10-anadolu-biyoloji

Biyoloji 10 1. FASİKÜL Hücre Bölünmeleri ➤ 5K6a1vrsaomruYanılgıları ➤ ➤ Müfredat Dışı Konu Uyarıları ➤ BUiylgairTlaemknaloalorjıileri ➤ PISA Tarzı Sorular Çıkmış ➤ ÖSYM Soruları Sınav ➤ Yazılı Soruları ➤ Video Çözümler

Teşekkürler… Değerli öğretmenlerimiz Erdal ÇİFTEL, Öner ÖZDEMİR ve Gizem ÖZKAN'a katkılarından dolayı teşekkür ederiz. Bu kitap MİLLİ EĞİTİM BAKANLIĞI TALİM VE TERBİYE KURULU BAŞKANLIĞI’nın 19.01.2018 tarih ve 34 sayılı kararı ile belirlenen ORTAÖĞRETİM BİYOLOJİ DERS PROGRAMINA GÖRE HAZIRLANMIŞTIR. Bu kitabın her hakkı GENEL YAYIN YÖNETMENİ İLETİŞİM Çap Yayınlarına aittir. Oğuz GÜMÜŞ 5846 ve 2936 sayılı Fikir ve ÇAP YAYINLARI® Sanat Eserleri Yasası’na EDİTÖR göre Çap Yayınları’nın Gülten YILDIRIM - Hazal ÖZNAR Ostim Mah. 1207 Sokak yazılı izni olmaksızın, No: 3/C–D Ostim / Ankara kitabın tamamı veya bir DIZGI Tel: 0312 386 00 26 • 0850 302 20 90 kısmı herhangi bir yöntemle Çap Yayınları Dizgi Birimi basılamaz, yayınlanamaz, 0 553 903 65 51 bilgisayarda depolanamaz, SAYFA TASARIM - KAPAK Fax: 0312 394 10 04 çoğaltılamaz ve dağıtım F. Özgür OFLAZ www.capyayinlari.com.tr [email protected] yapılamaz. 1. BASKI twitter.com/capyayinlari Mayıs 2019 facebook.com/capyayinlari instagram.com/capyayinlari

Gelecek için hazırlanan vatan evlâtlarına, hiçbir güçlük karşısında yılmayarak tam bir sabır ve metanetle çalışmalarını ve öğrenim gören çocuklarımızın ana ve babalarına da yavrularının öğreniminin tamamlanması için hiçbir fedakârlıktan çekinmemelerini tavsiye ederim.

Ön Söz Değerli Öğrenciler, Çap Yayınları olarak konuları en iyi şekilde kavrayabilmeniz için yeni bir anlayışla elinizdeki fasikülleri oluşturduk. Fasiküllerimiz aşağıdaki içeriklere sahiptir: Kazanım sayfası: Bir konunun hangi sırayla ve toplam kaç kazanımda anlatılacağını gösterir. Bilgi sayfası: Her alt konu ile ilgili gerekli bilgilerin ve kısa örneklerin yer aldığı sayfalardan oluşmuştur. Aktif Öğrenme: Her konuda gördüğünüz kavramları kullanarak konunun anlaşılmasını kolaylaştıracak şekilde tasarlanmıştır. Uygulama Alanı: Konu içinde öğrenilen kavramların pekiştirilmesi için hazırlanan etkinlikler ile kazanımlar daha net anlaşılacaktır. Pekiştirme testleri: Öğrendiğiniz konuların iyice pekiştirilmesini sağlamak için biraz da farklı sorulara yer verilerek oluşturulmuştur. Bu testlerin tamamının VİDEO ÇÖZÜMLERİ bulunmaktadır. Yazılı (Öz Değerlendirme): Tüm konuyu kapsayan sınav soruları ile kazanımların öğrenilme düzeyi test edilebilecektir. Bu bölümde 100 puanlık sınavlar ile başarı düzeyi ölçülebilecektir. PISA: Ünite bitiminde okulda öğrendiğiniz bilgi ve becerileri günlük yaşamda kullanma, okuduğunu anlama ve yorumlama becerisini ölçmek için hazırlanmıştır. Tam Tur: Karma testlere geçmeden önce ünitede öğrendiğiniz tüm bilgileri toplu halde bulabilmeniz ve konu tekrarlarında size yardımcı olması amacıyla hazırlanan bölümdür. Acemi, Amatör, Uzman ve Şampiyon testleri: Ünite bitiminde dört ayrı zorluk seviyesine göre oluşturulmuş TAMAMI VİDEO ÇÖZÜMLÜ olan karma sorulardan oluşmaktadır. Sizi acemi seviyesinden alıp şampiyon seviyesine taşımak hedeflenmiştir. ÖSYM Soruları: Üniversite giriş sınavlarında sorulmuş sorular, en son yapılan sınavdan geriye doğru ve yine TAMAMI VİDEO ÇÖZÜMLÜ bir şekilde sunulmuştur. Yayınevimize ait olan akıllı telefon uygulamaları (cApp ve capegitim), www.capyayinlari.com.tr veya www. capegitim.com adreslerinden ulaşılabilmektedir. Sağlıklı ve başarılı bir öğretim yılı geçireceğinize inanarak hepinize başarılar diliyoruz. İlker YOLGİDEN Oya BOSTANCI [email protected] [email protected]

İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER HÜCRE BÖLÜNMESİ (18 DERS SAATİ) Ünite Kazanımları................................................................................................... 6 Mitoz Bölünme Mitoz Bölünme .............................................................................................. 7 Aktif Öğrenme ................................................................................................. 12 Uygulama Alanı - 1.......................................................................................... 13 Yorumlama – Analiz ........................................................................................ 19 Pekiştirme Testi 1, 2, 3, 4 ............................................................................. 20 Yazılı 1............................................................................................................. 28 Eşeysiz Üreme Eşeysiz Üreme ............................................................................................... 30 Aktif Öğrenme ................................................................................................ 35 Uygulama Alanı - 2 ....................................................................................... 36 Yorumlama – Analiz ........................................................................................ 40 Pekiştirme Testi 5, 6, 7 ................................................................................. 42 Yazılı 2............................................................................................................. 48 Mayoz Bölünme ve Eşeyli Üreme Mayoz Bölünme ve Eşeyli Üreme ................................................................ 50 Aktif Öğrenme.................................................................................................. 56 Uygulama Alanı - 3.......................................................................................... 57 Yorumlama – Analiz......................................................................................... 62 Pekiştirme Testi 8, 9, 10.................................................................................. 64 Yazılı 3............................................................................................................. 70 PISA....................................................................................................................... 72 TAM TUR................................................................................................................ 76 Acemi Testleri 1, 2, 3, 4, 5.................................................................................... 78 Amatör Testleri 1, 2, 3, 4, 5, 6.............................................................................. 88 Uzman Testleri 1, 2, 3, 4, 5, 6............................................................................... 100 Şampiyon Testleri 1, 2, 3, 4.................................................................................. 112 ÖSYM Soruları....................................................................................................... 120 Cevap Anahtarı..................................................................................................... 123 5

KAZANIMLAR Kazanım 1 : Canlılarda hücre bölünmesinin gerekliliği açıklanır. a: Hücre bölünmesinin canlılarda üreme, büyüme ve gelişme ile ilişkilendirilmesi sağlanır. b: Hücre bölünmesinin nedenleri açıklanır. Kazanım 2 : Mitoz bölünme açıklanır. a: İnterfaz, profaz, metafaz, anafaz ve telofaz evreleri temel düzeyde anlatılır. b: Hücre bölünmesinin kontrol mekanizması ve bunun canlılar için önemi üzerinde durulur. c: Hücre bölünmesinin kanserle ilişkisi açıklanır. Kazanım 3 : Eşeysiz üreme örnekleri ile açıklanır. a: Bölünerek üreme, tomurcuklanma, sporla üreme, rejenerasyon, bitkilerde vejatatif üreme, partenogenez olayları örnekleri ile açıklanır. b: Vejatatif üreme tekniklerinin bahçecilik ve tarım sektörlerindeki uygulamaları örneklendirilir. Kazanım 4 : Mayoz bölünme ve eşeyli üreme anlatılır. a: Mayoz bölünmelerin evreleri temel düzeyde açıklanır. b: Eşeyli üremenin temelinin mayoz bölünme ve döllenme olduğu açıklanır. Kavramlar ve Terimler Bölünme Diploit Eşeysiz üreme Döllenme Kanser Haploit İnterfaz Eşeyli üreme Tomurcuklanma Mayoz Rejenerasyon Tetrat Mitoz Krossing over Replikasyon Vejatatif üreme Sinapsis Sporla üreme Bölünerek üreme KAZANIMLAR Bilgi ve İletişim Teknolojisi Kullanımı Bilgisayar, tablet, cep telefonu vb. cihazlarınızdan https://phet.colorado.edu/tr www.eba.gov.tr sitelerinden herhangi birine girerek öğrendiğiniz konularla ilgili daha detaylı ve görsel bilgilere ulaşabilirsiniz. 6

7 Aşağıdaki bulmacalarda verilen hücre bölünmesine ait biyolojik terimleri belirleyerek bu terim- leri soran soruları kendiniz yazınız. 1 2 3 4 TM PF MA FAA RO EF A İ AZ A TZ OZ Profaz Metafaz NZ Mitoz Anafaz 6 7 5 HO AE 8 NS GT FL İT M İ TK EO Histon Gamet AO TZA RNM Telofaz 9 10 Kromatin KN N D AE SR A Kanser DNA 1. Tek hücreli canlılarda üremeyi sağlayan bölünme çeşiti nedir? 2. Mitoz bölünmede gözlenen ilk evre nedir? 3. Mitoz bölünmede kromozomların hücrenin ekvatorunda dizildiği evre hangisidir? 4. Mitoz bölünmede kardeş kromatitlerin ayrıldığı evre hangisidir? 5. Mitoz bölünmede yeniden çekirdek zarı ve çekirdekciğin oluştuğu evre hangisidir? 6. Ökaryot hücrelerde kromozomların yapısında bulunan proteinlere ne isim verilir? 7. Üreme hücrelerinin diğer adı nedir? 8. İnterfaz evresinde kısalıp yoğunlaşarak kromozomu oluşturan yapının adı nedir? 9. Kontrolsüz hücre bölünmesi sonucunda meydana gelen hastalık nedir? 10. Üzerinde genlerin bulunduğu molekül nedir? UYGULAMA ALANI 18

6. 2n = 6 kromozomlu bir hücrenin mitoz bölün- 8. Ökaryot diploit bir hücrenin mitoz bölünmesi süre- mesine ait evrelerini mikroskop altında incele- cinde gözlenen evrenin şekli aşağıda verilmiştir. yen araştırmacı aşağıdakilerden hangisini gör- düğü zaman bu hücrenin metafaz evresinde olduğuna karar verir? A) B) C) Şekilde verilen evrede, I. kardeş kromatitlerin ayrılması D) E) II. özel bir enzim ile kromatitleri bir arada tutan proteinin yıkılması III. hücrenin genetik maddesinin iki katına çıkması IV. iğ ipliklerinin kısalması olaylarından hangileri gözlenmez? A) Yalnız I B) Yalnız III C) II ve IV D) I, II ve III E) II, III ve IV 7. DNA miktarı 4x 9. Aşağıdaki şekilde bir hücrenin bölünmesi sırasın- da gözlenen durum verilmiştir. 2x Hücrede gözlenen Buna göre bu hücrenin bölünmesi ile ilgili olarak, olaylar I. Mitoz bölünme geçiren bir bitki hücresidir. II. Bölünme tamamlandığında 6 kromozomlu I II III IV V Yukarıdaki grafikte 2x mg DNA molekülüne dört hücre oluşur. sahip bir hücrede III. zaman aralığında, III. Hücre bölünmesinin metafaz evresinde 8 kro- I. sentrozomlarla iğ ipliğinin oluşması II. kromozomların ekvator düzleminde dizilmesi matit bulunur. III. çekirdekçiğin kaybolması IV. Mitoz bölünmenin anafaz evresidir. IV. sitokinezin gözlenmesi V. boğumlanma gerçekleşmesi açıklamalardan hangileri doğru olabilir? olaylardan hangileri kesinlikle gözlenir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I, III ve IV D) II, III ve IV E) I, II, III ve IV A) Yalnız II B) Yalnız III C) III ve IV PEKİŞTİRME D) I, III ve IV E) II ve III ve IV 1. B 2. A 3. E 4. C 5. B 6. D 7. B 8. B 9. C 25

BİLGİ Eşeysiz Üreme EŞEYSİZ ÜREMEÜREME ÇEŞİTLERİ Üreme; canlıların türünü devam ettirmek için gerçekleştirdiği olaydır. Canlılarda eşeysiz ve eşeyli olmak üzere iki çeşit üreme görülür. EŞEYSİZ ÜREME • Temeli mitoz bölünmeye dayanır. • Oluşan oğul döller ana canlı ile aynı genetik bilgiye sahiptir. • Eşeysiz üremede yumurta ve sperm hücrelerinin oluşumu ve bu hücrelerin çekirdek- lerinin birleşmesi (döllenme) gözlenmez. • Tek bir ana canlıdan yavrular oluşur ve birey sayısı çok kısa bir sürede artar. • Bazı canlılar sadece eşeysiz ürerken bazıları hem eşeysiz hem de eşeyli üreme ile türlerini devam ettirirler. • Eşeysiz üreme türde kalıtsal varyasyonlar oluşturmaz. Bu nedenle yeni oluşan canlı- ların değişen çevre koşullarına uyumu zordur. Bölünerek Üreme Tomurcuklanma Sporla Üreme Vejatatif Üreme Rejenerasyonla Üreme Partenogenezle Üreme 1. Bölünerek Üreme • Prokaryot canlı olan bakteri ve arkelerde, ökaryot canlı olan amip, öglena, parames- yum gibi tek hücreli canlılarda görülür. • Ana canlının bölünerek iki yavru birey oluşturması olayıdır. • Bakteri ve arke gibi prokaryot canlılarda bu olay sırasında iğ ipliklerinin oluşumu göz- lenmez. Bu nedenle bu canlılardaki üremenin temelini mitoz bölünme oluşturmaz. • Bölünerek üreme sonucunda oluşan yavru bireyler birbiri ile hemen hemen aynı bü- yüklükte ve aynı genetik özelliktedir. • Bu üreme biçimi birey sayısının hızlı artmasını sağlar. • Bakteriler, hücrenin uzayıp boğumlanmasıyla ikiye bölünürken, paramesyum enine, öglena boyuna, amip ise her yönde ikiye bölünebilir. Amip Her doğrultuda bölünür. Öglena Boyuna bölünür. BİLGİ 30 Paramesyum Enine bölünür.

2. Tomurcuklanma • Ana bireyin vücudunda oluşan tomurcuğun büyüyerek yavru canlıyı oluşturmasıdır. • Tomurcuk oluşumu mitoz bölünme ile gerçekleşir. • Oluşan yeni bireyler bazen ana bireyden ayrılmayıp koloni oluştururken bazen de ana bireyden ayrılıp bağımsız yaşayabilirler. • Yavrular birbirinden ve ana bireyden farklı büyüklükte olabilirler. • Maya mantarları, süngerler ve hidra tomurcuklanma ile üreyen canlılardır. Yeni birey Maya mantarı Hidra 3. Sporla Üreme • Etrafı olumsuz çevre koşullarına dayanıklı bir örtü ile kaplı spor adı verilen hücrelerle gerçekleşen üreme biçimidir. • Spor hücreleri haploit (N) kromozomludur. • Sporlar su, rüzgâr ya da diğer aracılarla taşınabilir. • Uygun çevre koşulunda sporlar çimlenerek yeni bireyler oluşturur. • Şapkalı mantarlar, kara yosunu, eğrelti otu gibi tohumsuz bitkiler ve insanda sıtma hastalığına neden olan plazmodyum (sıtma paraziti) sporla üreyen canlılardır. 4. Vejatatif Üreme • Ana bitkiden ayrılan doku parçalarından yeni bitkilerin oluşumudur. • Bitkilerde bulunan meristem doku hücreleri sürekli bölünebilme özellikleri ile vejata- tif üremeyi sağlar. • Mitoz bölünme ve yenilenme gerçekleşir. • Sürünücü, yumru, soğan, rizom gövdeleri ve çelikle üreme vejatatif üreme çeşitleridir. • Çelik, mitoz bölünme geçirebilen bitki parçasıdır. Sürünücü Gövde ile Üreme Rizom Gövde ile Üreme Yumru Gövde ile Üreme Soğan (Yassı) Gövde ile Üreme Çelikle Üreme Aşılama Daldırma VEJATATİF ÜREME ÇEŞİTLERİ BİLGİ 31

6. Aşağıdaki şekilde bitki doku kültüründen yeni bitki 8. Partenogenezle üremede oluşumu gösterilmiştir. I. kraliçe arıda yumurta II. erkek arıda sperm Doku parçası alınır. III. döllenmiş yumurtadan kraliçe arı IV. döllenmemiş yumurtadan erkek arı Besi oluşumları ile ortamı a. mitoz bölünme b. mayoz bölünme Şekilde verilen olayın sağladığı avantajlar, c. partenogenez I. Kaybolmakta olan türlerin korunması sağlanır. II. Güç köklenen ve tohumla üremeyen bitkilerin olaylarının doğru eşleştirilmesi aşağıdaki seçeneklerden hangisinde verilmiştir? üretimi sağlanır. III. Bakteriyel enfeksiyonla karşı dirençli türlerin I II III IV –––– –––– –––– –––– oluşumu sağlanır. A) b IV. İstenilen özelliklere sahip türlerin oluşumu B) b b a, c a C) c a a a, c sağlanır. D) a b a a E) a b c b, c ifadelerinden hangileri ile açıklanır? b b, c c A) Yalnız I B) Yalnız IV C) II ve III D) I, II ve III E) I, II, III ve IV 9. Aşağıdaki şekilde planaryanın üremesi gösteril- miştir. 7. Sporla üreme sırasında oluşturulan spor hüc- Buna göre üreme sırasında, releri ile ilgili, I. büyüme I. haploit kromozomlu olma II. mayoz bölünme II. sadece çok hücreli canlılar tarafından oluştu- III. farklılaşma rulma IV. yenilenme III. zor çevre koşullarına dayanıksız olma IV. mitoz bölünme geçirebilme özelliklerden hangileri yanlıştır? A) Yalnız I B) Yalnız II C) III ve IV olaylarından hangileri gözlenmez? D) II ve III E) I ve IV A) Yalnız I B) Yalnız II C) III ve IV PEKİŞTİRME D) I, II ve III E) II, III ve IV 1. B 2. D 3. D 4. E 5. A 6. E 7. D 8. B 9. B 45

MAYOZ BÖLÜNME EVRELERİ • Mayoz bölünmede çekirdek ve sitoplazma bölünmesi iki kez gerçekleştiği için dört hücre oluşur. • 2n  Mayoz I P1M1A1T1 Mayoz II n n nn P2M2A2T2 nn A) İnterfaz Üreme ana hücresinde büyüme, yoğun protein ve ATP sentezi, DNA replikasyo- nu ve organel sayısının artışı gözlenir. B) Mayoz I • Bu evrede; profaz I, metafaz I, anafaz I ve telofaz I gözlenir. • Bu evre tamamlandığında haploit kromozomlu iki hücre oluşur. • Bu evrede gerçekleşen olaylarla türde çeşitlilik oluşurken, kromozom sayısının yarıya düşmesi sağlanır. 1. Profaz I • Mayoz bölünmenin en uzun ve karmaşık evresidir. • Homolog kromozomlar yan yana gelerek dört kromatitten oluşan tetrat adı verilen yapıyı oluşturur. • 1 Tetrat = 2 kromozom = 4 kromatit • Tetrat sayısı haploit kromozom sayısına eşittir. • Tetrat oluşumundan sonra homolog kromozomlar birbirine sarılır. Bu olaya si- napsis denir. • Sinapsis sırasında kromozomların kardeş olmayan kromatitleri birbirini kesecek şekilde çaprazlanır. Bu kesişme bölgelerine kiyazma denir. • Kiyazma bölgelerinde homolog kromozomlar arasında meydana gelen parça (gen) değişimine krossing over denir. Krossing over; türde yeni gen kombinas- yonlarının oluşumunu (kalıtsal varyasyon) sağlar. Bu olay mayoz bölünmede her zaman gerçekleşmek zorunda değildir. •  Kiyazma  Tetrat  Krossing over Sinapsis • Hücrede iğ iplikleri oluşturulur. İğ iplikleri hayvan hücresinde sentrozomlarla, bitki hücresinde özel proteinlerle oluşturulur. • Çekirdek zarı ve çekirdekçik erir. İğ ipliği Krossing BİLGİ over 51 2n = 4 kromozom DNA = 8.10–12 gr

3. Anafaz II Mitoz bölünmede olduğu gibi kardeş kromatitler birbirinden ayrılarak hücrenin zıt kutuplarına hareket eder. Ayrılan kromatitlere kromozom denir. n = 4 kromozom DNA = 2.10–12 gr 4. Telofaz II ve Sitokinez II • Kutuplara çekilen kromozomların etrafında çekirdek zarı oluşurken hayvan hüc- relerinde boğumlanma ile bitki hücrelerinde orta lamel (ara plak) ile sitoplazma bölünür. • Böylece dört tane haploit kromozomlu hücre oluşur. n = 2 kromozom n = 2 kromozom n = 2 kromozom n = 2 kromozom DNA = 2.10–12 DNA = 2.10–12 DNA = 2.10–12 DNA = 2.10–12 • Mayoz sonucunda oluşan bu hücreler gamet ise bu hücrelerin bölünme yetenek- leri yoktur. • İki gametin birleşmesiyle oluşan hücreye zigot denir. Zigot bölünme yeteneğine sahiptir. • Mayoz sonucunda oluşan hücreler spor ise bu hücreler bölünerek yeni bireyleri oluşturabilir. MAYOZ BÖLÜNMENIN ÖZELLIKLERI 1. Mayoz geçirmek için özelleşmiş diploit (2n) kromozomlu hücrelerde gözlenir. 2. Bölünme sırasında hücrede iki kez karyokinez ve sitokinez gerçekleştiği için dört hücre oluşur. İnterfaz + P1M1A1T1Sitokinez I + P2M2A2T2Sitokinez II Karyokinez I Karyokinez II Mayoz I  2n P1M1A1T1 Mayoz II n n nn P2M2A2T2 BİLGİ nn 3. Oluşan hücrelerin genetik bilgisi birbirinden ve ana hücreden farklıdır. 53

Mayoz Mitoz Replikasyon Replikasyon EŞEYLİ ÜREME • Mayoz bölünme ile oluşan gametlerin birleşmesiyle (döllenme) gerçekleşen üre- me biçimine eşeyli üreme denir. • Döllenme sonucunda oluşan diploit (2n) kromozomlu hücreye zigot denir. • Zigot mitoz bölünmelerle gelişerek yeni bireyi oluşturur. Eşeyli Üreme = Mayoz Bölünme + Döllenme • Eşeyli üreme ile kalıtsal çeşitlilik oluşur. Bu nedenle oluşan canlılar değişen çevre koşullarına daha kolay uyum sağlar. • Mayoz bölünme ile haploit (n) kromozomlu iki farklı gametin birleşmesiyle oluşan zigot diploit (2n) kromozomlu olduğu için eşeyli üreme ile türde kromozom sayısı sabit kalır. • Bitkilerde gerçekleşen tohumla üreme bir eşeyli üremedir. Mitoz ve 2n = 46 gelişme Mayoz 2n = 46 Zigot Yumurta Sperm n = 46 n = 46 Döllenme 2n = 46 TÜRDE ÇEŞİTLİLİK OLUŞTURAN OLAYLAR BİLGİ 1. Mutasyon 2. Mayoz bölünmenin profaz I evresinde gerçekleşen krossing over olayı 3. Homolog kromozomların rastgele dizilmesi 4. Homolog kromozomların rastgele ayrılması 5. Yumurta ve sperm çeşitlerinin rastgele döllenmesi 55

YORUMLAMA - ANALİZ 1. Eşeyli üreme ile ilgili aşağıda verilen cümlelerden doğru olanın yanına “D” harfi, yanlış olanın yanına “Y” harfi yazınız. ( D ) a. Döllenme; yumurta ve spermin birleşerek zigotu oluşturmasıdır. ( Y ) b. Türde kromozom sayısının yarıya inmesini sağlar. ( Y ) c. Mayoz bölünme zigotun oluşumuyla başlar ve canlının hayatı boyunca sürer. ( D ) d. Homolog kromozomların ayrılması anafaz I evresinde gözlenir. ( Y ) e. Metafaz I evresinde tetrat ve sinapsis olayları gözlenir. ( D ) f. Üreme ana hücreleri mayoz bölünme geçirir. ( D ) g. Eşeyli üremenin temelini mayoz bölünme ve döllenme oluşturur. ( D ) h. Mayoz bölünme ile diploit hücreden haploit hücreler oluşur. ( D ) ı. Döllenme ile hücrenin kromozom sayısı iki katına çıkar. ( D ) i. Bir yumurtanın sperm tarafından rastgele döllenmesi türde kalıtsal çeşitlilik oluşumuna olanak sağlar. 2. Homolog Sperm ve kromozomların tetrat yumurtanın Kardeş kromatitlerin birleşmesi ayrılması şeklinde dizilmesi 1 23 Tür içi kromozom Biyolojik çeşitlilik Dört hücre sayısının sabit oluşturması oluşması kalması YORUMLAMA – ANALİZ 45 6 Yukarıda verilen olayların numaralarını kullanarak aşağıdaki soruları yanıtlayınız. a. Hangisi ya da hangileri hem mitoz hem de mayoz bölünmede gözlenir? 1 b. Hangisi ya da hangileri hem eşeysiz hem de eşeyli üremede gözlenir? 1 ve 4 c. Hangi olay zigot oluşumunu sağlar? 3 d. Hangisi ya da hangileri sadece mayoz bölünmede gerçekleşir? 2 ve 6 e. Hangisi ya da hangileri eşeyli üremenin sağladığı avantajlar arasındadır? 62 5

7. 2n = 4 kromozomlu bir hücrede gerçekleşen bölün- 9. Canlıda gözlenen, meye ait çeşitli evreler aşağıdaki şekilde verilmiştir. I. kromozom sayısının yarıya inmesi II. kromozom sayısının türde sabit kalması I II III. kalıtsal çeşitliliğin oluşması IV. mayoz bölünmenin gözlenmesi olaylarından hangileri eşeyli ve eşeysiz üreme- de ortak olarak gözlenir? A) Yalnız II B) Yalnız IV C) I ve III D) I, II ve IV E) II, III ve IV III IV Bu şekillerden hangileri hücrenin mayoz bölünmesinde gözlenebilir? A) Yalnız I B) Yalnız III C) II ve III 10. Mayoz bölünmenin profaz I evresindeki bir hücrenin kromozomal DNA ağırlığı a gram, D) I ve IV E) I, II ve IV tetrat sayısı b olan memeli bir canlı türünün erkek bireyinde bulunan, 8. 2n 2n I. sperm hücresinin kromozomal DNA ağırlığı I II nn II. vücut hücresinin kromozom sayısı nicelikleri aşağıdakilerden hangisinde doğru III olarak verilmiştir? 2n I II IV A) a/4 2b B) a b BİREY C) 2a b/2 D) a/4 b/2 Eşeyli üremenin özetlendiği yukarıdaki şekilde E) a b/4 numaralı olaylarla ilgili aşağıda verilenlerden hangisi yanlıştır? 11. Kromozom dağılım formülü; 22 + X olan bir A) I numaralı olayda homolog kromozomların ay- yumurta hücresini oluşturan eşey ana hücresi- nin kromozom dağılım formülü aşağıdakiler- rılması gözlenir. den hangisidir? B) II numaralı olay ile oluşan hücrenin kromozom A) 20 + XX B) 22 + XX C) 44 + XX PEKİŞTİRME sayısı yarıya iner. C) III numaralı olay, türde kromozom sayısının D) 44 + XY E) 44 + X sabit kalmasını sağlar. D) IV numaralı olayda kardeş kromatitlerin ayrıl- ması gerçekleşir. E) III numaralı olay türde kalıtsal çeşitlilik oluş- masını sağlamaz. 1. B 2. D 3. E 4. A 5. E 6. E 7. D 8. E 9. A 10. A 11. C 69

PISA OĞUL VERME PISA Bal arıları on binlerce işçi arı ve tek bir kraliçe arının oluşturduğu koloni olarak ifade edilen topluluklar içinde yaşayan canlılardır. Koloniyi oluşturan bireyler arasındaki iletişim, vücut dışına salgılanan kimyasal maddeler olan feromonlar aracı- lığı ile gerçekleşir. Bal arıları kolonilerinde kraliçe arının tek görevi yumurtlamaktır. Kraliçe arı salgıladığı feromonla işçi arıları et- rafına çeker, kolonide birliği ve düzeni sağlar. Feromon kokusunu algılayan işçi arılar kolonideki işleri düzenle yürütürler. Kraliçe arılar beslenmeleri nedeni ile uzun mesafelere uçamayacak bir vücuda sahiptir. İşçi arılar (kraliçe arının kızları) ise kovandaki işgücüne katkıda bulunurlar. İşçi arılar kraliçe arının ağzına arı sütü vererek kraliçe arının beslenmesini sağlarlar. İşçi arılar, ergin erkek arıları koloniden atmak veya erkek arı yumurta ve larvalarını tahrip etmek suretiyle kovandaki erkek arı sayısını düzenlerler. Kraliçe ve işçi arılar döllenmiş yumurtalardan gelişirler. Erkek arılar ise kovandaki iş gücüne katkı sunmaz iken mevsimsel olarak kraliçe arının bıraktığı döllenmemiş yumurtalardan üretilirler.   Arı kolonilerinde kışın sadece dişi bireyler mevcut olup erkek arılar ilkbaharda yeni sezonla birlikte görülürler. Ayrıca erkek arılar başka kolonilerin kraliçe arıları ile de çiftleşip eşeyli üremede görev alırlar. Koloniler, ilkbahar ve yaz başlarında erkek arı yetiştirmeye başlarlar. Erkek arıların başlıca görevi oluş- turdukları gametler ile çiftleşme uçuşuna çıkan genç kraliçe arılarla çiftleşmektir. Kraliçe arıyla çiftleşen erkek arı çiftleşme organını kaybeder ve ölür. 72

Koloninin çok büyümesi kraliçe arının feromonunun bazı bireylere ulaşamamasına neden olur. Bunun sonucu olarak işçi arılar, peteklerde bulunan ve kraliçe arının oluşturduğu döllenmiş yumurtaların bazılarını arı sütü ile beslemeye başlarlar. Arı sütü döllenmiş yumurtaların daha çabuk gelişimi ve daha büyük bir bedene sahip olmasına neden olur. Bu yumurtalardan gelişimini tamamlayarak kozadan ilk çıkan arı; diğer kraliçe adaylarını iğnesi ile sokar ve ölümlerine neden olur. Bu arada işçi arılar da uyguladıkları diyet ile eski kraliçe arının uzun mesafelere uçabilecek kadar zayıflamasına neden olurlar. Eski kraliçe arı; yeni kraliçe arı tarafından öldürülmeden önce işçi arıların bir kısmını alarak kovanı terk eder. Bin- lerce işçi arı ve tek bir kraliçe arıdan oluşan bu yapı oğul; kovanı terk etmeleri ise oğul verme olarak ifade edilir. 1. Bal arılarının üremesi sırasında gerçekleşen olayları aşağıda verilen cümlelerdeki ifadelerde “Evet” ya da “Hayır” seçeneklerinden birini işaretleyiniz. a. Kraliçe ve işçi arılar diploit sayıda kromozom taşırlar. Evet / Hayır b. Bal arılarının oluşturduğu gametlerin tümü döllenmeye katılır. Evet / Hayır c. Kraliçe arının feromon salgılamaması oğul vermeye neden olur. Evet / Hayır d. Döllenmiş yumurtaların tamamının arı sütü ile beslenmesi işçi arı- Evet / Hayır lar tarafından gerçekleştirilir. 2. Peteklerde bulunan bazı yumurtaların işçi arılar tarafından arı sütü ile beslenmesi sonucu; gelişimini tamamla- yarak kozadan ilk çıkan arı kovanın yeni kraliçe arısıdır. Buna göre, kraliçe arının özellikleri ile ilgili aşağıdaki soruları cevaplayınız. a. Kraliçe arının yumurtaları oluşturması sırasında hangi bölünme şekli görülür? b. Kraliçe arının oluşumu sırasında kalıtsal çeşitlilik görülür mü? Açıklayınız. c. Kraliçe arının ve erkek arının gamet oluşturması sırasında hangi olaylar ortak olarak gözlenir? 3. Bitkilerde gözlenen vejetatif üreme ile erkek arının oluşumu sırasında gözlenen olayları karşılaştırınız. PISA 73

7. Diploit kromozom sayısı 4 olan bir hücrenin hücre bölünmesi sırasında gözlenen bölünme evreleri aşağıdaki gibidir. Bu evrelerin ait oldukları bölünme şekli ve isimleri ile kraliçe, işçi ve erkek arılarda gözlenme durumla- rını yazınız. Bölünme şekli Evrenin ismi Kraliçe, işçi ve er- kek arılarda göz- lenme durumu 2n = 4 kromozom DNA = 8.10–12 gr   Her bir kutupta 2 kromozom DNA = 4.10–12 gr Her bir kutupta 2 kromozom DNA = 4.10–12 gr PISA 75

5. Birey X Birey Z 7. Aşağıdaki şekilde bir kirpinin eşeyli yaşam döngü- Mayoz Mitoz sü gösterilmiştir. Yumurta Sperm Gametler Zigot n Gametler Mitoz Y Z Birey Y Birey T Yukarıdaki şekilde X ve Z bireylerinin üremelerin- nn de gözlenen olaylar verilmiştir. 2n Buna göre, X 2n Zigot I. Y bireyinin oluşumu sırasında kardeş kroma- titler ayrılır. Şekilde verilen X, Y ve Z ile gösterilen olaylarla ilgili; II. Z ve T bireyinin genetik bilgisi aynıdır. III. X bireyinin üremesi kalıtsal çeşitlilik oluştur- I. X olayında kardeş kromatitlerin ayrılması gö- maz. rülür. IV. X bireyinin Y bireyine genetik katkısı ile Z bire- II. Y olayında homolog kromozomların ayrılması yinin T bireyine genetik katkısı aynıdır. gerçekleşir. yargılarından hangileri doğrudur? III. Z olayında gametlerin çekirdekleri birleşir. A) Yalnız II B) Yalnız IV C) I ve III IV. Her üç olayda türde çeşitlilik oluşumunu sağlar. D) I, II ve IV E) II. III ve IV ifadelerinden hangileri yanlıştır? A) Yalnız IV B) I ve II C) III ve IV D) I, II ve III E) II, III ve IV 6. İnsan vücudundaki eşey ana hücrelerinin kromo- 8. Bir insanın karaciğer organında meydana zom sayısı 46 olduğu hâlde, hücreden mayoz sonucu oluşan gametlerin kromozom sayısı 23 tür. gelen yaralanmanın onarımı sırasında; Aşağıda verilenlerden hangisi gametlerin kro- I. kromozomların ekvator düzleminde dizilmesi mozom sayısının haploit olmasını sağlar? A) Sitokinez gerçekleşmesi II. iğ ipliklerinin özel sitoplazmik proteinlerle B) Homolog kromozomların ayrılması oluşturulması C) Krossing over gözlenmesi D) Sentrozomlarla iğ ipliklerinin oluşması III. homolog kromozomların birbiri üzerinde çap- E) Kromozomların kinetokor proteinleri ile iğ ip- raz yapması liklerine tutunması IV. kromozomların kromatin ipliklerine dönüşmesi olaylarından hangileri gözlenmez? A) Yalnız I B) Yalnız IV C) II ve III D) I, II ve III E) I, III ve IV UZMAN 1. A 2. D 3. B 4. E 5. C 6. B 7. A 8. C 101

Aradığını bilmeyen, bulduğunu anlayamaz. 3 Cladue Bernard UZMAN 1. Diploit hücreden diploit hücrenin oluştuğu 3. Farklı hayvan türlerinde aşağıda verilen olaylarla hücre bölünmesi ile ilgili; yeni birey oluşumu gerçekleşmektedir. I. Erkek arıda spermlerin oluşumunu sağlar. II. Eşeyli üremenin temelini oluşturur. X canlı türü K canlı türü III. Türde yeni gen kombinasyonlarının oluşumu- Dişi Erkek Dişi nu sağlar. 2n n 2n IV. Zencefil bitkisinde rizom gövdesindeki gözden yeni bitki oluşumunu sağlar. Yumurta Sperm Yumurta Yumurta n n n n Sperm Sperm n Zigot n 2n ifadelerinden hangileri söylenir? Zigot Zigot 2n 2n A) Yalnız I B) Yalnız IV C) II ve III D) I ve IV E) I, II ve III Embriyo Embriyo Embriyo Embriyo L canlı türü Çift cinsiyetli birey 2n 2. Farklı canlı hücrelerinin mayoz bölünmeye ait n n evreleri aşağıdaki şekilde verilmiştir. Yumurta Sperm 2n Zigot Embriyo X canlısı Y canlısı Z canlısı Şekildeki bilgilere göre; Şekildeki bilgilere göre canlıların kromozom I. X canlı türünde oluşan embriyoların genetik sayısı ve mayoz bölünmeleri ile ilgili; bilgileri aynıdır. I. X canlısı 2n = 6 kromozomludur. II. Y canlısı anafaz I evresindedir. II. K canlı türünde oluşan embriyoların genetik III. Z canlısı 2n = 8 kromozomludur. olarak farklılığını sadece sperm hücreleri sağ- IV. X canlısı metafaz II evresindedir. lar. ifadelerinden hangileri yanlıştır? III. L canlı türünde oluşan bireylerin genetik bilgi- leri aynıdır. yorumlardan hangileri yapılabilir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III A) Yalnız I B) Yalnız II C) III ve IV D) I ve II E) I ve III D) I, II ve III E) II, III ve IV UZMAN 104

Biyoloji 10 2. FASİKÜL Kalıtımın Genel İlkeleri ➤ 5K7a2vrsaomruYanılgıları ➤ ➤ Müfredat Dışı Konu Uyarıları ➤ BUiylgairTlaemknaloalorjıileri ➤ PISA Tarzı Sorular Çıkmış ➤ ÖSYM Soruları Sınav ➤ Yazılı Soruları ➤ Video Çözümler

Teşekkürler… Değerli öğretmenlerimiz Erdal ÇİFTEL ve Gizem ÖZKAN'a katkılarından dolayı teşekkür ederiz. Bu kitap MİLLİ EĞİTİM BAKANLIĞI TALİM VE TERBİYE KURULU BAŞKANLIĞI’nın 19.01.2018 tarih ve 34 sayılı kararı ile belirlenen ORTAÖĞRETİM BİYOLOJİ DERS PROGRAMINA GÖRE HAZIRLANMIŞTIR. Bu kitabın her hakkı GENEL YAYIN YÖNETMENİ İLETİŞİM Çap Yayınlarına aittir. Oğuz GÜMÜŞ 5846 ve 2936 sayılı Fikir ve ÇAP YAYINLARI® Sanat Eserleri Yasası’na EDİTÖR göre Çap Yayınlarının Gülten YILDIRIM - Hazal ÖZNAR Ostim Mah. 1207 Sokak yazılı izni olmaksızın, No: 3/C–D Ostim / Ankara kitabın tamamı veya bir DIZGI Tel: 0312 386 00 26 • 0850 302 20 90 kısmı herhangi bir yöntemle Çap Yayınları Dizgi Birimi basılamaz, yayınlanamaz, 0 553 903 65 51 bilgisayarda depolanamaz, SAYFA TASARIM - KAPAK Fax: 0312 394 10 04 çoğaltılamaz ve dağıtım F. Özgür OFLAZ www.capyayinlari.com.tr [email protected] yapılamaz. 1. BASKI twitter.com/capyayinlari Mayıs 2019 facebook.com/capyayinlari instagram.com/capyayinlari

Gelecek için hazırlanan vatan evlâtlarına, hiçbir güçlük karşısında yılmayarak tam bir sabır ve metanetle çalışmalarını ve öğrenim gören çocuklarımızın ana ve babalarına da yavrularının öğreniminin tamamlanması için hiçbir fedakârlıktan çekinmemelerini tavsiye ederim.

Ön Söz Değerli Öğrenciler, Çap Yayınları olarak konuları en iyi şekilde kavrayabilmeniz için yeni bir anlayışla elinizdeki fasikülleri oluşturduk. Fasiküllerimiz aşağıdaki içeriklere sahiptir: Kazanım sayfası: Bir konunun hangi sırayla ve toplam kaç kazanımda anlatılacağını gösterir. Bilgi sayfası: Her alt konu ile ilgili gerekli bilgilerin ve kısa örneklerin yer aldığı sayfalardan oluşmuştur. Aktif Öğrenme: Her konuda gördüğünüz kavramları kullanarak konunun anlaşılmasını kolaylaştıracak şekilde tasarlanmıştır. Uygulama Alanı: Konu içinde öğrenilen kavramların pekiştirilmesi için hazırlanan etkinlikler ile kazanımlar daha net anlaşılacaktır. Pekiştirme testleri: Öğrendiğiniz konuların iyice pekiştirilmesini sağlamak için biraz da farklı sorulara yer verilerek oluşturulmuştur. Bu testlerin tamamının VİDEO ÇÖZÜMLERİ bulunmaktadır. Yazılı (Öz Değerlendirme): Tüm konuyu kapsayan sınav soruları ile kazanımların öğrenilme düzeyi test edilebilecektir. Bu bölümde 100 puanlık sınavlar ile başarı düzeyi ölçülebilecektir. PISA: Ünite bitiminde okulda öğrendiğiniz bilgi ve becerileri günlük yaşamda kullanma, okuduğunu anlama ve yorumlama becerisini ölçmek için hazırlanmıştır. Tam Tur: Karma testlere geçmeden önce ünitede öğrendiğiniz tüm bilgileri toplu halde bulabilmeniz ve konu tekrarlarında size yardımcı olması amacıyla hazırlanan bölümdür. Acemi, Amatör, Uzman ve Şampiyon testleri: Ünite bitiminde dört ayrı zorluk seviyesine göre oluşturulmuş TAMAMI VİDEO ÇÖZÜMLÜ olan karma sorulardan oluşmaktadır. Sizi acemi seviyesinden alıp şampiyon seviyesine taşımak hedeflenmiştir. ÖSYM Soruları: Üniversite giriş sınavlarında sorulmuş sorular, en son yapılan sınavdan geriye doğru ve yine TAMAMI VİDEO ÇÖZÜMLÜ bir şekilde sunulmuştur. Yayınevimize ait olan akıllı telefon uygulamaları (cApp ve capegitim), www.capyayinlari.com.tr veya www. capegitim.com adreslerinden ulaşılabilmektedir. Sağlıklı ve başarılı bir öğretim yılı geçireceğinize inanarak hepinize başarılar diliyoruz. İlker YOLGİDEN Oya BOSTANCI [email protected] [email protected]

İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER KALITIMIN GENEL İLKELERİ (30 DERS SAATİ) Ünite Kazanımları........................................................................................................ 6 Kalıtım ve Biyolojik Çeşitlilik - I Kalıtım ve Biyolojik Çeşitlilik - I .............................................................................. 7 Aktif Öğrenme......................................................................................................... 19 Uygulama Alanı - 1................................................................................................. 20 Yorumlama - Analiz................................................................................................ 27 Pekiştirme Testleri 1, 2........................................................................................... 32 Yazılı - 1.................................................................................................................. 36 Kalıtım ve Biyolojik Çeşitlilik - II Kalıtım ve Biyolojik Çeşitlilik - II ............................................................................. 38 Aktif Öğrenme......................................................................................................... 53 Uygulama Alanı - 2................................................................................................. 54 Yorumlama - Analiz................................................................................................ 61 Pekiştirme Testleri 3, 4, 5....................................................................................... 66 Yazılı - 2................................................................................................................. 72 PISA ......................................................................................................................... 74 TAM TUR.................................................................................................................... 76 Acemi Testleri 1, 2, 3, 4............................................................................................. 78 Amatör Testleri 1, 2, 3, 4, 5, 6................................................................................... 86 Uzman Testleri 1, 2, 3, 4, 5, 6.................................................................................... 98 Şampiyon Testleri 1, 2, 3, 4, 5.................................................................................. 110 ÖSYM Soruları........................................................................................................... 120 Cevap Anahtarı.......................................................................................................... 126 5

KAZANIMLAR Kazanım 1 : Kalıtım ve Biyolojik Çeşitlilik - I Kazanım 2 : Mendel ilkeleri açıklanır. Kazanım 3 : Monohibrit, dihibrit ve kontrol çaprazlamalar anlatılır. Kazanım 4 : Punnett karesi ve nasıl tamamlanacağı kavratılır. Kalıtımın kromozom teorisi öğretilir. Kalıtım ve Biyolojik Çeşitlilik - II Kazanım 1 : Eş baskınlık, çok alellik örnekleri, kan grupları anlatılır. Kazanım 2 : Eşeye bağlı kalıtım; hemofili ve kısmi renk körlüğü hastalıkları bağlamında anlatılır. Eşeye bağlı kalıtımın Y kromozomunda da görüldüğü belirtilir. Kazanım 3 : Soyağacı örneklerle açıklanır. Kazanım 4 : Kalıtsal hastalıkların ortaya çıkma olasılığının akraba evlilikleri ile olan ilişkisi anlatılır. Kazanım 5 : Mutasyon, kromozomların bağımsız dağılımı ve krossing over olaylarının varyasyon Kazanım 6 : kaynakları olduğu açıklanır. Biyolojik çeşitlilik nedenleri ve genotip farklılıklarıyla ilişkisi anlatılır. Anahtar Kelimeler Heterozigot Alel Homozigot Biyolojik Çeşitlilik Monohibrit Dihibrit Mutasyon Dominant Hemofili Resesif Otozom Eş Baskınlık Punnett Karesi Eşeye Bağlı Kalıtım Genetik Varyasyon (Rekombinasyon) Fenotip Renk Körlüğü Gen Soyağacı Genotip KAZANIMLAR Bilgi ve İletişim Teknolojisi Kullanımı Bilgisayar, tablet, cep telefonu vb. cihazlarınızdan https://phet.colorado.edu/tr http://www.eba.gov.tr sitelerinden herhangi birine girerek, öğrendiğiniz konularla ilgili daha detaylı ve görsel bilgilere ulaşabilirsiniz. 6

7 Aşağıdaki soruları çözerek bulduğunuz cevapları giriş kısmından itibaren takip ederek doğru çıkışa ulaşınız. 1 1. Çıkış 2. Çıkış 3 6 16 9 1 8 Giriş 8 12 14 4 1 32 8 3. Çıkış 16 32 23 6 12 1 16 5. Çıkış 4. Çıkış a. Beş karakter bakımından heterozigot genotipli birey kaç çeşit gamet oluşturur? 25 =32 b. Monohibrit çaprazlama sonucunda kaç çeşit fenotip oluşur? 2 c. AaBbCCDd genotipli birey kaç çeşit gamet oluşturur? 23 = 8 d. AABbCcdd genotipli bireyin AbCd gametini oluşturma ihtimali nedir? 1 × 1/2 × 1/2 × 1 = 1/4 e. Dihibrit çaprazlama sonucunda kaç çeşit fenotip oluşur? 4 f. AaBb bireyinin kendileştirilmesi sonucunda kaç çeşit genotip oluşur? 3 × 3 = 9 g. AaBbCc genotipli bireyin A, b ve C genleri bağlı ise aBc gametini krossing over varken oluşturma ihtimali nedir? 1/2 × 1/2 × 1/2 = 1/8 UYGULAMA ALANI 25

YAZILI - 1 Öz Değerlendirme Yazılı 100 puandır. Her sorunun puanı yanında yazmaktadır. 1. Aşağıdaki tabloda verilen dihibrit çaprazlamalarda boş bırakılan kutuları doldurunuz. (13 puan) AB Ab aB ab AB AABB Ab AaBb aB AaBb ab 2. Yanda Mendel’in bezelyelerle yaptığı Mor çiçek Beyaz çiçek çaprazlama verilmiştir. × Deneyle ilgili aşağıdaki soruları cevaplayınız. (15 puan) Mor çiçek a. Hangi özellik baskındır? F1 : Mor çiçek b. F1’deki bireylerin genotipi nasıldır? Mor çiçek Mor çiçek Mm F1 × F1 × c. F2 ’deki genotip ve fenotip oranlarını yazınız? Mor çiçek Mor çiçek Mor çiçek Beyaz çiçek Genotip oranı 1 : 2 : 1 F2 : Fenotip oranı 3 : 1 3. AABbCcDd genotipli bir bireyle ilgili aşağıdaki soruları yanıtlayınız. (12 puan) a. Abcd gametini oluşturma ihtimali nedir? 1· 1 · 1 · 1 = 1 2 2 2 8 b. abcD gametini oluşturma ihtimali nedir? 0· 1 · 1 · 1 = 0 2 2 2 c. ABCd gametini oluşturma ihtimali nedir? 1· 1 · 1 · 1 = 1 2 2 2 8 4. AABbCcDD genotipli bir bireyin A ve b genleri bağlı ve krossing over gözlenmezken oluşturacağı gamet YAZILI çeşitlerini sıralayınız. (12 puan) AbCD ABCD AbcD ABcD 36

Kan Grubu Belirleme • İnsanda kan grubunu belirlemek için A, B ve D olmak üzere üç çeşit serum kul- lanılır. • A tipi serumda Anti – A, B tipi serumda Anti – B ve D tipi serumda Anti – R anti- korları bulunur. (D tipi serum Rh faktörünü belirlemek için kullanılır.) • Her antijen kendine özgü antikorla çökeldiği için kan grubu belirlenirken çökelme- lere bakılır. ÖRNEK Hülya'nın kanı üç ayrı serum üzerine damlatılmış ve bir süre bekletildikten son- ra gözlenen sonuç aşağıdaki şekilde verilmiştir. Buna göre Hülya'nın kan grubunu belirleyiniz. Anti - A Anti - B Anti - R çökelme var çökelme yok çökelme var Cevap: ARh+ Hülya’dan alınan kan örneği anti - A ve anti - R ile çökelmiştir. EŞEYE BAĞLI KALITIM • İnsanda gonozom ve otozom olarak iki çeşit kromozom bulunur. • Cinsiyeti belirleyen kromozomlara gonozom kromozom denir. 46 = 44 + XX 44 + XY otozom gonozom otozom gonozom kromozom kromozom kromozom kromozom • Eşey kromozomları üzerinde taşınan genlerle oğul döllere aktarılan özelliklere eşeye bağlı kalıtım (gonozomal kalıtım) denir. X’in Y ile homolog Hemofili Balık pulluluk Y’nin X ile homolog olmayan Yapışık parmaklılık olmayan segmenti Kırmızı-yeşil segmenti renk körlüğü Kulak kıllığı X ile Y’nin homolog segmenti Tam Renk X ile Y’nin Körlüğü homolog segmenti XY BİLGİ • İnsanlarda hemofili, kısmi renk körlüğü X’e bağlı kalıtımın balık pulluluk, yapışık parmaklılık, kulak kıllılığı ise Y’ye bağlı kalıtımın örnekleridir. • Hemofili, kan pıhtılaşması için gerekli faktörlerin yaşam boyu eksik veya yetersiz olma durumu ile ortaya çıkan hastalıktır. • Renk körlüğü, gözün retina tabakasında bazı pigmentlerin eksikliği ya da hiç ol- maması ile ortaya çıkan hastalıktır. 43

SIRA SİZDE – V 1. Hemofili bakımından taşıyıcı bir anne ile hemofili olmayan bir babanın çocuklarında hemofili görülme ihtimali nedir? ÇÖZÜM Anne Baba P: XHXh × XHY F1: XHXHXHYXHXh XhY Sağlam Hemofili 3/4 1/4 2. X kromozomuna bağlı çekinik bir genle (Xa) aktarılan bir hastalığın çocuk- larında sadece \"hasta erkek ve taşıyıcı\" olarak görülen bir ailede anne ve babanın bu özellikle ilgili genotiplerini belirleyiniz. ÇÖZÜM Anne Baba P: XaXa × XAY F1: XAXa XaY Taşıyıcı Hasta erkek 3. Anti - D (–) Anti - B (+) Anti - A (–) (+çökelme var; –çökelme yok) Bireyin kan grubu nedir? ÇÖZÜM SOYAĞACI BİLGİ • Kalıtsal bir özellik ya da bir hastalığın aile içerisindeki aktarımını gösteren şemaya soyağacı denir. • Soyağacı hazırlanırken genetik çalışmalarda evrensel simgeler kullanılır. • Çok yaygın olarak kullanılan simgeler ve anlamları aşağıdaki tabloda gösteril- miştir. 45

BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK • Türde kalıtsal çeşitliliğe varyasyon denir. • Mayoz bölünme ile gametlerin oluşumu sırasında homolog kromozomların di- zilmesi ve ayrılmasının rastgele olması, homolog kromozomlar arasında parça (gen) değişimi (krossing over) ve gametleri döllenmesinin tesadüfi olması varyas- yona neden olan olaylardır. • Bu olayların yanı sıra bağımsız dağılım kuralının etkisiyle alellerin gametlere geç- mesi ve mutasyon da genetik varyasyon nedenleri arasındadır. • Mutasyon; gen, kromozom yapı ya da sayısında meydana gelen değişimlerdir. • UV ve X ışınları, kimyasal maddeler, yüksek sıcaklık gibi etkilerle ortaya çıkabilen mutasyonlar bazen kendiliğinden de oluşabilir. • Vücut hücresinde meydana gelen mutasyon kalıtsal olmazken, üreme hücrelerin- de meydana gelen mutasyonlar kalıtsal olarak oğul döllere aktarılır. • Mutasyonlar sonucunda meydana gelen değişimler türün değişen çevre koşulla- rına uymasını kolaylaştırabildiği (yararlı mutasyonlar) gibi zorlaştırabilir de (zararlı mutasyonar). • Türün uyum yeteneğini azaltan zararlı mutasyonlar doğal seçilime uğrayarak or- tadan kaldırılır. • Oluşan mutant aleller baskın özellikte ise etkilerini fenotipte gösterirken, çekinikse zararlı olsalar bile heterozigot bireylerde etki göstermeyip nesilden nesile aktarılır. • Genlerin mutasyon geçirmesi sonucunda sentezlediği protein farklı olur. • Protein farklılığı kalıtsal varyasyona dolayısıyla biyolojik çeşitliliğe neden olur. NORMAL MUTANT • Türde kalıtsal çeşitliliğin oluşması biyolojik çeşitliliği arttırırken değişen çevre ko- şullarına türün uyum yeteneğini de arttırır. • Akraba evlilikleri daha çok otozomal çekinik genle aktarılan hastalıkların gözlen- mesini arttırır. • Akdeniz Anemisi, kistik fibroz, KAH, SMA, PKH ve orak hücre anemisi hastalıkları ülkemizde görülen akraba evliliklerine bağlı hastalıklardır. BİLGİ 52

9 Aşağıdaki soyağaçları ile ilgili soruları yanıtlayınız. Aşağıdaki soyağaçlarında taralı bireyler belirli bir özelliği fenotipinde göstermektedir. Bu özelliğin; I. Otozomal çekinik II. Y’ye bağlı baskın III. X’e bağlı çekinik alellere kalıtım biçimlerinden aktarılma ihtimali olanlarının yanına (✓), aktarılma ihtimali olmayanların yanına (✗) işaretini koyarak çözünüz. ( ; Dişi , ; Erkek ) Örnek; I. ✓ II. ✗ III. ✗ a. I. b. I. II. II. III. III. c. I. d. I. II. II. III. III. e. I. f. I. II. II. III. III. g. I. h. I. II. II. III. III. UYGULAMA ALANI 60

PISA TAY - SACHS HASTALIĞI Tay- Sachs hastalığı bebeklerde merkezi sinir sistemini (beyni ve omuriliği) tutan, felç ve erken ölümlere neden olan, nadir yıkıcı ve genetik geçişli bir hastalıktır. Bu hastalık lizozomal depo hastalıklar arasında yer alır. Lizozomlar hücre içinde bulunan glikolipitler, glikoproteinler gibi ürünlerin yıkımını sağlayan hidrolitik enzimleri içeren organellerdir. Bir lizozom enzimi eksikliği, o enzimin substratının birikimine ve hücrenin zarar görerek fonksiyonlarının bozulmasına yol açar. Hidroliz enzimlerindeki bu eksiklik bu enzimleri kodlayan genlerdeki mu- tasyon sonucudur. Bunun sonucu olarak da lizozomal depo hastalıkları oluşur. Tay- Sachs hastalığı bulunan bebeklerde, beyinde ve sinir hücrelerinde belirli lipitlerin parçalanmasına yardımcı olan heksozaminidaz A adlı hidroliz enzimi yoktur. Bu enzimin eksikliği durumunda bebeğin sinir dokusunda lipitler birikerek bebeğin merkezi sinir sistemini tahrip eder. Aşağıdaki soyağacında Tay –Sachs hastalığının bir ailede aktarımı verilmiştir. Bu ailede X bireyinin heterozigot A, Y bireyinin ise heterozigot B kan grubunda olduğu bilinmektedir. : Dişi A : Erkek XY Taralı bireyler hastadır. B I II III 1. Tay-Sachs hastalığına ait yukarıda verilen soyağacı ile ilgili soruları cevaplayınız. a. Soyağacında görülen hastalık aşağıda verilen kalıtım şekillerinden hangileri ile bir sonraki nesle aktarılmaktadır? “✓” simgesi ile işaretleyiniz. Otozomal resesif X’e bağlı dominant X’e bağlı dominant Otozomal dominant Eşbaskın b. İkinci nesilde yer alan bireylerin fenotipi nasıldır? PISA c. A ve B ile gösterilen bireylerin genotipini yazınız. 74

2. Soyağacında X ile gösterilen bireyin Tay - Sachs hastalığı ve kan grubu karakterleri açısından oluştura- bileceği maksimum gamet çeşidi sayısını hesaplayınız.( karakterlerin bağımsız olduğu dikkate alınacak.) 3. Tay - Sachs hastalığına ait yukarıda verilen soyağacında hemofili genini bulundurmadığı bilinen B bire- yi ile Tay - Sachs hastalığı geni bulundurmayan hemofili bir erkeğin çocuklarının genotiplerini çaprazla- ma yaparak bulunuz. 4. Soyağacında X ve Y ile gösterilen bireylerin; Tay - Sachs hastalığını fenotipinde göstermeyen ve AB kan grubunda kız çocuğu sahibi olma olasılığını hesaplayınız. 5. Mutasyonlar; gen yapısında, kromozom yapı ve sayısında meydana gelen değişimlerdir. Çevresel faktörler nedeni ile ortaya çıkabilen mutasyonlar eğer üreme hücrelerinde gerçekleşirse kalıtsal olarak bir sonraki döle de aktarılabilir. Buna göre aşağıda karyotipi verilen bireylere ait üreme hücrelerinde hangi kromozomlarda gerçekleşen mutasyon sonucu Tay - Sachs hastalığı gözlenmez? Nedenini açıklayınız. K bireyi L bireyi 6. Tay- Sachs hastalığı belirli lipitlerin parçalanmasına yardımcı olan heksozaminidaz A adlı hidroliz enzimi eksik- liği durumunda ortaya çıkmakta ve bebeğin sinir dokusunda lipitlerin birikmesine neden olarak bebeğin merkezi sinir sistemini tahrip etmektedir. Buna göre bu hastalığı taşıyan bireyler ile ilgili olarak aşağıda verilen cümlelerdeki ifadeleri “Evet” ya da “Hayır” seçeneklerinden birini işaretleyerek değerlendiriniz. a. Heksozaminidaz A enzimi lizozom organelinde sentezlenir. Evet / Hayır PISA b. Lizozom faaliyetleri sonucu hücre sitoplazmasında monomer Evet / Hayır Evet / Hayır madde miktarı artar. Evet / Hayır c. Heksozaminidaz A eksikliğine; DNA molekülünde gözlenen pentoz şekerlerinin yapısının değişimi neden olur. d. Heksozaminidaz A enzimi yapısında peptit bağları bulunur. 75

Erişmek istedikleri bir hedefi olmayanlar, çalışmaktan da zevk almazlar. E. Raux AMATÖR 1 1. Aşağıdaki soyağaçlarından hangisi X’in Y ile 3. A kan gruplu bir kadının annesi sıfır, çocuğu ise homolog olmayan segmentinde taşınan çeki- nik genle ilgili bir hastalığa kesinlikle ait ola- AB kan grupludur. maz? Buna göre çocuğun babasının kan grubunun genotipinin BO olma olasılığı nedir? A) 1 B) 1 C) 1 D) 1 E) 1 2 34 5 : Normal erkek : Hasta erkek : Normal dişi : Hasta dişi Anne Baba P: AO x BO, BB ya da AB olabilir A) B) C) F1: AB 1 3 D) E) XaXa 4. Mutasyon gen ya da kromozom yapı veya sayısın- XaXa da meydana gelen değişimdir. U.V ışınları, yüksek sıcaklık, radyasyon, kimyasal maddeler gibi fak- 2. Aşağıdaki soyağacında bir ailenin MN kan grubu törlerin etkisiyle meydana gelen bu değişim bazen de kendiliğinden olabilir. Mutasyon türde kalıtsal özelliğine ait bazı bireylerin fenotipi gösterilmiştir. varyasyonlara yol açan olaylardan biridir. Varyas- yon tür içindeki kalıtsal çeşitliliktir. 1 MN = Dişi Buna göre, 2 N3M = Erkek I. insanlarda A, B, AB ve O kan grubu fenotiple- MN rinin görülmesi Soyağacında verilen bilgilere göre numaralı II. bir keçi türünde dört boynuzlu keçilerin göz- bireylerden hangilerinde bu özelliğe ait kesin- lenmesi likle heterozigot genotipi gözlenir? III. bir böcek türünün kabuklarının farklı desenli olması IV. insanlarda 47 kromozomlu bireylerin gözlen- mesi durumlarından hangileri mutasyon (X) hangile- ri varyasyon (Y) örnekleridir? A) Yalnız 1 B) Yalnız 2 C) Yalnız 3 X Y A) I II, III ve IV D) 1 ve 2 E) 2 ve 3 B) II ve IV C) I, II ve IV I ve III AMATÖR 1 MN MN D) II III E) II, III ve IV I, III ve IV I MN 2 NN 3 MM ya da MN MM MN NN MM 86

Zorlukları karşılamanın iki yolu vardır; ya zorlukları değistirirsiniz ya da zorlukları çözmek için kendinizi. Phyllis Bottome UZMAN 4 1. 4. 1 2 56 9 10 3 45 7 8 9 11 12 13 K ailesi L ailesi M ailesi Yukarıdaki soyağaçlarında numaralı olarak Yukarıda üç ayrı aileye ait farklı karakterlerin kalı- verilen hangi iki bireyin akrabalık derecesi en uzaktır? tımı verilmiştir. Karakterleri fenotipinde gösteren bireyler boyalı olarak verildiğine göre bu karakterlerin A) 1 ve 5 B) 5 ve 8 C) 9 ve 13 kalıtımı ile ilgili; D) 3 ve 12 E) 4 ve 10 I. K ailesinde X’ in Y kromozomu ile homolog ol- mayan segmentinde taşınan baskın bir gene ait karakterin kalıtımı görülür. II. L ailesinde Y’ nin X kromozomu ile homo- 2. Sirke sineklerinde düz kanat geni kıvrık kanat log olmayan segmentinde taşınan baskın bir genine baskındır. İki normal kanatlı sirke sinekle- rinin çaprazlanması sonucunda kıvrık kanatlı oğul gene ait karakterin kalıtımı görülür. döllerin oluştuğu biliniyor. III. M ailesinde eş baskın alellerle taşınan bir ka- rakterin kalıtımı görülür. Buna göre bu çaprazlama sonucunda oluşan yorumlarından hangileri yapılabilir? 1000 yavrunun kaç tanesi homozigot genotip- lidir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve III E) I, II ve III A) 100 B) 150 C) 200 D) 250 E) 500 Aa x Aa A Düz kanat geni 1 AA 2 Aa 1 aa 5. Aşağıdaki soyağacında taralı bireylerde otozomal a kıvrık kanat geni 4 44 çekinik genle aktarılan bir karakterin katılımı veril- miştir. homozigot homozigot 1 : Dişi 1000 x 2 = 500 tane homozigot birey oluşur. : Erkek 4 52 3. AORrMN kan grubuna sahip bir kadın ile geno- tipi bilinmeyen bir erkeğin birinci çocuklarının 6 34 ARh– M fenotipine sahip olduğu bilindiğine Soyağacında verilen numaralı bireylerden han- göre, erkeğin kan grubunun genotipi aşağıda- gilerinin genotipi kesin olarak belirlenir? kilerden hangisi olamaz? A) BOrrMM B) AORrMN C) ABRrMM A) 1, 2 ve 3 B) 3, 4 ve 5 D) ABrrMM E) BOrrNN C) 1, 2, 5 ve 6 D) 3, 5 ve 6 E) 1, 2, 4 ve 6 P: AORrMN x ? 1 Aa Aa UZMAN 5 2 Aa aa Aa Aa AA AA 6 ya da 3 4 ya da Aa aa Aa Aa Aa aa Aa 104 aa Aa Aa

Çalışmaktan; bir cezadan, bir sıkıntıdan kaçar gibi kaçınmak, çok kötü 5 bir harekettir. Çalışmak; ilk sıkıntılara ve isteksizliklere üstün gelindikten sonra, şiddetli bir zevktir. Çalışmayı ceza saymak, onun güzelliğini ve iyiliklerini tanımamak, tabiata karşı haksızlık olur. Mustafa Kemal Atatürk UZMAN 1. AaBbdd genotipli dişi bireyle AaBbDd genotip- 4. Anne Baba li bir erkeğin çaprazlanması sonucunda kaç çeşit fenotip ve genotip oluşur? aabbdd x AABBDD Yumurta x Sperm Fenotip çeşidi Genotip çeşidi ZİGOT A) 8 18 Yukarıda verilen döllenme sonucunda oluşan B) 18 12 C) 18 8 zigottan gelişen bireyin AaBbdd genotipli D) 12 8 E) 6 18 bireyle çaprazlanması sonucunda oluşacak bireyin zigotun annesi ile aynı genotipte olma olasılığı nedir? A) 1 B) 1 C) 1 D) 1 E) 1 2 4 8 16 32 Anne Baba aabbdd x AABBDD Zigotun = AaBbDd genotipi P: AaBbDd x AaBbdd 2. Bir canlı türünde çekinik alel (a) homozigot durum- Aa x Aa Bb x Bb Dd x dd dayken embriyo döneminde öldürücüdür. 1/2 Dd 1/2dd 1/4 AA 2/4Aa 1/4aa 1/4 BB 2/4Bb 1/4bb Buna göre; 111 1 I. Aa x Aa 4 x 4 x 2 = 32 II. AA x Aa III. AA x aa 5. Aşağıda bir bireyin genotipi verilmiştir. gibi çaprazlamalardan hangileri sonucunda Aa türde ölü doğum gözlenebilir? bB Dd Ee A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) I, II ve III Buna göre birey en fazla ve en az kaç çeşit gamet oluşturur? UZMAN 3. AaBbDdee genotipli bireyde kaç çeşit gamet En fazla En az oluşabilir? A) 4 2 B) 8 4 C) 16 4 D) 8 2 E) 8 1 A) 2 B) 4 C) 6 D) 8 E) 16 106

5. Aşağıdaki soyağacında iki ayrı ailenin tek yumurta 7. Sığırlarda kısa omurga, doğumdan sonra öldürü- cü etki gösterir ve bu fenotip homozigot resesif ikizi olan çocuklarının evlenmesi sonucunda olu- genotipli (bb) bireylerde görülürken heterozigot genotipli (Bb) bireyler sağlıklıdır. şan çocuklarında otozomal çekinik genle aktarılan bir özelliği fenotipinde gösteren bireyler taralı ola- rak verilmiştir. Buna göre heterozigot sağlıklı bireyler arasın- K ailesi L ailesi daki çiftleşmeler sonucunda oluşan yavrular- : Dişi da gözlenebilecek ölüm oranı aşağıdakilerden : Erkek hangisinde verilmiştir? : Tek yumurta 1. birey 2. birey 3. birey 4. birey 1 1 1 1 2 ikizi 2 3 4 6 3 A) B) C) D) E) 13 24 Bb × Bb 1 4 BB 1 2 Bb 1 4 bb 56 7 ölen sığırlar Soyağacındaki bilgilere göre numaralı verilen 8. Beyaz renkli ve disk şeklindeki sakız kabağının bireylerle ilgili, genotipini belirlemek için aşağıda verilen genotip çeşitlerinden hangisi ile çaprazlama I. 5, 6 ve 7 numaralı bireylerin bu özellik bakı- yapılmalıdır? mından genotipleri homozigot baskındır. (Beyaz renk aleli; B, sarı renkli aleli; b, disk şekil II. 1 ve 2 numaralı bireyler arasındaki doku nak- aleli; D, yuvarlak şekil aleli; d) linin başarısı 4 ve 6 numaralı bireyler arasın- dakinden daha yüksektir. A) BBDD B) bbDd C) BbDd III. 5 ve 7 numaralı bireylerde bu özelliğe ait alel D) bbdd E) Bbdd bulunmaz. IV. 3 ve 4 numaralı bireylerin kan grubu genotip- leri aynıdır. ifadelerden hangileri kesinlikle doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve IV 9. Aşağıdaki soyacağında taralı olarak verilen birey- D) II ve IV E) I, II ve III lerde X'in Y ile homolog olmayan segmentinde taşınan çekinik genle aktarılan bir karakterin feno- tipi gözlenmektedir. 6. AaBBDdee XRXr genotipli bir dişinin 12 : Dişi I. aBdeXR 3 : Erkek II. ABDEXr III. abdeXr 4 IV. ABDEXR Buna göre soyağacında numaralı verilen birey- lerden hangilerinin genotipi kesin olarak belir- lenir? gibi gamet çeşitlerinden hangilerini oluştur- A) Yalnız 1 B) Yalnız 2 C) 2 ve 4 ması gözlenmez? D) 1, 3 ve 4 E) 1, 2, 3 ve 4 A) Yalnız I B) Yalnız II C) III ve IV 1 2 ŞAMPİYON XAXa XAXa D) I, II ve III E) II, III ve IV XaY XAY 3 XAY XAXa XaY XAXa XAY 4 XaXa XAXa 1. B 2. B 3. A 4. D 5. D 6. E 7. C 8. D 9. E 111

5. 8. Bağlı genlerle ilgili; A a Aa I. birlikte aynı gamete aktarılabilmesi B b bB X II. krossing over olayı ile bağlantının bozulabil- D d Dd mesi III. aynı karaktere etki etmesi Yukarıda verilen çaprazlama sonucunda olu- IV. keşfininin Mendel tarafından yapılması şan fenotip ve genotip çeşitleri aşağıdakiler- bilgilerinden hangileri yanlıştır? den hangisinde verilmiştir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) III ve IV Fenotip çeşidi Genotip çeşidi D) I ve III E) I, II ve III A) 2 6 B) 4 12 9. Kan plazmasında sadece B antikoru bulunan C) 2 4 bir bireyin anne ve babasının kan grubu geno- D) 6 6 tipleri aşağıdakilerden hangisi olamaz? E) 6 12 A a Aa A) AOxBO B) AOxAB C) ABxAB B b bB P: X D) BOxOO E) ABxOO Dd Dd B0 00 B kan 0 kan grubu grubu 6. I. Alyuvarında A antijeni bulundurma 10. Aşağıdaki seçeneklerde verilen soy ağaçların- II. Plazmasında anti - B antikoru bulundurma daki çocuklara bakılarak hangi seçenekteki III. Plazmasında anti - R antikoru bulundurma ebeveynlerde krossing overin gözlendiği söy- IV. Gametinde 0 geni bulundurma lenebilir? ( 6 :Renk körü dişi, W: Renk körü erkek, : Hemofili dişi, : Hemofili erkek, 5: Renk körü ve hemofili dişi, Z: Renk körü ve hemofili erkek, &: Her iki hastalık bakımından sağlam dişi, d: Her iki hastalık bakımından sağlam erkek) W 6 gibi özelliklerden hangileri ARh+ kan gruplu bireylerde gözlenir? A) Yalnız II B) Yalnız IV C) I ve III A) B) C) D) I, II ve IV E) II, III ve IV 7. Aşağıda kan grupları verilen kadın ve erkekler- D) E) den hangisinin çocuğunda kan uyuşmazlığı sorunu ve A kan gruplu olma olasılığı vardır? Anne Baba R Rr ŞAMPİYON A) AB Rh+ B Rh– H hH B) A Rh+ C) O Rh– B Rh– D) O Rh+ E) A Rh– B Rh+ AB Rh– B Rh+ 1. D 2. C 3. C 4. D 5. E 6. D 7. E 8. C 9. D 10. C 115

6. Aşağıdaki tabloda dört karaktere ait aleller veril- 9. AaBbddEE genotipli bir erkeğin sperminin miştir. Abde genotipli yumurta ile döllenmesi sonu- cunda; Karakter Aleller Baskınlık durumu I. AABbddEe I TS, TB TS = TB II. AabbddEE II B1, B2, B3 B1 = B2 = B3 III. AABbDdEe III D,d D>d IV. aabbddEe IV A1, A2, A3 A1 > A2 > A3 Tablodaki bilgiye göre hangi karakterlerin genotipli bireylerden hangilerinin oluşması türde sahip oldukları fenotip çeşitleri birbirine beklenmez? eşittir? A) Yalnız I B) Yalnız III C) II ve IV A) I ve II B) III ve IV C) I ve IV D) I, II ve III E) II, III ve IV D) II, III ve IV E) I, II ve III 7. Aşağıdaki soyağacında X'e bağlı çekinik genle aktarılan bir karakteri fenotipinde gösteren bireyler taralı olarak verilmiştir. 12 : Dişi 3 : Erkek 45 10. İnsanlarda solak olmama (A) solak olma (a) geni- Buna göre numaralı bireylerden hangisi bu ne ve dalgalı saçlılık (D), düz saçlılık genine (d) karaktere ait mutasyon sonucunda oluşmuştur? baskındır. Bu karakterler bakımından genotipi bilinmeyen iki A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 bireyin çocuklarında gözlenen fenotip oranı; I. solak olmayan ve dalgalı saçlı: 9 XAXA XAXa XaY XAXa XaY II. solak olmayan ve düz saçlı: 3 III. solak olan ve dalgalı saçlı: 3 12 3 IV. solak olan ve düz saçlı: 1 XAXa XAY XaXa XAY şeklindedir. 4 5 XAXa Birey taralı olmalıdır. 8. AABBDD ve aabbdd genotipli bireylerin çap- razlanması sonucunda oluşan F1 dölünün ken- Yukarıda verilen bilgilere göre bu özelliklerle dileştirilmesi ile oluşan F2 dölünde A, b ve d ilgili anne ve babanın genotipleri aşağıdakiler- fenotipli bireylerin oluşma ihtimali nedir? den hangisinde verilmiştir? A) 1 B) 3 C) 1 D) 1 E) 3 16 64 64 8 16 P: AABBDD x aabbdd A) AADD × aadd B) AaDD × AaDD F1: AaBbDd C) aaDd × aaDd D) Aadd × aadd ŞAMPİYON P: AaBbDd x AaBbDd F2: AaxAa BbxBb DdxDd E) AaDd × AaDd AA Aa aa BB Bb bb DD Dd dd 3 11 4 44 = 3 x 1 x 1 = 3 4 4 4 64 1. D 2. E 3. A 4. C 5. C 6. C 7. E 8. B 9. E 10. E 117

Biyoloji 10 3. FASİKÜL Ekosistem Ekolojisi ve Güncel Çevre Sorunları ➤ 5K2a8vrsaomruYanılgıları ➤ ➤ Müfredat Dışı Konu Uyarıları ➤ BUiylgairTlaemknaloalorjıileri ➤ PISA Tarzı Sorular Çıkmış ➤ ÖSYM Soruları Sınav ➤ Yazılı Soruları ➤ Video Çözümler

Teşekkürler… Değerli öğretmenimiz Erdal ÇİFTEL'e katkılarından dolayı teşekkür ederiz. Bu kitap MİLLİ EĞİTİM BAKANLIĞI TALİM VE TERBİYE KURULU BAŞKANLIĞI’nın 19.01.2018 tarih ve 34 sayılı kararı ile belirlenen ORTAÖĞRETİM BİYOLOJİ DERS PROGRAMINA GÖRE HAZIRLANMIŞTIR. Bu kitabın her hakkı GENEL YAYIN YÖNETMENİ İLETİŞİM Çap Yayınlarına aittir. Oğuz GÜMÜŞ 5846 ve 2936 sayılı Fikir ve ÇAP YAYINLARI® Sanat Eserleri Yasası’na EDİTÖR göre Çap Yayınları’nın Gülten YILDIRIM - Hazal ÖZNAR Ostim Mah. 1207 Sokak yazılı izni olmaksızın, No: 3/C–D Ostim / Ankara kitabın tamamı veya bir DIZGI Tel: 0312 386 00 26 • 0850 302 20 90 kısmı herhangi bir yöntemle Çap Yayınları Dizgi Birimi basılamaz, yayınlanamaz, 0 553 903 65 51 bilgisayarda depolanamaz, SAYFA TASARIM - KAPAK Fax: 0312 394 10 04 çoğaltılamaz ve dağıtım F. Özgür OFLAZ www.capyayinlari.com.tr [email protected] yapılamaz. 1. BASKI twitter.com/capyayinlari Mayıs 2019 facebook.com/capyayinlari instagram.com/capyayinlari

Gelecek için hazırlanan vatan evlâtlarına, hiçbir güçlük karşısında yılmayarak tam bir sabır ve metanetle çalışmalarını ve öğrenim gören çocuklarımızın ana ve babalarına da yavrularının öğreniminin tamamlanması için hiçbir fedakârlıktan çekinmemelerini tavsiye ederim.

Ön Söz Değerli Öğrenciler, Çap Yayınları olarak konuları en iyi şekilde kavrayabilmeniz için yeni bir anlayışla elinizdeki fasikülleri oluşturduk. Fasiküllerimiz aşağıdaki içeriklere sahiptir: Kazanım sayfası: Bir konunun hangi sırayla ve toplam kaç kazanımda anlatılacağını gösterir. Bilgi sayfası: Her alt konu ile ilgili gerekli bilgilerin ve kısa örneklerin yer aldığı sayfalardan oluşmuştur. Aktif Öğrenme: Her konuda gördüğünüz kavramları kullanarak konunun anlaşılmasını kolaylaştıracak şekilde tasarlanmıştır. Uygulama Alanı: Konu içinde öğrenilen kavramların pekiştirilmesi için hazırlanan etkinlikler ile kazanımlar daha net anlaşılacaktır. Pekiştirme testleri: Öğrendiğiniz konuların iyice pekiştirilmesini sağlamak için biraz da farklı sorulara yer verilerek oluşturulmuştur. Bu testlerin tamamının VİDEO ÇÖZÜMLERİ bulunmaktadır. Yazılı (Öz Değerlendirme): Tüm konuyu kapsayan sınav soruları ile kazanımların öğrenilme düzeyi test edilebilecektir. Bu bölümde 100 puanlık sınavlar ile başarı düzeyi ölçülebilecektir. PISA: Ünite bitiminde okulda öğrendiğiniz bilgi ve becerileri günlük yaşamda kullanma, okuduğunu anlama ve yorumlama becerisini ölçmek için hazırlanmıştır. Tam Tur: Karma testlere geçmeden önce ünitede öğrendiğiniz tüm bilgileri toplu halde bulabilmeniz ve konu tekrarlarında size yardımcı olması amacıyla hazırlanan bölümdür. Acemi, Amatör, Uzman ve Şampiyon testleri: Ünite bitiminde dört ayrı zorluk seviyesine göre oluşturulmuş TAMAMI VİDEO ÇÖZÜMLÜ olan karma sorulardan oluşmaktadır. Sizi acemi seviyesinden alıp şampiyon seviyesine taşımak hedeflenmiştir. ÖSYM Soruları: Üniversite giriş sınavlarında sorulmuş sorular, en son yapılan sınavdan geriye doğru ve yine TAMAMI VİDEO ÇÖZÜMLÜ bir şekilde sunulmuştur. Yayınevimize ait olan akıllı telefon uygulamaları (cApp ve capegitim), www.capyayinlari.com.tr veya www. capegitim.com adreslerinden ulaşılabilmektedir. Sağlıklı ve başarılı bir öğretim yılı geçireceğinize inanarak hepinize başarılar diliyoruz. İlker YOLGİDEN Oya BOSTANCI [email protected] [email protected]

İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER EKOSİSTEM EKOLOJİSİ VE GÜNCEL ÇEVRE SORUNLARI (24 DERS SAATİ) Ünite Kazanımları........................................................................................................ 6 Ekosistem Ekolojisi.................................................................................................. 7 Aktif Öğrenme......................................................................................................... 11 Uygulama Alanı 1................................................................................................... 12 Yorumlama - Analiz................................................................................................ 20 Pekiştirme Testi 1................................................................................................... 22 Yazılı - 1.................................................................................................................. 24 Ekosistemde Madde ve Enerji Akısı........................................................................ 26 Aktif Öğrenme......................................................................................................... 30 Uygulama Alanı 2................................................................................................... 31 Yorumlama - Analiz............................................................................................... 44 Pekiştirme Testleri 2, 3, 4....................................................................................... 46 Yazılı - 2.................................................................................................................. 52 Güncel Çevre Sorunları ve İnsan ............................................................................ 54 Aktif Öğrenme......................................................................................................... 59 Uygulama Alanı 3................................................................................................... 60 Yorumlama - Analiz................................................................................................ 64 Pekiştirme Testleri 5............................................................................................... 65 Yazılı - 3.................................................................................................................. 67 PISA ........................................................................................................................ 69 TAM TUR.................................................................................................................... 73 Acemi Testleri 1, 2, 3................................................................................................. 75 Amatör Testleri 1, 2, 3, 4, 5....................................................................................... 81 Uzman Testleri 1, 2, 3, 4, 5........................................................................................ 91 Şampiyon Testleri 1, 2, 3.......................................................................................... 101 ÖSYM Soruları........................................................................................................... 107 Cevap Anahtarı.......................................................................................................... 110 5

KAZANIMLAR Ekosistem Ekolojisi ve Güncel Çevre Sorunları Kazanım 1 : Ekosistemin canlı ve cansız bileşenleri arasındaki ilişkiyi açıklar. Kazanım 2 : Canlılardaki beslenme şekillerini örneklerle açıklar. Kazanım 3 : Ekosistemde madde ve enerji akışını analiz eder. Kazanım 4 : Madde döngüleri ve hayatın sürdürülebilirliği arasında ilişki kurar. Kazanım 5 : Ekosistemde madde ve enerji akışını analiz eder. Kazanım 6 : Madde döngüleri ve hayatın sürdürülebilirliği arasında ilişki kurar. Kazanım 7 : Güncel çevre sorunlarının sebeplerini ve olası sonuçlarını değerlendirir. Kazanım 8 : Birey olarak çevre sorunlarının ortaya çıkmasındaki rolünü sorgular. Kazanım 9 : Yerel ve küresel bağlamda çevre kirliliğinin önlenmesine yönelik çözüm önerilerinde bulunur. Kazanım 10 : Doğal kaynakların sürdürülebilirliğinin önemini açıklar. Kazanım 11 : Biyolojik çeşitliliğin yaşam için önemini sorgular. Kazanım 12 : Biyolojik çeşitliliğin korunmasına yönelik çözüm önerilerinde bulunur. Anahtar Kelimeler ekosistem ototrof biyokaçakçılık ayrıştırıcı enerji piramidi çevre sorunu endemik tür besinağı heterotrof ekolojik ayak izi doğal kaynak besin piramidi holozoik karbon ayak izi gen bankası besin zinciri madde döngüsü su ayak izi sürdürülebilirlik biyolojik birikim Bilgi ve İletişim Teknolojisi Kullanımı Bilgisayar, tablet, cep telefonu vb. cihazlarınızdan KAZANIMLAR https://phet.colorado.edu/tr http://www.eba.gov.tr/ sitelerinden herhangi birine girerek, öğrendiğiniz konularla ilgili daha detaylı ve görsel bilgilere ulaşabilirsiniz. 6

3 Aşağıda verilen şema ile ilgili soruları cevaplayınız. A B E F popülasyonu popülasyonu popülasyonu popülasyonu C: D Komünitesi G: + Cansızlar = H: Dış dünya = K: a) Şekilde verilen boşlukların neler olduğunu bulunuz. C: Komünite G: Ekoton H: Ekosistem K: Biyosfer b) G ile ifade edilen bölge ile ilgili aşağıdaki tabloyu doğru yere \"✔\" işareti koyarak doldurunuz. Özellik Artar Azalır Rekabet Canlı Sayısı Canlı Çeşidi Yaşayan Türlerin Toleransı Madde Döngüsü UYGULAMA ALANI c) Dış dünyayı ifade eden K bir ekosistem mi, yoksa komünite midir? Neden? Ekosistem, çünkü içinde cansız faktörler de vardır. d) Pinus nigra denilen karaçamlar hangi ekolojik grupta yer almalıdır? Tek bir tür yani Popülasyon olur. 14

B. BESİN ZİNCİRİ VE AĞI Bir ekosistemde üreticiden tüketicilere doğru besin ve enerjinin aktarıldığı yola besin zinciri denir. Bu yoldaki her basamak trofik düzey olarak adlandırılır. Karasal ortamlarda besin zinciri bitkilerle başlarken, su ortamlarında algler ilk trofik düzeyi oluşturur. AKLINDA OLSUN Sayıca çok olmasa da ekolojik rolleri nedeniy- le anahtar olan, eksikliği besin zincirinde olumsuz sonuçlar doğuran türlere kilittaşı tür denir. Karasal Besin Zinciri Sucul Besin Zinciri Ekosistemde organizmalar arasındaki beslenme ilişkileri bazen bir ağ gibi kar- maşık olabilir. Buna besin ağı da denir. Birden fazla canlı aynı canlı ile besleniyor ya da birden fazla canlıyı tek canlı tüketiyor olabilir. Aslan Kartal Vahşi kedi Çakal Keçi Baykuş Tavşan Yılan Fare Bitkiler BİLGİ 27

2. Su Döngüsü Suyun taş küre (litosfer), su küre (hidrosfer) ve atmosfer arasındaki hareketine su döngüsü denir. Terleme ve buharlaşma ile atmosfere çıkan su buharı yoğunla- şarak yeryüzüne yağış olarak döner. Su döngüsü yeryüzünde yaşamın devamı için vazgeçilmezdir. Su Döngüsü Yoğunlaşma Yağış Terleme Buharlaşma Yer altı suları Yüzeyden sızma 3. Azot Döngüsü Canlılarda proteinler, nükleik asitler, ATP ve vitaminler yapısında kullanılan azot (N) canlılar arasında aktarılarak kullanıldıktan sonra tekrar atmosfere geri dönmeli- dir. Havada %78 oranında bulunmasına rağmen bu azotu canlılar doğrudan kulla- namaz. ŞİMŞEK DENİTRİFİKASYON BİLGİSaprofitler Denitrifikasyon bakterileri Azot tutucu bakteriler Nitrat Nitrifikasyon AKLINDA OLSUN bakterileri Azot döngüsündeki bak- teri türleri ek bilgi olarak Havadaki azot şimşek, yıldırım ve bitki köklerindeki azot bağlayıcı bakterilerce verilmiştir. tutulur. Bu azot bitki, hayvan ve son olarak saprofitlerden NH3 olarak toprağa döner. 29 Kemosentez yaparak beslenen nitrifikasyon bakterileri bu azotu tekrar bitkilerin kullanabileceği azot tuzlarına (nitrit, nitrat) dönüştürür. Toprakta bulunan fazla azot denitrifikasyon bakterileri tarafından havaya geri verilir. Bakteriler olmadan azot döngüsü yapılamaz.