kitab

Türk ve İslam Eserler Müzes Koleksyonu’ndan Azerbaycan Halıları Azerbaijani Carpets from the Museum of Turkish and Islamic Arts Collection



Türk ve İslam Eserler Müzes Koleksyonu’ndan Azerbaycan Halıları Azerbaijani Carpets from the Museum of Turkish and Islamic Arts Collection

Türk ve İslam Eserler Müzes Koleksyonu’ndan Azerbaycan Halıları Azerbaijani Carpets from the Museum of Turkish and Islamic Arts Collection Yazarlar / Authors Seracettin Şahin Dr. Shirin Melikova Dr. Kubra Aliyeva Dr. Telman Ibrahimov Aytan Ahmadova Mammadhuseyn Huseynov Proje Koordinatörleri Deniz Kanberoğlu Project Coordinators Aynur Mammadova Çeviri / Translation Firahnaz Musayeva Nuri Ateş Editör / Edited by Dr. M. Murat Bozcu 4 Dr. Cemile Tuna Alison Bracker Fotoğraflar / Photographs Türk ve İslam Eserleri Müzesi Arşivi The Museum of Turkish and Islamic Arts Archive Katalog Tasarım ve Yapım Korpus Kültür Sanat Yayıncılık Tic. Ltd. Şti Catalogue Design and Production Hüsrev Gerede Cad. Muradiye Mah. Ergüven Palas Apt. No.50/11 Beşiktaş İstanbul Telefon: (212) 236 71 61 certificate no: 42169 www.korpus.com.tr / [email protected] Baskı / Printing Kültür Sanat Basımevi Litros Yolu 2. Matbaacılar Sitesi ZB7-ZB11 Zeytinburnu / İstanbul Tel: 0 212 674 00 21 certificate no: 44153 [email protected] ISBN 978-605-5495-54-1 Aralık - December, 2019

İÇİNDEKİLER CONTENTS Önsöz / Foreword 4 Mehmet Nuri Ersoy Türkiye Cumhuriyeti Kültür ve Turizm Bakanı Minister of Culture and Tourism of the Republic of Turkey 8 Abulfas Garayev Azerbaycan Cumhuriyeti Kültür Bakanı Minister of Culture of the Republic of Azerbaijan Giriş / Introduction 12 Seracettin Şahin Türk ve İslam Eserleri Müzesi Müdürü Director of the Museum of Turkish and Islamic Arts 26 Dr. Shirin Melikova Azerbaycan Milli Halı Müzesi Müdürü Director of the Azerbaijan National Carpet Museum 32 Türk Halkları Bir Ağacın Dallarıdır Turkic Peoples Are the Branches of One Tree 40 Katalog / Catalogue

Azerbaijani Carpets from the Museum of Turkish and Islamic Arts Collection Aynı kadim tarih ve kültürün parçası, bir milletin iki ayrı devleti olarak varlığını sürdüren Türkiye ile Azerbaycan’ın kardeşlik Türk ve İslam Eserleri Müzesi Koleksiyonu’ndan Azerbaycan Halıları gerçeği, merhum Bahtiyar Vahabzade’nin: “Türkiye ve Azer- baycan Devletleri bir ananın iki evladı gibidir” vecizesinde en saf haliyle ifadesini bulmuştur. Tarih bu kardeşler arasına büyük engeller ve trajediler koymuş olsa da arada- ki bağı koparmaya kimsenin gücü yetmemiştir. Azerbaycan’ın bağımsızlığını kazanmasıyla bu bağlar daha da güçlenerek gelişmeyi sürdürmüştür. Bugün de aynı hız ve kararlılıkla büyümeye devam etmektedir. 6 Türkiye-Azerbaycan arasındaki ortak milli kültürün canlı tutulması için her platformda çalışmalar yapılmakta, projeler yürütülmektedir. Yakın zamanda UNESCO nezdinde gerçekleştirilen girişimler neticesinde “Köroğlu” iki ülke- nin ortak kültür mirası olarak kabul edilmiştir. Bununla birlikte tarihi süreçlerin ve coğrafi koşulların getirdiği farklı kültürel zenginliklerin karşılıklı olarak tanıtılıp paylaşılması adına da her alanda çalışmalar sürdürülmektedir. “Türk ve İslam Eserleri Müzesi Koleksiyonu’ndan Azerbaycan Halıları” konulu katalog bu anlamda çok kıymetli bir çalışma olmuştur.

Azerbaycan halı sanatının geçmişi çok eski çağlara uzanmaktadır. İlk üretimin yapıldığı Azerbaycan toprakları İran ve Anadolu gibi asırlar boyunca dünyanın en önemli halı merkezlerinden biri olmuştur. Zamanla bu eşsiz halıların üretimi Azerbaycan ile sınırlı kalmayıp tüm Kafkasya’da yapılmaya başlanmış, buradan da ticaret ve hediyeleşme yoluyla dünyaya yayılmıştır. Öyle ki bu halıların en na- dide örneklerini kimi zaman Akkoyunlu yahut Safevi saraylarında, kimi zaman İran’da bir anıt mezarda, bir Avrupalı ressamın tablosunda ya da seyahatnamele- rin, ilmi ve edebi eserlerin sayfalarında görebilmekteyiz. Bizler de kataloğumuzda Türk ve İslam Eserleri Müzesi koleksiyonunda yer alan Azerbaycan halılarının en eşsiz örneklerine yer verdik. Azerbaycan Milli Halı Müzesi ile Türk ve İslam Eserleri Müzesi arasında işbirliğinin geliştirilmesi amacı ile gerçekleştirilen bu çalışma, Azerbaycan halılarının zengin tarihi geç- mişinin, yüksek teknik ve sanat değerinin daha büyük kitlelerce bilinmesine ve tanınmasına imkân sağlayacaktır. Kardeş Azerbaycan ile gerçekleştirdiğimiz her çalışmanın ilişkilerimizi daha da güçlendirerek geleceğe taşıyacağına yürekten inanıyorum. Bu prestij eserin hazırlanmasında emeği geçen herkese şükranlarımı sunuyorum. Mehmet Nuri Ersoy Türkiye Cumhuriyeti Kültür ve Turizm Bakanı

Azerbaijani Carpets from the Museum of Turkish and Islamic Arts Collection The sisterhood between Turkey and Azerbaijan, which are part of the same ancient history and culture, and which exist as the two Türk ve İslam Eserleri Müzesi Koleksiyonu’ndan Azerbaycan Halıları states of a single nation, has found its purest expression in the late Bahtiyar Vahabzade’s maxim, “The States of Turkey and Azerbaijan are like the two children of the same mother”. Although history placed many great obstacles and tragedies between these siblings, no one has succeeded in severing the bond between them. With Azer- baijan gaining its freedom, these bonds became even stronger. Today, they con- tinue to grow with the same speed and determination. 8 Work and projects are carried out on all platforms to keep Turkey and Azer- baijan’s joint national culture alive. As a result of the initiatives carried out re- cently by the UNESCO, Köroğlu was accepted as the joint heritage of both countries. Along with this, work is being carried out in all fields in order to mutual- ly know and share the various cultural wealth brought about by historic pro- cesses and geographical conditions. The catalogue on Azerbaijani Carpets from the Museum of Turkish and Islamic Arts Collection compiled from the collection kept at the Museum of Turkish and Islamic Arts has been a very valuable work in this sense.

Azerbaijani carpet art has a long history. Like Iran and Anatolia, the Azerbai- jani soil on which the first production was carried out became one of the most important carpet centres in the world for centuries. In time, the production of these matchless carpets crossed beyond the boundaries of Azerbaijan, spreading to the entire Caucasus, from where it reached the whole world through com- merce and gifts. So much so that, the rarest examples of these carpets have ap- peared sometimes at Aq Qoyunlu or Safavid palaces, and sometimes in a mon- umental tomb in Iran, in the painting of a European artist, or among the pages of travel books or scientific and literary works. Therefore, we included the most unique examples of Azerbaijani carpets that are kept at the Museum of Turkish and Islamic Arts in our catalogue. This work, carried out for the purpose of developing cooperation between the Azerbaijan National Carpet Museum and the Museum of Turkish and Islamic Arts, will allow the introduction of the rich history and advanced technical and artistic value of Azerbaijani carpets to even larger audiences. I sincerely believe that each work we carry out jointly with our sister Azerbai- jan will help to carry our relations to the future in an even stronger manner. I am grateful to all those who have worked in preparing this prestigious work. Mehmet Nuri Ersoy Minister of Culture and Tourism of the Republic of Turkey

Azerbaijani Carpets from the Museum of Turkish and Islamic Arts CollectionAzerbaycan ile Türkiye arasındaki etkileyici dostluğun geçmişi yüzyıllar öncesine dayanmaktadır. Türk ve İslam Eserleri Müzesi Koleksiyonu’ndan Azerbaycan Halıları Ulusun lideri Heydar Aliyev’in “Tek millet, iki devletiz” sözü, Türkiye ve Azerbaycan arasındaki geçmişteki ve bugünkü ilişkiyi ve iki ülkenin perspektiflerini mükemmel bir biçimde tanımlamaktadır. Modern çağda iki ülkenin akrabalığı, siyasetleri ve ekonomileri, ortak tarihsel, kültürel ve dini değerleri bir araya getirmektedir. Ülkelerimizi kültür alanında birbirlerine daha da yaklaştıran projelerin uygulanması özellikle yaşamsal önem taşımaktadır. Gerçekten de, kültür bizim ortak hazinemiz ve halı dokumacılığı sanatı da bu hazinenin en değerli incilerinden biridir. Halı sanatı, Türk dün- yasının bilgeliğini ve estetik zevkini nesilden nesile aktarmada vazgeçilmez ve evrenseldir. 10 Azerbaycan Cumhuriyeti Başkanı Sn. İlham Aliyev ve Birinci Başkan Yardım- cısı Sn. Mehriban Aliyeva, Azerbaycan halı dokuma sanatını ileriye taşıma ve destekleme konusunda benzeri görülmemiş hizmetler vermişlerdir. Onların özeni ve dikkati sayesinde Azerbaycan halı dokuma sanatı yepyeni bir gelişim aşamasına geçmiş, dünyanın her yerinde tanınır olmuştur. Bu alanda yürütü- len basiretli politikalar sonucunda Azerbaycan halı sanatı UNESCO İnsanlığın Somut Olmayan Kültürel Mirası Temsili Listesi’ne dahil edilmiştir. Azerbaycan Halı Sanatının Korunması ve Geliştirilmesi hakkında Kanun ve Azerbaycan Cumhuriyeti’nde Halı Sanatının Korunması ve Geliştirilmesine Yönelik 2018-2022 Devlet Programı, kültür mirasının korunmasına ve halkımı- zın zengin kültürünün tanıtılmasına adanmış dikkat ve gayretin yüksek seviye- sini canlı bir biçimde ortaya koymaktadır. Devlet Programı, Yurt İçinde ve Yurt

Dışında Müzelerde ve Özel Koleksiyonlarda Saklanan Nadir Azerbaycan Halı- ları Hakkında bir Katalog Geliştirilmesi ve Yurt Dışındaki Müzelerdeki Nadir Azerbaycan Halılarının Azerbaycan’la İlişkisine Dair Faaliyetlerin Uygulanması ile ilgili hükümler öngörmektedir. Bu eser, bu alanda gerçekleştirilen olağanüstü çalışmaların başarılı bir sonucudur. Türk ve İslam Eserleri Müzesi zengin bir sanat eserleri koleksiyonuna sahip- tir. Türk dünyasının ayrılmaz bir parçasını oluşturan Azerbaycan’la ilgili birçok sergi bu müzede saklanmakta ve sergilenmektedir. Nadir halı koleksiyonu özel ilgiyi hak etmektedir. Azerbaycan halıları yüzyıllar boyunca büyük ilgi görmüş, haklı olarak birçok uluslararası müzenin ve özel koleksiyonun en değerli varlık- ları olarak kabul edilmiştir. Her iki müzenin personeline ek olarak, önde gelen uzmanlar da bu araştır- maya katılmışlardır. Bunun gibi temel bir kitabın günümüzde yayımlanması önemli ve zamanında atılmış bir adımdır. Bu kataloğun Türkiye ile Azerbaycan arasındaki kültürel ve dostane ilişkilerin daha da geliştirilmesi sürecine değerli bir katkı oluşturacağını ümit ediyorum. Bu kitabın hazırlanmasında emeği geçmiş herkese en derin şükranlarımı su- nuyorum. Abulfas Garayev Azerbaycan Cumhuriyeti Kültür Bakanı

Azerbaijani Carpets from the Museum of Turkish and Islamic Arts CollectionT he impressive history of friendship between Azerbaijan and Turkey goes back centuries. Türk ve İslam Eserleri Müzesi Koleksiyonu’ndan Azerbaycan Halıları The national leader Heydar Aliyev’s pronouncement “We are one nation, two states” perfectly describes the his- torical and current relationship between Turkey and Azer- baijan and their perspectives. In the modern era, the two countries’ kinship, politics, and economics unite common historical, cultural, and religious values. It is especially vital to implement projects that bring our countries closer together in the cul- tural field. Indeed, culture is our common treasure, and the art of carpet weaving is one of its most valuable pearls. Carpet art is both indispensa- ble and universal by transmitting the wisdom and aesthetic pleasure of the Turkic world from generation to generation. 12 The extraordinary services of President of the Republic of Azerbaijan, Mr. Ilham Aliyev, and First Vice President Mrs. Mehriban Aliyeva in advancing and promoting the art of Azerbaijani carpet weaving are unparalleled. Thanks to their care and attention, Azerbaijani carpet weaving has embarked on a new phase of development and is renowned all over the world. As a result of prudent policy-making in this field, the Azerbaijani carpet was included within the UNESCO Representative List of Intangible Cultural Heritage. The Law on Protection and Development of the Azerbaijani Carpet Art and the State Program for the Protection and Development of Carpet Art in the Republic of Azerbaijan for 2018-2022 vividly highlights the high level of at- tention and care dedicated to the preservation of cultural heritage and the

promotion of our people’s rich culture. The State Program provides clauses on Developing a Catalog on Rare Azerbaijani Carpets Stored in Museums and Private Collections Throughout the Country and Abroad and the Implemen- tation of Activities on Rare Azerbaijani Carpets’ Affiliation with Azerbaijan in Foreign Museums. This edition is a successful outcome of the marvelous work done in this field. The Museum of Turkish and Islamic Arts has a rich collection of art- works. Many Azerbaijani exhibits, comprising an integral part of the Tur- kic world, are preserved and demonstrated here. The rare carpet collection merits special attention. Azerbaijani carpets have been valued for centuries and are rightly considered to be many international museums and private collections’ most valuable assets. In addition to staff from both museums, prominent experts also partic- ipated in this research. The publication of such an essential book in the contemporary era is both significant and timely. I hope that this catalog will be a worthy contribution to the process of further expanding the cul- tural and amicable relations between Turkey and Azerbaijan. I express my deep gratitude to everyone who contributed to the promo- tion of this book. Abulfas Garayev Minister of Culture of the Republic of Azerbaijan

Azerbaijani Carpets from the Museum of Turkish and Islamic Arts CollectionAzerbaycan Halı Sanatı ve Türk ve İslam Eserleri Müzesi’nde Bulunan Türk ve İslam Eserleri Müzesi Koleksiyonu’ndan Azerbaycan Halıları Azerbaycan Halıları Azerbaijani Carpet Art and Azerbaijani Carpets Kept in the Museum of Turkish and Islamic Arts 14 Seracettin Şahin Türk ve İslam Eserleri Müzesi Müdürü Director of the Museum of Turkish and Islamic Arts

Azerbaycan’da doku- As in Anatolia and Iran, macılık, tıpkı Ana- weaving has been dolu ve İran’da ol- practiced in Azerbai- duğu gibi, Neolitik jan since the Neolith- dönemden beri var- ic Age. Weaving tools dır. Azerbaycan’da yapılan arkeolojik unearthed during archaeological ex- kazılarda ortaya çıkan dokuma aletleri cavations conducted in Azerbaijan are bunun bir göstergesidir. Güney Azer- indicative of this fact. The geometric baycan’da Urmiye Gölü çevresindeki motifs similar to carpet motifs found kazılarda ortaya çıkan seramik kaplar on ceramic vessels discovered in excava- üzerindeki halı motiflerine benzer ge- tions conducted in the vicinity of Lake ometrik motifler ve Kuzey Azerbay- Urmia in Southern Azerbaijan, and the can’ın Mıngeçevir bölgesi’ndeki kur- body of a loom as well as weaving tools ganlardan birinde bulunan dokuma found in a cairn in Northern Azerbai- tezgahının gövdesi ve dokuma aletleri, jan’s Mingachevir region demonstrate dokumacılığın bu bölgede ne denli eski the ancientness and rapid development ve hızlı geliştiğini göstermektedir. of weaving in this region. Azerbaycan’da M.Ö. 2. Binde yoğun Carpet weaving that was practiced olarakkullanılmaya başlayan halıdoku- busily during the 2nd Millennium BCE macılığı, M.S. 7. - 8. Yüzyılda gelişimini in Azerbaijan continued its develop- sürdürmüş ve 10. Yüzyılda ise doruk ment through the 7th - 8th centuries CE, noktasına ulaşmıştır. Manna Devle- and reached its peak during the 10th ti’nin tarihini inceleyen S. Kaşkay’a göre century. According to S. Kaşkay, who bu devirde Azerbaycan toprağında gü- examined the history of the Manna müş ve altın ipliklerle halı ve kumaşlar State, there is information indicating dokunduğu, Yunanistan ve Roma ile ti- that carpets and fabrics were weaved cari ilişkilerin olduğu, Azerbaycan’dan during that period in Azerbaijan using Roma’ya halı, yün ve ipekli kumaşlar, silver and gold thread, trade relations ham ipek vs., Roma’dan ise Azerbay- existed with Greece and Rome, and can’a süs eşyaları ve renkli kumaşlar ih- carpets, wool and silk cloth, raw silk raç edildiği konusunda bilgiler vardır. etc. was exported from Azerbaijan to Gerek Güney Azerbaycan’da olsun Rome, and ornaments and dyed fabrics ve gerekse Kuzey Azerbaycan’da olsun from Rome to Azerbaijan. halı sanatı yüksek bir seviyeye ulaşmış In both Southern and Northern ve çevre ülkelerde tanınmaya başlamış- Azerbaijan, carpet art reached an ad- tır. Özellikle Nahçivan, Hoy ve Salmaz vanced level, and gained recognition şehirlerin zilileri, halıları ve diğer doku- in neighbouring countries. Especially ma ürünleri ile Erdebil ve Şirvan ise ren- Nakhchivan gained famed with the zi- garenk ipek ve yün halıları ile ün kazan- lis, carpets and other textile products of Hoy and Salmaz, and Ardabil and

mıştır. Moğol istilası (1230) sırasında Shirvan with their colorful silk and halı üretimini azalmışsa da 13. Yüzyılın wool carpets. Although carpet produc- ikinci yarısında yeniden artmaya de- tion decreased during the Mongol Inva- vam etmiştir. sion (1230), it started to pick up during the second half of the 13th century. Azerbaycan’ın edebiyat şairleri olan Tebrizi, Nizami Gencevi ve Hakan-ı The fact that Azerbaijani poets Azerbaijani Carpets from the Museum of Turkish and Islamic Arts Collection Şirvani’nin eserlerinde halı tasvirlerine Tabrizi, Nizami Ganjavi and Khagani yer vermeleri, halıcılığın bölgede geliş- Shirvani included descriptions of mişliği yanı sıra, ticari meta ve önemli carpets in their works is indicative of bir sanat dalı haline geldiğini göster- the level of development achieved by mektedir. Aynı şekilde 13. Yüzyılda carpet-weaving in the region, as well as bölgeyi gezen Marko Polo da halı ve of the fact that carpets had become a sanatkarlardan bahsetmiştir. commodity and an important branch of the arts. Similarly, Marco Polo, Azerbaycan’da 15. Yüzyılda ipek halı- who travelled in the region during the cılığı ön plana çıkmış, ipek ile beraber 13th century, wrote about carpets and altın, gümüş iplikler ve değerli taşlar- craftsmen. dan oluşan halılar dokunmuştur. Bu 16 dönemde bir ticari meta haline gelen During the 15th century, silk carpet halılar, Avrupalı tüccar ve ressamların weaving became prominent in Azerbai- Türk ve İslam Eserleri Müzesi Koleksiyonu’ndan Azerbaycan Halıları dikkatini çekmiştir. Avrupalı ressamlar jan, which also gave rise to the weaving tıpkı Türk halılarında olduğu gibi, re- of carpets containing gold and silver simlerinde Azerbaycan halılarını tasvir thread and gems in addition to silk. etmişlerdir. Having become a commodity by then, carpets attracted the attention of West- ern merchants and artists. Just as with 16. Yüzyılda Kuzey ve Güney Azer- Turkish carpets, Western painters also baycan’ı da kapsayan topraklar üzerinde depicted Azerbaijani carpets in their Safevi Devleti kurulmuştur. Azer Türk- paintings. çesinin devlet dili olması, kültür, ilim ve sanatın gelişmesine büyük katkı sağ- The Safavid State was founded on the lamıştır. Bu dönemde Tebriz, Erdebil, land covering Northern and Southern Şamahı, Gence ve Berde Halı merkez- Azerbaijan during the 16th century. The leridir. Özellikle Tebriz halı ekolü, bü- fact that Azerbaijani became the official tün Yakın Doğu halı sanatını etkilemiş language made great contributions to ve altın çağını yaşamıştır. Bunlardan the development of culture, science and Şeyh Sefi halısı, ipek, altın ve gümüş ip- art. During this period Tabriz, Ardabil, liklerle dokunmuş avcılık halıları ve düz Shamakhi, Ganja and Barda were im- dokuma yaygıları, hayvanlı halılar ve bir portant carpet centres. Especially the bahçe teması içinde dokunan bahçe te- Tabriz carpet school influenced carpet malı halılar, dünyanın belli başlı müze- art in all of the Near East, ushering in

lerinde yerlerini almıştır. Bu dönemde the golden age of the art. Among these, Azerbaycan halı dokumacılığının tek- the Sheikh Safi carpet, the hunting car- nolojisinde de gelişme görülmektedir. pets and flat-woven rugs woven using Kompozisyonları birbirinden farklı çift silk, gold and silver thread, carpets with yüzlü halılar dokunmaya başlanmıştır. animal figures, and the garden carpets depicting a garden theme found their Azerbaycan halıları teknik, desen ve places in prominent museums in the renk açısından dört gruba ayrılır. Ku- world. The Azerbaijani carpet weaving ba-Şirvan, Gence-Kazah, Karabağ ve technology is also seen to have devel- Tebriz diye ayrılır. Kendi içerisinde oped during this period. Double-faced gruplara ayrılan bu halılardan Kuba carpets with different compositions ve Bakü grupları karmaşık geometrik had started to be woven. motiflerden, Şirvan halıları bir merkezi çizgi üzerinde yerleştirilmiş madalyon- Azerbaijani carpets are classified into lardan, Gence ve Kazah halıları daha four types in terms of technique, pattern geometrik, basit bitkisel ve hayvan mo- andcolor.ThesetypesareGuba-Shirvan, tiflerinden oluşan kompozisyonlara, Ganja-Gazakh, Karabakh and Tabriz. Tebriz halıları ise merkezi madalyona Of these types that are in turn divided sahip orta alan ve birbirine sarılmış bit- into groups, the Guba and Baku groups kisel motiflerle süslü birkaç bordürün are distinguished by complex geometric oluşturduğu geniş bir bordürden oluş- motifs, Shirvan carpets by medallions maktadır. placed along a central line, Ganja and Gazakh carpets by compositions consist- 18. Yüzyılda Tebriz, Şamahı, Kuba, ing of more geometric, simple floral and Karabağ, Muğan, Bakü, Gence, Nah- zoomorphic motifs, and Tabriz carpets çıvan, Kazah ve Lenkeran’da dokunan by a central area with a central medallion kaliteli halılar aynı zamanda yurt dışına and a large border formed by a series of da pazarlanmıştır. Azerbaycan halıları borders ornamented with intertwined 19. Yüzyılda, Türkiye, Rusya, Avustur- floral motifs. ya, Macaristan, Fransa, Almanya, İn- giltere gibi ülkelere ihraç edilmiştir. 20. The quality carpets woven in Tabriz, Yüzyılın başlarında Rusya tarafından Shamakhi, Guba, Karabakh, Mughan, Tiflis’te kurulan Kafkas Kustar komi- Baku, Ganja, Nakhchivan, Gazakh and tesi tarafından çok sayıda Azerbaycan Lankaran during the 18th century were halı desenini çoğaltarak Ermenistan, also exported. During the 19th century, Dağıstan ve Gürcistan’a dağıtılmıştır. Azerbaijani carpets were exported to Kafkas ülkeleri tarafından benimsene- countries such as Turkey, Russia, Aus- rek dokunan Azerbaycan halıları, Lite- tria, Hungary, France, Germany and ratürde Kafkas halısı ismi ile de anılma- Britain. The Caucasus Kustar Com- ya başlandı. Aslında bunlar tartışmasız mittee established by Russia in Tbilisi in Azerbaycan halılarıdır. Bütün dünyaya the early 20th century reproduced many Azerbaijani carpet patterns and distrib-

dağılan Azerbaycan halıları, Türkiye’de uted them to Armenia, Dagestan and başta Türk ve İslam Eserleri Müzesinde Georgia. The Azerbaijani carpets that olmak üzere, Topkapı Sarayı Müzesi’n- were adopted and then woven by Cau- de, Halı Müzesinde ve Konya Mevlana casian countries started to be referred to Müzesinde bulunmaktadır. as Caucasian carpets in the literature. In fact, these are without doubt Azerbaija- Azerbaijani Carpets from the Museum of Turkish and Islamic Arts Collection Azerbaycan halılarında Türk düğü- ni carpets. The Azerbaijani carpets that mü (Gördes düğümü) kullanılmıştır. were distributed throughout the world Halılarda 19. Yüzyılın sonlarına kadar are kept in Turkey particularly in the bitkisel boya kullanılmış, bu dönem- Museum of Turkish and Islamic Arts, den sonra suni boyalardan da istifade Topkapı Palace Museum, the Carpet edilmiştir. Museum, and the Konya Mevlana Mu- Azerbaycan halı ve düz dokumaların seum. malzemesi yündür. Halılarda çözgü, The Turkish knot (Gördes knot) was atkı ve düğümde yün tercih edilmekle used in Azerbaijani carpets. Vegetable birlikte pamuk da kullanılmıştır. Düz dye was used in the carpets until late 19th dokumalarda ise atkı ipi pamuktur. century, after which artificial dyes were Çok renkli olan Azerbaycan halıların- used. da kırmızı, kahverengi, lacivert, beyaz, 18 krem ve siyah daha çok görülür. Bunun The material of the Azerbaijani pile yanı sıra kahverengi-kırmızı, siyah-kah- carpets and flat-woven carpets is wool. Türk ve İslam Eserleri Müzesi Koleksiyonu’ndan Azerbaycan Halıları verengi, kırmızı-mavi, lacivert-mavi ka- While wool was preferred in warps, rışımı renkler de görülür. wefts and knots in carpets, cotton was also used. Wefts in flat-woven carpets, however, were of cotton. Red, brown, Azerbaycan halılarının kenar bordür- navy blue, white, cream and black are lerinde birbiri içine girmiş geometrik the colors that are mostly seen in the bezemeler ok, minare, büta desenleri multicolored Azerbaijani carpets. Apart görülür. Bu bezemeler Anadolu-Sel- from these, brown-red, black-brown, çuklu halılarının kenar bordürlerinde red-blue, navy blue-blue mixes are also görülen sekizgen, eşkenardörtgen gibi seen. geometrik süslemeler ve küfi yazılardan meydana gelen bezemelere benzer. Arrow, minaret and buta designs are seen in the interwoven geometric orna- Azerbaycan halılarının bütününde ments in the edge borders of Azerbaijani gül, honça, turunç, padnos gibi isimler- carpets. These ornaments are similar to le adlandırılan göbek-madalyon şema- the octagonal and rhomboid geometric sı hakimdir. Bu madalyonlar altıgen, ornaments and kufic letters seen in the sekizgen, kare, yıldız, dört köşeli yıldız edge borders of Anatolian-Seljuk car- madalyonlu şeklinde gruplandırılır. pets. Halının bütününe bakıldığında 15 - 16. Yüzyıl Erken Osmanlı dönemi halıları-

nın (Holbein Halıları) şemasına benze- The centre-medallion scheme referred yen dört adet kare alan içinde yerleştiri- to as rose, honça and padnos dominate all len sekizgen veya eşkenar dörtgenlerin Azerbaijani carpets. These medallions meydana getirdiği bir kompozisyon are grouped as hexagonal, octagonal, görülmektedir. square, star and four-pointed star me- dallions. Viewing the carpet as a whole, TürkveİslamEserleriMüzesi a composition comprised of octagons Koleksiyonu’ndanAzerbaycanHalıları or rhombuses placed in four square areas similar to the scheme of 15th - 16th centu- Dünya halı koleksiyonunda ön sırada ry Early Ottoman Period carpets (Hol- yer alan Türk ve İslam Eserleri Müze- bein Carpets) can be seen. si’nde 13. Yüzyıla ait Selçuklu halıları ile Anadolu’nun çeşitli yörelerine ait 20. Azerbaijani Carpets Kept in the Yüzyıla kadar tarihlenen zengin bir halı Museum of Turkish and Islamic Arts koleksiyonu mevcuttur. Koleksiyonun en önemli özelliği, halıların büyük ço- The 13th century Seljuk carpets and a ğunluğunun cami, mescid, türbe ve va- rich collection of carpets from various kıf binalarından toplanmış olmasıdır. parts of Anatolia dated to up to the 20th century can be found in the Museum Anadolu’da 13. Yüzyılda Selçuklular of Turkish and Islamic Arts, which is ile başlayan halı sanatı, 15. ve özellikle prominent in the world for its carpet 16. Yüzyılda daha da gelişmiştir. Batıya collection. The most important fea- ihraç edilen Osmanlı halılarının belirli ture of the collection is that most of the tipleri, onları sıkça resmeden Avrupalı carpets were collected from mosques, ressamların adları ile anılır olmuştur. prayer rooms, tombs and foundation Halı literatürüne Holbein, Lotto, Cri- buildings. velli, Memling ve Bellini halısı olarak geçmiştir. Osmanlı halı imalatı pek The carpet art that started in Anatolia çok bölgede yoğunlaşmış olmakla bir- in the 13th century with the Seljuks de- likte en önemli merkez dev tezgahların veloped even further during the 15th and bulunduğu Uşak’tır. Bergama ise diğer especially 16th centuries. Certain types of önemli bir merkezdir. Selçuklu döne- Ottoman carpets exported to the West minin ünlü sanat şehri Konya’da halı started to be referred to by the names üzerindeki önemini her zaman koru- of the European artists who depicted muştur. these carpets. They are known in the carpet literature as Holbein, Lotto, Criv- Osmanlı halı sanatının klasik dönemi elli, Memling and Bellini carpets. While 16. Yüzyıl ile başlar en önemli merkezi Ottoman carpet production spread ise Uşak’tır. Büyük atölyelerde, saray to many regions, Uşak, where colossal nakkaşlarınca oluşturulan desen re- looms were erected, is the most impor- pertuarı ile dokunan seccadeler ve dev tant centre. Bergama is another impor- tant centre. Carpets had always been

boyutlu halılar, dönemin büyük cami- very important in Konya, the famous lerinin, saray ve konakların tefrişinde city of the arts of the Seljuk period. önemli yer tutmuştur. Uşak halılarının Azerbaijani Carpets from the Museum of Turkish and Islamic Arts Collection en tanınmış tipleri kitap ciltlerinden The classical era of Ottoman car- esinlenen, “madalyonlu”, geometrik bir pet-weaving started in the 16th cen- yerleşime sahip yıldızlı Uşak halıları en tury, and its most important centre önemli grubu oluşturur. Kuşlu ve çin- was Uşak. The prayer rugs and huge temanili olarak tanınan halıları ile saf carpets weaved based on the pattern seccade olarak üretilen türleri de mev- repertory created by the palace artists cuttur. in large workshops held an important place in the furnishing of the large mosques, palaces and mansions of the 17. Yüzyıl Uşak halıları adeta bir Rö- time. The most famous type of Uşak nesans çağıdır. Bu dönemde başta Uşak carpets, those featuring stars and a olmak üzere, Bergama, Gördes, Demir- geometrical layout with “medallions” ci, Çanakkale Batı Anadolu’da Konya, inspired by book covers, constitute Aksaray ve Niğde önemli halı dokuma the most important group. There are merkezleridir. 18. Yüzyılda Konya, La- also carpets known as bird and çin- dik, Gördes, Kula, Mucur, Bergama, temani-pattern carpets as well as those Milas, Ladik, Çanakkale, Kırşehir ve made purely as prayer rugs. Sivas halıları önem kazanmıştır. The 17th century was virtually a Re- 20 Geleneksel doğu motifinin yaşatıldı- naissance for Uşak carpets. Uşak in ğı dragonlu, iri bitkisel yapraklı Kafkas particular, as well as Bergama, Gördes, Türk ve İslam Eserleri Müzesi Koleksiyonu’ndan Azerbaycan Halıları halıları ve zengin bitkisel hayvan figür- Demirci, Çanakkale, Konya, Aksaray lerinin bir bahçe teması içinde sunuldu- and Niğde were important carpet-weav- ğu Bahçe halıları ve 17-18. Yüzyıl arası- ing centres. The Konya, Ladik, Gördes, na tarihlenen İran halıları müzeye ayrı Kula, Mucur, Bergama, Milas, Ladik, bir önem ve zenginlik katmıştır. Çanakkale, Kırşehir and Sivas carpets became prominent in the 18th century. 19. Yüzyılda ince sık dokunan Here- ke halıları ve İstanbul Feshane’de halılar The Caucasian carpets with dragons üretilmiştir. Yine İstanbul Kumkapı’da and large foliate motifs, where tradi- ipek seccadeleri ile tanınan Kumkapı tional Eastern motives are kept alive, halıları dokunmuştur. and the Iranian carpets, also known as Garden carpets dating from the 17th - Türk halı sanatı belirtilen merkezlerin 18th centuries, where rich vegetable and dışında daha birçok merkezde dokun- animal figures are presented within the muş ve dokunduğu mahallin adıyla theme of a garden, have lent further im- anılarak devam edip gelmiştir. Türk ve portance and wealth to the museum. İslam Eserleri Müzesi’nin büyük bir çe- Along with the Hereke carpets şitlilik gösteren koleksiyonları arasında weaved in the 19th century with small, yer alan halı koleksiyonu, dünyanın en tight knots, carpets were also made in

zengin halı koleksiyonu olarak bilin- Istanbul, Feshane. The Kumkapı car- mektedir. Bunların büyük bir bölümü pets, known especially for the silk prayer cami ve türbelerden toplanmıştır. Os- rug varieties, were produced in Istanbul, manlı hukuk sisteminin bir sonucu ve Kumkapı. aynı zamanda bir gelenek olan vakıf sisteminin bir gereği olarak Sultan ve Turkish carpets were also weaved in ailesinin yaptırdıkları büyük cami ve regions other than those mentioned, türbelere bağışlanan eşyalar arasında and carpets made in those regions con- halılar da yer almaktaydı. 1911-1914 tinued to be referred to by the name yılları arasında Anadolu’nun çeşitli cami of those regions. The rich carpet col- ve türbelerinden toplanan halılar müze lection of the Museum of Turkish koleksiyonlarının en önemli grubunu and Islamic Arts is recognised as the oluşturmuştur. Daha sonra çeşitli bağış world’s richest carpet collection. Most ve satın almalarla zenginleşen halı ve of these were collected from mosques kilim koleksiyonu, Türk ve İslam Eser- and tombs. Carpets were also included leri Müzesi’nin, sadece Türkiye’nin değil among the goods donated to the large dünyanın en önemli müzelerinden birisi mosques and tombs built by the Sultan haline gelmiştir. Toplanan halılar arasın- and his family as a requirement of the da teşhir edilen İran ve Azerbaycan ha- vaqf (foundation) system, which was lıları, müzenin halı repertuarını daha da an outcome of the Ottoman legal sys- genişletmiştir. tem, as well as a tradition. The carpets collected from various mosques and Halı koleksiyonunun yanı sıra, kilim tombs in Anatolia between 1911-1914 koleksiyonu da önemli yer tutmaktadır. constituted the most important group Bunlar daha çok Orta ve Batı Anadolu of the museum collections. The carpet kilimleri ile Azerbaycan, İran ve Trakya and rug collection that subsequently yöresine ait kilimlerdir. became richer through donations and purchases caused the Museum of Turk- Türk ve İslam Eserleri Müzesi’nde ge- ish and Islamic Arts to become one of rek Kuzey Azerbaycan gerekse Güney the most important museums not only Azerbaycan’da dokunan zengin bir halı in Turkey, but in the entire world. The koleksiyonu mevcuttur. Büyük bir bö- Iranian and Azerbaijani carpets that lümünü Kuzey Azerbaycan Karabağ, were acquired extended the museum’s Kuba ve Şirvan halıları olmakla beraber carpet collection even further. Güney Azerbaycan’da dokunan Safevi dönemine ait vazolu, bitkisel ve bahçe Along with the carpet collection, teması içinde dokunan bahçe halısı gibi the rug collection also has a very im- önemli bir halı koleksiyonu da yer al- portant place. These are mostly rugs maktadır. from the Central and Western Ana- tolia regions, and Azerbaijani, Iranian and Thracian rugs.

Azerbaijani Carpets from the Museum of Turkish and Islamic Arts Collection Kuba halılarının en önemli karakte- The Museum of Turkish and Islamic ristik özelliği kenar bordürlerinin geniş Arts boasts a rich collection of carpets olmasıdır. Bordürler bazen halının bü- woven in both Northern and Southern yük bölümünü kapsamaktadır. Azerbaijan. While the greater part con- sists of Northern Azerbaijani Karabakh, Geometrik desenli Kuba halılarının Guba and Shirvan carpets, there is also orta zemin kompozisyonunda “göl” de- an important carpet collection com- nilen madalyon şeması hakimdir. Ge- prising garden carpets woven to con- ometrik motifli madalyonlar yanında tain vase-patterns and floral and garden bitki ve hayvan motiflerine de yer veril- themes, which were woven in Southern mektedir. Azerbaijan during the Safavid period. Madalyonsuz kompozisyonlu olarak The most important characteristic of tasarlanmış halılar da vardır. Bu halıla- Guba carpets is that their edge borders rın zemini küçük dikdörtgen veya se- are large. In certain cases the borders kizgenlere bölünür. Sonsuzluğa uzanan cover the larger part of the carpets. zeminde bazen kaydırılmış eksenler ha- linde dizilen motifler vardır. A medallion scheme known as a lake dominates the central area composition Kuba halılarında beyaz, nohut sarısı, of Guba carpets featuring geometric kahverengi, kırmızı, yeşil, mavi, lacivert motifs. Along with medallions with ge- renkler hakimdir. Dokumada halk ara- ometric motifs, floral and zoomorphic 22 sında güllabi veya türkbaft ilme diye motifs are also depicted. anılan Türk düğümü hakimdir. Bölge- Türk ve İslam Eserleri Müzesi Koleksiyonu’ndan Azerbaycan Halıları de dokunan halı ve düz dokuma yaygı- There are also carpets that are de- larının (palaz, sumak) malzemesi yün- signed with compositions that do not dür. Yünün dışında pamuk da kullanılır. include medallions. The fields of these Çözgü ve atkıda pamuk, düğüm de ise carpets are divided into small rectan- yün tercih edilir. gles or octagons. Sometimes there are motifs arranged in shifted axes on the Azerbaycan’da el dokuması halıların infinite field. daha iyi tanınması için 1927’de Kuba’da halı sergisi açılmış iyi halılara ödül- The colors white, chickpea yellow, ler verilerek halıcılık teşvik edilmiştir. brown, red, green, blue, navy blue are 1928’de Azerbaycan Sovyet Sosyalist dominant in Guba carpets. The Turk- Cumhuriyeti’nin kararıyla Azerbaycan ish knot known popularly as gullabi or Halı Birliği kurulmuş, el halıcılığının turkbaf are used mostly in weaving. The bir meslek haline gelmesi yolunu aç- material of the pile carpets and flat-wo- mıştır. ven carpets (palas, sumakh) woven in the region is wool. Other than wool, cotton is also used. Cotton is preferred Türk ve İslam Eserleri Müzesi’nde yo- in the warp and the weft, and wool in ğun olarak bulunan Ejderli halılar, baş- the knots. ta Karabağ olmak üzere Kazah, Kuba

Detay, Afşan halısı. Kuba, Azerbaycan, env. no. 860 | Detail, Afshan carpet. Guba, Azerbaijan. inv. no. 860

ve Şirvan’da dokunan halılardır. Araş- A carpet exhibition was opened in tırmacılar bu halıları daha çok “Kafkas Guba in 1927 to enhance the recogni- Ejderli halıları” ismiyle tanımlıyorlar. tion of Azerbaijani hand-woven carpets, Her ne kadar bu halıların bazı halı uz- and successful carpets were granted Azerbaijani Carpets from the Museum of Turkish and Islamic Arts Collection manlarınca Ermeni halıları olarak ta- prizes to encourage the craftsmen. The nıtılmaya çalışılsa da, A.U. Pope 1925 Azerbaijani Carpet Union was found- yılında yazmış olduğu bir makalede, ed by decree of the Azerbaijan SSR in bu fikrin yanlış olduğu, ejderli halıların 1928, thus opening a path to recognis- yapı ,desen, renk, şema ve hatta bordür ing hand weaving as a profession. gibi detaylarının da Karabağ, Kazah ve The dragon carpets that are found in Şirvan halılarında görüldüğünü belir- large numbers in the Museum of Turk- terek bu görüşü çürütmüştür. ish and Islamic Arts are those woven in Karabakh in particular, and in Gazakh, Karabağ Hanlığı’nın başkenti olan Guba and Shirvan. Researchers mostly Şuşa, 18. Yüzyılda halıcılığın merke- refer to these carpets and “Caucasian ziydi. İran, Türkiye, Hindistan ve Rus- Dragon carpets”. Although efforts were ya’nın ticaret yolları kavşağında olan made by certain carpet experts to pro- Karabağ’ın, halıcılıkta kat etmiş olduğu mote these carpets as Armenian car- gelişme ve ticaret, böyle önemli bir kav- pets, A.U. Pope, in an article he wrote şakta yer almasının rolü büyük olmuş- in 1925, indicated that this opinion was tur. 19. Yüzyılda Rusya ve Avrupa’dan wrong, and that details of the dragon 24 getirilen, mecmua, sabun ve çeşitli eşya- carpets such as structure, pattern, color, Türk ve İslam Eserleri Müzesi Koleksiyonu’ndan Azerbaycan Halıları ların ambalajlarındaki nakışlardan yeni scheme and even border were seen in halı kompozisyonları “bahçede güller” Karabakh, Gazakh and Shirvan carpets, gibi yeni desenler oluşmaya başlamıştır. thus rebutting this argument. Ejderha motifinin en yoğun oldu- Shusha, the capital city of the Khan- ğu dokumalar, şüphesiz Azerbaycan ate of Karabakh, was the centre of car- halılarıdır. 16 - 17. Yüzyıla ait olan bu pet-weaving during the 18th century. halılar dünyanın çeşitli müzelerinde The fact that Karabakh was located bulunmaktadır. Bunlar Safevi sarayının on the crossroads of the Iran, Turkey, atölyelerinde saray ressamlarının hazır- India and Russia trade routes played an ladığı desenlere göre dokunmuşlardır. important role in the development and Sarayda halı desenlerinin hazırlanma- commerce the city enjoyed with respect sında minyatürcü ressamlar çalışıyor- to carpet-weaving. During the 19th cen- lardı. Bunlar Tebriz minyatür ekolünü tury, new carpet compositions and new temsil eden ünlü sanatçılardı. Yine 16.- patters such as “roses in a garden” start- 17. Yüzyıl halılarında Azerbaycan’ın ed to emerge from the decorations on kuzey bölgelerinde saray atölyelerinin magazines, soap and the packages of dışında, evlerde dokunan halılarda da various goods brought from Russia and ejderha motifine rastlanıyor. Europe.

Detay, Hatayi halı. Karabağ, Azerbaycan, env. no. 882 | Detail, Khatai carpet. Karabakh, Azerbaijan. inv. no. 882

Ejderli halıların kompozisyonunda The woven articles that most promi- baklava biçimli formlardan oluşan ve nently contained the dragon motif were birbirine göre yarım adım kaydırılmış without doubt Azerbaijani carpets. iki adet bendi-rumi şemasının olduğu These carpets belonging to the 16th - görülmektedir. Erken örneklerden ben- 17th centuriesarefoundinvariousmuse- Azerbaijani Carpets from the Museum of Turkish and Islamic Arts Collection di-rumi şemalarının birini oluşturan ums in the world. These were woven in kolların (hatayi kolları) zemini koyu, di- accordance with the patterns prepared ğerininki ise açık renkte olduğuna göre by palace artists at the workshops of the bendi-rumiler birbirinden kolayca seçi- Safavid palace. Miniature artists worked liyor. Bendi-rumi kompozisyonlarının on the preparation of carpet patterns bend veya kıfılgah noktalarında birer at the palace. These were famous art- palmet yer almaktadır. Bazı örneklerde ists representing the Tabriz miniature bendi-rumi şemalarının birinin bend school. Again, in 16th - 17th century car- noktalarında palmetler, diğerininkinde pets, dragon motifs can also be seen in ise Lotuslar, bazen de her ikisi yer alı- carpets woven outside the palace work- yor. Bendi-rumiler aynı renkte bir genel shops, in private dwellings. zemin üzerinde yerleşmekte ve bir sis- The dragon carpets’ compositions feature two bendi-rumi schemes consist- 26 temden olan baklavanın bend noktaları ing of diamond-shaped forms, which diğer sistemden olan dört baklavanın were shifted half a pace relative to each Türk ve İslam Eserleri Müzesi Koleksiyonu’ndan Azerbaycan Halıları merkezlerine denk gelmektedir. Böylece other. Since the field of the branches her baklava diğer sistemi oluşturan kol- (khatai branches) that constitute one larla dörde bölünmüş oluyor. Bölünmüş of the bendi-rumi schemes of the early baklavanın merkezindeki palmet veya examples is dark, while the other one is lotusun sağ ve solunda yerleşen bölüm- of a light color, the bendi-rumis are easi- lerde bu halılara ismini vermiş ejderha ly distinguishable. A palmette each can tasvirleri, fantastik hayvanların müca- be found on the bend or kıfılgah points dele sahneleri, yukarı ve aşağıda yerleşen of the bendi-rumi compositions. In cer- bölümlerde ise yine palmet motifleri yer tain examples, palmettes are found in almaktadır. the bend points of one of the bendi-ru- Bazı araştırmacılara göre ejderha mo- mi schemes, while in others are found tifi Türk sanatına Uzak Doğu sanatın- lotuses or sometimes both. Bendi-rumis dan geldiği düşünülmektedir. Ancak are placed on a general field of the same ejderha desenli dokunan halılar, do- color, and the bend points of the dia- kundukları yerin halkının yaşam tarzını, mond of one system coincide with the inancını edebiyat ve sanatını, düşünce ve centres of the four diamonds of the oth- mitolojik bakışını ortaya koymaktadır. er system. This way, each diamond is di- vided into four by the arms constituting Motiflerin dili üzerinde araştırma ya- the other system. In the sections placed pan Hüseyin Alantar’ın ejderha moti- to the right and left of the palmette or finin, tarihi, kökeni ve tasviri üzerinde lotus at the centre of the divided dia-

yaptığı araştırmaya göre; ejderha hemen mond are depictions of dragons, after hemen tüm ulusların söylence, masal ve which these carpets are named, and destan dünyasında görülen, mimariden scenes of combat against fantastic ani- tiyatroya, şiirden seyirlik oyunlarına, mals, and once more palmette motifs in binlerce yapıtta yeri olan çeşitli tasarım- the sections at the top and bottom. larla sunulmuş, olağanüstü güç ve nite- liklerle donatılmış canavar biçiminde Some researchers believe that the bir yaratıktır. Batıda kötülüğü temsil dragon motif was introduced into etmesine karşın Uzak Doğu ülkelerinde Turkish art from the Far East. However, iyiliğin simgesidir. O, su ile yakından il- the dragon carpets display the lifestyle, gili olduğundan Yağmur’un efendisidir. beliefs, literature and art, opinions and Ejderha yağmur getirdiği için bolluk, myths of each of the peoples with which verimlilik ve iyiliği simgeler… they have had contact. Eski Türk boylarında da ejder motifi According to the research conducted çok yaygın olup, bu toplulukların yaşa- by Hüseyin Alantar, who conducted a dıkları bölgelere göre değişik anlamlar research on the language of the motifs, yüklenmiştir. Doğu Asya tarafından on the history, origins and depictions yağmur yağdıran su, bolluk, bereket, of the dragon motif, dragons are mon- yaşam verici evreni düzenleyen bir iyilik sters that are seen in the legends stories göstergesidir. and epics of almost all nations, that have been presented in various forms in thou- sands of works from architecture to the- atre, poetry and pantomimes, and that are equipped with supernatural power and qualities. Although it represents evil in the West, it is a symbol of good in Far Eastern countries. Being closely related to water, it is the master of rain. As it brings rain, the dragon symbolises plenty, fruitfulness and goodness... The dragon motif was widely used in ancient Turkish tribes, and was assigned various meanings according to the re- gions in which these tribes lived. Water, that makes it rain from East Asia, is a sign of benevolence that regulates the universe, brings water, plenty, fruitful- ness and life.

Azerbaijani Carpets from the Museum of Turkish and Islamic Arts Collection 28Türk ve İslam Eserleri Müzesi Koleksiyonu’ndan Azerbaycan Halıları Dr. Shirin Melikova Azerbaycan Milli Halı Müzesi Müdürü ICOM Azerbaycan Milli Komite Başkanı Director of the Azerbaijan National Carpet Museum, President of ICOM Azerbaijan National Committee

Azerbaycan ile Türki- Friendly relations be- ye arasındaki, halk- tween Azerbaijan and larının ortak köke- Turkey, supported by ni ve iki kültürün their peoples’ common benzerliğiyle des- origin and the two teklenen dostane ilişkiler, yaşamın cultures’ similarities, vividly manifest tüm alanlarında kendini göstermek- themselves in all spheres of life. Ap- tedir. Uygulamalı sanatlar da buna plied art is no exception, for here we bir istisna değildir; çünkü bu alanda have many points of intersection with Türkiye’deki dostlarımızla birçok ke- our friends in Turkey. sişme noktamız bulunmaktadır. One is the ancient and magnificent Bunlardan biri de engin ve büyük bir art of carpet weaving, a real gem, gen- çeşitliliğe sahip Türk dünyasının cö- erously donated to humanity by the mert bir bağışı, gerçek bir mücevher vast and diverse Turkic world. Carpet olan kadim ve muhteşem halı dokuma weaving links many cultures; it repre- sanatıdır. Halı dokuma birçok kültürü sents not only art but also science. The birbirine bağlamaktadır; sadece sanatı handmade carpet of folk traditions is değil, aynı zamanda bilimi de temsil both a functional product and a sys- etmektedir. Halk geleneklerinin el do- tem of encrypted symbols, an amulet kuması halıları hem işlevsel bir ürün, and a talisman, and a pure piece of art. hem şifrelenmiş simgelerden oluşan bir Azerbaijani carpets have played a sistem, bir tılsım hem de saf birer sanat significant role in the world’s cultural eseridir. history. They appear on the canvases Azerbaycan halıları dünyanın kültür of the great European masters of the tarihinde önemli bir rol oynamıştır. Middle Ages, were considered a luxury Orta Çağın büyük Avrupalı ustaları- item and an elegant gift for centuries, nın resimlerinde boy göstermiş, yüz- and in modern times have become yıllar boyunca bir lüks eşyası ve şık bir the subject of art historical study and hediye olarak kabul edilmiş, modern inspiration for the work of contempo- çağda da sanat tarihi araştırmalarına rary artists. konu olup çağdaş sanatçıların çalışma- The Azerbaijan National Carpet larına ilham vermiştir. Museum, which opened in 1967, 1967’de açılmış olan Azerbaycan became the first museum in the world Milli Halı Müzesi bu uzmanlığın gö- with this specialization, and since then rüldüğü dünyadaki ilk müze olmuş, o has contributed significantly to the tarihten bu yana da kurucusu olan sa- collection and study of Azerbaijani natçı ve akademisyen Latif Karimov carpet-weaving products thanks to

sayesinde Azerbaycan halı dokuma the priceless integrity of its founder, ürünlerinin derlenmesine ve araştırıl- the artist and scholar Latif Karimov. masına önemli katkılarda bulunmuş- Today, the museum actively pursues tur. Günümüzde müze Azerbaycan the Law of the Azerbaijan Republic Cumhuriyeti’nin Azerbaycan Halı on the Preservation and Development Sanatının Korunması ve Geliştiril- of Azerbaijani Carpet Weaving Art, mesi hakkında Kanun’unun yanı sıra as well as the State Program for the Azerbaijani Carpets from the Museum of Turkish and Islamic Arts Collection Azerbaycan Cumhuriyeti’nde Halı Preservation and Development of Carpet Sanatının Korunması ve Geliştirilme- Art in Azerbaijan for 2018-2022. It sine Yönelik 2018-2022 Devlet Prog- oversees the attribution of Azerbaijani ramı’nı etkin bir biçimde uygulamak- carpets stored in foreign museums and tadır. Yurt dışındaki müzelerde ve özel private collections, studies them, and koleksiyonlarda saklanan Azerbaycan compiles catalogs of these marvelous halılarının yorumlanmasını denetle- works of art. mekte, bunları incelemekte ve bu ha- rika sanat eserleri hakkında kataloglar One museum with a collection of oluşturmaktadır. prized Azerbaijani carpets is the Mu- seum of Turkish and Islamic Arts in Son derece değerli Azerbaycan halı- Istanbul. For many decades, it has larından oluşan bir koleksiyona sahip compiled an extensive and superb 30 bir müze de İstanbul’daki Türk ve İs- collection. Especially valuable is the lam Eserleri Müzesi’dir. On yıllar için- ability to study early examples of Azer- Türk ve İslam Eserleri Müzesi Koleksiyonu’ndan Azerbaycan Halıları de kapsamlı ve üstün bir koleksiyon baijani carpets to trace the origins of derlemiştir. Bugün klasik olarak kabul those with compositions that we now ettiğimiz kompozisyonlara sahip halı- consider to be classic. ların kökenlerini araştırmak amacıyla Azerbaycan halılarının erken örnekle- The finest Azerbaijani and foreign rini inceleme olanağı özellikle değerli- carpet experts, as well as leading ex- dir. perts in the arts, have participated in this project. They thoroughly stud- Bu projeye en önemli Azerbaycanlı ied the collection, selected the most ve yabancı halı uzmanları ve önde ge- prized specimens, carried out artistic len sanat uzmanları katılmıştır. Kolek- and technical analyses of these works, siyonu dikkatle incelemiş, en değerli and traced the genesis of their compo- örnekleri seçmiş, bu eserlerin sanatsal sitions and ornamentation. ve teknik analizlerini yapmış ve kom- pozisyon ve süslemelerinin kaynağını An exhibition featuring fascinating tespit etmeye çalışmışlardır. examples from the study promises to be the project’s highlight for both

Detay, Hatayi halı. Karabağ, Azerbaycan, env. no.745 | Detail, Khatai carpet. Karabakh, Azerbaijan. inv. no. 745

Çalışmanın büyüleyici örneklerinin Azerbaijan and Turkey. It spotlights sergilendiği bir sergi, hem Azerbaycan Ajdahali (Dragon), from a unique hem de Türkiye için projenin yıldızı branch of Azerbaijani carpet weaving; olmaya adaydır. Benzersiz bir Azerbay- Goja, capturing Karabakh’s beauty in can halı dokuma sanatında Ejderha’yı, its elaborate artistic ornamentation; ayrıntılı sanatsal süslemeleriyle Kara- and Khila-Afshan, whose colors inter- bağ’ın güzelliğini yansıtan Goca’yı ve twine the blue of the Caspian Sea, the Azerbaijani Carpets from the Museum of Turkish and Islamic Arts Collection renklerinde Hazar Denizi’nin mavisini, red and yellow shades of fire, and the ateşin kırmızı ve sarı tonlarını ve sahil- golden sandy coast. lerin altın kumlarını bir araya getiren Khila-Afşan’ı odağına yerleştirmiştir. These carpet-weaving masterpieces, which have the museum stored in its Onlarca yıl boyunca müzenin depo- vaults for decades, will be available for sunda saklanmış olan bu halı dokuma scientists to view and assess historically. şaheserleri incelenmeleri ve tarihsel Most excitingly, the general public will bakımdan değerlendirilmeleri için bi- finally see these carpets with proper at- lim insanlarının erişimine açılacaktır. tribution, which both the Azerbaijani Daha da heyecan verici bir nokta ise Carpet Art and the Museum of Turk- halkın nihayet, hem Azerbaycan Halı ish and Islamic Arts regard as crucial Sanatı’nın hem de Türk ve İslam Eser- for their collections’ further populari- 32 leri Müzesi’nin koleksiyonlarının daha zation. da popülerleşmesi için elzem kabul et- Türk ve İslam Eserleri Müzesi Koleksiyonu’ndan Azerbaycan Halıları tiği bu halıları doğru bir yorumla göre- Our mission is vital, and we are grate- bilecek olmasıdır. ful to everyone who takes part in this project because preserving the cultur- Görevimiz yaşamsaldır ve bu projede al, material, and spiritual heritage of yer almış herkese minnettarız, çünkü the Azerbaijani people is our primary Azerbaycan halkının kültürel, maddi task, our duty to the nation, and our ve manevi mirasını korumak birinci legacy to future generations. We are görevimiz, ulusa karşı vazifemiz ve ge- delighted that this joint project gave us lecek nesillere mirasımızdır. Bu ortak the opportunity to bolster Azerbaija- projenin bize Azerbaycan-Türkiye iliş- ni-Turkish friendship. kilerini daha da sağlamlaştırma fırsatı tanıması bizi çok memnun etmiştir.

Detay, Goca halı. Karabağ, Azerbaycan, env. no. 733 | Detail, Goja carpet. Karabakh, Azerbaijan. inv. no. 733

Türk ve İslam Eserleri Müzesi Koleksiyonu’ndan Azerbaycan Halıları Azerbaijani Carpets from the Museum of Turkish and Islamic Arts CollectionTürk Halkları Bir Ağacın Dallarıdır Turkic Peoples Are the Branches of One Tree 34

Eski Türkleri yüzlerce yıllık, devasa If we compare the ancient Turks to a bir ağaca benzetecek olursak, farklı huge centuries-old tree, then it is pos- Türk halklarını da bu ağacın dalları sible to consider the different Turkic olarak kabul edebiliriz. peoples as branches of this tree. Eski Türk halkları giyecek ve gıda The ancient Turkic peoples have ihtiyaçlarını karşılamak için çok uzun long been engaged in sheep breeding zaman koyun yetiştiriciliğiyle uğraş- to obtain clothes and food. At the mışlardır. Aynı zamanda da kendilerini same time, they tamed wild horses to komşularının sal- protect them- dırılarından ko- selves from the rumak için yaban Kökeni Türklere dayanan attacks by their atlarını ehlileştir- halı dokuma sanatı bu neighbors. mişlerdir. toplumun dünya kültürüne bir Turkic tribes Türk boyları armağanıdır. used sheep’s koyunlardan sa- Ana malzemesinin yün wool not only dece giyecek ve olması nedeniyle halı, koyun for clothing and yiyecek amaçlı yetiştiriciliğiyle uğraşan food but also for yararlanmamış, toplulukla ilişkilidir. their dwellings. yünlerini barın- The carpet art that The production mada da kullan- originated from the Turks is of felt products mışlardır. Keçe their gift to world culture. also came from ürünlerin üretimi Carpet is related to the sheep- wool. The an- de yüne dayan- breeding community since wool cient Turkic maktadır. Eski peoples likely Türk halkları ola- is its main material. discovered the sılıkla farklı doğal Oktay Aslanapa sources of dif- boyaların kay- ferent natural naklarını keşfetmişlerdir. Türk destanı dyes. The three-colored tents (white, Dede Korkut Kitabı’nın Dirse Han red and black) appear in the chapter Oğlu Boğaç Han bölümünde üç renk- Boghach Khan Son of Dirse Khan of li (beyaz, kırmızı ve siyah) çadırlardan the Turkic epic Book of Dede Kor- bahsedilmektedir (Farhad Zeynalov, kut (Farhad Zeynalov, Samad Alizade, Samad Alizade, s.8). Elbette koyun p.8). Certainly, sheep’s wool compris- yünü beyaz ve siyah veya kahverengi es white and black or brown colors.

olarak bulunabilmektedir. Bununla However, natural red dyes come from birlikte, doğal kırmızı boyalar kırmız- the cochineal and madder’s root. dan ve boya kökünden elde edilmiştir. Thus, the invention of natural dyes Böylece, doğal boyaların keşfi ve ko- and the presence of sheep’s wool forms yun yünü, halı dokuma sanatının te- the basis of carpet art. melini teşkil etmiştir. Azerbaijani Carpets Azerbaijani Carpets from the Museum of Turkish and Islamic Arts Collection Azerbaycan Halıları Azerbaijani carpets have a special Azerbaycan halıları tüm Türk halk- place among all Turkic peoples. The ları arasında özel bir yere sahiptir. Her Azerbaijani people have been distin- topluluğun desenler oluşturmak için guished by their centuries-old carpets, kendine özgü bir renk ve sembolizm as every community has its particular anlayışına sahip olması nedeniyle Azer- sense of color and symbolism to create baycan halkı yüzlerce yıllık halılarıyla patterns. ön fona çıkmıştır. There are archaeological materi- Halılarımızın kökeninin Taş Devrine als, such as the awl made of animal dayandığını gösteren, hayvan kemikle- bones and parts of the reel, proving that our carpets belong to the Eneo- 36 rinden yapılmış bizler ve çıkrık parçala- lithic period. However, no carpet ma- rı gibi arkeolojik kalıntılar bulunmak- Türk ve İslam Eserleri Müzesi Koleksiyonu’ndan Azerbaycan Halıları tadır. Bununla birlikte, o dönemden terial related to that period has been kalmış halı malzemesi bulunamamış- found. Archaeologists found traces of tır. Arkeologlar Celilabad bölgesinde, 4th-millennia BCE hesirs (mats) em- dokumacılığın sırlarını taşıyan M.Ö. 4. bodying weaving secrets in the Jalila- binyıla ait hesirlerden (minderler) izle- bad region. Indeed, the archaeological excavations conducted in Nakhchivan re rastlamışlardır. Gerçekten de, Azer- by the Azerbaijani archaeologist Vali baycanlı arkeolog Vali Aliyev tarafın- Aliyev uncovered a hesir dating from dan Nahçıvan’da yürütülen arkeolojik the 5th millennium BCE. The Azer- kazılarda M.Ö. 5. binyıla tarihlenen bir hesir bulunmuştur. Azerbaycanlı ar- baijani archeologists found a palas (a keologlar Mingeçevir yeraltı mezarla- flat-woven carpet) and textile frag- rında 5 - 6. Yüzyıla tarihlenen bir palas ments, together with wool yarns, dat- (düz kalın dokuma bir halı) ve tekstil ing back to the 5th-6th centuries in the parçalarının yanı sıra yün iplikler de Mingachevir catacomb graves. bulmuşlardır. Russian scientists — including an archaeologist, anthropologist, ethnol-

Bir arkeolog, antropolog, etnolog ogist, hydrologist Sergey Ivanovich ve hidrolog olan Sergey İvanoviç Ru- Rudenko, a historian, an archeologist, denko ve bir tarihçi, arkeolog ve antro- and anthropologist Mikhail Petrovich polog olan Mihail Petroviç Gryaznov Gryaznov — found pile- and flat-wo- da dahil olmak üzere Rus bilim insan- ven carpets from the 6th-5th centuries ları Altay Yaylalarındaki bir höyükte BCE in the mound of Altai High- M.Ö. 6 - 5. Yüzyıla tarihlenen ve Türk land, and believed that they belong halklarına ait olduğunu düşündükleri to Turkic ethnos. Scientists are aware düğümlü ve havsız dokunmuş halılar that a kurgan-type grave is common bulmuşlardır. Bilim insanları kurgan throughout the areas where the Turks tipi mezarların Türklerin yaşadıkları live. alanlarda yaygın olduğunun farkında- dırlar. Turkish scholars Prof. Nijat Diyar- bekirli, Fuad Tekche, and Azerbaijani Türk bilim insanları Prof. Dr. Nejat scientists F. Jalilov and M. Huseynov Diyarbekirli ve Fuat Tekçe ile Azer- relate these carpets to the shared cul- baycanlı bilim insanları F. Jalilov ve M. ture of the Turkic peoples. Huseynov, bu halıları Türk halklarının ortak kültürüyle ilişkilendirmiştir. Along with the pile carpets, there were several flat-woven carpets. One Düğümlü halıların yanı sıra bazı of the fragments was realized using a havsız dokunmuş halı örneklerine de sophisticated interweaving technique. rastlanmıştır. Parçalardan birinde kar- maşık, iç içe geçmeli bir teknik kulla- Manna, Media, Aratta, Atropatene, nıldığı görülmüştür. and Albania, one of the ancient states of Azerbaijan, have always been lead- Manna, Media, Aratta, Atropatene ing craftsmanship areas. In Assyrian ve Azerbaycan’ın eski eyaletlerinden cuneiform inscriptions, one can learn biri olan Albania daima el zanaatları about the loots obtained during at- konusunda lider olmuştur. Asur çivi tacks by neighboring states, including yazılı metinlerinden, Asur ve Urartu Assyria and Urartu, consisting of hors- da dahil komşu devletlere düzenle- es, sheep, gold, silverware, and clothes nen akınlarda ele geçirilen ve atlar- sewn of precious textiles. Along with dan, koyunlardan, altından, gümüş other famous Azerbaijani arts, in- eşyalardan ve değerli dokumalardan cluding ceramics and artistic metal- dikilmiş giyeceklerden meydana gelen work, carpet weaving also developed ganimetler hakkında bilgi alınabil- extensively. As mentioned above, the

mektedir. Seramik ve maden işleme- availability of sufficient wool reserves ciliği de dahil diğer ünlü Azerbaycan in Azerbaijan, its rich flora, and the sanatlarının yanı sıra halı dokumacı- diversity of natural dyes in almost all lığı da oldukça gelişmiştir. Yukarıda regions of the country fostered carpet belirtildiği üzere, Azerbaycan’ın yeterli weaving’s development here. Azerbaijani Carpets from the Museum of Turkish and Islamic Arts Collection yün kaynağı, zengin florası ve ülkenin Carpet weaving in Azerbaijan has neredeyse tüm bölgelerindeki doğal developed in four main directions: boya çeşitliliği, halı dokumacılığının The first direction: Flat-woven burada gelişmesini desteklemiştir. carpets, which are created by cat- Azerbaycan’da halı dokumacılığı tle-breeding nomads engaged mainly dört ana yönde gelişmiştir: in sheep breeding. This community Birinci yön: Temel olarak koyun- has produced lightweight flat-woven culukla uğraşan hayvancı göçebele- carpets due to their mobile lifestyle, rin ürettiği havsız dokuma halılar. Bu moving on horses and camels from topluluk kışlaklarından at ve develerle winter huts to pasture and vice versa. yaylalara, oradan da tekrar kışlaklarına Flat-woven carpets include palas, jejim, göçtüğü göçer yaşam tarzı nedeniyle kilim, shadda, zili, verni, and sumakh, 38 hafif, havsız dokumalı halılar üret- among others. The patterns on these Türk ve İslam Eserleri Müzesi Koleksiyonu’ndan Azerbaycan Halıları miştir. Havsız dokumalı halılara di- carpets, except sumakhs and narrative ğerlerinin yanı sıra palas, cicim, kilim, carpets, are mainly composed of ge- shadda, zili, verni ve sumakh dahildir. ometric shapes (square, rectangle, and Sumakhlar ve anlatılı halılar haricinde rhombus). Vertical, horizontal, and bu halıların üzerindeki desenler temel slanted lines, playing a significant role olarak geometrik şekillerden (kare, in a carpet’s composition, are based dikdörtgen ve eşkenar dörtgen) oluş- on rapports and rhythmic pattern ele- maktadır. Halının bileşiminde önem- ments. Their pattern elements are cre- li bir rol oynayan düşey, yatay ve eğik ated according to the tribes’ lifestyle hatlar uyuma ve ritmik desen ögele- and their outlook. The carpets of cat- rine dayanmaktadır. Desen ögeleri, tle-breeding nomads most commonly kabilelerin yaşam tarzlarına ve dünya used red and its various shades, some- görüşlerine göre üretilmiştir. Hayvan- times black, and more rarely, white. cılıkla uğraşan göçebelerin halılarında The second direction: While yaygın olarak kırmızı ve kırmızının changing their traditional ways of life çeşitli tonları, bazen siyah, daha nadir to semi-nomadic, some of the cat- olarak da beyaz kullanılmıştır.

İkinci yön: Geleneksel yaşam tarz- tle-breeding tribes in different Azer- larını yarı göçebe bir yaşam tarzıyla baijan villages added new elements değiştirirken, farklı Azerbaycan köyle- to their flat-woven carpets’ designs, rinde hayvancılıkla uğraşan göçerlerin including zoomorphic and anthropo- bazıları havsız dokumalı halılarının morphic images, along with features desenlerine, hayvan ve insan şekil- from the first direction. The num- li imgeler gibi yeni ögelerin yanı sıra ber of colors increased, and narrative birinci yöne ait özellikler de eklemiş- compositions were being composed, lerdir. Renklerin sayısı artmış, Şirvan, comprising flat-woven mafrashes, hor- Karabağ, Nahçıvan, Muğan ve Abşe- secloths, khurjuns, and shaddas woven ron gibi bölgelerde dokunan havsız in the regions of Shirvan, Karabakh, dokumalı mafrasheler, haşa, khurjun Nakhchivan, Mughan, and Absheron. ve shadda gibi örnekleri de içerecek şekilde anlatı kompozisyonları oluştu- The third direction: Comprised rulmuştur. pile- and flat-woven carpets woven in the urban environment. A large Üçüncü yön: Şehir ortamında amount of information in the cities dokunmuş düğümlü ve havsız doku- fostered the creation of new compo- malı halılardan meydana gelmiştir. sitions inspired by patterns transferred Şehirlerde bol miktarda bulunan bil- from other crafts, thereby increasing gi, başka el sanatlarının ilham verdiği the use of medallion compositions. yeni kompozisyonların oluşturulma- The importance of the carpet’s bor- sını destekleyerek madalyon kompo- der grew and became an integral part zisyonunun kullanımının artmasına of the overall composition. New el- yol açmıştır. Halının bordürlerinin ements created by the Islamic view- önemi artmış, genel olarak kompo- point, including calligraphic elements zisyonun ayrılmaz bir parçası haline written in Arabic graphics, were wide- gelmiştir. Arap harfleriyle yazılmış ly used in these carpets’ artistic design. hat ögeleri da dahil olmak üzere İs- lami bakış açısının oluşturduğu yeni In the third direction, along with the ögeler bu halıların sanatsal tasarı- creativity of folk masters, professional mında yaygın olarak kullanılmıştır. artists created new types of abstract patterns and medallion compositions Üçüncü yönde, Halk ustalarının within the carpets’ designs. yaratıcılığının yanı sıra profesyonel sanatçılar da halıların tasarımında The fourth direction is associated with the appearance of palace carpets.

yeni tipte soyut desenler ve madalyon The germination of these carpets co- kompozisyonları yaratmışlardır. incides with the Safavid Empire in Azerbaijani Carpets from the Museum of Turkish and Islamic Arts Collection Dördüncü yön saray halılarının or- Azerbaijan (1501-1736). Rugs and taya çıkmasıyla ilişkilidir. Bu halıların carpets with the rarest compositions 40 doğuşu Azerbaycan’da Safevi İmpara- were woven in this period. While cre- torluğu’nun doğuşuna rastlamaktadır ating the carpets, artisans used not Türk ve İslam Eserleri Müzesi Koleksiyonu’ndan Azerbaycan Halıları (1501-1736). Bu dönemde en nadir only wool but also silk, gold, and silver kompozisyonlara sahip kilimler ve ha- threads. During the Safavid Empire, lılar dokunmuştur. Halıları üretirken carpets and rugs played a notable role zanaatçılar sadece yün değil, ipek ile as high-status gifts in settling political altın ve gümüş sırma da kullanmışlar- situations between Azerbaijan and dır. Safevi İmparatorluğu döneminde other countries. The dimensions of halılar ve kilimler, Azerbaycan ile baş- the palaces’ reception halls and the ka ülkeler arasındaki siyasi sorunların houses of various nobles determined çözülmesinde üst düzey hediyeler ola- the carpets’ sizes. This manufacturing rak önemli bir rol oynamıştır. Kabul enterprise represented the most ex- salonlarının ve çeşitli asillerin evlerinin tensive workshops in the shah palaces ebatları halıların boyutlarında belirle- and was an integral part of the Safavid yici olmuştur. Bu imalat girişimi şah palace library. Carpets such as Sheikh- saraylarındaki en geniş kapsamlı atöl- Safi, 50-60 square meters, were also yeleri temsil etmiş, Safevi saray kütüp- woven to set up the religious build- hanesinin ayrılmaz bir parçasını oluş- ings, including khanagahs and zeviyyes, turmuştur. 50-60 metrakarelik Şeyh of the time. Safi gibi halılar da zamanın hanegah- Since Tabriz was the capital of Azer- lar, zaviyeler ve dini binalara vakfedil- baijan during the Safavid period, the mek üzere dokunmuştur. art innovations that took place there Safevi döneminde Tebriz’in Azer- spread to other cities of Azerbaijan as baycan’ın başkenti olması nedeniyle well. For example, the size of carpets bu şehirde gerçekleşen sanat yenilik- woven in different cities during the leri Azerbaycan’ın başka şehirlerine de khanates (18th century) grew, and el- yayılmıştır. Örneğin, Hanlıklar Dö- ements transferred from Tabriz were nemi’nde (18. Yüzyıl) farklı şehirlerde distorted and produced by folk mas- dokunan halıların ebatları büyümüş, ters from Shamakhi, Shusha, Baku, Tebriz’den gelen ögeler değiştirilerek Nakhchivan, and Guba carpet centers. Şamahı, Şuşa, Bakü, Nahçıvan ve Kuba Details and patterns such as islimi,

gibi halı merkezlerinden gelen halı us- khatai (dragon), bulud (cloud), ajdaha taları tarafından üretilmiştir. Yarattık- (dragon), and simurg (a mythical bird) ları halıların üzerinde bitkisel, hatayi, appeared on the carpets they created. bulut, ejderha ve simurg gibi detaylar Along with the distorted elements, ve desenler görülmüştür. Değiştirilmiş domestic carpets lost their original ögelerin yanı sıra, yerli halılar özgün colors as well. Weavers dyed yarns renklerini de kaybetmişlerdir. Doku- with natural dyes of different shades, macılar iplikleri farklı tonlardaki do- contributing to these changes. ğal boyalarla boyamışlar, bu değişik- liklere katkıda bulunmuşlardır. Latif Karimov — an artist, con- noisseur of Azerbaijani carpets, and Bir sanatçı ve Azerbaycan halıları uz- a scientist who devoted his entire life manı, ayrıca tüm yaşamını bu sanata to this art — divided Azerbaijani car- adamış bir bilim insanı olan Latif Ka- pets into four main types. He then ar- rimov Azerbaycan halılarını dört ana ranged these types into groups based türe ayırmıştır. Daha sonra bu türleri, on their artistic and technical charac- sanatsal ve teknik özelliklerine göre teristics. gruplara dağıtmıştır. The current catalog dedicates itself Elinizdeki katalog, Türkiye Cumhuri- to the artistic analysis of Azerbaija- yeti’nde bulunan Türk ve İslam Eserleri ni carpets stored in the Museum of Müzesi’nde sergilenen Azerbaycan halı- Turkish and Islamic Arts in the Turk- larının sanatsal analizine adanmıştır. ish Republic in Istanbul.

Türk ve İslam Eserleri Müzesi Koleksiyonu’ndan Azerbaycan Halıları

Azerbaijani Carpets from the Museum of Turkish and Islamic Arts Collection

KarabağHTailpıliar KarabakCh-aTryppeets Karabağ, Azerbaycan Cumhuri- Karabakh is located in the western Azerbaijani Carpets from the Museum of Turkish and Islamic Arts Collection yeti’nin batı bölgesindedir. Azerbay- part of the Republic of Azerbaijan. It is can’daki en eski yerleşim yerlerinden one of the oldest settlements in Azer- biridir. Karabağ’ın Berde, Ağdam, baijan. Many cities of Karabakh were Ağcabedi, Kelbecer, Füzuli, Laçın ve famous for their carpet art, including Şuşa da dahil olmak üzere birçok şehir Barda, Aghdam, Aghjabadi, Kalba- halı sanatıyla tanınmıştır. Berde, Kara- jar, Fuzuli, Lachin, and Shusha. Barda bağ’ın en eski kültür ve sanat merkez- was one of the oldest cultural and art lerinden biri olup Gabala’dan sonra centers in Karabakh and became the Kafkas Albanya’nın ikinci başkenti ol- second capital of Caucasian Albania muştur. Berde, Khangarvand, Goca, after Gabala. Barda, Khangarvand, Buynuz, Deryanur, Açma-Yumma, Goca, Buynuz, Deryanur, Achma-Yum- Khanlig, Muğan, Kasımuşağı, Bah- ma, Khanlig, Mughan, Gasimusha- 44 manlı, Lampa ve diğerleri, en ünlü Ka- gi, Bahmanli, Lampa, and others are Türk ve İslam Eserleri Müzesi Koleksiyonu’ndan Azerbaycan Halıları rabağ halıları arasındadır. among the most famous Karabakh Sağlığında Latif Karimov Karabağ carpets. halılarında otuz üç kompozisyon tes- During his lifetime, Latif Karimov pit etmiştir. Bununla birlikte, anlatılı identified thirty-three compositions halılar da dahil olmak üzere kompo- within Karabakh carpets. However, zisyonların sayısının yaklaşık olarak it has recently been determined that yetmiş olduğu belirlenmiştir. Tebriz the number of compositions, includ- grubunun dışında Karabağ grubunun ing narrative carpets, is approximately büyük halıların merkezi olduğunu seventy. Apart from the Tabriz group, söyleyebiliriz. 17. Yüzyıl sonu ve 18. we may consider the Karabakh group Yüzyıl başında bu merkezde üç, ba- to be the center of larger carpets. From zen de beş parçalık bir dast khali gabe the late 17th - early 18th centuries, a (bir halı seti) dokunmuştur. Bununla dast khali gabe (a carpet set) of three birlikte, ne Azerbaycan’ın başka halı or, sometimes, five pieces were woven merkezlerinde, ne de dünyanın geri there. Nevertheless, one may safely af- kalanında dast khali gabe’nin diğer bir firm that there is no other example of

örneğinin bulunmadığını kabul etmek a dast khali gabe either in other carpet yanlış olmayacaktır. Halı seti, merkezi centers of Azerbaijan or the rest of the bir parçadan ve yanlarda iki kanattan world. The carpet set consists of cen- oluşmaktadır. Merkezi halı yan kanat- tral and two side parts by its flanks. lardan 15-20 cm daha geniştir. Bazen The central carpet is 15-20 cm wider üstte başlık ve altta kapıağzı adı verilen than its side pieces. Sometimes, there iki başka parça da bulunmaktadır. Bu are two more pieces called a bashlig (a durum nadiren görülmektedir. Bu üç heading) at the top and a gapiaghzi (a veya beş halının renkleri, kompozis- doorway) at the bottom. It happens yonları ve desenleri aynıdır. rarely. The colors, composition, and patterns of these three or five carpets Karabağ halıları düşük bir sıklığa are the same. sahiptir (25x25 cm, 30x30 cm, 35x35 cm) ve hav yükseklikleri 6-10 mm’ye Karabakh carpets have a low density ulaşmaktadır. Karabağ halıları can- (25x25 cm, 30x30 cm, 35x35 cm), lı (kırmızı, sarı) ve zıtlık oluşturan and the pile’s height reaches 6-10 renklere sahip olacak şekilde dokun- mm. Karabakh carpets are woven in muştur. Geleneksel olarak merkez vivid (red, yellow) and contrasting bölgeleri kırmızı ve siyahtır. Karabağ colors. Traditionally, their central area halılarında stilize klasik, totem ve sim- is red and black. Along with stylized gesel ögelerin yanı sıra sıklıkla Tebriz classic, totem, and symbolic elements, halısı kompozisyonları dokunmuştur. there are mostly woven Tabriz Bununla birlikte, hem Tebriz hem de carpet compositions in Karabakh Avrupa halılarından, tekstillerinden ve carpets. However, patterns deriving masa örtülerinden türemiş desenler de from both Tabriz and European stilize edilerek yerel süslemelere uygu- carpets, textiles, and tablecloths were lanmıştır. stylized and implemented into local ornamentation. Hatayi kompozisyonlara sahip kla- sik Karabağ halıları 17. Yüzyıl sonu, Classical Karabakh carpets with 18. Yüzyıl ve 19. Yüzyıl başına tarih- Khatai compositions date back to the lenmektedir. Uzmanlara göre halı tüc- late 17th - 18th and early 19th centuries. carları Safevi hükümdarı Şah Abbas According to experts, carpet mer- döneminde bu halıları İran’a, oradan chants sold these carpets to Iran dur- da Erzurum, Sivas, Tokat, İstanbul, ing the Safavid era under Shah Abbas, Edirne ve hatta Şam’a satmışlardır. and from there to Erzurum, Sivas, To-

Böylece bu halılar 19. Yüzyıldan önce kat, Istanbul, Edirne, and even to Da- Avrupa pazarına girmiştir (C.G. Ellis, mascus. Thus, these carpets entered s.9). Halının kompozisyonlarının ve the European trade market before the desenlerinin oluşturulması doğrudan 19th century (C.G. Ellis, p.9). The cre- doğruya 16. Yüzyıl sonunda ve 17. ation of the carpet’s compositions and Yüzyılda Tebriz’de üretilen Şah Ab- patterns is directly associated with the Azerbaijani Carpets from the Museum of Turkish and Islamic Arts Collection basi halı kompozisyonlarının etkisiyle influence of the Shah Abbasi carpet ilişkilendirilmiştir. C.G. Ellis, (Was- composition produced in the late 16th hington D.C. Tekstil Müzesi’nin 50. - 17th centuries in Tabriz. C.G. Ellis yıldönümü kapsamında yayımlanmış) revealed for the first time in a catalog Azerbaycan ejder halıları hakkında about Azerbaijani dragon carpets — bir katalogda ilk defa, Güney İran’da published for Washington D.C.’s Tex- dokunmuş halıların hem İspanya’da tile Museum’s 50th anniversary — that hem de Kuba’da taklit edildiğini orta- carpets woven in Southern Persia were ya koymuştur (C.G. Ellis, s.12). Ellis, replicated both in Spain and Guba Tekstil Müzesi’nin koleksiyonunda (C.G. Ellis, p.12). Ellis attributed the bulunan hatayi-ejder halılarının men- khatai-dragon carpets collected in the şeini Karabağ’a, özellikle de Şuşa’ya Textile Museum’s collection to Karab- 46 atfetmiştir. akh, mainly Shusha. Türk ve İslam Eserleri Müzesi Koleksiyonu’ndan Azerbaycan Halıları Bu halıların en klasik ve nadir Ka- Notably, these carpets are among the most classic and rare Karabakh car- rabağ halılarının arasında yer aldığı pets. George Mayers, the Textile Mu- seum’s founder and director, cherished dikkat çekicidir. Tekstil Müzesi’nin these carpets, collected 150 examples, and carefully stored them. Despite kurucusu ve müdürü George Mayers publications by many carpet special- ists (including F.R. Martin and Taher bu halılara çok değer vermiş, 150 ör- Sabahi) declaring that these carpets belong to the Armenian people, Ellis nek derlemiş ve bunları dikkatle sakla- associates them first with Guba, then with Karabakh-Shusha. He asserts, mıştır. Bu halıların Ermeni halkına ait “Martin’s notions are wrong. Henry Jacoby, Arthur Pope, and I have re- olduğunu öne süren (F. R. Martin ve ferred these carpets to Guba, Shirvan, Karabakh, and Gazakh. There was no Taher Sabahi’nin de dahil olduğu) bir- çok halı uzmanının yayınlarına karşın Ellis bunları öncelikle Kuba’yla, sonra da Karabağ - Şuşa’yla ilişkilendirmiş- tir. Ellis, “Martin’in düşünceleri yanlış- tır. Henry Jacoby, Arthur Pope ve ben bu halıları Kuba, Şirvan, Karabağ ve Kazah ile ilişkilendirdik. Erivan’ın Sov-

yetler Birliği’ne dahil olmasına kadar information on the existence of Ar- Ermeni halılarının varlığına dair hiçbir menian carpets until Yerevan entered bilgi bulunmamıştır” demiştir (C. Ellis, the Soviet Union” (C. Ellis, p.11). s.11). In Azerbaijani arts and mythology, Azerbaycan sanatında ve mitolo- dragon and snake figures generally jisinde ejder ve yılan figürleri genel have two meanings. People once cor- olarak iki anlama sahiptir. İnsanlar related the dragon only with the bless- önceleri ejderi nimetlerle, suyla ve ings, water, and rain that brought them onlara mutluluk getiren yağmurla öz- happiness. However, the Azerbaijanis’ deşleştirmişlerdir. Bununla birlikte, ancient Zoroastrian religion aligned Azerbaycanlıların eski Zerdüşt dini, the dragon’s oldest symbol with evil en eski ejder simgesini kötü güçlerle forces; thus, the Simurq bird always birlikte anmıştır; bu nedenle bu imge- accompanied its image. Two relevant ye daima Simurg (Zümrüd-ü Anka) works from Azerbaijan’s Karabakh re- eşlik etmiştir. Azerbaycan’ın Karabağ gion are the 15th-century carpet Battle bölgesine ait iki ilgili eser, 15. Yüzyıla of Simurg and Dragon (Berlin Art Mu- ait Simurg ve Ejderin Savaşı (Berlin Sa- seum) and the 18th-century sample in nat Müzesi) ve Münih Doğu Sanatları Munich’s Museum of Oriental Arts Müzesi’ndeki 18. Yüzyıla ait örnektir (Kubra Aliyeva, p.70-72; L. Karimov, (Kubra Aliyeva, s.70-72; L. Karimov, K. Aliyeva, p.165-172). K. Aliyeva, s.165-172).

Azerbaijani Carpets from the Museum of Turkish and Islamic Arts CollectionHatayi (EjdHear)lıları Türk ve İslam Eserleri Müzesi’nin Berde, Azerbaycan’da dokun- Türk ve İslam Eserleri Müzesi Koleksiyonu’ndan Azerbaycan Halılarımuş hatayili halıları, Washington D.C. Tekstil Müzesi’ndeki ben- zer halılar gibi dört kompozisyonlu bir temelde oluşturulmuştur. Hatayi ögeler her ikisinin merkez alanını teşkil etmektedir. Bazı- ları hem ejder imgeleri, hem de hatayi ögeler içermektedir ve bunlara önceleri Hatayi (ejderli) halılar adı verilmiştir. Diğer, kompozisyonlar sadece hatayi ögeler içermektedir. Kural olarak, bu halıların arka fonu açık kırmızı veya mercan 48 rengidir. Farklı biçimlerdeki klasik Tebriz hatayi imgele- ri orta alanı oluşturmaktadır. Bunlar Çelebi, Nahçıvan, Kasımuşağı ve Kuba’nın Kollu-Çiçi halılarında da gö- rülmektedir.

Khatai (DraCgoanrp)ets Khataili carpets from the Museum of Turkish and Islamic Arts woven in Barda, Azerbaijan were created on a four-composition basis, as were similar carpets in the Washington D.C. Textile Mu- seum. Khatai elements form the central field of two of them. Some contain both dragon images and khatai elements and were for- merly called Khataili (Ajdahali) carpets. In others, the composi- tions feature only khatai elements. As a rule, the background of these carpets’ is light red or coral. Classic Tabriz khatai images in different forms comprise the central field. They appear on Chelebi, Nakhchivan, Gasimushagy, and Gollu-Chichi carpets of Guba.

Azerbaijani Carpets from the Museum of Turkish and Islamic Arts Collection Ha Karabağ 17. Yüzyıl. 220x470 cm. Türk düğümü, sıklık Çözgü: yün, Z2S. Alt atkı: yün, açık Üst atkı: yün, açık kırmızı, 2Z. Hav: yün, 2 ______________________________ Khat Karabakh 17th century. 220x470 cm. Symmetric knot, density: Warp: wool, Z2S. Bottom weft: wool, Top weft: wool, light red, 2Z. Pile: wool, 2 Kompozisyon çapraz hatayi dallar- The composition consists o dan ve ejder ögelerinden oluşmakta- khatai branches and dragon e dır. Merkez arka fon lacivert, hatayi The central background is n arka fon ise beyaz ve kırmızıdır. Dört the khatai background is wh geniş, kırmızı hatayi öge, halının mer- red. Four wide, red khatai e kezinde büyük bir madalyon oluş- create a big medallion in the turmaktadır. Orta madalyonun dört center. Big white and golde köşesinde büyük kenarları beyaz ve palmettes appear in the four altın renkli palmetler görülmektedir. of the center medallion. T 50 Kubbe ögelerini hatırlatmaktadırlar. reminiscent of a gubpa (dom Dört beyaz dar hatayi, merkez ma- ment. The four white narrow Türk ve İslam Eserleri Müzesi Koleksiyonu’ndan Azerbaycan Halıları dalyonu dört bölüme ayırmaktadır. divide the centric medallion i Yanlarındaki stilize boynuzlu ejderler parts. The stylized horned dra ve üstteki ve alttaki palmetler burada its sides and palmettes on the ortaya çıkmaktadır. Genel kompo- bottom materialize here. The zisyonda altı büyük ejder imgesi bu- big dragon images in the gene lunmaktadır. Bunlar, tasarımlarında position. They are dark yell tanımlanması zor bir form özelliğine navy floral patterns in an ind sahip koyu sarı ve lacivert bitkisel de- form feature in their design. senlerdir. The carpet consists of one Halı bir adet birincil ve iki adet dar ry and two narrow borders a bordürden ve dört iç bordürden oluş- madakhils (lines around the b maktadır. Geniş bordürün arka fonu The background of the wide beyazdır. Örtüşen dolambaç şekilli is white. There are overlappin ögeler ve bunlara yönelmiş kırmızı ve der-shaped elements and red fildişi rengi desenler bulunmaktadır. ry patterns oriented toward Dar bordürün zemini sarı ve kırmızı- The narrow border’s backgr dır, ögeleri ise kırmızı, beyaz ve kah- yellow and red, while its elem verengidir. red, white, and brown.