka é, rékko mappakkani ariwina. Naripalaloto to Pammanaé paléppangi seajinna nabakuriwi taddua pulo seddi tau woroané makkunrai, anak-anak tomatoa. iakia gangkannami ri baruka é. Naia ataé deksa naripaleppang.\" Makkedasi Watampanuae ri Matowae, \"Purano majjanci Matowa Datue ri adek pura onrona Pammana, nakadoi toni ara- jang e. Idik tosisa majjanci, nasabak onro e wali-wali. Engkaik mabbali onro maddojaiwi perii nyamenna Datué. Napoalamperi sungek i, napoatuangi tomaegana. Seua mua tomappammana tangurusiwi, Tessiala oloi, tessiajoi, tessiwelong-pélongeng ri 54 PNRI
kasiwiatta. Malilu sipakaingek ri tongeng-tongeng ë. Tessitajeng alilukkik. Iko Matowa tellinrungi sala ri adek pura onro ë. Iak tesampo atongengeng ri arajang ë. Nigi-nigi tenrupai janci enrengë tellik, puppuruk i sorokaìu temmappammana ri anakna ri eppona. Iakia tanidik Matowa sitellik. Onrota mua wali-wali sitellik.\" Napurana sitellik enrengë majjanci Matowaë, Datuë, Watam- panuae, Matowaesi na Watampanuaë makkeda, \"Arengkalingako idik silisek, ri aja ri lau, ri attang ri awang, natarimani Datuë\" jancinna. Natanrërë Pammana ri adek pura onrona Pammana. Nawarekkeng toni temmalëre Datuë assitellirenna ata ë pu- ange.\" Purai kua, mangarukni Watampanuaë, makkedai, \"Itai Datu, iak Watampanuaë Toapparewek, tomutaroi ë alebbireng, maddojaiakko arajammu ri boia ri padang. Pokasiwiangi perri nyamemmu mupoarajangi, napoatuongi tomaegamu. Nigi-nigi mpëlong-pëlongiko ri addatummu, ia muni kiëwa sipappa alameng, silaong to Pammanamu.\" Napura mangaruk Watampanuaë, tettong tosisa mangaruk Matowaë Topanennungi, makkedai anngarukna, \"Itai Datu, iak Matowaë Topanennungi, tonatiro e Pammana mparekkengi ada assiturusenna, tanrereang ëngi janci pura onrona riko. Na nigi- nigi maëlo gësarak-i janci pura natanrërëang ëkko, ia muni kiewa sipappa alameng silaong to Pammanamu.\" 55 PNRI
WETTUNNA RIPEPPENG ARUNG PALAKKA RI KARAENGE RI GOWA Seppulo pitui taunna purana ribeta Pasempe, na ripatettong ri Karaenge ri Gowa sulléwatang ri Bone Tobala, Tenripakalaingi aseng ri anakna. Tosenngeng Arung Matowa ri Wajo, La Tenribali Datu ri Soppeng Riaja. Na tobalana situru Arung Pitué, kuae to Bone lao ri Mampu mirai Datué ri Soppeng passéajingi tana e ri Bone tana e ri Soppeng. Rampéangi décéng, matettongiwi Dewata seua e. Na situru Datue ri Soppeng Arung Bila, Amanna We Dimang ceppai. Iatona maceppai ri makkedanna Datué ri Mario ri Datue ri Soppeng, \"Taceppai Puang, to Bone. Iakpa- sa saleppangengik parajo dua kakau, Arung Bila. Apak sappo wekka duamui Arung Bila Arung Palakka, aga nanguru aseng mua.\" Lelesi pau-pau e. lana e surek poada-ada éngi situdangenna Puammeng ri Soppeng, Arunge Tobala, Arung Pitué, kuaé to Bone ri Attapang. Makkedai Tobala ri Arungè ri Mampu, mejiang engi Datue ri Soppeng, \"la mai kulaoang ri anakku Puang, Datué ri Sop- peng, ada assiturusemmeng si Bone. Maèlokkeng passéajingi tama e ri Bone ri Soppeng, simpungeng temmaléréi, pasiatting limai, pattonra olai, pakkajoangi, pappangerek angka. uttui Bone Sop- peng, naduppai bessi kaliawoi Karaenge ri Gowa. Na jak nauru, na décéng maduai.\" Makkedai Datué ri Soppeng ri Arung Bila, Amanna Wé Dimang, \"Taceppai kaka to Bone!\" Makkedai Arung Bila, \"Nakko tennawelaiangmuik ada to Bone lettuk ri torimunritta, taroi taceppa. Apak dekpasia apaullén- na tanamu ia mpélaiengi ulu ada Karaenge, apak dekpa cékkana Karaenge ri Gowa ri tana é ri Soppeng.\" Makkedai Petta ri Mampu, ncajiang engi Datué ri Soppeng, \"Ajak murakka-rakka, La Tenribali ceppai Tobala. Apak Mampu kéng Arung Bila tennaullé parola adanna anrimmu, maleng iapa- sisa Soppeng.\" 56 PNRI
Makkedai Datue ri Soppeng. \"Rèkkua Puang, masséajing- mui Arumpone Datué ri Soppeng, tana e ri Bone tana e ri Sop- peng.\" Makkedai Petta ri Mampu, \"Uissengmua. Iamua nengka adakku, apak tana malemmeknasa Bone. Tosiwela-welaianna ulu ada janci Karaenge to Bone. Na dékpasa na riwelaiang ulu ada Soppeng ri Karaenge. Dektopa na riputtamai adek tania adekna tama é ri Soppeng angkanna Petta Puang Risamang. Na ia kennèng mattellumpoccona, mallamumpatunna ri Timurung Petta mpakkang ékko, na dék pakkamparenna Gowa ri tana é ri Soppeng apak nassekiwi adekna tanata. Na madecèngmua matti nakko mitai déceng Bone, mengka paringeranna ri ada pura è.\" Makkedai Tobala, Àrung Tibojong, Arung Ujung, Arung Tanete, 'Tana ritu natettongi Dewata séuae, rekkua matti Puang tatimangi lao limanna Karaenge, na tau tongeng tana e ri Bone Soppeng, tennainngerenni naw^laiwi akkuluadangemmeng, cep- pammeng ri Attapang, ajak na engka mompo ri mata jarung wija- wijanna Bòne enrengè to Bone.\" Makkedai Arung Bila, Àmanna Daeng Mabela, \"Engkalinga- ni adakku, Tobala, ikoto to Bone, iana nawarekkeng temmalére tana ri Soppeng akkuluadangetta. Tappadaelori é to Bone taceppa ri Attapang, masabbi Dewata seuaè, taewai Karaenge. Tasisappareng deceng. Narèkko nawerengik timang engi lao liman- na Karaenge, na tau tongeng to Bone to Soppenge, dek ri awa dek ri wawo. Masséajing senrajaik, tessiparolaik. Pada Dewataé poataik. Pada joppa pada soè, pada onro tudang. Tessitangik ri ajaretta, tessibawempawengik, tessiangoa akkeanungik, tessired- duk taneng-tanengik, tessiattaneng-tanengik. Tessiputtamangik adek, pada poadek adetta, pada lètei petautta malempu majjek- ko. Tessitajeng alilungik, tessibicara macekoik, sisappareng akkea- nungik, sipapole onrong akkeanungik. Na Bone malilu, macinnai- wi, mangoaiwi akkeanunna Soppeng, Bone pakaingek-i alena. Soppeng malilu, macinnaiwi, mangoaiwi akkeanunna Bone, Soppeng pakàingek-i alena. Nigi-nigi tea pakaingek-i alena, ia riserrimparowo ri Dewatè. Makkedatópi Matinroe ri Datunna, \"Dua matti passarangi 57 PNRI
asseajingenna Bone Soppeng. Seuani rékko nawerengi apasaureng Dewataè Bone Soppeng, na tau tongenna tana e dua e. Na mau na paullena, na dek paringerenna Bone ri ulu adatta. Na iamami napogauk Bone teppaolaiengi adek ri tanana Soppeng, kuaè puttamaiéngi tania méménna ri puang riolona, nssarang assé- ajingetta, tanianatu Soppeng naita natettongi è Dewata sèuaé. Maduanna narèkko tettaulléna patokkongi aleta. Na iamani napoatuo tanata ri Soppeng massarang e asseajingetta, dek assi- sesseretta. Na Dewatae passarangik, na ia napoadécèngeng tanata.\" Nakadoini Tobala, Arung Pitue kuaetopa to Bone. Siceppani Arung Bila Tobala ri Attapang. lana è ceppana Bone Soppeng ri aseng e Péncara Lopiè ri Attapang. Ripalélesi pau-pau è. Purai sempajang loro Petta ri Soppeng Matinroè ri Datunna, tarakkani lao urai ri Soppeng. Na tellum- penni ri laleng e na lettuk ri Soppeng. Naia polèna ri Attapang Matinroè ri Datunna, situdangenni Arung Pangèpak-é, Arung Padanrengè, Watanglipuè, Pabbicaraé, Tana Sitolo. Lili engka èppa ri atteangi tabbessik. Makkedai Arung Bila, Amanna Wè Dimang, \"Pékkuni nawa- nawatta idik torilaleng Soppengè, ikoto Tau Tongeng, Watanglipu. Engkai Tobala silaeng Arung Piutè, kuaé to Bone lao ri Mampu merai Datué ri Soppeng passéajingi tana è ri Bone tana e ri Soppeng. Narampèangi déceng, natettongi Dewata sèuaè, pappa- ngerek gangka uttui, pakkajoangi, taduppai bessi kaliawoi Mangka- saé. Na jak tauru, deceng tadui, kiceppai?\" Makkedai Arung Pangépak-è, Arung Paddanrenge, Watangli- puè, Pabbicaraé, Tau Tongengé, \"Tennae na lao mai ri Soppeng Bone mewai ada Soppeng, engka adanna Soppeng. Apak dékpa apaullénna Soppeng ia riolo mpélaiangi ulu ada Karaengè, apak dékpa cékkana Karaengè ri tana è ri Soppeng. Déktopa naputta- maiwi adek tamia é adekna tanata, lettuk tonna riolo ri Petta ri Soppeng. Naia to Bone topaullé. Karaengè kennèng nawelaiang taro ada, naleng idikmani madodongè.\" Makkedasi Arung Bila, Amanna Daèng Mabéla, to Angke, \"Rékkua palék mawélaiangik ada bone ri assituruseng nawawaé Tobala ri Attapang, tanianatu Soppeng naita natettongié Dewata 58 PNRI
séwaè, taniatona Soppeng riserrimparowo ri Dewataè.\" Makkedasi Tau Tongenge\", Arung Pangépak-é, Arung Paddan- reng é, \"Maburukni tu tana è ri Soppeng, lama situruko Datué marakkarakka ceppai adanna Tobala. Apak muwelaiwitu ulu ada singkerruk ceppana Petta Puang Risamang, situdangenna Karaengé ri Gowa ri Mallogo. Tenribawempawenna Soppeng, tenriputta- mainna adek tania adekna, adek mèmenna Puang Riolota nawa- rui é Puatta Ponglipué. Apak ia maserro kiatauk pappasenna Petta Matinroéri Tanana, makkedanna dek ompo-ompona wijanna Arung Mangkaué, iae riolo moleiangi ulu ada janci padanna arung. Naia to Bone tennawèlaiangpotu janci ri silapi é, ri dua lapi èpasi. Ianatu mpelaiangko ulu ada ri tellu lapi è, ri patang lapi e. Ala kugi métauk ri Dewata tomauatangé.\" Makkedai amauréna Baba è, \"Malomo muatu gaukenna tau tongeng mpèlai é ulu ada. Riabbowongeng muatu kaliawo na bessi tappi pasoreng, na tomassola-sola.\" Makkedai Tau Tongenge, \"Aga mabbowong kaliawo, aga massarang ulunna salangkanna. Aga massola-sola, aga napattuju Dewataé bessi è ri arona. Maburuknitu Soppeng.\" lana è bungek nreppak engi Soppeng, naburuk-i Tobala, ritimpakenna duni ri Bone, nariasengeng dècèng, naselluk mutta- ma, Nawèlaini ulu adanna jancinna ri Karaengé. Tennasituru Pa- ngepak é, Paddanrengé, Watanglipué, Pabbicarae, Datué ri Soppeng mpelaiwi ulu adanna ri Karaengé ri Gowa. Tenriputtamainna adek tania adekna ri puang riolona. Naia lao natonangi Datué ri Soppeng ada assiturusenna to Bone, passamajana ridéceng e, nawawa e Tobala ri Attapang. Ianaro paddisaliwengi aléna ritaro é Pangèpak, Paddanre- ngé, Watanglipué, Pabbicaraé, apak dék lessoreng kaléna Matin- roéri Datunna napogauk-i. la paissenna Karaengé ri Gowa, laona mua lolang-lolang Datué ri Soppeng sita ncajiang éngi. Tennapakkeda to Soppeng é, tennapaissengi Soppeng, nengka Tobala silaong Arung Pitué silaong to Bone lao ri Mampu mérai Datué ri Soppeng passéajingi tana è ri Bone tana é ri Soppeng. Ianaro pataddakka-rakkai Kara- engé teri Lamuru, apak maéloi pakaingek-i Soppeng tonrongi 59 PNRI
Tobala. Engkani surona Bone lao ri Datué ri Soppeng, makkeda, \"Engkani Karaengè ri Gowa ri Lamuru. Talaona taduppaiwi. Pitumpenni mani napuppu bila-bila naterréang è Bone. \"Nakku ri Matangu napuppu bila-bila nasingkeruk é. Apa nadapini tanra essona, laoni to Soppeng é ri Lamuru, lettuk ri Lupperecongaé, matu aléna ri attanna Wawowai patet- tongi Bakkàé. Tessau tekko topa ri wettu loro é, engkani surona Karaengè lao makkeda, \"O, Arung Bila! Io mua kupasawek, naréngkalinga Datué ri Soppeng, kuaé to Soppeng é. la nasuroangak Karaengè, soroko ri wanuammu, muanrèi inanre madecèmmu, muinungi uaè madècémmu. Na lojokpa manrio muaddara, Dewatapa malai tarona mumatè, mutettong ri bocco-bocco è, apak dek assisa- langetta. Uola tollariwi Tobala, apak lariang mui babba Tobala. Utikkeppi upajaiwi.\" Makkedai Arung Bila, amanna Wè Dimang, \"la makkedan- na Karae'nge dèk assisalangenna Soppeng Gowa, makkedai ia mua nengka Soppeng, Suro, lao tettong ri patètèna tanana. Mak- kuniro asséajingenna tanameng narèkko engka kua è', silaokkik baliwi séajimmeng, angkanna mallamumpatummeng ri Timu- rung.\" Mapellanisa Datué ri Soppeng. Makkedanisa Matinroè ri Datunna, \"Soroko, Suro! Makkuniro assèajingekku Bone.\" Rewekni suro é papolè basai ada risuroang éngi. Makkedai Karaengè, \"Masolangi Soppeng. Ritimpakengi duni ri Bone, nariasengeng décéng, naselluk muttama. Temma itta toro nariwèlaiang ada, apak temmètauk Dewata to Bone, risokkanni Soppeng.\" Mattebbakni Arung Bila ri arawéng é. Riwettani patappulo to Bila é. Rialani ulunna La Panyanya. Dua mani tenriala batèna Arung Bila. Nalèwoni Karaengè to Bone to Soppeng è. Na mapè- pekna Karaengè. Nasossonna to Wajoè teriwi Soppeng. Narèwekna to Soppeng è duppaiwi to Wajoè naéwai mattebbak. Naribuang to Soppengè, nanganro to Soppengé. Nawèlaini Arung Bila Soppeng maranak. Tèknisa ri Lettak We Dimang. Daeng Mabèla Toangkè 60 PNRI
lao alaunisa. Engka toi ncajiang èngi natinrosi Arung Apanang. Toangke nawelai toni Soppeng. Naalani aléna to Bone. Na sitinrosi to Wajo é Karaengé ri Gowa tériwi Bone. Na riwettana Tóbala. lana poaseng Bèta ri Tóbala. Sompa waranina Arung Palakka riaseng è Tounruk. la napoada, \"Pura musuta, Karaeng, teppura musuna to Wajoè. Lao suno matu, kurimunripa marola.\" Na laosi Arung Palakka sitinro to Bone pakkedai to Soppe- ngé, tériwi Wajo. Na silaossi tomalessinna to Soppeng é. Dèk arung lao, mau baté dékto lao. Na sitaung purana riwetta Tóbala, manyompa warani Arung Palakka. Natèriwi Wajo to Bone to Soppengè. Nakku siduppa ri Sarasa to Bone to Soppengè. Nattebbakna, naribuang to Wajoè. Na bèta to Wajoè lao ri Kera ri Mawoiwa. Nasuppenni Wajo to Bone to Soppengè. Na reweknasa ri wanuanna to Soppeng. Na lao suna to Bone. Nakkusi ri pallawangenna Paria Ladakka, ri awanna alek- karaja è siduppa Mangkasaé. Na tini lao ri Lisu to Bone. Nakkusi ri Lisu siduppa Karaengé, nattebbak. Na ripeppe to Bone na takkapèpek Arung Palakka. Ri ompo esso é ri elék è muttama- ni ri pisimpatu è ri Maruala, ri launa Lisu, la mua tennapudu-pudu riala, apak to Tanete mpinrusengi gauk, mabbellé perusengi, apak ia naéngerang tennatakkalugai ulu ada lamumpatunna Datuè ri Mario, riaseng e Lamakkateru, Karaeng Enjéng pattellarenna. Karaengé ri Tanete riaseng è La Marnala, Daeng Lempa aseng ridaèngenna. Na tellumpenni Datuè ri Mario ri Maruala ri launà Lisu, na takko alippuangeng, tengkiling ri lésang esso è. Pusani nawa- nawanna rangenna mitai kutosa toawasungeng. Engkani surona Pabbicaraè ri Taneté lao pauttamangi berek, lao makkeda, \"Tawe- laiwi wenni ewe Maruala. Atammu to Palluddaé muoia, naia pa- leppekko, paitaio laleng. Apak ia temmualleppek wenni ewe mpe- laiwi Maruala, dékma alepperetta baja, apak takkappo manenni rangenna Karaengé tanrapi ri Lisu. Dékna tenrikappilikta baja.\" Apa labui esso e, turunni ureng riwu è. Nawelaini Maruala Datuè ri Mario. To Palluddaé p.aleppek-i ri wenni è. la mua natuo 61 PNRI
Datile ri Mario sipoajjoareng, to Tamete mabbellé perusengi, palaolingengi inarè ri laleng ri léwona. Pappai baja e, kuni ri Uae Pelleng. Makkedani anaurèna Babae ri Datile ri Mario, \"Apperri-perrio tek ri Wumpungeng, kuonro kua è majjallok, ajak muridapi, apak mawèni bali é.\" Muttamani ri alek è Arung Palakka riola è ték' ri Wumpung- eng. Ri coppoknani Sokkangeng Tedonge\" riola è ték ri Wum- pungeng na nariwetta ri Uaè Pelleng anaurena Babaè, pitui ripa- siwetta, seua pattaranakna. Na tellumpenni ri Kaddene Datuè ri Mario, engkani surona Karaengè lao ri Soppeng, makkeda, \"Muttamai ri Wumpungeng batena Datué ri Mario, Soppeng! Sappai mutikkengi muwawai ri Karaengè!\" Makkedai Arung Wumpungeng ri Petta ri Mario, \"Madecèssa- nik, Puang, lao tettong ri tana to Berruè, na masagena atammu makkeda tanakko ri Wumpungeng!\" Laoni Petta tettong ri wawona Liang Titti. Ritampaini Arung Wumpungeng nok ri Soppeng sita surona Karaengè Makkedai surona Gowa, \"Engkairo manaik Arung Palak- ka ri Wumpungeng?\" Makedai surona Arung Wumpungeng, \"Dek-i sarò mana- ik Arung Palakka ri Wumpungeng.\" Makkedai surona Gowa, \"Pajaneng muttamai ri Wumpu- ngeng malleppekna ri wenni e ri Marnala. la mua tennaridapi, engkana séajing anakarunna mappawettang aléna, pattaranaknato seua ku ri Uae Pelleng.\" Makkedasi Arung Wumpungeng, \"la tekkiassakkareng lalenna naolai.\" Makkedai suroma Gowa, \"Nakeni laona, Arung Wumpu- ngeng?\" Makkedani, \"Tekkisseng laona, tekkiolai. Gattareng mua nasalinring lao alau.\" Makkedani surona Gowa, \"Akkeda tanangi ala engka e ri Wumpungeng!\" Makkedani Arung Wumpungeng, \"Kiakkeda tanangi ala engka \"e Arung Palakka ri tana & ri Wumpungeng ia esso éwè, 62 PNRI
tekkissenna nakko bajapi, sangadigi.\" Rewekni surona Gowa papolé basai risuroang engi. la purana lari sala Datué ri Mario, dèkna nallak-i Mario, Soppeng. Kua mani ri Wumpungeng monro. Wennipa nallappak. Narang lao alau ri Bone. Ianaro nataneng ajuara ri tana e ri Wum- pungeng Datué ri Mario, nassamaja tedong. Nasitana eppa: Datué ri Mario, Datuè ri Citta, Arung Apanang, Arung Bila, ri Ponna Cuce, ri launa Polé Lolo. Naia nakkulu adangi najjancingi tessisalangka lésso e\". Na sisompereng lao ri Jawa, apak dekna atuonna ia eppa éwé, nakko ridapii ri Karaengé. Laoni sita ri Soppeng Petta Datué ri Mario. Makkedani Arung Palakka ri Petta ri Soppeng, \"la engkaku, Puang, dékna onroku ri Tana Ugi. Apak dekna to Bone mattettek, dék tona élo méwa. Nasemmani aléna maélo uallapéang. Maèlo manikeng tawèrèng ulawenna Soppeng kisomperengi ri Jawa. Idik to Soppeng é sappa décéng.\" Makkedai Matinroé ri Datunna, \"Inaga séajimmu musila- oiig^ng padammu to Soppeng?\" Makkedai Datué ri Mario, \"Kakauk Arung Apanang, anau- rèku Arung Bila, ipaku Datué ri Citta. Apak ia kakaku amanna Wé Dimang ménréknisa ri Léttak. Kuniro ri Léttak tekkulénasa sita\". Nalani Datué ri Mario logo ulaweng é lollong pattampu, cébbak ulaweng é lollong pattampu, umpa sékati é, ulérempu- laweng é. Naia toni perru tèdompulaweng é. Sératu katinna ula- wenna Soppeng Riaja naia è Arung Palakka natiwi lao ri Jawa. Makkedai Matinroé ri Datunna ri Datué ri Mario, 'Tatù ula- weng è kamo, Petta mupatu ronna riaseng é La Pawiseang mpin- rusengi roa-roa acculè-culèng Petta riaseng é La Pasampoi.\" Makkedai Arung Palakka ri Petta ri Soppeng, \"Iato upoada, Puang, dék ulaweng torilau kuwawa, apak manippekni naia Mang- kasa è. Ulawenna mani Mario uala dua pulo katinna.\" Wenni paimenna é laoni alau Arung Palakka. Wenni paimen- na é engka tonisa Arung Apanang, Datué ri Citta, Arung Bila sita Petta ri Soppeng. Makkedani Daeng Mabela ri Petta ri Soppeng, \"Tennaulléna 63 PNRI
sératu to Soopeng Riaja usilaongeng, Puang. Maégasatu nasi- laongengé kakata lao ri Lèttak.\" Makkedai. Daeng Mabela, \"la kakauk Wé Dimang kui ri Mampu kutaro, Puang, Apak engka toi kakata ncajiang éngak makkunrai é. Makkedani Petta ri Soppeng ri Arung Bila, \"Mau tattumpuk rupammu ri wirinna langi e, ajak muassarang Datué ri Mario. Ajakto muréwek ri Tana Ugi nakko dékpa mulolongeng maka mèwa èngi Karaengè ri Gowa.\" Apa pada malani ulaweng. Nawélai wennini Soppeng Arung Bila, Arung Apanang, Datué ri Citta. Na pulo wenni laona Arung Bila, Arung Apanang, Datué ri Citta nawélainna Soppeng, nengkana Karaenge ri Gowa tériwi Soppeng madduppang to Wajo e sappai toméwana to Soppeng é. Nanganro to Soppeng è. Naia Petta ri Soppeng maddeppungenni maranak mallaibini ri Lamangilé kuaé topa lisekna Lamangilè. Aga naissenni Arung Berru Rilaué, ada Ugi, maélo riwetta ulunna Petta ri Soppeng ri salassana. Mapperri-perrini Arung Berru Rilaué lao tudang ri sapana è. Engka eppa datu bettak nasilaongeng. Makkedai Karaengè, \"Taroi tawetta Datue ri Soppeng.\" Makkedai Karaeng Karunrung, 'Turani tatarima tanro aléna Datué ri Soppeng. Nengkatona Arung Berru tudang ri ponna addéné.\" Makkedai Karaeng Katapang, \"Tammusu!\" Makkedai Karaeng Karunrung, \"Tennakadoipi rilaling è.\" Riéwanni ada to Soppengé. Nakadoiwi riwawa é su. Inap- pani sossong Karaenge silaong to Wajoé tériwi Bone. Nanganro to Bone. Na sitinrok to Bone, to Wajoé, Karaengè sossongiwi Arung Palakka ri Pallette. Naluttu Arung Palakka lao ri Butung. Na riwetta Tocinnong, Tosina. Na rirappa Anrong Karaeng ripa- sirappa anakna riaseng é Wé Lelli, Daoke aseng ri anakna. la mua tennaridapi Arung Palakka ri to Bone, ri to Wajoé, puruna maneng tonang ri lopi na takkappo to Wajoé. Ianaro nassamaja tédong sératu tédong camara, natettongi é Awona Sangka kua ri Pallette, rékko tuo tigerok i naréwek. 64 PNRI
Transkripsi PAPPASENNA ARUNG BILA Makkedai pappasenna Arung Bila ri anakna ri asenngè Lawa- niaga toakateni asengri anakna, \"Iapa tau rappe ri arung mangkau maraja pakkatutu énamatanré saleweng, teppa salaènngi nawa-nawa ri esso ri wenni, sapparenngi adecèngenna Datu è enrenng é miri- taiwi gaukna paccenangennge.\" Aja mutaroi napanre marnata datue. Narekko napanre mamatai datu è pangajariwi, kotèai ri pangajari, sipaingekno padammu torilaleng Soppeng enrenngè tomabbicara è, pangajarisi parimeng. Nakko napogau mui riunoi. Matèpi nais- senngi datu e. Mututuiwi sio alebbiremmu ranranngé apakde silainngeng napolei decennge kumui ri Puatta. Aja punra-purasio musappa décéng ri saliwenna è tanamu enrenngè topa ri datu è. Tania ritu riaseng décéng, rèkko tekkuai ri tanata. Naita i Datu è ri Soppeng, décéngiwi, alitutuiwi aneng arajanna Datu é, rituna tunaiwi matti ri padanna arung mangkau. Idi ata è poabusungeng toi nakko tapasaro i arajanna puatta. Ajakto mupaéccènngi mabu- sunngai matti, mauni na datu muna. Tana é matti ri Soppeng na busungi. Nakko napaloiwi gau toriolota atutuiwi sio datu é, mullaritoi. Ajakto na dé pangulu jawa mabbenni ri salassa e, temmani- pe é mate makkajolekengngenngi Datu é, natanrapi to Soppéng é. Rekko engka rukka ri laleng mpola muitaiwi gaukna Datu é. Rèkko mosonge gauwi tau e maponco sunge i. Narekko mosonge ada-adai, mannawoi. Narekko maggau bawanngi, puppui to rimun- rinna. Ajakto mumatau pakainge i Datu è pepangi. Naé engka ritu tettuna apa tenngade pura-puraisa, ri lawang ri elona e Datu è, Ripeppannge ada-ada ri tennga tau. Tudang manuk-manuk apo mupaitai wi, muakkkeda laturip-perussanngi. Muliatutuito i warang mparanna Datu è. Apaddurupang ritu warang mparang ri Soppeng. Seuwani: waramparanna Soppeng, bakaé, Datu é. Ianaritu muis- seng ikomaneng pakapaé, padanrenngè\", pabbicara é, ia ritu warangmparanna, tellui Datu é, anrebicara é. Polena musuna, 65 PNRI
bakae enrenngetopa napatudang lolona baka e, kuae panrosannge, ia tona ritu panrosannge ri jereitoisa, pangepae, padenrennge, pabbicara e. Natironi sia Datu é, sijerai toisa pangepa e, padenren- nge, pabbicara é, natinroni sia Datu è sijere. la waramparanna muttama e riso enrenngetopa Datu è ri Soppeng, apungtasiwalum- pangmu Datu è, détu tau lebbi ri saliwenna Datu è, sangadinna ana rijajianna pangepa e mua, napadarenijgé. Naia ritu to rilaleng Soppeng è, naewaé sipolakkai sipowawine datu e ri Soppeng, iana ritu Datu e ri Ujung, Datuè ri Botto, masao lopie Soppeng Rilau, malangkanae, Datu e ridua latte e, rilalalng gara. Naia ritu tauwe sekkua èro, tassi are annga ritu, pada tudang mutoi ritu ri bolana Datu é ri Soppeng.\" Iato upoadakko, anapura-pura muakka e ri saliweng anging, tanamu ajakto mutingarangi, duang rupa, datu è ri Soppeng, sangadinna deko natea iyo, apa ia ritu nariasenna teae. dekko tenna sappai atongetongetta, tennadampenganngi asalatta, na- silasai e, napari addampengannga asalatta. Tataroanngi anunna datu e na lao, atakto mumacinnai ati tennapinramuko. Adekmu manae, apaia asala tapowa mate. Eppai, seuwani pau tammae bali, maduanna lae jajareng, metelunna macinnaiyenngi akka- rungenna datu e, kira-kirai mappana mponoenngi padapadanna, natania atongengenna. 66 PNRI
Transkripsi MAKKEDAI PUANG LIPUE RI ARDNG BILA Si B AWA PAPPABALINNA NAPPA MAPPASENG TOIPARIMENG Makkeda i Puang Lipu e, \"O, Arung Bila angkau tetto- nginna arajarig na welaiye, pencajiyangenngi tongina kuita i nusanra saleo, sapparannga addeppengekku selalaong tana è ri Soppeng. Aga kuwellaèllauwi nappanejungeng bare puang seuae. Nawa-nawa makkuammu, lattu ri torimunrimmu, natoli munrikkuasa. Tapada pasenngi torimunritta, nasisapparang déceng, na siaddampengeng pulana ri gau apasalanna. Aja na kira-kirai arajuku temmacinnaiye jujung matanekku. Makkedai Arung Bila, \"Dekna kua rennukku Puang meng- kalinga i ada pammasému kusompawali.\" Puang kupaénrè i ri ulukku naia muasi na cukku poada onro appasalaki ku onro i ata è. Onro asalangna onro i. Puannge onrong paddampengangé na onroi ikkeng ata é: Na ia mua puang kiéllau-éllau. Engka bangi matti sala to rimunrikku. Nasala adapi tagerakna ia uwellau. Tenri pasue rarana ie rimakkedammu puang arajakku temuacinnai ianaritu lalengmpali alammu macinnaenngi arajanna datu e ri Soppeng.\" Makkedani Petta Puang Lipu è, \"la mémenna ritu kupari lalengngada makkéda è 'Tasi addampengen pulana ri gau apasa- latta'. Makkeda topi Petta Puang Lipu è, \"la ritu Arung Bila muella- éllaunna tenri passu é rarana to rimunrimmu ia wegannatu nap- pasengi Petta Matinro é ri tanana. Makkedaé, \"Kammeng matti to rimunrikku apasanna nadapii tagerona muewaé manguru nèné. Aja pura-pura mupassui rarana. Tau kuaé ritu ia kuaé tau tennare bessi to lino naballalona palengeng palekna Arung Bila. Makkedai ianatu Puang usampawali kupaénrè ri ulukku usingkeruk temmale- re i iaweganna ritu ri nawa-nawaku kupasossorangngi to rimunrik- ku. Makkeda musi paimeng Puang Lipu e, \"O, Arung Bila ia mpelaiadanna ia temmita decèng lattu ri tomunrinna apa lette 67 PNRI
musi paimeng palenna Arung Bila.\" Makkedai Opue, \"Sisengngi makkeda wekkadua wekka tel- lua Puang adakku iyyokena Puang makkeda kua nanalengi appa- seng tapoata e tapasengettoi to rimunritta. Makkeda topi Puatta, Puang Lipu è, \" 0 , Arung Bila narèkko mallao teka ri padammu tau mulori pasisalai gaukmu mani pepping lisekna salassaé kusuro enrengngia anu ri aléku. Muinappa mita i temmadécénngè. Upasengattoi to rimunrikku. Makkeda i Arung Bila, \"Dena uwisseng pammasellele ri wawoi wi Puang ada tapoadanngennga Batara mani ri wawona.\" Makkeda topi Arung Bila, \"Pappasenna ri anakna, dèko tenna- bèlaiko ada to rimunrinna Datu é.\" Aja mucarinnaianngi inin- nawa madeceng muatutuanngi ade marajana. Sorro-sorroatoi mase Datu e ri lilie apa bessinna mupatu taue marola, sangadinna lilipura é mewai Soppeng natingarai Bakae. Napaoloiwi ewangeng naia ri tuppua. Dettongka maelo bawang mpawanngi pakaingei Datu e. Engkatu utaro adangenna tonampungennge ianaritu Puanna Soppeng Riaja, Soppeng Rilau. Sisalana Petta mabbelua e Puatta Puang Lipu e\". Nangkato awimpungennge . kuakkeda, \"Agamulaoang mai miyasi Umpungeng.\" Makkeda\"i Arung Umpu- ngeng, \"Ianamai kiengka maraja i paddennuangken ri Soppeng Riaja teakken silaonganngi tosalae.\" Makkedani Arung Bila, \"O, Umpungeng iapasi umai ada lattu ri paru è.\" Makkedani Arung Umpungeng, \"Kupaseng nennung botto ulukku, palekkajeu ku- passu paruku alannawa-nawa temmadecengngenngi Puang Lipu è.\" Makkedasi paimeng Arung Bila, \"Kupakkuling muni matu ada é Umpungeng.\" Temmusalangka lessoga matti Puang Lipu e. Temmuluppe maceko aga apa ia kusaleweng. Kuatoi sia laleng pura na ola e Petta Matinroe. Ri asseleng. Apa to Soppeng ri lauku, pesewalinnasa ala tekku atepperiekko ri adatongemmu. Makkeda i Umpungeng, \"Kupattongeng ritu tikkekmu, nae engkalingani matu adakku dekko ada belleperu upoadakko, aja nangka nacekkengi beppaja to rimunrikku. Mabbissa pinceng, mabbuluga sia. Itello è na lemmang buluto rimunrikku nawa- 68 PNRI
nawa majaenngi Puang Lipu è\". Apa ménrékni Arung Bila poadanngi Puang Lipu e adanna toawumpungennge. Makkeda Puang Lipu è peada-adai wi, apa to Soppeng Rilautu. Makkedani Arung Bila, \"Pura uwalinga ada lattu ri peruna enrenngè tonro alena. Makkedasi Puatta Puang Lipue, \"O, Arung Bila ri ikomua silaong pabbicara è kuposul- leama riperi tana e.\" Makkedai Arung Bila komemenniro ade angatangemmeng ri Soppeng. Ripalelesi pau-pau é. Naia asaurenna laoni ri Galung na inappa mappanguju lao ri Bone. Nakona ri Lau Walenna è nari assuro parewe ri Puang Lipu e. Makkedanna rewemai ri wanuanna. Napoanu i anunna kipada-poada i akkeanumeng. Makkeda i mab- beluwa e ia lao nabessi pasuka, bessi topasia parewekang, Naoni alau ri Bone naewani ada Arumpone mabbeluwa e maelo risilao- ngang teriwi Soppeng. Natei Arumpone, nakko muna lao alena mewa i ada padanna arung. Nade maelo silaonganngi narewe muna paimeng. Nakkomunisa rilau salo. Nassuro tampai wi tauntongeng- tongennge topacalepa. Aga menrei tau tongeng-tongennge pasiti- wii Datue. Makkedai tau tongettongenng è, \"Engkai surona mab- belua è maelo usita.\" Makkeda i Puang Lipu e, \"Madecekko si- tudangengsi Soppeng, musiturupa muinappa llao.\" Napasitu- dengenni to Soppeng e situruni to soppeng e. Laoni tau tonget- tongennge, lattukni Rilausalo. Sitani mabbeluaè. Makkedani belua e ia utampaiyakko uddaneka ritanaé ri Soppeng kutorisa- jikku naiaritu akkarungennge Soppeng Rilaue enrennge Soppeng Riajannge ianaritu utanroa ale, upasengengngi to rimunrikku alannawa-nawaenngi. Purai napoada mabbeluae nrewe ritau tong- eng-tongennge poada-adai ripuang Lipue ada napoadae mabbelue. Makkedai Puang Lipue, \"Madeceng lao ri duppai masiga to tudang sisopè ribarukae. Napole to Soppennge nabali wi mabbe- luwa e. Makkeda i Mabbelua e, \"O, tau tongeng ikona matu poada- ada i ada lattu ri perukunaikopa poada i ri Puang Lipue enrennge ri tau tongettongennge iana upoadakko iatakku lamaiye udakki- na ritanata enrennge riseajikku. Ualisani riuae, temuli gau llaloe. Nawa-nawa temmadecennge. Naia akkarunnge ri Soppeng ianaritu 69 PNRI
natanroang ale aja nangka naccekkengi beppaja torimunrìkku mabbasa pinceng masse riparowo lattu ritorimunrikku alanawa- nawaeringi akkarungennge ri Soppeng. Lattukni ri Soppeng, Mabbelua e situdangeng ri Soppeng ribarukae engkatoi Puang Lipue. Makkedani Mabbeluae iko na tau tongeng-tongeng poadaij ada kupoadaekko. Makkedani tau tongettongennge temmabusung puang dekko ia poada 1. Aga na iamu na poadai. Makkani Mabbetua e, \"Iangka kumaiye uali- sunni ri uae temuli gau pura lalo e, nawa-nawa temmadecennge na ia akkarungennge ri Soppeng ianaritu utanroan ale ri attenni limanna petta Mabbelua e ri Petta Puang Lipue. Makkeda ni Puatta Puang Lipue, \"Upossangadiwi sia rekko si lorongengnga pada wijatta sikadoni Puang Lipue Mabbelua è.\" Makkedani Puang Lipue, \"Madeceng manisa uaseng mamu- riwi si tudangetta naelona Dewata e.\" Naia uaseng deceng rekko malamung mpatui, nape esseri pulanai tanro adata naelona topa to Soppennge. Nakko napuji wi adakku. Kado manenni to Soppengnge enrennge Mabbelua e. Malamumpatu ni Puang Lipue, Mabbelua Makkedani Puang Lipue, \"la pelai adanna, ia naotongeng baru e, temmita deceng lattu ri torimunrinna. Purai malamum- patu Datue, makkedani Arung Bila, \"Situdangekko ri tau tongen- nge, mewai ada si ajitta ia seliseng to Soppeng Rilaue.\" Kuengka- lingai makkedai Arung Bila, \"Esso laippa ga Puang kisiewa ada, ia muna ga esso ewe.\" Makkedani Puang Lipue, \"Elomu mutau tongeng, bajapi apamawenn: ni.\" Pappai baja e situdangessi Soppeng torilaleng Soppennge ri barukae. Enkatoni Puang Lipue. Makkedani Arung Bila, \"la nasuroakkeng Puang Lipue pekko aregi nawa-nawammu iko siliseng napaddi soliwenna. Alena Mabbeluae addatunnge ri Sop- peng. Makkedai Datu è ri Soppeng, \"la nadapi e nawa-nawameng maseuwakeng ri Soppeng Riaja napuang lipuenna mparekkekeng ri jari deceng natiwikeng rimawe ri mabela.\" Makkedai tau tongennge, \"Ianaga muassamaturusi samak- kadoni to Soppeng Rilau é. Makkedani Arung Bila, \"Tekkadosa 70 PNRI
nawa-nawakku apa iakkenneng naduadatu sapparanngi deceng ta- ñaría teppadanngi tauwe. Makkedai Datué ri Ujung silaon Datu è ri Botto, \"Ianaro kiaseng peppacingekeng angka maddisoppengna mabbelua e.\" Taronokeng makkeda lattu ri Beru kia lamumpatu. Makkedai Puang Lipu e, \"Ianatu peessengekki taro ada lattu ri torimunritta, malamung mpatu e apa uwellau-elau wi ri Dewata è ri tolinoe tep- pasarangekko adek mumana è. Makkedai Datu è ri Ujung, Datu e ri Boto iana ritu kopotanarerennu kiposau ininnawa. Kingkalingani matu ada lattu riperumeng. Nasabbi Dewata tolino. Iana riassa maturusi ikona mparekekeng rija rideceng mutiwikeng ri nawe ri mabela apa ia kitanroang ale tingarangekko. Duang rupa ala salangka lesso ekko ala macinna ingekko pattola malampe. Ulaweng matasa lattu ritorimungrimmeng natorimunrimmu rimennang, naia mpeiai adanna, mabbissa pinceng tennaccekkengi bèbbaja to rimunrinna. Mabbulu gasing ittello e, na nalemmang- bulu to rimunrinna temmita deceng lattu ri torimunrinna. Makkedai Datu è ri Soppeng, \"Enrekko muala i pinceng t a l l i t a , rekko manre mallimpo-limpo i ri salassa e.\" Rienrekna ríala i jarawetta riasennge Lapaliwona. Napakku- limusi paimeng tanro alina to Soppeng Rilau e, malung mpatu musi paimeng. Makkedai Puang Lipue, \"la mpeiai ada, ia naottongi batu e.\" Riakkani pincennge riappasang ri batu e. Makkedai to Soppeng Rilau e, \"la mpeiai adenna, mokkotonisia ramu-ramuma pincen- nge.\" Apa mapusia batu e, taterei sia, naia sammenna ri engkali- nga, samanna Tedong mangngoé. Makkedani Puang Lipue, \"Engka mennang masalesaleng inènnawana, temma tinuluru taro adatta.\" Makkeda muni datu e, ri Ujung Datu e ri Botto, Arung Bila mua makkeda uwengkalinga tekkadoisia inennawakku. Apa iakke- neng naduwadatu sapparanngi deceng tanata. Teppada-pada tauwe. Makkedai Arung Bila, \"Kuitu adakku naengka kuelo poada ri Datu è, ia kuilla-illau koengka pasalang rimunrikku, naripatudang selise padakku to ri Soppeng.\" Natanngai tainappanna mate, nakko adek mpuno i, na iatopa kuellau-ellau ajae naripassu tirana. Makkedai Puang Lipu e, \"Iawegannatu napasengengngek- 71 PNRI
ka Petta natinro e ri tanana. Ianaritu ri ella-ellau tejjalekkaenngi pappaseng to riolo e.\" Sitarima i ada e laoni Arung Bila silaong Datu e ri Botto, Datu e ri Ujung makkai jara wetta e, ri asennge Lapalioddang. Napasanngi ri Datu e. Makkedai ampeé adanna nakutosiarammu-rammunna pincennge, namau sipi ulete ripale adeppasenna tongengjato. Lelisi pau-pau e. la purana makkua, makkedani Puang Lipu e, \"Iapa upoadakko iko silise ana gana dapengsorosi mabbelua e, nakatuwo i monro e ri Soppeng.\" Makkedai tau tongennge, to pacalopa iamua anak muita, maka ri werenngi tellu lotte e. Engkaparo seratu ata ri bolana silaong galunna. Makkedani Petta Puang Lipu e, \"Madecenno lao tau tongeng poadanngi Puang Lipu e. Rekko maelo i mala ina tudang pangembang ri Soppeng. Appamoasenngi Datu e moni ri wawona pangepa e. Laoni tau tongeng-tongenng è makkeda e, \"la nasuroangnga sea- jimmu, kuae pangepa é, paddanrengnge, ia tellu latte e pappe- rena daengea.\" Engkapa seratu ata ri bolana. la topa galunnge, ia naelona seajimmu muala muakkato wi mutudang pangepa. Makkeda topi seajimmu, \"Uwasenngi ritu pangepa é, Datu e mani ri wawona,\" iana pangepa mabbelua e, koni monro ri tellu latte e. Mabbelua e natudang pangepa ri Soppeng. Makkedai Arung Bila, \"Engka paunna tau riolo e, ia nasen- nge tika ennenngi buangekna iana nawangengeng musu arung mangkau e, seuwani majjalukkai e petawu, maduanna riwilai anngeng ulu ada, matellunna riterie pada ngenngekna tenna ri birittaiye tau we. Maeppana, mpunoenngi rangeng-rangenna tau we natania asalang napoamatengeng. Malimanna, mpelongkoriennge tau de- cenna tau we, pangau ennge gau tekkua, padanna Arung Mangkau e. la naro sekkuwa e bara engkama matti kuwae. Ianaro maennen- nge, napada ungatopi toriolo e, makkeda topi to riolo e rompe- remmu ateka maraja e seuwa e ateka baiccu e na maega Makkeda topi to riolo e, \"Naia perajaiye tana.\" Seuwa ni ada tongennge, maduanna, ampe madecennge. Matelunna, bicara malempu é appaia ritu, gau madecennge. Bicara melenpu é iana ritu mpawai pattaungennge. Maeppona, jonci tenrialupaiye, 72 PNRI
enrenngé ulu ada tenriwelaiye. Malimonna, ade ri peri esseri è. Maennenna, rapang masse e. Mapitunna, wari ri atutu iyé. Maruana, ada seturu e ri laieng mpanua. Maserana tanngaa tessi sala e. Maseppulona, siakkasirisannge. Masepulo seuwana, tessi- mellekiannge inennawa ri sempanuana, enrenngé riseajinna. Makkeda topi to riolo e, \"Na ia to riolo e, parewa ri tana e. Eppa engkai wi. Seuwani, kenawa-nawa i. Maduanna Malem- pupi. Matelunna, waranipi. Mappana, sugipi. Na ia tanranna to menawa-nawa è eppa toi. Metau i ri dewata è. Maduanna, matau ri rigau appasiwa- lekenng e\". Matelunna, matau pogau gau maja de pada-padanna. Mata é pogau gau sala. Na ia atanrenna to malempu é eppatoi. Seuwa ni melori è\" gau makkatutu. Maduanna, mèlori e gau pattu- jung. Matellunna mélori è gau madejeng. Mappana, melorienngi gau tongennge. Na ia tenranna to warani é oppa toi. Seuwa ni matau we ri paddiolo. Maduanna, temmatau e ri paddimunri, Matelunna, temmatau é mita bali. Naia tanranna to sugi \"e eppa toi. Seuwani, tekkuranngé nawa-nawa. Maduanna, tekkuranngé balancana, rekko engka riparluangngi. Matelunna, masagena e risininna gaukna. Mappana, tekkurannge sininna pattujungé. Makkedatopi Arung Bila, \"Ajassa muabbara-barani rialae parewa ri tana e. tibara tau ritu malie pogau i, ponawa-nawai gaukna nawa-nawana to riolo e\" parewa ri tana e.\" Na ia gau pattujunngé, kui ripanré nawa-nawa e. Na ia gau madecenngé kui ritomacca e. Na ia gauk maja è kui ritobanngo è. Na ia gau pasala e kui ritopusa e. Na ia appongenna ade é iana ritu gau mappanni lasa e, nasitinaja. Na ia appongenna bicara e iana ritu gau silasa e, enrennge appasituru è. Na ia rapanng e iana ritu mapposeng rupa e. Na ia wari e iana ritu gau mappaloi- sennge. Makkeda topi Arung Bila, \"Dua gau si sappa nasilolongeng gau madécénnge, enrengngia ampe sitinajae.\" Na ia sapparenna décénnge ripabbeasai ale pogau wi madecenngé, na mauna map- pari-pari muna ri pasaka biasa aleta. Maduanna, pakatunai alena risilasaka e. Matelunna sarò e masé ri silalenna e. Mappana, akka- réso patutu é. Malimanna, molo é worong mparong narewe. 73 PNRI
Maenenna, molaé laleng na mappatike ri dewata è. Ajaksio mupa- laloi wi gau tettong temmu, ajakto mupalaloi ampe siratammu, ajakto mupalaloi wi ada-ada tudangemmu. lana ritu gelli tenriad- dampengang ri dewata è, tappa lalo é gaukna, enrenngé ada-adan- na. Makkeda toi Arung Bila, \"Ajassio mamaelo nacacca adek è, ajakto mumáélo natunai bicaraé, aja muwedding nauji rapong- rapanngé ajakto muwedding naéppawa cawai-wariè. Makkeda toi Arung Bila, \"Eppai ritu aju tabu, engka towan- nga engka riko aja muwarani-warani sanresiwi. Seuwwani, aju tabu, dékko majai taissenngi aleta maja. Maduanna, rékko aleta sugi taissenngi aleta sugi. Matellunna, rékko arunngi taisenngi aleta arung. Mappana, rékko waraniwi, taissenngi aléta warani. Aja muappua-pua sanresiwi pajaneng aju tabu ritu. Makkeda toi, \"Eppa ritu sunna barukaé, pekkua peullei, mau seuwa mutasio, appagi nadua muanneng maupe arégo muonro i leppa i. Seuwwani sung baruka, tenrita é èlona ri ten- ngana tauwé. Maduanna massompung ada-ada é na sompungen- na ada è. Tasompungianngi natappingenna ada é tatappingi- anng i. Matellunna ri assaro lellan geng boia, engka motosi ri boiata. Silassa mengkai énngi, tapanré-panre angngareggi séajit- ta engkarengga lainngé makkaé pammana tenritaé. Lotonna riaroworowa mengenng mauni temparani muna. Rekko tenri acawai muni, apagisia intattowarani togi. Iato upoadakko aja muwempani wi to maupe é, ajak to muécawa-cawai wi èlo dewata ia riasek langi è. Rekko ri empur- ui wi to maupe é. to cinna mate ritukkuwa é. lana è poadadaenngi mula ri werénna angépakenge Arung Bila La Wade asenna. Naia sidapina Datu e ri Soppeng ri asenge La Makkanennga, nari pakkulu ada ri pettancajiaénngè. Makkun- raié Datu é ri Soppeng ri asenngé Wetena Kawalua. Makkedai Pettacajiangenngi makkunraié\", tessiacinnai ak- keanuko, lewu-lewu ko muacinnai aranjanna anrimmu. Lokka- lokkao mumate, tudattudangko muacinnai arajanna arimmu. Tudattudakko mumate. Anrimukoto, dékko mucinnai wi jujum- mu. Ikona maddojai wi arajanna anrimmu, enrenngé adécéngen- 74 PNRI
na tana è ri Soppeng. Natinro tukku ulu, tukku ajé anrimmunali- wasennapa teddui. Na ikopa teddu i, na iko topa timpui anrim- mu. Naiapa muattimpuranngi anrimmu muasenngè manasu, namau aseng tau wè manasu muasenngi sio marnata. Aja mutaroi nan- ré anrimmunapagelli to lino naiko duppai wi, napagelli Dewata. Naiko lao manganroanngi, mukkalolo utturanngi anrimmu, en- renngé tana è ri Soppeng. Mumalilu sipainge anrimmu, mumareb- basi pattokkong, muarala tenripeppé limammu. Ri enrekeng arajanna rèkko iamutcsio muanré enrenngé mupasang pasanngé naia mau. Naia mua napomato i jamu, wijannu anrimmu iamua rekko na lejja i jajarenna Datu è ri Soppeng. Maduanna rekko mangolo muttamai bessi ri tana e ri Soppeng. Matellunna rekko naunoi pada-padanna. Natania alempurenna. Naia rekko tania muaro napoasala sekkua ero. Dek pa lisekna tana e ri Soppeng nade ripallawarianngi ripaolaiwi lotong alliri rekko teani tauwe tarima waramparang. Narekko engka ana eppona anrimmu naelo- rang museppengang, angepakke addampengeng, iamutoisa tolain- ngé datu napoana. Naia temmatola é ikomutosatu poanai. Mupada mmanari wi to ri munrimmu ada uwelo lorannge muarui pulana ri tengngana Soppeng. 75 PNRI
IANA E POADA-ADAENNGI ATTORIOLONG E RI SOPPENG lana è poada-adaenngi tana è ri Soppeng la ri wettunna arung ri olo è, arung ménrèk è ri Galigo kui monro ri Séwo enrenngé ri Gattareng. Naia cappunana arung té è ri Galigo nariwélaina Séwo silao Gattareng. Nanona mabba- nua tau e ri Soppeng. la to Séwo é iana riaseng to Soppeng Riaja. Naia to Gattarenngé iana riaseng to Soppeng Rilau. Aga naenneng pulona matoa Soppeng Riaja, Soppeng Rilau. Naé napadduani aléna to Soppeng é. Naia Salotungo. Lollok è, Kubba, Panincong, Talagaé, Riattassalo, Mangkutu, Maccilè, Watu-watu, Akkappèng, paddui- senna Soppeng Rilau. Naia Pessé, Seppang, Pising, Mattobulu, Lawunga, Ara, Lisu, Madello Rilau, Tinco, Lawo, padduisenna Soppeng Riaja. Naia Cénrana, Salokaraja, Malaka, Mattoanging, ri laleng Soppeng topa. Iana padduiseng naduai, napitullapina to Soppeng e. Dekna puanna. la puanna arung ménrèk é ri Galigo, ia mani matoa é enneng é pulona paotok paleui tana é. Namanurunna Petta ri Sékkanyili. Napaissenna matoa Tinco, Jennampisé angkanna matoa padduiseng é Soppeng Riaja. Napoadani matoa Botto, matoa Ujung, matoa Bila makke- da é, \"Engkaro to manurung ri Sékkanyili.\" Naé makkedai matoa Bila, matoa Botto, matoa Ujung, \"Madécénngi tapaissengi paddui- senna Soppeng Rilau, Salo Tungo.\" Nakadoini padduisenna Soppeng Riaja. Naia nassiturusi massuroè tampaiwi. Purai kua, engkani matoa padduisenna Soppeng Rilau. Makkedani matoa é ri Soppeng Riaja, \"Engka tomanurung ri Sékkanyili, napékkuaré tanngamu.\" Makkedani matoa è ri Soppeng Rilau, \"Madécénngi lao takkareng aléta saré mamasei naia tala puang, naia dongiri Tem- madimpake. Purai kua, lokkani matoa é enneng é pulona apak lettuni ri tomanurung é. Makkedanimatoa Ujung, matoa Bila, matoa Botto, 'Tana 76 PNRI
mai kiengka lamarupek maélokek muamaséang. Naajakna muala ja. Naikona kipopuang, mudongiri Temmatipake, musflipuri Temmatipake, muesséi Temmatipake, Naikona mpawakek ri mawèk ri mabèla. Namauna anammek, napattanrommek muté- aiwi kptèai toitu.\" Makkedani Manurunngé ri Sekkanyili, \"Temmuabbalecco- regga, temmuaddua nawa-nawagga.\" Siceppani matoa è\" ennengne pulona silaong Puatta Manu- runngé ri Sekkanyili. Makkeda topi puatta Manurunngé ri Sekkanyili, \"la topa upoadakko mennang, engka topa sappo sisekku manurung ri Iibureng. Madécèkko lao malai muakkareng ale\" iko to Soppeng e kidua sapparekko décéng mennang. Naianaro mupadatu ri Soppeng Rilau, naiana datu ri Soppeng riaja mupasituru tannga mulao malai.\" Purai kua, laoni matoa é enneng é pulona. Lettukni ri Libureng kua riaseng è Manurunngé ri goari è. na poleini Ma- nurunngé tudang ri bakubu naddepaki é. Makkedai matoa Ujung, matoa Botto, matoa Bila, \"la ki- engka lamarupek maélokek muamaséang, ajak muala ja, naiko kipopuang, mudongiri Temmatipake, muesséi Temmatipake, naiko puakke ri mawé, ri mabéla, namauna anammek napattanro ammek mutéaiwi ketéai toi.\" Makkedai Manurunngé\" ri goari é, \"Temmuabbaleccoregga, temmuaddua nawa-nawagga.\" Sikadoni ada é. Ianaro riaseng akkuluadangenna to Soppeng è na puatta lettu ri to ri munrinna datu é\" ri Soppeng na to ri munrinna to Soppeng e. Makkoniro ammulanna nadua datu ri Soppeng. Naia tekkéanaknapa Petta Manurunngé ia dua, mator Botto mua, matoa Ujung, matoa Bila, poadai nasituru eneng puloma matoa. Ala ada massu, ala ada ri laleng Soppeng. Nae kéanakni datu è ri Soppeng. Petta Manurunngé ia dua, kéepponi, engkani pangépak e, paddanreng è. Tettonni datu arung anak eppona. la nasituru datu è ri Botto, Arubbila, datu e ri Ujung. Ala gauk ri laleng Soppeng, ala gauk massu, ala ada ri laleng Soppeng, ala 77 PNRI
ada massu. Tenriullena gilingi ri padanna to Soppeng apak tenri- podaSi sia datu é apak ripopuang i. Passaleng mammulang é Tania upomabusung lakkek-lakkek i wija to mangkauk. La Temmamala asenna Manurunngé ri Sekkanyili. Nalao mabbawi- ne ri Suppa siala Wè Mapupu. Anakni La Marancinna. Passaleng madua e La Marancinna mabb^winè siala Wé Kawa. Anakni La Bom- bang. lana nréwek datu ri Suppa. Anakni Lamba. lana datu Sop- peng Riaja. Passaleng matellu è Lamba si lao mabbawiné ri Balusu siala Wé Timang Ratu. Anakni Wé Tékkè Wanua. Passaleng maeppa è Wé Tékké Wanua datu ri Soppeng Riaja. lana mpawa tana ri Suppa. Na puékni Malebbak è, na poloni Malampé è. Na taneng tebbu, nalolok bére-bére, natiro tappareng. Natuju atampa to Sidénréng, natiro tappareng, natuju atampa to Népo e. Manuk bekku tiro tappareng, natuju atampa to Mariyo Riawa é, tiro tasik siwanua to Népo é. Naia Wé Tékkè Wanua malolo é anakna datu ri Suppa. Nallakkai Wè Tékkè Wanua ri Léworeng siala La Temmappéo Pitu anakna. Anakni La Wame. lana seppéi Bila. lana mula mangé- pak ri Soppeng. Naia anring sirappina La Wame riaseng La Makka- nennga. lana datu Soppeng Riaja. lana é Allakkek-lakkekna Datu è ri Soppeng 1. La Temmamala manurunngé ri Sekkanyili, powawinèi Manu- runngé ri Suppa, poanak i 2. La Marancinna, poanak i 3. Lamba, poanak i 4. Wé Tékké Wanua, poanak i 5. La Makkanengnga, poanak i 6. La Karella, poanak i 7. La Pawiseang, poanak i 8. La Pasampoi, Sonrompaliè, poanak i. 78 PNRI
IANA E SUREK POADA-ADAI ULU ADANA TO RIOLO E lana e surek poada-adai ulu adana Bone - Luwu naengka poaseng Polomalélaié ri Unyi. Makkedai Arumpone ri datu é ri Luwu riasenngé Dewaraja, \"Madécéng i tapasseajing tanata.\" Makkedai datu é ri Luwu, \"Madecenni Arumpone.\" Makkedai Arumpone, \"Malilu sipakaingekkik, marebba sipatokkonngik, dua ata seddi puang. Gaukna Luwu gauknani Bone, gaukna Bone gauknani Luwu. Manguru ja, manguru deceng. Tessipématé-matéi 'sisappareng akkéanunngik, sipapolé onro akkeanunngik, tessibawempawenngik, tessitajeng alilunngik, Namauna séwenni mua lettukna Luwu e ri Bone to Boneni. Tessigellang tassipiki. Bicarana Bone bicarana Luwu, bicarana Luwu bicarana Bone. Adekna Bone adekna Luwu, adekna Luwu adekna Bone. Tessiacinnainngik ulaweng matasa, patola malampé. Nigi-nigi temmarenngerreng ri ulu adaé, ia riserrimparowo ri Dewataé lettu ri to rimunna. la makkua ramu-ramuna, apu—apun- na ittello riampasang e ri batu é tanana. IANA É SUREK POADA-ADAI ULU ADANA BONE - GOWA Nasitettongeng Sudanngé Latea Riduni ri Tamalaté, Tu- mapakrisik Kallonna karaéng ri Gowa, matinro e ri Berru ria- senngé La Uliyo Boté é arung ri Bone. Narékko engka perrina Bone maddaunngi tasik é naola Mangkasa é. Narékko engka perrina Gowa makkumpellek i bulu é naola to Bone. Tessinawa-nawa majakik, tessipangarai kanna Bone- Gowa. Tessiacinnaianngik ulaweng matasa, patola malampé. la si sompereng ia Gowa ia si manai ada to riolo é. la si sompe- renngi Bone ia si manai ada to riolo é lettuk ri to rimunrinna. Nigi-nigi temmarenngerrang ri ada to riolo é mareppak-i uring-kurinna, lowa-lowana, padai tello riappasang é ri batu é tanana. 79 PNRI
IANA E ULU ADA E RISENGKERRU PATTOLA E RI TO PACCEDDO Makkedai datu è ri Luwu riaseng é Batara Latu ri Arung Matoa è, \"Madècèng i tapasseajing tana è ri Luwu ri tana e ri Wajo. Apinna Luwu temmanrèi Wajo, apinna Wajo. temmarei Luwu. Manguru dèceng, manguru ja. Malilu sipakaingek, marebba sipatokkongik. Tessitereng ri bulu é, tessinonnoreng ri lappa é, tessijelloreng roppo-roppo. Maruttung langi, masebbok pérétiwi temmaluka ulu adana tana e. Nigi-nigi temmarinngerang ri ulu adana tana e, ia kua apu- apunna tanana ittello riampasang è ri batu è lettu ri to ri munrin- na temmarinngereng é ri ulu ada è. IANA È SUREK POADA-ADAI ATELLUMPOCCONNA BONE, WAJO, SOPPENG lana e poada-adaeng i puangmek mappadduparapangeng i Bone, Wajo, Soppeng, La Mataesso asenna pollipuk e ri Soppeng pattellarenna. lana palèssoreng ia akkarungèng é ri Soppeng Riaja. Anakna riaseng La Mappaleppe Pattolaè, aseng ri anakna Arung Belo. Nanona ri sao laing ranreng i anakna. Napoasenni pollipuk e Soppeng Riaja. La Waniaga asenna, Tomacerra aseng ri ananak. Arung Bila akkarungenna. lana silaong Towudama ri Wajo. Arung Kaju ri Bone riaseng è Tosellu. la purana mappaduparapang ri Cènrana ia tellu, kuni sita. Naia nassiturusi ia tellu passeajinngèng i tanana. Nakkeda ia tellu, \"Madécèngik sita ri Timurung. Nakkupa tepu adatta ri tépuna uleng è.\" Aga nadapini esso nassitanrai è siduppani ri Timurung. Engkani Arumpome riaseng è La Tenrirawè Bongkanngè matin- ro e rigoncinna. Engka maneng toni to Bone selili. Engka toni Arung Matoae ri Wajo riaseng e La Bungkacè\", Towudama patte- llarenna. Engka maneng toni to Wajo e selili. Engka toni datu é ri Soppeng Riaja riaseng è La Mappaleppe, Pattolaè pattellarenna. 80 PNRI
Engka maneng toni to Soppeng e selili. Kuni ri Bone taro baruga. Nakkuna tau e saung. Apak ompo loloni uleng è sipulunni to Bone, to Wajo è, to Soppeng è. Si- tudangenni Arumpone, Arung Matoaè ri Wajo, Datue ri Soppeng, napasséajing i tanana ia tellu, kua tosa padaworoane sina siama. Na Bone ma eoa, anak tengngai Wajo, anak paccucuanna. Soppeng. Makkedai Arung Matoaè, \"Napékkuna Arumpone masséajing tanata telili, ataeng i sia ri Gowa Wajo, nassèajing sia tana è ri Bone tana è ri Gowa.\" Makkedai Arumpone, \"Madècéng adammu Arung Matoa, naé taroisa masséajing Bone, Wajo, Soppeng. Na Bonena mèwai masséajing Gowa. Narékko maélo mui Gowa poatai Wajo, taroi taéwa siwuno. Talellui masséajing.\" Nakado Arung Matoaè. Makkedai pollipuk e ri Soppeng, \"Madeceng adammu Arum- pone mappadaoroané tanata tellu. Naia sa uèllau anak è ri Soppeng Na ama na ina tana è ri Bone ri Wajo. Apak iapa tau mappadao- roané senraja e.\" Makkedai Arumpone, \"Pèkkuna nawa-nawammu Arung Matoa apak upattongeng adanna sèajitta Soppeng.\" Makkeadai Arung Matoaè, \"Wasenngi sa Arumpone napo- asolangeng matti tanata ia tellu nakko engka sipoanak.\" Makkedai Arumpone, \"Upattongeng adammu Arung Matoa. Taromuni uwèréng sèajitta Soppeng gowa-gowa sélili na alai pada rai, nappadaoroané tanata tellu.\" Makkedai Arung Matoaè, \"Madècéng adammu Arumpone. Taro tonisa uwérèng sèajitta Soppeng Baringeng Lompuleng sélili.\" Makkedai Datué ri Soppeng silao tau tongenngé, to Pac- caléppang, nalengusampagga ritu ada madécémmu séajing. la masséajinna tana é t.ellu tessiwawai ri tenngèlota. la pa gauk tassibalingi tapadaèlori é. Makkedai Arumpone sibawa Arung Matoaè,\" lana sikado- na adatta madècénni talamung batu è nasabbi Dèwata Sèuwaé. la mpèlaiwi ulu adana ia naottongi batu è.\" Makkedai Arung Matoaè ri tomacoa è ri Bone riaseng è Kajao Laliddong, \"Ajak sa Kajao Laliddong mutangenngi batu e 81 PNRI
apak engka adakku. la mattellumpoccota masseajing tessièloreng maja, tessiuraga-ragaik, pada madécéng, pada maja. Siala pappakai- ngekik, ajak napasisala-salaik ata. la tèa ripakaingek ia riduai.\" Nakadoini Arumpone, Datuè ri Soppeng nainappana sitelli siakka- da matettengeng. Naia nassitelliri, malilu sipakaingekkik, marebba sipatokkongik, sipedapi ri perri mayameng. Tellu tessibaiccukeng, tessiacinnasiang ulaweng mata-sa, paiola malampé, waramparang maéga. Naia tèa ripakaingek ia riduai. Nainappana mallamumpatu. Nasenni tanana Tellumpoccoé. Pada mallebba ri saliweng temmallebba ri laleng, mattulu parajo tellu, tessibellèang, teppettu siranreng sama-sama pi pettu tecco- ko, teccolli, temmattola, tenritola, tennaccekkengi beppaja to ri munrinna macinnaiangeng i ulaweng matasa, patola malam- pé, waramparang maéga, Bone, Wajo, Soppeng. Mau maruttung langi è, mawotong pèrètiwi é temmaluka akkuluadangenna Tel- lumpoccoé. Natettongi Déwata Séuwaé. la topa jancinna Tellumpoccoé narekko engka tau mawatang sirettoang pannikik, sipoloang poppang, sitéppekeng pattanruk tédongik, siluseng tédong mappanasaik, tessiottong waramparangik, sipapole onro akkèanungik. la Tellumpoccoé temmakkadawang ri laleng mpulu. Ianaro akkuluadangenna Tellumpoccoé. Ajjancingenna naottongi batu ri Timurung, nasabbi Déwata Séuwaé. Tennawawa to maté, tennarusak ja tana. la tona nawerekkeng temmalléré Arumpone, La Tenrirawe Bongkangngé, to matoa é ri Bone. Tana é ri Bone sélili, sosong ri munrinna. la tona nawerekkeng temmalléré Arung Matoaeé ri Wajo riaseng é La Bungkacé Towudama, Pillaé, Cakkuridié, Pattolaè, Arung Patappuloé, to Wajo è, tana e ri Wajo sélili sossong ri to ri munrin- na. la muto nawarekkeng temmaléré Datu èri Soppeng, Arubbila, Datu é ri Ujung, Pangépak è, Pabbicaraé, to matoa é, tana e ri Sop- peng sélili lettu ri to ri munrinna. Nassamang menra to maéga è. Ñapada buanna ittello tasséuwana. Kajao Laliddong ri Bone, La Maddukkelleng ri Wajo, tau tongeng è, Topaccaléppang ri Sop- peng. Nappasabbing ri asek ri yawa. Ñapada paottongi batu tasséuwana natimpungi tana. 82 PNRI
IANAE SUREK POADA-ADAENG I MUSUNA GOWA WETTU RILAOINNA GOWA RI BONE, SOPPENG, KUAETOPA KOM- PANIA BALANDAE Seppuloi pitu taunna purana ribéta Passémpek naripatetj tong ri Karaénngé ri Gowa suléwatang ri Bone Tobála. Tenripa- kalaing i to ri aseng ananakna. Tosengngeng Arung Matoa ri Wajo, La Tenribali Datu ri Soppeng Riaja. Na Tobalana situru Aruppi- tué to Bone lao ri Mampu méwai Datué ri Soppeng passéajing i tanaé ri Bone tanaé ri Soppeng. Rampèang i décéng natettongi Déwatah Séuwaè. Na situru Datué ri Soppeng, Arubbila, amanna Wé Dimang, ceppai. la tona ceppai rimakkedana Datué ri Mario ri Datué ri Sop- peng, \"Ceppai Puang to Bone! Iak pasa saléppangeng i parajo dua kakau Arubbila. Apak sappowékkadua mui Arubbila-Arup- palakka, aga nanguru aseng mua.\" IANAE SUREK POADA-ADAENGI SITUDANGENNA_PUANG- MEK RI SOPPENG, ARUNGE TOBALA, ARUPPITUE, KUAT- OPA TO BONE RI ATTAPANG Makkedai Tóbala ri Arungè ri Mampu ncajiangeng i Datué ri Soppeng, 'Ta mui kulaoang ri anakku Puang, Datué ri Soppeng ada assamaturummek si Bone. Maèlokek passéajing i tanaé ri Bone ri Soppeng. Simpungeng temmaléréi, pasiati limai, pettonra olai, pakkajoang i, naduppai bessi kaliawoi Karaénngé ri Gowa, naja naurung, nadeceng naduai.\" Makkedai Datué ri Soppeng ri Arubbila, amanna Wé Dimang, \"Taceppai kakak to Bone!\" Makkedai Arubbila, \"Narékko tennawélaiang mui ada to Bone lettu ri to ri munrinna, taroi taceppa. Apakdèk pasia paullé- na tanamu. la mpélaiang i ulu adana Karaénngé apak dèk pa cekka- na Karaénngé ri Gowa ri tanaé ri Soppeng.\" Makkedai Petta ri Mampu ncajiangéng i Datué ri Soppeng, \"Ajak murakka-rakka La Tenribali ceppai Tóbala. Apak mampu- 83 PNRI
kek Arubbila tennaulle parola adanna anrimmu nalaiang pasi Soppeng.\" Makkedai Datuè ri Soppeng, \"Rèkkua Puang masséajing munì Arumpone Datuè ri Soppeng, tanaie ri Bone tanaè ri Soppeng.\" Makkedai si Petta ri Mampu, \"Uisseng mua. la mua nengka adakku apak tana malemmeknasa Bone, Tosiwèlaianna ulu ada janci Karaènngé to Bone. Nadèk pasa nariwélaiang ulu ada Soppeng ri Karènngè. Dek topa nariputtamai adek tania adekna tanaè ri Soppeng angkanna Petta ri Sama. Naia kènneng mattel- lumpoccona mallamumpatunna ri lìmurung Petta mpakka èkko na dek pakkamparanna Gowa ri tanaè ri Soppeng apak nasse- kiwi adekna tanata. Namadècéng mua matti nakko miniai dè- cèng Bone nengka parènngerrenna ri ada puraè.\" Makkedai Tobala, Arung Tibojong, Arung Ujung, Arung Tanètè, 'Tana ritu natettongi Dewata Sèuwaè rekko matti Puang tatimang i lao limanna Karaènngé. Na tau tongeng tanaè ri Bone, Soppeng. Tennaingngerrenni, nawèlaini akkuluadammek. Cep- pammek ri Attapang, ajak naengka mompo ri mata jarung wija- wijanna Bone enrengé to Bone,\" Makkedai Arubbila, amanna Daèng Mabèlla, \"Engkalingani adakku Tobala, iko to to Bone, iana nawerekkeng temmallèrè tanae ri Soppeng akkuluadangetta, tapada èloriè to Bone, tacep- pai ri Attapang, sabbi Dèwata Sèuwaè, taewai Karènngè, tasiap- pareng décèng. Narèkko nawèrèngik timangengi lao limanna Karaènngé\", natau tongeng to Bone to Soppeng e. Dèk ri yawa dèk ri wawo, masséajing senrajaik, tessingoa akkèannungik, tessiredu taneng-tanengik, tessiattaneng-tanengi, tessiputtamanngik adek. Pada poadek adetta, pada letei petautta malempu majjekko. Tessitajeng alilunngik, sipapolè akkéanungik, Na Bone malilu macinnaiwi, mangoiwi akkèanunna Soppeng, Bone pakaingek i aléna. Soppeng malilu macinnaiwi, mangoaiwi akkèanunna Bone, Soppeng pakaingek ia aléna. Nigi-nigi tèa pakaingek ia alena,- ia riserrimparowo ri Dèwata Sèuwaè,\" Makkeda topi matinroé ri datunna, \"Dua matti passaranngi asséajingenna Bone-Soppeng. Sèuwani, rèkko nawérènngi apasaureng Déwataé Bone - Sop- 84 PNRI
peng natau tongeng tanaè duaé, namau napaullèna, Na dèk parin- ngerrenna Bone ri ulu adatta. Naia mani napogauk Bone teppolai- anngi adek ri tanana Soppeng kuaè puttamanngi tania mèmeng taro puang ri olona. Nanassarak asséajingetta. taniatu Soppeng naita natettongiè Dèwata Seuwaè. Maduana, rèkko tettaullèni patokkong aléta, naia mani napoatuo tanata ri Soppeng masséranngé asséajingetta. Dek assisesseretta. na Déwataé passarangik. Naia napoadécéngeng tanata. Nakadoini to Bila, Aruppituè, kuaétopa to Bone. Siceppani Arubbila ri At- tapang.\" lana ceppana Bone, Soppeng riasenngé Pencara Lopié ri Attapang. 85 PNRI
PNRI
Bunga Rampai Sastra Bugis Bacaan Sejarah Sulawesi Selatan 87 PNRI
PNRI
DAFTAR ISI 1. INILAH SEJARAH TANAH BONE BESERTA RAJA- RAJA DI BONE MENURUT CERITERA ORANG TUA-TUA 91 (Tamin Chairan) 2. INILAH NASKAH TENTANG SEJARAH WAJO (Tamin Chairan) 121 3. INILAH NASKAH PERIHAL MULA BERDIRINYA PAMMANA SERTA PERJANJIAN DATU PAMMANA DENGAN ORANG PAMMANA (Tamin Chairan) ICETIKA ARUNG PALAKKA DIBURU OLEH RAJA GOWA 150 (Tamin Chairan) 5. PESAN-PESAN ARUNG BILA 161 (M. Arief Mattalitti) 6. PERKATAAN PUANG LIPUE KEPADA ARUNG BILA DAN JAWABAN ARUNG BILA KEPADA PUANG LIPUE DAN PESAN-PESANNYA 163 (M. Arief Mattalitti) 7. SEJARAH SOPPENG ZAMAN DAHULU 175 (Adnan Usmar) 8. PERANG GOWA 183 ( ) 89 PNRI
PNRI
INILAH SEJARAH TANAH BONE BESERTA RAJA-RAJA DI BONE MENURUT CERITERA ORANG TUA-TUA PASAL SATU Moga-moga saya tidak kena kutuk, moga-moga saya tidak binasa, moga-moga saya tidak kena tulah menyebut ñama raja- raja dahulu, para hulubalang yang mulia. Maka saya minta maaf untuk menuturkan keturunan raja-raja yang memerintah. Diriwayatkan konon raja-raja yang tersebut dalam hikayat La Galigo telah menghilang semua. Tak ada lagi yang disebut raja- raja. Manusia tidak saling mengenal lagi, bagai ikan kecil menjadi makanan ikan besar. Manusia diperjual belikan. Tidak ada lagi aturan, lebih-lebih lagi yang bernama hukum. Dikatakan orang tujuh turunan lamanya tidak ada raja-raja. Maka sekian lama pula manusia tidak saling mengenal, tidak mengenal aturan dan tidak mengenal hukum. Adapun awal mula maka ada lagi raja, adalah pada suatu hari kilat sabung-menyabung disertai guntur dan gempa bumi yang dahsyat. Sepekan lamanya demikian. Setelah kilat, guntur dan gempa bumi mereda, tiba-tiba tampaklah seorang berdiri di tengah padang berpakaian serba putih. Dia pun dinamailahToma- nurung (orang yang turun dari kayangan). Maka orang banyak pun berkumpullah sekelompok-sekelompok. Mereka pun ber- sepakatlah menamainya Tomanurung. Setelah itu orang banyak itu pun bermusyawarahlah. Mereka bersepakat akan pergi bersama-sama menemui orang yang mereka namakan Tomanurung itu. Setiba di tempat itu, orang banyak itu berkata, \"Maksud kedatangan kami ke mari, hai orang yang ber- bahagia, kasihanilah kami ini. Janganlah engkau menghilang lagi! Diamlah engkau di negerimu ini, dan engkaulah yang bertuan di sini. Kehendakmu kami ikuti, perintahmu kami laksanakan. Walaupun anak dan isteri kami kalau tidak engkau senangi, kami pun demikian pula, asalkan engkau mau saja tinggal di sini. 91 PNRI
Engkaulah yang bertuan di negeri ini.\" Setelah itu berkatalah orang yang mereka namakan Toma- nurung itu. \"Baiklah katamu itu. Hanya saja ingin saya katakan kepadamu, tak mungkin saya kamu angkat jadi raja, karena saya ini hanyalah seorang hamba juga. Kalau kamu ingin mengangkat seorang raja, di sana ada tuan hamba, angkatlah beliau jadi raja!\" Orang banyak itu berkata, \"Bagaimana kami akan menjadi- kan raja orang yang belum pernah kami lihat?\" Orang yang dinamakan Tomanurung itu berkata, \"Kalau kamu benar-benar mau, akan saya tunjukkan.\" Orang banyak itu berkata, \"Kami benar-benar mau. Sepala- pala engkau mengasihani kami, antarkanlah kami ke sana!\" Setelah itu maka orang banyak itu pun diantarkanlah ke tempat yang bernama Matajang. Ketika itu guntur dan kilat pun kembali sabung-menyabung. Maka didapatinyalah Tomanurung sedang duduk di atas batu yang datar, berpakaian serba kuning. Ada tiga orang hamba pengiringnya. Seorang yang memayunginya dengan payung kuning, seorang yang mengipasinya, dan seorang lagi yang membawa tempat sirih. Mereka pun pergilah mendekat kepada Tomanurung. Toma- nurung itu berkata, \"Engkau datang, Matowa?\" Matowa itu berkata, \"Ya, tuan hamba.\" Orang banyak itu barulah tahu bahwa yang tadinya mereka sangka raja, sebenarnya hanya Matowa jualah. Maka orang yang dinamakan Tomanurung itu berkata, \"Dia itulah tuan hamba!\" Setelah itu orang banyak itu pergilah ke dekat Tomanurung yang berpakaian serba kuning. Orang banyak itu berkata, \"Maksud kedatangan kami sekalian, tuanku, kami minta dikasihani. Me- netaplah tuan hamba di negeri ini. Janganlah menghilang lagi. Tinggallah di sini, dan engkaulah kami pertuan. Kehendakmu kami ikuti, perintahmu kami laksanakan. Walaupun anak dan isteri kami kalau tidak engkau senangi, kami pun demikian pula, asalkan engkau mau saja tinggal di sini. Engkaulah yang bertuan di negeri ini.\" Tomanurung itu berkata, \"Apakah kamu sekalian tidak men- 92 PNRI
dua hati, dan tidak berkata dusta?\" Setelah itu terdapatlah persetujuan antara Tomanurung dengan orang banyak. Maka dibawalah Tomanurung pindah ke Bone. Tomanurung itulah yang jadi raja di Bone. Beliau pun di- bangunkanlah sebuah istana. Setelah selesai istana itu, beliau pun tinggallah di istana itu. Tomanurung itu tidak diketahui nama sebenarnya. Beliau diberi gelar sesuai sifat kodratnya. Beliau bilamana melihat suatu lapangan yang penuh manusia, seketika itu juga diketahuinya jumlahnya yang benar. Maka beliau diberi gelar — moga-moga saya tidak kena kutuk - Mata Silompok-é (mata yang dapat meng- hitung berapa orang di lapangan). Beliau kawin dengan Manurungé (yang turun dari kayangan) di negeri Toro. Melahirkan anak yang digelar — moga-moga saya tidak kena kutuk — La Ummasek. Anak yang seorang lagi - moga- moga saya tidak kena tulah — bernama I Pattanra Wanua. Mereka lima bersaudara. Saudaranya yang lain ada tersebut di dalam naskah yang digulung. Dalam naskah ini ditulis sekadar untuk memperlihatkan urut-urutan kelengkapan kerajaan Bone setingkat demi setingkat. Tomanurungè yang bergelar Mangkauè ri Bone (Raja Bone) itulah yang mula-mula mengadakan yang disebut \"mappolo léténg\". Maksudnya ialah penegasan aturan penukaran dan \"peng- gantian kerugian harta milik seseorang. Jadi ada rasa kepastian hukum atas milik seseorang. Dan tak dapat diperkarakan lagi. Beliau juga yang mengadakan undang-undang, hukum, dan adat kebiasaan yang harus diturut. Tomanurung itu juga yang memiliki panji kerajaan yang dinamai Woromporongé (Bintang tujuh). Setelah empat windu memerintah, beliau mengumpulkan rakyat Bone, lalu berkata, \"Duduklah dan selamat sejahteralah kamu sekalian. Yang akan menggantikan saya ialah anakku La Ummasek. Kepadanyalah saya wariskan memegang teguh perjanji- an kita.\" Sesaat kemudian kilat dan guntur pun gemuruh bersahut- sahutan. Tiba-tiba hilanglah Tomanurungè bersama isterinya. Ternyata payung kerajaan juga hilang lenyap. Tempat sirih juga 93 PNRI
ikut menghilang. Maka raja segeralah dilantik — moga-moga saya tidak kena kutuk - yaitu yang bernama tuanku La Ummasek. Saat itu Bone tidak memiliki lagi payung kerajaan. PASAL DUA Manurungé di Matajang melahirkan La Ummasek yang digelar Tomulale Panreng (yang mula-mula jenazahnya dikuburkan). Setelah baginda suami isteri menghilang — moga-moga saya tidak kena kutuk - La Ummasek diangkat jadi Raja Bone. Setelah meninggal digelar Tomalalé Panreng. Behau hanya dipayungi dengan perisai. Kalau behau bepergian terpaksa kena panas mata- hari. Bone tidak lagi memiliki payung kerajaan. Beliau terkenal sebagai pandai besi. Terkenal juga kuat ingatan, dan selalu waspada serta berjaga-jaga. Dikenal juga orang yang rendah hati. Saudara perempuan Arumpone yang bernama I Pattanra Wanua kawin dengan raja di Palakka yang bernama La Pattikkeng. Raja Bone iniiah yang mengalahkan Biru, Maloi, Arobbireng, dan Majang. Beliau berselisih dengan iparnya, raja di Palakka yang bernama La Pattikkeng. Timbullah perang antara keduanya. Setelah tiga bulan perang berlangsung, tak ada yang kalah atau menang, akhirnya mereka berdamai. Beliau terkenal berbadan besar, tinggi lagi kuat. Tetapi beliau tidak melahirkan putera mahkota. Beliau berputera dua orang, yaitu Tosualle dan Tosala- wakeng, yang lahir dari isteri orang kebanyakan saja. Setelah itu diketahuinyalah bahwa saudara perempuannya yang kawin dengan raja di Palakka telah hamil. Konon beliau dapat petunjuk dalam tidurnya. Beliau sangat bergembira setelah diketahuinya bahwa saudaranya tidak lama lagi akan melahirkan anak. Maka dipanggilnyalah Tosualle dan Tosalawakeng dan ber- kata, \"Pergilah ke Palakka, karena adik kita akan bersalin. Kalau anak sudah lahir, bawalah segera ke mari. Nanti di sini dipotong tali pusatnya dan dimandikan.\" Tosualle dan Tosalawakeng segeralah berangkat ke Palakka. Setiba di sana bergegaslah langsung masuk ke istana. Belum lagi duduk, isteri raja Palakka melahirkanlah seorang anak laki-laki. 94 PNRI
Seluruh rambutnya berdiri tegak. Tosualle segera menyelimuti bayi itu dengan kain sarung, lalu dibawanya ke Bone. Raja Palakka kebetulan tidak berada di istana waktu itu. Setiba di Bone, bayi itu dinaikkanlah ke istana. Dipotonglah tali pusatnya, lalu dibersihkan. Saudara perempuan Arumpone yang bernama I Samateppa yang disuruh mengasuh bayi itu. Jadi I Samateppa yang menjadi pengasuh dan pembimbing kemanakan- nya. Malam itu juga diumumkan kepada rakyat Bone, \"Rakyat sekalian diperintahkan besok datang berkumpul dengan mem- bawa perlengkapan perang!\" Keesokan harinya berdatanganlah orang Bone lengkap dengan alat perang. Panji Woromporong dikibarkan, dan Arum- pone masuklah ke bangsal kerapatan dan berkata, \"Ketahui oleh- mu, hai sekalian orang Bone, anak kami itu dinamai La Saliung dan digelar Kerampeluak (rambut meremeng). Kami serahkan kerajaan Bone ini kepadanya. Kepadanya juga kami percayakan perjanjian kita yang kami warisi dari baginda, sebelum beliau menghilang.\" Orang banyak itu pun serentak menyatakan persetujuannya, sambil bersumpah setia. Lalu Biksyu diundang dan acara peraya- an pun dimulailah. Kerampeluak dilantiklah oleh mamanda menjadi Arumpone tujuh hari tujuh malam lamanya. Yang me- mangku bayi berjaga-jagalah tujuh hari tujuh malam lamanya. Setelah upacara perestuan selesai, maka tali pusat dan tembuni diarak oranglah berkeliling istana. Raja tua pergilah meninggal- kan istana. Baginda Kerampeluak diberilah gelar Arumpone. BeliaU tinggallah di istana, dan bibinda I Samateppa berlaku se- bagai orang tuanya. Raja tua kalau ingin bepergian disuruh orang- lah ke istana menyampaikan bahwa beliau ingin bepergian, supaya disuruh orang membawa beliau. Pengasuh baginda pun menyuruh orang pergi membawa Raja tua. Demikianlah Raja tua dibawa ke mana saja dikehendakinya. Setelah 17 tahun lamanya beliau menyerahkan kerajaan kepada kemanakannya, beliau pun ditimpa sakit keras, lalu meninggal. Beliau kemudian digelar baginda Mulaie Panreng. 95 PNRI
PASAL TIGA Tuanku Mulaie Panreng ialah pamanda baginda Kerampelu- ak. Kerampeluak yang jadi raja di Bone. Beliau telah jadi raja selagi masih hidup pamannya. Karena baru saja sehari usianya, ia telah diserahi pemerintahan kerajaan dan sekaligus dilantik jadi raja. Tosualle yang jadi pendamping raja, dan Tosalawakeng yang menjalankan pemerintahan. Bilamana ada perkara yang sulit bagi hakim, perkara dimajukan ke istana. Tosualle yang menerima perkara itu, dan Tosalawakeng yang memberikan pertimbangan, setelah kedua belah pihak memberikan pengaduannya. Setelah itu barulah Tosualle memberikan keputusan siapa yang bersalah. Dan dikatakanlah bahwa itulah keputusan raja. Selang beberapa lama Kerampeluak menjadi dewasalah. Barulah beliau pergi menemui orang tuanya di Palakka. Itulah pertama kali behau bertemu dengan orang tuanya. Beliau di- sambut dan dijamu oleh orang tuanya. Beliau menerima juga beberapa macam .anugerah. Pasar Palakka pun dianugerahkan kepada beliau, lalu dipindahkan ke Bone. Maka orang banyak pindahlah berjual beli ke pasar Bone. Pada waktu berkunjung kepada orang tuanya itulah beliau dikawinkan dengan saudara sepupunya yang bernama We Ten- riropok, putera mahkota kerajaan Paccing. Lahirlah anak beliau — moga-moga saya tidak kena kutuk — yang bernama We Berrigauk Daeng Marowa. Dia juga digelar Makkalempiê. Dinamakan juga Bissu Rilalempilik (biksyu di dalam bilik). Dialah yang diangkat jadi raja di Majang. Maka sebahagian orang Bukaka dibawa pergi ke Majang. Mereka itulah yang menjadi pengikut Makkalempiê. Behau dibangunkan sebuah istana yang panjang di Bone, yang dinamai Lawelareng. Maka baginda Makkalempiê digelarlah Tuanku di Lawelareng. Adapun baginda Kerampeluak terkenal sebagai orang yang selalu waspada lagi kuat. Terkenal pula rajin bertani, lagi pula dermawan. Tidak terlalu pandai, tetapi terbilang keberaniannya. Sejak kanak-kanak sampai usia tua beliau tidak pernah merasa takut. Maka beliau pun digelarlah Dowakkaë (si pemberani). 96 PNRI
Beliaulah salah seorang raja yang mula-mula memiliki \"ada pas- sokkang\" (mantera mengalahkan musuh) bilamana akan meng- hadapi musuh. Sebab hal-hal semacam doa yang dapat menimbul- kan kekuatan dari Yang Maha Kuasa, derpikian pula yang disebut pernyataan perang memang telah dilakukan juga oleh raja-raja dahulu yang tersebut dalam hikayat La Galigo. Kerampeluak membuat dua buah panji merah yang disebut Cellak-é. Kedua panji Cellak-é itu mengapit panji Woromporongé. Yang sebuah di sebelah kiri, dan yang sebuah lagi di sebelah kanannya. Maka orang Bone terbagi atas tiga bahagian. Sebahagian bernaung di bawah panji Woromporongé, sebahagian bernaung di bawah panji Cellak-é yang di sebelah kanan. Sebahagian lagi bernaung di bawah panji Cellek-e yang di belah kiri. Woromporo- ngé sebagai panji yang dituakan. Adapun yang bernaung di bawah panji Woromporongé ialah orang Matajang, orang Mata Angin, orang Bukaka Tengah, orang Kawerang. Orang Mallarik yang di Matajang membawanya. yang bernaung di bawah panji Cellak-é yang di kanan ialah orang Paccing, orang Táñete, orang Lemo-Lemo, orang Masalle, orang Macege, orang Belawa. Kajao Ciung yang membawanya. Yang ber- naung di bawah panji Cellak-é yang di kiri ialah orang Arasengé, orang Ujung, orang Ponceng, orang Ta, orang Katumpi, orang Pa- dang Cennga, orang Madello. Kajao Araseng yang membawanya. Adapun Arumpone sendiri pergilah secara beredar memberikan pengarahan dan perencanaan. Tuanku Kerampeluak mengalahkan Pallengoreng, Sinring, Arobiring. Dikalahkanlah juga Melle, Sancereng, Cirowali, Apala, Bakkek, Táñete, Attang Salo, Lampoko, Lemo Apek, Bulu Riat- tang Salo, Parippung, Lompu. Beliau pun berhasil mempersatu- kan orang Bone dengan orang Palakka. Maka Palakka pun dipan- dang sebagai anak dari kerajaan Bone. Kemudian datang pula negeri Lumampanuaé Rilau Alek menggabungkan diri kepada kerajaan Bone. Raja di Baba Uwaé yang bernama La Tenriwasung datang pula menemui menantu cucunya, dan menggabungkan negerinya kepada kerajaan Bone. Raja negeri Barebbok juga datang menggabungkan negerinya. 97 PNRI
Maka negeri Barebbok menjadilah daerah bawahan dari Bone. Lalu datang pula raja Pattiro, yait.u ipar Arumpone, yang bernama La Paorok menemui Arumpone dàn menggabungkan negerinya ke- pada kerajaan Bone. Kemudian datang juga Cinennung, Ureng, dan Pasempek bergabung dengan Bone. Ketiga negeri itu men- jadilah negeri bawahan Bone. Demikian juga raja negeri Kaju datang menggabungkan negerinya kepada kerajaan Bone. Negeri Kaju pun menjadilah daerah bawahan Bone. Raja Kaju mengirim duta meminang puteri Arumpone yang bernama Makkalempie — moga-moga saya tidak kena kutuk — I Berrigauk ñama sebenarnya. Setelah itu Raja Kaju pergilah ke Bone melangsungkan perkawinannya. Jadilah suami isteri Raja Kaju yang bernama La Tenribali dengan puteri Arumpone yang digelar Makkalempie. Dalam pada itu datang pula negeri Ponre menggabungkan diri kepada kerajaan Bone. Kemudian datang pula Aserae Bate (sebilan panji) ri Attang Alek dan Aserae Baté ri Awang Alek menggabungkan diri kepada Bone. Lalu semuanya menjadilah daerah bawahan Bone. Raja Bone Kerampeluaklah yang menaklukkan semua negeri- negeri di daerah Bone. Behau sangat menghormati orang tuanya. Beliaulah yang menyuruh semua hamba sahayanya pergi tinggal di Panyula. yang kemudian dikenal dengan nama To Panyulaé (orang Panyula). Hamba sahaya yang diperoleh behau selama memerintah disuruhnya tinggal di Limpenno. Orang Panyula dan orang Limpenno itu bertugas menangkap ikan untuk Arumpone. Mereka itu jugalah yang bertugas sebagai pendayung bila raja be- pergian naik perahu, dan sebagai pengusung tandu bila beliau be- pergian jauh-jauh. Setelah 72 tahun lamanya memerintah, behau mengumpul- kan rakyatnya dan berkata, \"Ketahuilah olehmu sekalian, bahwa kami sekarang telah tua dan tidak kuat lagi. Namun kami ingin melihat kamu sekalian dalam suatu suasana seperti layaknya kita menghadapi perang.\" Maka semua orang Bone pun setuju, dan menentukan hari pelaksanaannya. Setelah tiba hari yang ditentukan, upacara itu 98 PNRI
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190