Абылайханов Т. Сұрапыл жылдар

Т а ту к а н Д Ь ы п ай хан ов

ЭОЖ 94 (574) КБЖ 63.3 (5 Каз) A 16 \" Ресяуйлмкасы Мэ[)енмеуи жэне смор/я .ммнмс/яр.ч^; ^МэЭениет ж*энеенерс<масынЭа^ыбэсекеиесуи^уи; лсо^арыла/иу, ^а/^сманЭм^,мэ<3емм мураыы са^/иау. зер<)с!еу ием насюгауяужту зкгане чу/м.-чт к ;ске осмрмлу /ям^м()м^ш аруя/яыруА) ба<?с)арламасы, «Эг)ебыетт^ элеу.метп/ямиа^мз<)мт^умер/^басын м^ьмору^к;м/; ба^арлаи^асыбомынм/алсары^керо;^. АБЫЛАЙХАНОВ ^Т. Сурапыл жылдар: дерект< эш1ме / Татухан Телеугазыулы ^*6 Абылайханов - Алматы: «Асыл Сез» баспасы, 2016. - 344 бет. ИВМ 978-601-80552-2-5 Ата-мекен,туган жер жэне ата-тарих - хальщ анасы. 9з анасын сую, езге ананы курметтеу - эр адамнын перзенттж парызы. Казак халкын жер бетшен мулдем жойылып кетуден куткарган-туган елге, ата-мекенге деген ержурек улдарыньщ шекмз махаббаты. Гажап кубылыс Шокан Уэлихановтьщ: «Хальщтыц кемелденш, керксю! ушш ец эуел1 азаматтык пен б)л!м керек» деген ой-туй1н! адамзат уынн мэцгиик багдарлама екен! акикат. Халцымыздыц Элихан Бекейханов сиякты тандаулы улдары осы нускауды багдаршам етш, азаттьщ жэне бшш уш1н курбан болганы айтылмай келген шындык. Айткызылмай келген тарихымыздыц актандактарын айту, тэуелс1зд1пм1зд1 корну аса кажет ексн) талас тудырмайды. Бул ютаптыц танымдьщ, енегелж, гэрбиелж м эт, мацызы зорлыгы сонда. Окырман кауым жогары багалайды деп усынып отырмыз. ISBN 978-601-80552-2-5 ЭОЖ 94 (574) КБЖ 63.3 (5 Каз) О Абылайханов Т.Т., 2016 О «Асыл Сез» баспасы, 2016

СУЯ1/7&А7Ж&^7Д4/' С¥РАПЫЛ ЖЫЛДАР ^¿¿М^ Алыстан салт аттылардыц карасы коршд1. Олар тортеу екен. Желе жортып шил1 езекке туст1. Жакындап та калыпты. - Юм болды булар, м ум тн урылар шыгар, - дед) Молдакан Цанкожаулы. - Сактыкта корлык жоц. Керме жакка барайьщ. - Болса болар, не кеп уры кеп, иесшен урысы мьщты заман гой, - дед1 Болатказы Сергазыулы. - Цайта «Кержайдакты» кайтарып бергенше тэубэ. Ол окита былай болып ед1. Биыл жайлауга кешерде апак-сапак ею кештщ арасы болатын. Кермеде байлаулы турган «Кержайдак» аталатын жуйрж атгы шешш алып жаткан бейтаныс адамды кез1 шалган 15 жасар Молдакан: - Эй, сен К1мсщ? - деп тура жупрген. Уры жылдам екен, жел ушырып тус1рген тумагына да карамай, атка каргып мш1н, калыц шидщ арасымен эп-сэтте зым-зия кезден гайып болган. Жаны мурныныц ушына келген Молдакан урыньщ тумагын алып: - Аттан, аттан, уры, уры! - деп, уйде жайбаракат отырган Толеугазыга айгайлап жетп. - Не болды? - Т о к т ага, «Кержайдакты» уры алып кетп. - Алып кеткет калай? - Мше, урыныц тумагы, атка мше бергенде басынан ушып туст1.

^ б ь м я м л а н о й 7171 Айгай шыкканга адамдар да жинала цалыпты, тумак колдан колга е т т жатыр. - Ой, мына тумак керейд1к1 гой. - Апыр-ау, сонау Шубартаудан арнайы кездеп кел­ ген бе сонда!? - Эрине, «Кержайдактьщ» жуйр1к атагы дуршдеп кеткен жок па? - Молдакан, уры канша KÍci? - Менщ кер гетм жалгыз. - Бэсе, жалгыз жаяуды KÍM уры деп ойласын. Оныц уст1не керме де кашьщ. - Атын аулакка жасырып келген гой, не турыс, куайьщ. - Я, саган «Кержайдак» жетк1зер. - Болмаса, урынын атын алып калармыз. - К^арангы Tycin кетп. Кай жакка карай кумаксын? Уры Шубартау жакка емес, ¡з тастап баска жакка кеткен шыгар. Сезге саран Телеугазы араласты: - Жарайды, койьщдар, мына тумак турганда ат ешкайда кетпейд1, ертен керем!з, аттарьща ие болыцдар, - деп шуды басты. - Eip урыга шамац келмед1 ме? Эзщ он бесте отау Heci бола турып! Науан атамыз тогыз жасында жек- пе-жекте патшаныц майорын жер куштырган. Сенщ жасыцда болсам урыны алып урып, байлап тастар едш - деп, Сымагул Молдаканга ти1ст). - «Атага тартып ул тумас» деген. - Неге тартпасын. Ханкене мен Науанньщ (Наурыз- байдын) батырлыгы, Шокан атанын даналыгы, Кэкшнщ куйш1Л1Г). Сонау Семейден Эм1ре Кашаубаев бастаган энш1, куйпплерд1 алдырып бес болыс Тобыктыныц барлык балаларын жинап, «бала конак» етк:зет1н Телеугазынын жомарттьны, Бебенщ тур-тус1 Абылай бабамызга тартканы рас кой, - дед! Сергазыныц агасы Канкожа.

Keneci кун1 Телеугазы касына жиырма атпал азамат алып, Керейдщ терес1 - Жумаканга барып жугшд1. - Атамыз елге улп, ие болып, гел1 мен тентекп тыйсын - деп, ру-руга таратып берш ед1. Елщ1здщ урысы атым- ды урлап кетп, айгагы - мына тумак. Gcipece, кезш1зд1 бакырайтып койып, кермеден ала кашканы жанымызга батып тур. Урымен жуздест1рщ13. EÍ3 жактан жэбцэ, жапа шегш, киянат керсе, оны айтсын. Болмаса атымды кайтарсын, - дед1 Телеугазы. - Эз1Н керш отырсыц гой, Теке. Ел дейтш елщ, ел4м дейтш ерщ калды ма, кш елдщ малый тартып, я урлап алса, бойына шыр б1ткенд1 елтюсе, обал- сауапты, ар- иманды умытса, сол кан1шерлер - нагыз батыр, батыл тецкерюшш, жаца заман курушы, б а к ь т ы болашак ymiH куресунп, - деп, есерлерд1 eciprm отырган жок па, бай,кедей, кепшш, ултшыл, - деп, елд1 жгк-жжке, тапка бел1п 6tpiH-6ipiHC кайрап салган бэтуасыз, кер заманда кер! кеткендерге менщ сезш етер ме? - Жуке бул елдщ ата- бабасы ант-су ¡пин, айтканына кенш, айдаганына журемп, елге тутка болсын деп, сурап алган жок па? Казакта кул жок, казакты кул етем13 дегенмен алы- сып келем13. Ата-бабасын сыйлайтындар олардыц сезш елт1рмей келед1. Сырлы аяктыц сыры кетсе де, сыны кет­ кен жок. Тумактыц neci табылса, жогымыз да табылмак, сурасгырып 6epÍHÍ3. - Апыр-ау, Теке, сырты тук, шн бок 6ip тай ушш осынша неге таусылдыц? Оразбайдыц он мьщ жылкысын урлай-урлай уш жуз туяк калды, - дейд1 гой . Кудайга тапсырган. Айылын жимаган сабаздьщ кес1рткел1к хал1 бар. Ал, урылардыц тукымы курып кетп. Жаратушыдан кушт) кш бар? - дед1 Жумакан. - Апыр-ай, кандас туысыцды керейдщ урысы курлы кермед]ц-ау. «Таста тамыр, тереде бауыр жок» деген рас

,4бьМЯЙХЯМ0Н 7171 екен. «Мал ашуы - жан ашуы», жогым табылса туыспын, табылмаса керейщ д1 бастап турысатын жер1НД1 айт. Мен тобыктымды бастап келемш. Капы калма, жауабыцды алмай кетпеймш, - деп, уйден шыгып кетп. Телеугазы Жумакан ауылыныц касына ек1 уй Т1КК131П, оныц б1ршщ белдеуше узын сырык кыстырды да, оныц ушар ушына урыныц тумагын кипзш койды. Ауылга келш-кеткендер тумактыц касына аз кццрш, та- машалай карап етед1. Мундайда казактыц сымсыз телефондары кулшына кедерпс1з жумыс аткаратыны белгЫ. Эйелдер бул маскараны сук саусагымен беттерше сызып керсепп жатты. Не керек, б1р аптага созылган арбасудьщ аягы «кержайдакты» тун жамылып кел т, тумактыц касына экеп тастаумен тынган болатын. Шынында, казакта кул жок екен.Содан бер1 атты карау Молдаканга жуктелгенднсген керме жакка баруга усыныс жасауы тусш ж п. Молдаканныц 1Н1С1, аксары ецд! Сымагул то- сыннан сакылдап кулш: - Кенжеатам екен гой, эне болинп ез ауылына бара жатыр. Сонымен, базарлык жок. - Елдщ бэр! Тоюм ага емес(Толеугазыны Токш ага, агажан деп атаган). Семейден келген сайын тэтп-дэмд1ге карык кылатын. Элде насыбай аткыц келш тур ма? - дед! Молдакан. - Бепе ага! Мынаны карашы, мен! каралап жала жапканын, - деген Сымагул Молдаканмен алыса кетп. - Койыцдар куппкше жулыспай! Сымагул ата­ сы емес бабасына тарткан, насыбай атпайды, - дед] Болатказы. - Сымагул, улкенд1 сыйлау - тектппктщ белпс!. Осыны умытпа! - Б1ресе куппк, б1ресе тексп дедщ13, Бепе ага, терен! осылай корлауга калай дэт!щз барды? - деп буртыйды

Сымагул, - Агамыз осылай корласа, баскалар кайдан жарылкасын. - Рас, Кенжеага екен, эне карандаршы, камшы устаган он кольш кетере, алга устал барады. 160 шакырым Семейге кунбе-кун насыбай ушш барьш келш жур. 320 шакырым жол бойы оц кольш 6ip рет те тус1рмейд1 екен. Каракер] де камшы салдырмайтын тулпардьщ нак ез1. Ат емес, туркы туйедей, - дед1 Молдакан. Сол ею арада аггылар да жеткен ед1. XX гасырдагы казакгьщ улт-азапык козгалысыньщ кесем1 Элихан Нурмухамедулы Бекейханов касында ею cepiri бар, 1922 жылы казан айыныц сощы кундершщ б1рщде Ka3ipri Шыгыс Казаке! ан облысы, Абай ауданы, Саржалды мекендеп отырган Телеугазы Сергазыулы Абьшайхановтьщ ауыльша келш тусп. Жолаушыларды карсы алган Болащазы Сергазыулы Элекещц таньш, абыржьш, саскапактап калды да, есш тез жинап, касьша келген немере rnmepi - Канкожа упдары Молдакан мен Сымагупга: - Тез барып Теюмагага хабарла, Эл екен келд1 де, бол! - дед1. Тусшбей ацырып караган Молдаканга жакындап келш, кулагына сыбырлады: - Бул Kici - Бекейханов, уктыц ба? - дед1 ымдап. Данкы жер жарган Элихан Нурмухамедулын сырт- тай ест1ген) болмаса, Сымагулдыц керген1 осы. Онын киялында Элекец Текшагасы сиякты кызыл шырайлы, аксары енш меЙ1р!мд1 жанары нурландырып туратын, селд1р, саргыш сакал-мурты бар, орта бойлы болып елестейгш. Шынында, Элекеннщ ек1 иыгына ек1 Kici мшгендей жалпак жауырынды, сом, балуан дeнeлi, коцыркай ецд1.томактау шаралы киык, етк1р кап-кара ша- ралы кезшде ашу-ызаньщ оты маздап тургандай, тжтеп карау MyMKiH емес, суык екен, кыр мурынын кемерген кальщ, кара кияк мурты Tinii сусты керсетш тур. Жал- пы, бет niniim «сулу мурт» атанган Байсултанулы Кэюм

.4 б ы л а м х й н с н 7171 агасына соншальщ уксаган. 200 жылга созылган жоцгар-казак согысына бетбурыс экелген Аныракай шайкасында казактыц сепз батырын б]ршен сон бц ш мерт еткен жоцгардыц алып батыры, эр1 хан тагынын мурагер] Шарышка царсы шыгар цазацтан ешкш табылмай, ¡ркшш турган шакта,ту устаган карт Бегенбай катты налып: - Апыр-ау! Казактан б1р ул тумаган ба? - деп. ез1 жекпе-жекке дайындала бастаган кездс, 18 жасар Сабалак аталып журген Эбшмэнсур Уэл1улы шауып келш батырдыц жолын жэне батасын сураган. -Тым жассыц-ау, - дегенге кенбеген жас уланга, ею жактан да: - Адам каны кеп тегшмеу ушш, кай жактыц батыры жецсе, жещс сол жакка бершсш, - деген кел1С1м бойын- ша согыс жэне ел тагдыры шешшетш сэтте кобалжыган Эбшмэмбет хан мен Бегенбай батыр бастаган 64р шогыр тыеукор сарбаздардыц кол жайып, Алладан жанына ме- деу сураган батасын берген соц, Сабалак, жауьшгерлш ерл1пмен жауга деген капгезд1г] канш ер атандырган батыр атасыныц рухы куат, Ж1гер берген ол, атасыныц атын уран гып шакырып, бар дауысымен: - Абылай! Абылай!.. Абылай! - деп Шарышка карсы екпшшен жел ескен жуйр1гш тебшш, аккан жу-^ыздай топтан бел1Н1п шьщты. Тем1р сауыттары мен карулары кун кезше шагылысып, суык, ызгарлы кейштеп ек1 жактыц сап тузеген эскершщ арасын белш турган жазык алацкайдыц дэл ортасында, ез жен!с ¡не масайраган алып денел1 Шарышка жетш-ак келд1. Жекпе-жектш зацы бойынша п л катысты: - Бала, - дед1 Шарыш - кезек жецгенд1ю, б1ршш1 кезек мен1К1. - «Куш атасын танымас», ал кезегщд1. Кос капталдагы жуз мыцнан артык т т л г е н , колдыц

\"А'.ААД <' саласындай калыц жауынгер демдерш ш т е р т е тар- тып, жекпе-жекке шыккандардыц эр кимылдарын калт Ж1бермей, ю р т к какнай кадала карауымен б1рге шггершен жаратушыга жалбарына тшек айтып, ата-баба аруагына цолдай кер деп куб1рлеуде. Жецгар батырыньщ кара каска атпен куйындатып келш туйреген найзасынйц ушы Эбшмэнсурдыц усп н деп торгай кез тем1р сауыттьщ алты кабатын тесш еп п барып. майырьшып калган-ды. Гажап! Аттьщ шапкамдагы екпнпне косылган алапат кушке тетеп бер­ ген Эбшмэнсурдыц кайратын кез1 кермеген адам сене коюы киын. Шарыш та ер екен. Эбшмэнсурдыц кезепн карсылыксыз бердг Эз кезепн алган Эбшмэнсур Шарыштын казандай бас ынкагып тус1рд1 де, жерден шш алган куЙ1 Эбшмэмбет ханныц алдына лактырып тастаган соц, атыныц ба- сын кер1 бурып: - Абылай! Абылай! - деп жауга карсы ат цойды. Казак жасактары танымастай, рухтанып б1р юадей унге- ун косып, Абылай! Абылай! - деп урандап, лап койганда жер де, кек те Абылайлап, курюреп кеткеш сонша, коркьшыштан ес1 кеткен жоцгарлар бцэ жагы контайшыга Шарыштыц казасын есиртуге, «Ой, бауы- рымдап!», ацырай, алды-артына карамай кашкан едг Жоцгар-казак согысына бетбурыс экелген бул жещс Сабалак аталып журген Эбшмэнсурды Абылай деген жаца есжмен тарих сахнасына шыгарьш кана коймай, шайкас еткен жерд1 «Ацыракай» деп ататцызьш, елш суйген ердщ ерен ерллтнщ, оншес рухтьщ белпс! репнде мэцгшжке калдырды. Немере агасьпп.щ атын кие санап, букш казак жауынгер! уран етш, жер-кекп куц1рентш Ж1бергенде, теб1ренген уш жуздщ ханы Эбшмэмбет Эз Тэуке теп кез жасьша ерисси ерж берген-д1. Сотые жещепен аякталып, мереЙ1 устем болган хан жас батырды алдына шакыртып, жен сурайды.

у4бьмямл;амоя 717! - Уэл! агадан б1р гуяк калды деп естш е д т , ама екенсщ гой, калкам. Бугш п ерлн ще хальщ болып риза- мыз.Жер бетшде ел болып калу, калмау, халык тагдыры шешшер мына алмагайып заманда езщдей Ж1герл1 жастулек кана ел т!згшш устай алмак, соган лайьщ екенсщ, мен картайдым, тагымды берд!м, елще ие бол, - дейд. Б{рак Эбшмэнсур бул усынысты кабыл алмады. Ага турганда хандык такка отыру жон-жосыксыз екенш айтып, акыл-ойы бп1к, енегел1 тэрбие алган кергенд!, тектш1пн таныткан. Ол сезше ие болды да. Со- дан кырык жылдан кейш Эбшмэмбет хан кайтыс болган соц барып, 1770 жылы хальщтьщ сайлауымен уш жуздщ хандык тагына отырганы мэлш. Туыскан кыргыздар да: - Б13ДЩ де ханымыз, - деп мойындады. Хан тагыньщ мурагер! - ЭбшпеЙ1с таласкан жок, кайта колдаушы, т)лектес 1Н1С1 болды. Абылайхан жонгар туткынында жатканда уш жузден отыз, отыздан токсан жаксыны бастап барып, Абылайханды бугаудан босатып кана коймай. т т т ! контайшыныц карындасы Топшы ханымга уйленд]рш алып кайтты. Осындай сыйластьщка, енегел1 улпге коптеп мысал келт1руге болады. Соныц б!р Ханкене мен Наурызбай батыр арасындагы туыстык, достык. Хальщты кулдьщта устау ушш елд! иесшен, бас- шысынан, онегел1 тарихынан, гылымынан, ана тшшен, жер-анадан айыру кажеттш1пн тусшген баскыншы жау- лап алушы- отарлаушылардыц сойылын соккан, жалда- малы итаршылар, ел б1рл1пн бузу ушш касакана казак султандарын шет елдщ текс13 билеушшерше уксатып, такка таластырып, алты бакан алауыз етш керсетуден жальщпай келген суркия сыры саналы кауымга белгш1. Ацыракай шайкасынан кейш уш жуздщ хандык тагынан бас тарткан Абылайды орта жуздщ батыр, билер) ездерше хан етш Аркага алып кетп де, Атыгай карауыл

П7И/7АА7 Ж&АТЛ-\" ханга лайык, елге ана боларлык, керкше акылы сай алты аруды тацдап айттырып, б1рден алты уй Т1гш Абылай- ханды тац-тамаша калдырды. Соныц б1р1 - каракалпак кызы Сайман ханым - Уэлшщ анасы. Енд1 б1р] - атакты Шоканныц с у й п т эжес1 Айганымныц атасы Саргалдак кожаньщ эпкес1 Зура ханым ед1. Зура ханымнан Абы- лый хан уш ул суйд1. Косым, Тогым жэне суцгак бой­ лы болгандьщтан жецгелер1 Арык атандырып ж1берген Досэл1. Абылайхан кезшщ т1р1С1нде улдарын казактыц ру- ларына таратып бердь Бул кытай муражайында бар екен. Токсултан Арыгын отепне (отеп - одагы деген сез). Косым Тойжи Дадан Аргын отепне, кнэз дэрежел1 Той- жи Досэл1 Кекше Аргын отепне Ж1бершген Суы Юнньщ ( 1754- 1835) 12 томдык енбепне енген «Казактыц непзп кайнары» атты тарауды кытай тшшен аударган Ю суп Ходжаев) «Нашар урпагы ушш ата-ана кудай алдында жауапты» деген кагиданы бер1к устанган Зура ханым балаларыньщ тэрбиесше бас-коз болуды жет1 момынньщ бас имамы, 1Н1С1 Саргалдак кожага тапсыргандьщтан 1шшде М. Эуезовтыц аталары бар Кожалар да жиендершен б1рге Шынгыстауга келш коныстаныпты. Кенесары - Наурызбай кетерш1С1 жецшш, Абылай бала- ларынан бак тайган шакта, Нурханымга уйленген куйеу баласы Кунанбайды барып паналаган кожалар отырган жер кун1 бугшге дейш «Саргалдак» деп аталады. Абылай жолын устаган Уэл1 ханды шшер1 барын- ша колдаган. Уэл! ханныц жумсауымен казак елш1сш бастап Тогым солтан Петербургке, кшэз Досэл1 Пекин- ге барганы, терезео тец мемлекет ретшде кел!ссоздер журпзген! мэл^м. Жазба деректе Уэлшщ уэз1р1 Э ж 1бай мен Ш1С1 Досэл] бастаган казак елш!С1 бес адам бо­ лып келд1. Ежен хан жылы кабылдап, баска да мем­ лекет елшшершен б!рге салтанатты конагасы берд!

7171 (100-кужа1) деген мол{метке колымыз эрец ж еткет шындык. Сол Досэлщен Ерэл! мен Сартай атты ек1 ул. Ерэлщен Байсултан мен Бексултан, Байсултаннан Эбшез бен К экт.Э бш езден СеЙ1тхан, Кэюмнен Уэл1хан (Уэш), Сартайдан Сыбанкул, Доланбай, Канкожа Сергазы, Эбмпейз. Жалган сейлеп, ет1р1к куле алмайтын, ак патшаны елердей жек керетшш жасыра алмайтын Абылайхан урпактарыныц патшага карсы тэуслспдж уш1н ерлж курестерш умытпаган отаршыл хандар мен султандардыц, байлар мен молдалардыц урпактарына Каны кас, нэсшшш кызылдар Сыбанкул мен Долан­ бай балаларымен коса, Торгауыт орыс ханымнан туган «Менщ бар шамам осы - деп», Абылайханныц ез1 Шама атандырган Шаманьщ урт-бутагы н косып, жиыны отыздан аса Абылайхан урпактарын сотсыз, тергеус13 атып тастаган-ды. Сыбанкул мен Доланбайдыц оты ошкен болатын. Сергазыдан уш ул, калада болгандыктан эз1рше дш аман; Аргынгазы, Телеугазы, Болтаказы. Аргынгазы - адам дэpiгepl, Толеугазы - мал дэр1гер1, экономист, Омбы, Петербургте бынм алыпты. Болатказы ¡лгер1леп окымаган. Булар - Абылайханныц тертншп буын урпактары. Элекецд1 ертеден бшетш отыз жа- сар Телеугазы жолаушылардыц аттары кермеге бай- ланып жатканда-ак келш улпрдьТуыстар кушацтасып кер1С1п,маукын басты. - Телеугазы, - дед1 Элекец салмакты - менщ келген1мд1 ешкш бшмесш. Ел-журтка туган-туыс, агайынга хабар бермецдер, - дед). 1919 жылы «Алаш» партиясы мен Алашорда ав- тономиясын РКП (б) ок-нщ мойындап, Алашорда мушелерше, басшыларына ракымшылык жариялаган каулысына карамастан, 1922 жылы казанныц 14-1 кун1 ешкандай кьпмыстьщ эрекет1 жок улт косем1 туткындалган болатын.Турк1стан орталык атцару

И-Л<Л/А/.7 комитет1 терагасыньщ орынбасары Султанбек Кожанов пен Турк1стан хальщ комиссарлар кенесшщ терагасы Турар Рыскулов И.В.Сталинге жеделхат жолдап, хальщтьщ наразы царсылыгынан туындаган дурбеленд] басу ушш, осы оцигага тжелей араласуын, арашалауын сураган-ды. Азамат согысы мен аштьщ салдарынан б1р жарым миллион кандастарынан айырылып,кек1регшде кек-шер каткан, цаны карайган,ашу кернеген казактар Кремльге намысы туртк1 болтан жеделхаттар жол­ дап ж&тты. Сол хаттар, тасцыны В.И.Ленинд1 даныш- пан атандырган «Б1р адым кейш, ек1 адым 1лгер1» де­ ген атакты тэсшш колданып, б1р адым кейш шепнуге мэжбур етп де,Элихан Нурмухамедулы абактыдан шыгып, Каркаралыдагы ауылына кайтып бара жатыр екен. Жену ушш жещлген болып керш у - Кытайдын ежелп курес тэсм ш В.И.Ленин, П.А.Столыпиннщ эуел1 жуасыту, содан кейш реформа деген тужырымына карсы коя быд1.Б!рак, оныц сырткы сулу керш1спен нэтижеси, кол-кос1р уэдемен буркемелеу кагидасын каз-калпында кеш1рш алды да, оны дамытты. Адамзат гасырлар бойы ацсап армандаган, киял-гажайып жумак ем1р, кой устше бозторгай жумырткалайтын заманды коммунизм деп атап, сол когамда урпагымыз камсыз, не кажеттщ бэр1 бар, эр1 тегш молшыльщта ем1р суред). Ол когам оты- зыншы, эр1 кетсе кыркыншы жылы орнайды - деген сэуегейлжке халык сендь Алданган журт сол жумакты урпагымыз керсе екен деген 1зп тшектен, орны толмас курбандык берш, хальщты сактап келген, сан гасырлар бойы жинаган, рухани кундыльщтьщ орнын зорльщ- зомбылык пен зацсыздыкка, канды кыргынга айырба- стады. Арбап-алдауга, саткындыкка, кан тегуге элемдеп ен, касиетп пролетариат муддес1 ушш жасау кеш1р1мд1 деп сенд1ру, пкелей куштеуге непзделген диктатураны уйымдастырушы В.И.Лениннщ колы терт жарым милли- -X Н * -

7171 он адамныц цып-кызыл канына боялды. Кей1ннен Сталин бул санды цырьщ миллионга жетк1зд1. Шекмз устемдж алу ушш салт-дэстур кагидасынан жерш, оны жат, жау санатты, ешцандай зацмен шектелмген пролетариат дик- татурасы баска да ацкау, сауаты томен елде канат жай- ып, цан-цацсатцаны ^онша, уреймен уйьщтап, шошып ояну дагдыга айналды да, аккан цан мен оц-Дэр1 тутшше туншыккан адамдардын, ел1ктер1 жер-ананьщ бел[н кайьктырганы шындыц. Элихан Нурмухамедулы озшщ келу сапарын купия сактау туралы Телеугазыга берген тап- сырмасы, осындай зулымдыктан сацтанудан туды ма екен деп ойлаган Толеугазы озшщ секемшшд1гшен аксары жуз1 нарттай кызарып кетп. Казак хандары мен султандары туган халцы ушш ешкашан елшнен жалтарып корген емес. Ацыракай шайкасында Абылайхан колынан мерт болган Шарыштыц кег], жонгар коцтайшысыньщ уйкысын кашырып, ашу-кек, кайгы-шер1 шемен болып, дертке айналган. Ол: - Абылайханды кекке уш са аягынан, жерге енсе шашынан суйреп, алдыма алып келщдер! - деп буйырды. Сузегеннщ гоксан мьщ жауынгерш казак да- ласына аттандырган болатын, олар Улытауда ац аулап келш, уйьщтап жаткан Абылайханныц успнен тусед1. Жен сураса келе, осынша калыц колдыц б1р ез<н 1здеп келгенш бииен соц Абылайхан : - Цамсыз ел)м капыда калатын болды-ау. Б]р мен уш!н шабындыга ушыраганша е з т курбан болайын, - деген токтамга бекшш: - 1здеген Абылайларыц мына менмш, - деп, колга тускен1 баршага аян. Абылайханды ез ерктен туткындаган соц Сузегеннщ эскер1 келген шмен ыц-шыцсыз кер1 кайткан ед1. Цазак ел! зардап шеккен жок . Жазьщ жерде согысуга машыктанган Кенесары сар- * из-

баздары, тауга, бииже шыгарда онша циналмаганымен, куздан теменге тускенде азаптын кекесш керд1 зецб1ректерш алып шыга алмаган олар, ер-тоцымдарын теб1нп, тоцыммен бастарына орап, жогарыдан теменге до- малап, эзер дегенде сай табанына жеткен. Бсрекес! кетш цожыраган сарбаздарыньщ ем1р1н сактап калу ушш намыс билеген Ханкене де ез еркшен колга туск ет ацикат. Жау коршауын бузып шыккан аскан батыр Наурызбай: - Агайымды жауга калдырып, елге кай бетшмен караймын, - деп, ез1 барып бершсе, - Ханымды калдырып, калай кетпекпш, - деп, адамзаттыц алыбы Кажымукан Муцайтпасовтын экесшщ туган агасы Жэн1бек батыр да Науанньщ соцынан барган. Казак гыц уш арысы жаткан тебеге ба­ рып, куран окыган куш атасы Кажекен, сол ауылдьщ сыйлы аксакалы Тэщрбергенге сексен кой калдырып, басына белп корган тургызуын табыстайды. Осыдан кейш Кажымукан Муцайтпасов Омбыда камауда алты ай ем1рш етк!зд!, тайсалган жок. Казактыц ханы да, халкы да батыр. - Абайдьщ таска басылган шыгармалар жинагын акынньщ немере Ш1С1 Кэк1тай мен зиялы кауымга керсету ушш Омбыдан Семейге карай жолга шыккан Элекецд! туткындау туралы буйрьщтан хабар тапкан ¡с журпзуш1 телецпт Омарбек Оспанов Элекецнщ алдына кос атпен юс! Ж1берш: - Ел ¡шшде бой тасалай турсын, туткындау туралы буйрык келд1, - деп, хабар берген. Б1рак Элекец: - Ел 1шше кетсем мен! ¡здеп эскер шыгады, олардыц журген жер1 лац, халкым залал тартып, зардап керер, - деп, туткындалудан тайсалмай ]906 жылы 8 кацтарда Тузкалада камауга алынды. «Ата керген ок жонар». Уилмей келе жаткан

/1бьм<2:Ъ ;амо8 7171 халцына шексп берыу рухы бпдщ тэуелси ел болуы- мызды турактандырып, болашакты нурландырмак. Улы Абай шыгармаларын акынныц кез1 т1р1С1нде орыс, казак т1Л1нде таныстырып, кеп гылыми саяси шыгармасын турмеде, аттьщ жалы, туйенщ комында журш жазган Элекец киындык пен тоскауылдарды аскан ерл1кпен женд1 де. Абай шыгармалар жинагын 1909 жылы Петер- боргта бастырып шыгару аркьыы Абайтану гылымыныц кешГ шысы болды. Кен тарап дацкка беленген Абай шыгармасы узатылган кыздын жасауыньщ басты мулк1 саналатын дэстурл1 дуниеге айналды. Бул - казак халкы, оныц урпактары алдында Элекецнщ мэцп алгыспен еске алар ешпес, елш еусп С1щрген ецбеп, ананыц ак супн ак1ауы. К^апты шыгаруга жасалган кедерплер мен тоскауылдарды жецген кажыр-кайрат, ерлж пен парасаттыц, данышпан акын, гулама ойшыл, рухани кесем - улы Абайды кайтыс болганнан кейш алты жыл уакыт е т к т п барып туган халкымен кайта табыстырудыц сэтж тудырды.Кезшде немю, агылшын, француз, орыс басылымдарында басылып элемд! елец етюзген, 22 жа- сында Россия гылым академиясыныц толык мушес1 болган гажайып кубылыс, аяулы Шоканныц гылыми ецбеп К1тап болып, кайтыс болганнан кейш 39 жыл- дан соц, 1904 жылы орыс достарыныц саркылмас куш- куатыныц, курмет-суЙ1спенш1Л1Г1нщ куэс! болганымен, Абай шыгармасыныц жарык к е р у т е н салыстырудыц ез1 кеп нэрсен! ацгартады. Шокан жалгыздьщты кеп керсе де, оныц арманын. юш жалгастырар саналы урпагы есш, енген екен. Аса 61Л1МД1, ержурек Элекецщ бугып келд1 ме деп ойлаудыц ез! уят. «Келген1м туралы ел-журт бшмесш», - дед1, неге екен? Конактарды уйше бастаган Телеугазы Элекец туралы ойлап келед!. Ак патшаныц казак халцына жасаган зорлык,

Г)Т.4/7ЛА7ЖЬ/ДД-);' зомбылыгы, жуйенщ эдшетс13д1Г1 мен казактын шырай- лы жерлерш зацсыз тартып алып жаткан озбырлыгы аз- дай, тугае 6ip халыцты, оныц болашагын жою максатында жасалган суркия ic-шара, кылмыстарын Kepin, 6min турып оган калай шыдасын. Туган халкыныц тагдыры жолын- да, тарткан азабы мен корлыгын тшмен айтып жетюзу оцай емес. Осы жасында 32 рет туткындалып, абактыда етюзген оралмас аяулы шактар, Самарага жер аударылган жапалы жылдарды етюзее де, елш, халцым деп соккан адал журекп элс1рете алмаган-ды. Елш суйген ерд1 ел1 де ардактай бшед1, оган Телеугазы да куэ болтаны бар. «.... ^ Элихан Семейге 1917 жылы 21 - казан куш келепнд1п мэлш болтан екен. Сол куш алдынан шыгып курмет керсетуге Семей казактары «Бостандьщ уйше» агыла бастаган. Се- минаристер 6ip рет, гимназистер 6ip рет, мугалшдер 6ip рет, тургын саудагерлер, кырдан келгендер бар, «сепздеп бала, сексендеп шал да калмай» дегендей, куанышпен отарбаньщ келуш тосцан ед1». Мунша халыктьщ артыкша зор курметпен, куанышпен куткен адамы: Ел ушш курбандыкка жанын берген, Бит, бурге , кандалага канын берген, Урыдай еасьщ aya, тем1рл1 уйде Зарыгып алаш ушш бейнет керген. Заманда баскан аяк кейш кеткен, Жасымай алашына кызмет еткен. Болса да кара туман, карацгы тун, Туатын бак жулдызына козi жеткен. Туймеге жаркылдаган алданбаган, Баскадай 6ip бас ушш жалданбаган. «Керкейер кайткенде алаш» деген ойдан Баска ойды ом!ршде малданбаган... Элихан Нурмухамедулы Бекейханов ед1... ...Сейтш отырганда пойызды тосып, автомобильмен экелуге Ж1бершген ек1 Kici курметг. конакты «Бостандык ------------------------------- ^ t - - 'I.'--.! ...

717! ушне» туорд!. Журт амандасып болганнан кейш, кара казак атынан Шайкы Мусатайулы Элиханныц келгенше к у п ы болсын айтты. Онан соц комитет атынан Акметжан Козыбагарулы сейлед1. Окытушылар атынан мугал!м Мэнен Тургынбайулы сейледк «СуЙ1кт1 басшы- мыз! Енбепц жанды, ултыцныц жандана бастаганын кезщ керд1, бурынгы келгеншде, дидарынды корсетпей жауып койган уацыттары болатын. Жузщаралардан к о р ц ы п 6i3 де буйтш керпип, алдыцнан шыга алмаушы едж. Кудай 6iim буй пн карсы алуга жетк13Д1, 613 окытушылар, niKipiH'ini жайып, ел1нд1 T ipunyre даярмыз. Кеп жаса басшымыз!!! С13Д1 Kepin 631М13Д1бакытты санаймыз», - дед1. Жалпы жастар атынан Султанмахмут Торайгырулы былай куттыктады: Кеш бастаган epiMi3, Куанышта елщ13. Тебемп кекке жеткендей, Кетректен бупн кеткендей С13Д1 K epin mepiM i3. Елщ!здщ бул шагын, Алаш туын Ьэм багын Кезбен Kepin телецщ, Кептен 6 e p i T epm i3. Карацгыда жол салган, Арыстаным, кел1щз! Окушылар атынан Аймауытов мынаны айтты: «Карацгыда канжылап кацгырган кунде, басьщды алаш жолына курбан кылган агамыз, аскар бeлiмiз! Спд1 кергендеп журектщ куанышын Т1л айтып жетюзерлж емес. Эм1рщде журген жолыцыз - б:здей шшер1щзге жагып койган шамшырак. Жасасын суйреген алашьщ! Кеп жаса, сабазым!» Баскалар тарапынан да, осы секид! сездер сейленш болган соц, Элихан мынаны айтты: «Аксакалдар, шшер!

УИ1/7Ы.7Ж&/УКМ/' М е т мундай карсы алгандарьща рах мет, 6ipan, угыну керек. Бостандьщты тугызган мен емес, орыс ерлер], мен олардьщ жолында, жолдастьщта журген кici. Жуз жыл- дан 6epi бостандык ушш асылган, атылган солар. Тэщр жарылцасынды соларга бурын айтуларыц керек. Бостандыкка куансацдар, м е т «басшымыз» деп айткандарыц шын болса, мше мен, еле-елгеншше сен- дерге кызмет жасауга уэде беремш, сендер бостандык жолымен болуга уэде бересщдер ме? Бостандык жолын- да болсацдар нашарды жемеу керек, партияны койып, бас пайдасы мен журт пайдасын б!рдей керуге, барлык куштерщд! гылым жолына жумсауга умтыльщдар, бостандык озшен ез! сендерге тук экелш бермейд1», - дед1. (1917 карашаньщ 21-1. «Казак» газету №25) Элекецнщ сез1 бэршетусш жт! ед1. Патша укш етш щ орта гасырльщ озбыр ic-эрекетше эдмет суйгпн орыс срлер! карсы куресш, туган халкына азаттьщ эперу ушп: есш ерлердщ курбан болганы OMipi оксш, тагдыры тэлкекке ушыраганы рас. Мысалы, Шоканньщ досы, эр! курдасы Григорий Николаевич Потанин бастаган 6ip топ жастарды тецдж пен эд1летт]к сураганы ушш туткындап, Григорий Николаевичт1 эуел1 елш жазасына кесш, арты- нан он жыл турмеде камауда отыруга ауыстырганын зия- лы кауым б)ле пн. Ал, Шоканды ерте келген жумбак ажал куткарган ед1. Мундай мысалдар сансыз кеп. Рахыметп сол ерлерге айту парыз екен1 рас. «Халык кемелденш, керкею1 ушш , ец эуел! азаттьщ пен бшш керек», - деп, Шокан букш адамзатка жол С1лтед1. Азаттьщ пен гылым кустыц кос канаты тэрпд!, 6ip канатпен я канатсыз кыран кус кокке кетерше алмайтыны белгш). Бостандыкка, тэуелс13Д1кке жетудщ ауыр да азап- ты жолын басып еткен Элекец отар болудан кугьшудыц мумкшд1Г1н 1здеумен гумыр к е п т . Bip кездер[ кез келген мемлекетпен герезес! тец елдщ бодандьщ мушкы халн, *ЗЙ)9Й№ *

у4бьмяйлг<ж<?б 717! казак анасыныц адап, ак сутш емген улдарыныц жан азабы болганы рас. Оз!н-ен баскаратын «Алашорда» мемлекет! курылганда халыцтыц куанышында шек болган жок. Бакытка беленуд1ц не екешн керудщ гажап-ау, мактау мен мадактауга сайдьщ тасындай билмд] де бшнсп Алаш азаматтары шынында лайыкды болатын. Б1ршш1 дуние жузЫ к согыска, казак жастарын алу туралы патша жарлыгы ел 1шшде кетеринстщ бур к ете тусуше себеп болды. Садак атуды умыткан, мылтык ату- ды уйренбеген, б]р орталыкка уйыспаган, би- болыста- ры саткын казактар жазалаушы патша эскерше шокпар, камшымен карсы турып, канга туншыгып, кыргынга ушыраганын к т б1лмейд1. Кетершюке казак б1ткеннщ катысы бар деп жазалаушы эскер жолында кезжкен казактарды жас, кэр1 демей атып, асып, кырып, жойып отырды. 1шшара кашып кутылгандар бет-бетшен босып шет елд] барып паналап, оньщ куэс1 етш, дуниеге келген сэбилерше Боскынбай, Боскынбек, Ауганбай т.с. сиякты аттар койды. Албан 1шшде кызылборш Кайнардын тогыз улын катар койып б1р окпен атканда, сол тогыздьщ соцында турган ец жасы Бакай таудан домалай кашып, аман кутылады. Калган сепз агасы б!р октан-ак жан тапсырганы аныз емес, сепз улынан айырылган ана, суйшт1 жарынан жес1р калган арулар мен канша жылга жалгаскан жетшдердщ зар-муцы, аш-жалацаш корген михнагы кезге жас экелед1. Бул - букш казак халкыныц басынан етюзген кел-кеор кас1ретшщ тамшысы гана. Жоктау айтып зар илеп жылаган дауыстардан, сел болып аккан коз жасы пен бейкунэ тог! чген кып-кызыл каннан жан туршпсп. Осы б1р айуандык пен шектен шыккан устемдш казактардыц бурынгы керген кокайынан мыц есе асып тусетш майда тш мен буркеме зулымдьщты сагынып кер!скен туысындай кушак жая карсы алу- %20№ *

ГМЧМЬА / ына себеп болды да, сонын салдарынан тур{к тектес халыцтар арасында саны ен кеп, географияльщ орнала- суы орталык болуына байланысты, керш1 елд1ц тшшщ эсер1 мейлшше аз, тап-таза, эр1 бай, кене тшд1 даркан казак халкы жер бетшен мулдем жойылып кете жаздады. Осы шындык айтылмай, айтылса да сыйпай камшылап кана еске алумен шектелетшш немен тусшд1руге болады? У рей мен коркыныштан шайлыккан журек, кулдык сана « Т уй ет сокыр десе Кунанбайга тиед1» - деп, буктырып тастауынан ба екен . Ак, караны ажырата алмайды деген сен1мс13Д1к пе, казак халкыньщ мыц елш, мьщ Т1рыген ерлж тарихын, сан гасырлар бойы халыктыкты сактап келген касиетп, кастерл1 салт- дэстур1н, зулымдардан керген жазьщсыз киянат, зорльщ-зомбылыкты баскаларга тусшд1рсек, кеудесшде адамдык касиет! бар жан баласы елш1зге, тш!м1з бен мэдениет1м1зге курмет пен жанашырлык танытар ма ед1. «Озар елдщ баласы б1рш-б<р] батыр дейд!» деген- ге жете алдык па? «Оз1НД1 езщ сыйласац жат жанынан тушлер» деген аталы сезд1 атам казак айтты емес пе? Элекец Самарага жазасын етеу ушш келгенде, кейшнен уакытша укшеттщ терагасы болган Керенский бастаган б!р топ Кадет партиясыныц мушелер! кушак жая карсы алган-ды. Олар жергинкп комитеттщ усынысын колдап, Кадет партиясыныц орталык баскару комитетшщ мушес1 болуына сен м б1лд1рген. Телегей тещз бшш, терец ойлы кемецгер деп мойындаткан Элекендей атак-абыройы аскан, артында жа- уынгер халкы турган ер мшезд1 бегзат тулга партия беделш кетерш, жумысын онга бастыруга оз улесш косканы мэлм. Оныц устше думага депутаттыгы тагы бар. Осындай Самарадагы кыруар жумысын тастап, жасыныц улгайганына карамай кара жумыска алынган орыс т т ш бшмейт)н казак боздактары сорлап калмасын

-(бмчмдммл! 7!7 деген секем оймен олармен б[рге кан майданга атта- нып, камкоры бола алды. Корганыс министрлМнщ кабылдауында болып, казак жастарын окоп казу кара жумысына емес, эскерге алып, ол ушш согыска ж.берер алдында окытып, жаттыктыруын талап етп. Тшт] казактардан атты эскер дивизиясын жасактаудьщ пай- далы жактарын дэлелдед1. Буратана хальщтыц эскери 61Л1М алуынан урейленетш, секемшш патша итаршыла- ры, эрине, буган кенбед1. Сылтау кеп, ынта жок. Соцгы курста эскери бЫ м бер1летшд1ктен, Шоканды Омбыныц Кадет мектебш м ерзм1нен б1р жыл бурын, 1853 жылы б т р г ш п Ж1берген жымыскы ой, буркеул1 устаным жарты гасырдан артьщ уакыт етсе де, езгермеген екен. Мандат- тарын алга устаган Элекец майдан шебш аралап журш, казак Ж1птгершщ арка суйер прег: болды. Ол эрб1р кезде- суде кару-жарактыц тшш мецгерущ тапсырып, болашак уш 4н мацыздылыгын тусшд1рд1. Патшаны тактан тайдырган 1917 жылгы акпан тецкерюш Минскще карсы алып, кезтаныс Керенскиймен байланысып, казакка ав­ тономия беру туралы усынысын жолдады. Керенский автономия 1С1Н хальщ курылтайы шешет!нд1Г1н, ал, б1р 031 б1р тутас Россияны жактайтындыгын мэлшдеп жау- ап кайтарган ед1. Курылтай шакырылмай кейшге сырги берген соц, ум1Т)н узген Элекец уакыттан утылмауды болжап, букш казак елшщ курылтайын шакыру, онда улттык автономияныц багдарламасын бек1ту, Алаш партиясыныц 1с-шараларын жаца багытка буру туралы жеделхаттарын сер[ктер1не толассыз жолдап, жол-жорык берш жатты. Соныц нэтижесшде Алаш автономиясы, Алаш ую меч дуниеге келш, босгандыктыц тацы атты. Б1рак бул куаныш канды кыргын, кугын- сургшге апа- рарын еш км де бшген жок. Патшаны тактан тайдырган - 1 9 1 7 жылгы Акпан тецкер1С1. Германия Россия майда- нында согыста журген орыс Армиясыныц 1шшде бей-

Г)Л<А/Л/.У АЛ Р берекет - бетшен кетуд1 тугызды.Армияны жауынгерлш калпына келт1ру ушш уакытша укшетке куш-ж1гер жэне уакыт керек болатын. Осы аласапыран карбалас сэтп Германияныц пайдасына пайдалангысы келген Кайзер Вильгельм екшш1, Швейцариядагы Германия елш1С1 Ромберг мырзаны шакырып: - Швейцарияда турып жаткан орыс социал- демократтардыц саны канша? -деп сурады, - Кырык-елу. - Дэл санын айтатын болыцыз. Олардыц шыгып кету мумкшдил каншалык? - Ондай мумкшдш бола коймас, себеб! Швей- цариянын батысында Франция, оцтуст)гшде Италия - Австро - Венгрия, Шыгысында Россия Германия, Рос- сия-Австро-Венгрия - согыс майдандар, солтустичнде Германиямен коршалган, мэртебелш. Агылшындар мен француздар, италияндьщтар жэне баскалар социал-де- мократтарды адамзатка келген тез жайылатын шдет деп бмед! де, кауштенед1, бейб1т елдщ шыркын бузбауына, булд1рмеуше муддел! болгандьщтан, какпанда устауды ойларынан эсте шыгарган емес. - Сонда сол шдетт! орыстарга ез1М!з аркылы гана Ж1бере алатын болдык кой. - Тусш бедш , мэртебелш, социал-демократтар от- андастарына емес, Германияга кемектесе ме? - Кулдарда Отан, отбасы, ата-ана, урпак, адалдьщ деген угым болмайтынынан хабарсыз екенс1з-ау. 1905 жылгы Россияныц Жапониядан жецшуше дэл осы социал-демократтардыц улес) зор болды, булар иптен 1р!тп. Жауды 1штен ¡рпу тэсМ н колданбасак, жешстщ карасы алыстап тур. Франция - Германия майданында жецше бастадьщ. Россияны согыстан шыгармасак, АКШ согыс жариялауга дайын отыр. Сондьщтан орыс социал- демократтарымен одактасу кезек кутпрмейд!. Олардын

бил1кп тартып алуына каржылай жэне де баскадай кемек береиж. Тек ук)метт) тартып алган сон, б1здщ койган шартты орындайтын, согыс шыгынын телейтш болсын. - «Жаксы сез - жарым ырыс» деген екен шыгыс халкы, - дед1 Ромберг. - Онда осы тарихи мш детп С1зге жуктеймш. Келюсез журпзщ 13. Социал-демократтардьщ Россияга аман-есен курметпен, камкорлыкпен жетуше генерал Людендорфтьщ ез1 тжелей жауапты болады, - дед1. Сонымен, Ленин бастаган 32 большевик комакты каржы, азык-тулжпен Россияга аман-есен ж етп де, « у к т е т бил1П эскерлер кецесше, завод, фабрика жумысшыларга бершсш, согыс токтатылсын!» деген уран тастап, аш-жалацаш хальщтьщ конш куйш дэл ба- сты. Солдаттар кенес1 командирлерш сотсыз, тергеус13 атып жатты. Болыневиктер ук1метт1 басып алды, Алаш мемлекетш колдайды деп сенген уакытша у к т е т ку<1ады. Алаш укшет1 Алаш автономиясын сактап калудьщ жолын 1здед1. Финдер, Адмирал Колчак баскарган С161Р ук1метше елш1 Ж1берш: - Петроградты кызылдардан босатып берейж. Билж колдарыца тисе, б1зге тэуелс1зд1к беруге уэде етес1здер ме? - деп сураганда, Колчак: - Россия - б1ртутас. Оны ешкш де болшектей алмайды, - деп жауап кайтарган-ды.Россияныц барлык алтын корын уысында устап, сэн- салтанатка мастанган адмирал казактарга тiпт^ шекесш ен карап, финдерге берген жауабын кайталаган сон, сен1мге енш, куш ала бастаган Кецес укшет1 мен Алаш ук1мет1 кел1ссез журпзген1 мэлш. Халык курылтайыньщ ш е ш т т е н курылган. А.лаш автономиясын мойындау туралы, Алаш укш етш щ та- тап, тшегше жауап беру ушш Кецес ук1метшщ торагасы Ленин Сталинмен кецест!. -3 2 4 * -

Сталин: - Езшген ултка тендж беремп, дербес республика бол- сын. Канау. тонау отаршылдыкка карсымыз, сонда гана отар елдер бщц жакгамак. Ягни элем халкыньщ 60-70% пайызы 61ЗД1колдайтьш болады. Бул - капитализмге соккы. Ленин ор- ньшан атьш турды да, эр1-бер1 юктамай жур^п: - Автономияландыру мэселесшде асыгыстьщ жасаганымыз упнн Россия жумысшы-шаруаларынан кеш1рш сураймын. Россияда 200 республика, бас-басына ерж берш, бет)мен ж]берсек не болмак. Жер жузшдеп капиталистерд1 ягни канаушыларды, буржуазиялык мэдениетп ягни капитализмд1 б1ржола курту максатымыз калай орындалмак. Саясатта асыгыстьщ, менмендж, шамкостык, догмальщ жараспайды. - дед1. Сталин кызуланып кстт]: - Белшекте де, билей бер, б1здщ белшектеу1М13 б1р1кт1ру упнн болмак. Егемендж - сез жузжде, эрине, б1р адым кейш шег!ну. Болшем дегенд1 берите жепземгз, боршщ К1МД1 жейтшш б)лу ушш еркшс1теЙ1к. Егемендж алган фин- дер мен Балтьщ жагалауы елдерш уакыт ете келе кайта косып алуга сен)м зор. Брест б т м ш сол тургыда жасаткан С13 гой, - дед1. Сталин осы ойын ¡ске асыру ушш он неше жыл- дан сои, кецес - Фин, Балтьщ жагалауы елдерш косып алу т.б. согыстарды уйымдастырды да, ол Екшпп дуние жузшж согыска уласты. Энгш енщ басына кайта оралайык. Сталин оз ойын одан эр: ер бп п . Казактар мен финдерд1 катар коя алмай- мыз, казактардын артында тутас Азия жатыр. Жер де, байльщ та соларда, сондьщтан кайткенмен де айрылуга болмайды. Олай болса, оларды орындалмайтын арман- нан ум1ттерш узд1рмей, уэдеге карьщ кылайьщ, мен1 тусшген шыгарсыз, жолдас Ленин? *2 3№ -*

/1б ы .м м .м м о к 7171 Сонымен: - С'здер Кецес yKÍMeiiH мойындасацыздар, 6Í3 Алаш уюметш, автономиясын мойындаймыз, - деген жауап алган. Алаш арыстары: - Енбепм13 еш кетпед1, - деп канагаттанды.Езшш каналган, аяусыз тоналган, шеткакпай Kepin корланып, эдшет, тецдж сураймыз деп цанга баткан казактар упмн тэуелс!ЗД1ктен кымбат ештеце жок ед1. Хальщтардыц тецд]п жэне егеменд1п, олардыц белшш шыгуга жэне дербес мемлекет куруына дейш езш-ез1 билеу кукьн ы бершетшд1Г1 уэде етыд1. Бул сырты бутш, imi тутш сикырлы уэде, ак кецш, сенпш, сертке берш, достыкка адал, шыншыл казактарды риясыз сенд1рш, жер бетгнен мулдем жойылып кетуге аз калдырган-ды. Уэдеге жо- март Ленин Кытай ук тетш е: - Егер Колчакты жецуге кемектессецдер, Россияга ти1ст] мураны алудан бас тартамыз, - деп мэл1мдед1. Кытай ерпсплер дивизиялары Колчакты жою ушш урыс кимылдарын аскан ерлжпен ер1стетп. Колчактыц жец1Л1С1 тек алтын мен байлык кана ж еш с пен бакыттыц кепш) деген угымныц T e p icririH эйгшед1. Адамдардыц ceH ÍM Í бэршен куатты, биж екен. Ш1рк1н, сол с е н т сагымга айналмаса гой! Fажайып уэдеш малданган Алаш арыстары: - Ецбекш1 халыктыц муцын мундап, жогын жоктайтын уюметпен б!рлес4п жумыс ícrey - мэртебе. БЬдщ максат- муратымыз уйлескен екен, ендеше, «ырыс алды - 6ipniK», - дест1 де Кецес ук1метш жатыркамай карсы алды. Хальщты 6ip максатка багыттаудыц орасан куш-куат бергеншен дэнжкен Ленин солдаттарга командирлерш аткызып, жумысшыларга инженер, директорларын суйретк1зш, шаруаларга байларды тонатып, елт1рпзш, канкаксаткан сумдык кылмыстарын халыктыц болашагы, бакыты ушш ютелуге ТИ1СТ! касиетт!, nri ic

ГУЯ1МАА7ЖЫДД.1/' деп сещцруге тырысты. Онын б1рден 6ip жолы ен ал- дымен халыцтын атын жамылып, сол халыкка карсы цылмыс жасаудан аскан жауыздык, аярлык жок екенш ангарган акыл-ой иелер1н жою деп б<лд1. Осыган орай купия нускаулар мен буйрыктар бершд1. Сонын 6ipt - В.И.Лениннщ поптар туралы буйрыгы: - Кез келген сьытаумен поптарды сотка тартып, цпркеуд1 киратып, жойындар. Олардьщ цанша тез кезш куртсак, социализм сонша тез орнайды, - дел1нген. Осы жасырын уйымдастырылган каскунемдж салдарьшан меппттер талцандалып, молдалар атьшып, айдалды. Кудай жок, ол - Ленин десть Кулак естш , кез кермеген сумдыкка каны кайнаган Жамбыл атамыз Ораз Жандосовка: Бай мен молданы Камшылап куаладыц. Кедейдщ тер енд1 Кумалагын, кызталак, - деп, наразылыгын, карсылыгын б1лд1рген1 елге тарап кетп. Тин т э т , Д1Н1 катты кецес уюмет] 6ip кездер1 ЭД1ЛД1К, тецдж, Отан-ана, 1згинк, азаттьщ, оку - агарту т.б. урандарын кетерш, сол жолда талай ерлер1 курбан болган. Социал-демократтардыц агасы эр1 узенплес жауынгер досы Кадет партиясына 1921 жылдыц кузшен 6epi сот процеон журпзе бастаган болатын. B ip a K Элекец Кадет партиясымен ат кекшш баягыда-ак кес1скен ед1. Келюпеудщ басты ce6e6i жер мэселес1 ту­ ралы niKip кайшылыгынан басталады. Жер - Отан, жер - ана, жер - болашак, оны сатуга болмайды. Элекецнщ туткындалуы осындай алуан турл1 кезкарастар согысыныц салдары болатын. Сепз канат ки13 уйге бет- теген Элекецнщ кез1 6tp топ эйелге туст!. Олар Элекец уйге енш, торге барып отырган жагдайда сэлем беруд1ц ез1 киындык тугызатынын ескерсе керек. Ocipece келшдер улкендердщ кез алдында торге шыгуын казак

¿}омламуймок 7171 салты огаш санайды. Эйелдердщ арасында аппак ай- дай, алтын шаш, кос етек кейлеп цынама бел, оюлы кек камзолына уйлес!мд1, суцгак бойлы Гулнэр ерекше кез тартады. Элекец бюден таныды, Ш1С1 Эз]хан бауы- рына басып ос!рген туцгышы ед1. Элекец езшщ суЙ1кт1 жары, 1918 жылы кайтыс болган Ольга Яковцызын еске тус1рд1. «Степной край» газетшде жумыс ¡степ журген кезшде саяси кезкарастары табыстырган пнирлес, С 4б)рге коныс аударушылардыц урпагы Яков Севостья- новпен араласудыц аягы оган куйеу бала болумен ете­ не жакындыкка жалгаскан. Б)рак, Ольга Яковкызына Элекецн1ц анасы, тобьщты руынан шыккан Бекжан шеше уйге келуге руксат етпед{: - Жер бетшен ислам д ш т жоямыз - деп кандыкыргын жасаган, крес жорыгын тойтарган Алты- норда ханы Шыцгысхан немерес1 Береке мен Египет патшасы кыпшак Бейбарыстыц урпагым деп кандарын теккен! тепн бе? - Мойнында крес1 бар, ол калай келш болады? - деп булкан-талкан ашуланган. - Мойнын­ да крес1 барлардыц ею сезшщ 61р1 - бокгык, И ауыз, оларды адам деуге бола ма? Ата-бабамыздыц аруагын сыйлай ала ма? Ата-бабамыздыц атына К1р келт1рш, аруагына тш типзетш урпактыц барынан жогы артык. Тшт1 анау-мынау емес, жаратушыны каргап-сшеп жа- татынын кайтерсщ. Сондьщтан терелер: «аруакка т]лi тиш кетш журер», - деп, карага кыз бермейд1, кь'З алса ана керген кыз алады. «Эл! риза болмай, Т1р1 жарымас», текп урпак тект1 анадан тумак, аруагым к\\щренбеген1 Кымбат.Оз улгщ езще, баскага тарамасын. Элекец с у т к п жарын ауылга экеле алмай, Каркараль[га келген сайын Ольгасын Семейге калдырып журд1.Ана бетшен кайтпады. 1900 жылы туцгыш немерес! Гулнэр Элиханкызы дуниеге келгенде, оны ал- дырып, Элекецнщ емшектес ¡Н1С1 Эз1ханга бердь

Г17Ч//А/.7^А/Л,ЦЛ - Сен ес1р!п жетюз, казактыц ак сут1н 1шш ессш, - деп табыстаган болатын. Гулнэр Абылайхановтар шацырагына келш болып тускенде, Шыцгыстаудыц жел1 уй-уйд1 аралап: -Телеугазы шмл Болатказыга 18 жасар кэр! кызды айт- тырып, келш етш тус1ршт1, - деп хабарлап жатты. Гулнэр Эз1хан кекесшщ колында жепмдж, кемдш корген жок. Б1рак нагашысына буйреп бурар деп, дш окуынан баска оку окытпады. Дегенмен ана м етрш ш щ орны белек кой, Оль­ га суй] кг! жары, кудай коскан косагы Элекецнщ кещлше каяу тус1рш, кинамау ушш айткан тмекп карсылыксыз кабылдап, сай-суйекп сыркыратар кимастыктыц азабы- на карамай нэрестесш берген ед1.Будан жиырма ею жыл бурын еткен осы окигалар Элекецнщ кез алдынан сыргып етш, ексж болып, сыртка шьщты. Бул кунде Ольга гана емес, канша асыл жандар, дос, курбылар жер бетщде жок. Оларды ойлау - ауыр муц, саргайтар сагыныш. Элекец Гулнэрга карап: - Эз1ханныц баласы,шырагым-ай, келе гой, - деп, кушактап, мацдайынан июкеп узак турды. Бул - эке мен баланыц соцгы коштасуы екенш жаратушыдан бетен ешюм б'пген жок. Гулнэрдыц алкымындагы ексж кезшен мелд1реп теплд1. Ол орамалмен унс13 кезш суртп. Элекец - шын мэншде сырттай берж, катал керш гентен кещл1 нэзж жан. Сондьщтан кантег!ске карсы болды. Ленин, Сталинмен араласып, - олардыц кат1гез, лацкестж багытын унатпады. Б1ршш: дуние жуз1лж согыска, кара жумыска алынган тш бымейтш казак жастарыныц камы ушш, егде тарткан жасы- на карамай олармен б1рге кан-майданга аттанды. Жацбырдай себелеген ок астында майдан шебш аралап, боздактардыц жогын жоктап, муцын муцдаган камкоры, аркасуйер1 болды. Жершен айырылган казактардыц аш- тан кырылатынын кун! бурын болжап, оныц алдын алу

.^былйймжм? 7!7! ушш жанталасты. Отарлау саясатыныц сырын ашып. наразылыц б!лд1рш цамалды, айдалды. Элекецнщ жазбасынан кещлшщ нэз1кт1гш, адалдыгын, К1С1Л1ПН керу киын емес... Мен абактыдан шыккан соц б1р тун Каражан уйшде б1рге болып, мен1 Каркаралыга Омарбек (Оспанов), Кэкггай (Кунанбаев) шыгарып салып, кош айтыскан жерде кушактап жы- ласты. Жауга бел бермейм!н деп касарысып, тютенш, буындырган кусаны сыртка шыгармадым. Бе­ кер жыламаган екенм1н, «тастан катты екен» - деп ойладыцдар ма, Есш ер, шырактарым-ай! Сонан бер! Омаш. (Омарбек Оспанов) Кэк1шт1 (Кэкггай Ыскакулы) коргенш жок... - деп теб1ренед1. Нагашылары турмак, туган анасын кормей оскен туцгышы Гулнэрд1 керш, Элекец кандай куй кешкенш сезшу киын емес шыгар. 1903 жылы дуниеге Елизавета ( Лиза - казакша Зей- неп) келд1. Зейнеп эке жанын тусш1п ержеткенд1ктен, казактыц мацдайына сыймаган асыл, аяулы улы Сымагул Сэдуакасовпен шацырак кетерд1. Медицина гылымыныц докторы, профессор деген атак-абыройга ие болса да, ем1р! кайгы-каореттен арылмады. 1910 жылы Оютай ес1мд1 ул дуние ес1пн ашты. Унем[ орыс Т1ЛД1 ортада болгандыктан ба, элде баска тусер пэледен жалтару ма, эйтеу!р, эке койган казаки атын езгертш (К Сэтбаевпен коп кызметтес болган, гылыми ецбеп бар Ок1тай), Сер­ гей аталып кеткен! екшпн! Элекец суЙ1кт1 жары, тагдыр коскан косагы Ольгадан 1918 жылы елщей айырылып, 1920 жылы жумыстан шеттетшген соц, уакытыныц кебш Каркаралыдагы ауылда етк1зген1 мэлш. Дос-жарандары, агайын-туыстары: -Жалгыздыкпендегежараспайды,тесекжацгыртыцыз, - деп колкалап коймаган соц казак кызына уйленген екен. Одан Райымжан атгы ул суйд1. Элекец 1922 жылы караша айында 33-рет туткынга алынып, Москвага экетшген соц ,

СУЖ ПЬА? Ж ДЩ Д4 Р Райымжан лажсыз Эзжан кекес1нщ бауырында калды. Рай агадан Нурым, Сырым атгы Элекецнщ немерес) бар екенш кун! буг!нге дейш ешкшнщ бшмей келгенше тац каласыц. Рас, нэсшшш Кецес ук!мет) акылды, зиялы адамдарды халыкка пайда келпрер мумюндггшщ зерлыгына карамай жаппай атып, камап кана коймай, халыкты жаппай кул ету ниетшен бас кетерер, санасы бар азаматтардыц урпактарьш да жою тэж!рибесш мемлекет дэрежесщде кец ерютеткен мэнг! ешпес, кеш]ршмес кылмыстары тарих еонде. Оны канша буркемелесе де уацыт еткен сайын ашылып, маскарасы шыгып жатыр. Турар Рыскулов, Сэкен Сей- фуллин, Сымагул Сэдуакасов, Элихан Бекейханов, Ахмет Байтурсынов т.т. жуз мыцдаган есш арыстарымыздыц кор белып еткен, шацырагы цирап, оты ешкен тагдыры ушш тарих сетыныц алдында каншерлер жазага тартылуга т т с . Жок жерден инк 1здеп, б)р ауыз сезге бола, адамды жэндж курлы кермей атып, айдап жаткан заман, адамдар ауыз аша алмастай б1р ел1 ер1нге, ею ел1 какпак койып кулыптап, тшш т1степ гумыр кешуге дагдыландырганы мэлш. Сондыктан Гулнэр анамыз бен Райымжан аганы Элихан Нурмухамед улыныц балалары екенш калыц кауымныц бшмеу! тусшжт). Эз экесшен Т1рщей, Э зкан кекесшен елщей ерте айырылган Рай ага Ташкент университетшщ физика-математика факультетшщ теринш) курсында оцьш жургенде жетш деп жарылкаганы сол, ата-теп ушш окудан шыгарылып, тагдыры тэлкекке туст). Гулнэр анамыз бен Бебе ага (Болащазы) кыргыз ауып, согыстан кейш гана туган ел)не оралган. Мен керген киындык пен азаптын салдарынан Бепе ага 1947 жылы кайтыс болды да, артында калган уш ул, уш цызды багып-кагу Гулнэр ананыц мой- нында ед). Кел ушын берер ешюм калмаган, ет жакын еннн болюпеген Телеугазы Кекбай Жантаев ацын бар, б1р топ ел адамдарын бастап Элекецнщ соцынан ¡здеп барганы аньщ. Ол Элекенд! босату туралы талап, гшек б!лд)рд) ме,

^ о ь м а н & з н о я 7171 жок па, ол жагы б1зге беймэлш. Алаш арыстарын олардыц дос-жаран, туыстарын гана емес, жузтаныс, бейтаны- старын да жаппай тутцындап, камап жаткан кезде Алаш Орданыц белсенд1 мушес! Телеугазы Сергазыулы Абылай- ханов («Казакстан коммунисп>, 1991, №8), А.Байтурсынов, М.Дулатов, М.Жумабаев, Ж.Аймауытов т.б сан мындаган жазьщсыз жандар катарында 1927 жылы немере ш)о Байсултанулы Кэшм т.б сотталып, Караганды туткындар лагерше Ж1бертд1. Сол жерде манка ¡ндетше шалдыккан жылкыларды атып, ертеуден сактап, сауьщтырган ецбе1 ¡не бола «Карлактыц» бастыгы: - Толеугазы, бул жерден пр4 шьщпауьщ ан кашуьща жагдай жасайын, сытылып кет, - деп, босатып Ж1берген. Кабыжан, Ыгайхан, Сыгайхан ес1мд1 улдары мен Маржан атты кызынан айырылып, кас1реттен кан жуткан Телеугазы аргы бетке асып кеткен-д1. Ертеде отау болып белшш кеткен Аргынгазы 1934 жылы Алма- тыда ем[рден озган ед1. Оныц улы Солтангазы фамили- ясы ушш С1б1рге айдалып кеткен. Ек1нш1 улы Нургазы согыстан мугедек болып оралды.Одан кайыр жок. Канкожа, Эб1лпеЙ1с балаларыньщ кай жакка кеткен1 белпсп. Ерэл)н4ц немерес1 К э к т Байсултанулы да 1927 жылдары сотталып, согыстьш алдында босап кел- се, жубайы алты баласымен аштьщтыц курбаны болган екен. Каоретт) кетере алмай, егде тарткан шагында кайгыдан кабыргасы кайысып кур сулдер1 калыпты. Сонымен тоз-тозы шыккан туыстан, ецсес1 тускен ел- ден кайыр кайдан болсын. Сонау б1р шуакты жылдар- ды, жанашыр жакын туысты ансап, сагынган Гулнэр анамыздыц Лиза сщлюшщ атын койган кенже кызы Лиза омыраудан шьщпаган осындай киын кезде, Лиза- дан улкен1 - Сараны - сеп болсын деп, Аргынгазыныц жубайы Жумаш анамыз алып кетш, 1962 жылга дейш багып-какты. Калган бес баланы куньтун! ецбек етш, —а н *

ес1рш жетк1зген Гулнэр ана е р л т н айтып жетк1зуге тш жетпейд1. Алты баласы да жогары бш ш алып, лауазымды кызметке колдары жеткенде, Гулнар ана­ мыз бейнетшщ зейнетш керд1. Гулнэр анамыздьщ Элиханныц кызы, Райымжан аганыц Элекецнщ улы екенд1пн жасырып келген! коркыныштан деп, кесш айтуга да келмейд1. Эйткен4 эйгьн Бекейханов фами- лиясымен корльщка шыдап журд1 гой. Демек, ездерш багып, мэпелеп ес1рген Эз1хан кекес1нщ аруагын сый- лап -курметтеуден десек орынды. Б1рак, бул купняны ашказым уннн Эз1хан кекем1здщ аруагынан кен н р т сураймын. Шокан атасыньщ: «Шындык канша ащы болса да, касиетп», - деген сезш т1р1лтш отырмын. Уйдщ ес1Г1 ашылганда Элекецнщ байкаганы, терт аспалы шамнан тускен жарык белме шин жайнатып тур екен. Керпе-жастьщ жннаган терге жакын жиналмалы узынша стол, сол жагында дэл сондай стол «г» эрйнн жасап тур.Оц жакта тем]р тесек.Оныц бас жагында ке- регеге суйеул1 кек туст1 ту. Тесектщ аяк жагында ке- беже. Одан эр1 кымыз сабасы. Ш1рюн, Саржалдыц кымызына жетер, тец келер бапты кымыз элемде бар ма екен? Эй, жок шыгар. Бул мактауга кез жеткпу уш 1н шелдеп келш, дэмш татып кер!щз. Мацдайыцыздан тер бурк ете туспесе, ацшыныц эцпмес1 дерс!3. Шеб1 кунарлы, суы мелд1р, ию1 жупар, балыгы тулаган, каз- уйрег] келннктерге снмаган, аркары шубырган, ортекес1 оргыган, гулдер ескен мыц турл1, ацдары бар тур-турл1 кут мекенге жаттыц кез1 туспесш деп, Абылайхан баба- мыз керуен жолын Ерт1с езеншщ сол жагымен ж ур п згет бекер емес. Терге озган Элекеце Телеугазы: - Шаршап-шалдыкпай келд1щздер ме? - дед1. - Ш укф, Эбш пейп агамен б!рге келдж. М1нген1 тулпар екен. Аяцдап отырды. Б13 артта калып коймайьщ деп, желе-жортып, зорга ¡лесш отыруга тура келд!.

^ б ы л а м х д м о н 7171 - Кенжеатаныц танертен кетш бара жатканын кергенмш, - дед1 Сымагул. Элекецнщ жолсержтер] б1р-б1рше тац кальш карады да: - Сонда, Семейге кунбе-кун барып келе ме? - деп сурады. - Семей - ол К1С1 упнн таяк тастам жер. - Агамыздыц ез1 де, аты да мактауга лайьщ екен, пл-кезден сактасын. - Казакта н е б1р дулдул а т т а р болды гой. Науанныц акауыз аты с о н а у Цордайдан К1с е н ш е н к а ш ы п , К е к ш е т а у г а келгенде, эйелдер д а у ы с а й т ы п , е р л е р е щ р е п жылап к е р 1 с к е н е к е н . Аттыц а я г ы н К 1с е н к и ы п к е т ш т 1 . Алатау мен Кекшетаудыц арасында ш е л дала, езен, келд1 ел бар. Солардан е т ш , ешкшге устатпай к е л г е н ш е теб1ренбеген калмаган, - дед1 Телеугазы. - Агамыз кененщ саркыты гой, - дед1 Элекец. Абы- лай хан бабац кол бастап Кекшетаудан Алатауга дейшп аралыкты басып етуше б1р апта уакыт жеткен. Ханнан кад1р, карадан уят кетпеген Абылай хан заманы елдж пен ерл1к, б:рлж заманы ед1, гой. Телеграф жок болса да жарлык колма-кол жепп, орындалып жататын. Бу- рабайда жан-жагы биж таумен коршалган кец алацда хан отыратын ак тас бар. Абылай хан согыска аттанар алдында сол ак тастыц устшде отырып батырларымен кецескен екен. Бэлен айдыц бэленбай кун1 эр жауынгер кос ат, екеуара б1р кулынды биемен келсш десе, сол кун1 кешжпей тас-туйш хан алдына келетш болган. Батырлар тугендел]п, сарбаздардыц саны аньщталган соц, тула- рын желб1реткен кол сап тузеген калпы ханныц соцынан ]лескен. «Жол мураты жету» - деп, аттарын ауыстырып М1Н1Н, токтамай кунше 300-350 шакырым кашьщтьщты басып еткен1 анык. - Алатау кай жылдан бастап Россияныц кол астына карады? - деп сурады жол серш.

- Патшаныц эскер бел1мдер1 Алатаудьщ Есш езеншщ жагасына 1953 жылы шшде айында барып орналаскан. Омбы Кадет корпусын б1Т1рген Шоканныц курдасы, эр] досы Григорий Николаевич Потанин жузд1ктщ командир] болып тагайындалган-ды. Жер жэннаты, аса керкем, кекжелек жамылган буйра белдер аскар шындардьщ ушар бастары эппак кармен мэнп комкершгенднсген Алатау аталган ещрд1 белдеулеген. Агаш бутакдары алмаларыныц салмагынан ишш, майысып, жупар И1С1 мен тау самалын жан рахатына айландырган кез. Уылжып тскен сап-сары ер!кгер жасыл жапыракка жасырынбай-ак, мен мундалап шакырып тур. Агаштардыц арасы гулдер, кок шалгын. Бинже кез Т1ксец]3 шындардьщ алцымына карай ермелеген кок жасыл кою карагайды кереси. Лермонтовтыц Кавказ туралы елендер1 еске оралады. Бай табигаттын улдары да даркан екен. Узак жол азабын, сапар мехнатын терец тус]нет]н казактар ата дэстур1 бойынша К1М болса, ол бол­ сын сусын, ерул]к беретш дагдысымен саба-саба цымыз, табак-табак ет, курт, май экелшт1. Аккещл, даркан, бейб1т ем1рге куштар казактар дос болсац кушагымыз, мше жау болсац ДЭМ1М13 Ж1бермейд1, дэмге тапсырамыз, - деп бшген. - «Еснс» деген де жер аты болады екен-ау! - деп тацыркады Сымагул. - Кене казак тшшде Э сук каз1рг1ше естж ягни енш-ест1к деген сез, магынасы Атамекен дегенд) бшд1рет1н коне атау. Оны Ес1к деп езгертш алып жур. Г.Н.Потанинныц айтуынша, Ес1к езеншщ жогаргы жагында 200 метр б тк п к тен ак кебж шашып кулап агатын саркырама, КИ13 уйдщ ес1Г1не уксагандьщтан езен, саркырамадан жогары кол - сол ещр Есж аталган, - десе, кейб]реу тау асуына барар жолдыц есМ тэрпд] болгандьщтан, - деп киялдайды. Келген жат журттьщ конак я жолаушы болмай шьщты. Баса-кектеп таудан карагай кесш экелш Ш1ркеу

ГУ салып, жертеле казып, баспана жасай бастады. Эй дейтш эже , цой дейтш кожа жок.. Эздер! би, оздер1 кожа, кепе- кернеу басыну, сыйлаганды корку десе керек. Жиырма жыл патша эскерш оцгустжке бастырмай корган болган Касым Абылайханулы мен оныц баласы, уш жуздщ соцгы ханы Кенесары - Наурызбай 1847 жылы шейгг болгандыцтан Ак патшаныц отарлау саясаты еркш салтанат курып, оныц эскер1 казактыц осш-онген ата- мекен1нде тайрандап журуге ерш алган болатын. - Кайран Кенесары ханым-ай! Кайран Наурызбай улым-ай, айыц отп-ау деп, бармагын тютеген Ботпай Тойшыбек батыр мен оныц улы Байсейгг атка конып есштен К1р1п тер мениа деген кел!мсектердш корлыгына шыдамай, оларды келген 131мен кайтару ушш кыс бойы арпалысып шьщты. Мундай карсылыкты кутпеген патша армиясы Есшке турактай алмай, 1854 жылы кектемде Алматыга коныс аударды да, Тойшыбектщ 131не тускен олар тун жамылып, ауылын коршап барып колга тус1рген болатын. - Содан Тойшыбек батырды ауыл-аймагымен Шыцгыстауга жер аударганы анык, - деп баяндады Элекец. Автордыц косары: сол жер аударылгандар курамында сары уйсш Конай ауылы да болган шыгар деген болжам ой зерттеушшердщ назарын аудару ушш усынылып отыр. Халкымыздыц б1ртуар улы Дшмухамед Ахметулы Конаевтщ Москвада институт- тан, комсомолдан шыгарыла жаздап, Ораз Жандосовтыц шапагатымен аман калуы жэне Шыцгыстаудыц тулеп Мухтар Омарханулы Эуезовпен достык, туыстык байланысыныц тарихи тамыры осы жер аударуда жаткан жок па екен деген сурактыц жауабын болашак аньщтар. Тойшыбек ауылы мен Конай ауылыныц Шыцгыстаудан Алматыга оралу мерз!м1 де сэйкес келш тур. - Кенесарыныц касында сексеннен аскан Абылайханныц туган улы Шама жэне немерес! Сартай -Й 36Й -

ГММ/М/. / ;АА/. / Л / ' экем мен кызыл тулы Эбшмэмбет ханныц улы Эбшпетздщ баласы Ханкожалар болды. Сартай экемнщ энлмесшен ест!ген1м - Тойшыбектщ батыр улы Байсетт пен Кенесарыныц батыр улы Сыздык тес гнпзш дос болтан. Тойшыбектщ Теберж деген сулу цызына Наурызбайдыц кез1 тускен соц, Кенесары казактыц кудальщ салт- дэстурш жасап Тойшыбекке куда тусш, Наурызбайды Теберж анамызга уйленд]ртт1, одан Науан Мецсулу атты цыз С у Й Д 1. Ханкене мен ер Науан каза болтан соц Ханкененщ жан досы Шокай датка, кудасы Тойшыбек батыр, Кенесары ба- лаларый Кордайдан Кумкентке кенпрт орналастьграды да, Ханкене мен Науанныц жылы еткен соц эйелдердщ басына ак орамал жауып, ерж берген Касымныц карашацыратыныц иес1 Наурызбайдьщ жесци Теберж анамызга Кенесары кайнагасьшан туган 8 кайнысынын шпнен б1реуш тандап тиюд) усынады. 1844 жылы туткынга кеткен 12 жасар Жагыпардан баска кайнылары тугел, алды 17, соцы 5 жаста. Теберж анамыз кара шацырактыц тутш ш еш1рмеймш деп, ор- таншы кайнысы Эубэк1рд1 унаткан - дед1 Канкожа. Б13ДЩ косарымыз: Эубэюрден Жусшбек, Жусшбектен Урм13. Урмпулы Файзулла агамыз - «Шеж1ре - дастан» (Алматы, Телеарна, 2008) ютабыныц авторы, арамызда, токсанга жакындап калды. - Жагыпардыц тагдыры не болды? - Патша эскер1 туткиыл шабуыл жасап, Кенесарыныц бэйб1шес1 К ун тж ан мен Жагыпарды жэне карындасын туткындап алып кеткен соц Кенесары орыс бекш1сш талкандап, колына тускен туткынды эйелшщ бодауы- на берш, Куншжанды босатып алганмен, улы мен кызы Орынбор камалында болгандыктан кайтарып ала алмаган. Патша жендеттер! Жагыпарды бала деп ес!ркемей, болашак болар айырбаста кэдеге жаратпак ниетшен

/1быляы.ч;амоб 7171 катан бацылауга алып камап койган-ды. 1856 жылы Кет1бардьщ немерес1, Серкебайдьщ баласы Бекет батыр- ды туткындаган. Оны Жагыпар жаткан турмеде устайды. Екеу) турме кабыргасын кезд1кпен тесш, кашып кутылган сон, ауылына келген Жагыпарды басцалар турмак анасы танымаган. Цапаста 12 жыл отырып 24 жаска келген оныц тур-тулгасы мулдем езгер1п кеткен екен. Анасы сенбей жатыркап, аркасын ашып карап, ондагы калыны керген сон барып тозактан оралган сорлы баласын бас салып кушактап, ешреп жылаган-ды. - Бекет батырдыц атасыньщ аты кандай кызык. Сондай да ат болады екен-ау - деп, Сымагул сакылдап кулш Ж1берд1. - Ой, жетесп, шьщ уйден! - деп, зеюрд1 Канкожа. - Кор болган, зар болган атан упнн жылаудыц орнына кулген1 нес1?!. Намыстыц жоктыгы гой, кешеп кулга кул болып, табанында журген1М13. - Ага, - дед1 Элекец, - бала гой, кумацыз, улкендердщ эцгшесш естш оссш. Халыкка н а м ы с п е н к а т а р г ы л ы м к е р е к . « Б 1Л1МД1 мы цды ж ы гар» - деп бекер айтылмаган. Халкымыз гы лы м нан к ен ж е калды . К улды кка тускен1М13 д е со дан , эй т п есе баты рлы к, баты лды льщ ж актан К1мнен кемб13. - Ол рас, аттыц кулагында ойнайтын мьщтылык, мергенд!ктен б1зден артык К1м бар. Б1рде Тэуке батыр Оразбайдыц жылкысыныц шет!мен етш бара жатканын керген Журтбай айгайлап: - Эй, Тэуке, токта! - дейд1. Журтбай Тэукеден еткен батыр екен. Тэуке токтамай каша женелгенде, артынан куып келе жаткан Журтбайдыц таралгысынан атып, узецпсш жерге тус1ред1. Журтпай салмагын екшш1 узецпге ауыстырам дегенше, екшш1 таралгыны да атып, киып тус!ргенд!ктен Журтбай аттан ауып, жыгылган.

Тэуке Оразбайдьщ уйше келш, кымыз ¡шш: - Журтбайды аттан аударып кетпм десе, Оразбайдьщ, ез1 бастап сен- бей кулш отырганда, Журтбай да келш: - У а, Тэуке, муньщ не? Ок балтырга, болмаса атка тисе не болар ед1, - деп, кейюе керек. - Е, «батыр б1р октык» дегенд1 бшсш д е г е н т гой, -деп, жайбаракат жауап кайырган, мше мергендж! Шынында, кара куштщ заманы етш кетп, колымызды мезплшен кеш сермеп жатырмыз. Гылымга, окуга деген ынта Шоканды керген Кунекецнен (Кунанбай) бастал- ды. Цодардын ел1мше байланысты Цунекец 1СТ1 болып Омбыда камалганда, Шоканныц араласуы мен экес4 Шыцгыс кешлджке босатып алган екен. Тш бшмеуден корльщ керген Кунекец Омбыдан келе салысымен сушкт1 баласы Хайролланы Шокан окыган Кадет корпу- сына окуга аттандырган болатын, содан гой акын Сара мен Б]ржан салдыц бетше басып айтатыны: Кунанбай не себептен Омбы барган? Ер ед1 кара кылды как айырган. Ел токтап саскан кезде сез устайтын, Артында ул болмапты оцды болган, - деп, баяндады Телеугазы. Канкожа эцгшен! эр1 жалгастырды: - Е, Сара апан б1зд) де оцдырган жок: Ей, Б]ржан, шыдамаймын кылыгьща, Мактанба Сартай, Куспек улыгыца. Устш е Жамантайды сомдап коссац, Барактыц пар келмейд1 сыныгына. Мундагы Сартай - б1здщ экеми. Куспек пен Жа- мантай - Элекецнщ аталары, ал - Барак, Эбымэмбет ханныц улы Эбшпей1здщ урпагы. Сартай экемп камшыгер ед1, каскырды куып жетш, камшымен б!р тар­ тып согып алады екен. Кенесары, Наурызбай жорыгына катысып, камшыдан баска кару устамаган, карсы келген -*39й№ *

,4 б м л я ?1 кд м о б ' 7171 жауын камшымен талдырып, сулатып отырыпты. Жауды аяган жаралы, Абылайханньщ 30 урпагын сотсыз, тер- гемей К1НЭС13 атып, губше ж етп гой каннперлер, - деп куйшген Ханкожага Телеугазы: - Ханкене Т1р1 болганда муншама корлык кермес ед1. Ханкененщ опат болуына патша эюмдершщ тжелей катысы болды, айлалы саясатымен олар казактыц ту сыртындагы жоцгарды каруландырып, эскерлерш уйретш казакты 1723 жылы Актабан шубырынды еткен! мэлш. Дэл сондай кулыкпен Ханкененщ алдынан кыргыздарды дайындады. Кенесарыны казактардыц колдайтынына, олардыц кездер1 1845 жылы Крапал кецесшде жеткен болатын. Жалайыр мен Наймандардыц жерге таласып юс! ел1мше дейш ушыгып, езара цырцысып келю тге келмеген соц, аркадан Куспек пен Кунанбай, Оцтуспктен Белпр1к т.б ара агайындар ею рудыц дауын шешш, б тс п р ге н жиында патша эюм1 Кене­ сарыны устап, болмаса басын экеп берсендер, алтындай сыйакы бершед1, - деп хабарлаган. Ашуга булыккан Эл1 торе: - Осынша кецбайтак жер1М13д1 алгандарыц аздай, адамдарды кугындагандарыц дшнен безгендж емес пе. Кенесары журе берсш. Эздерщ ти1спесецдер, ол ешкшге залал келт1рмейд1, - деген. Казактардан умп узген патша эк1мдер1 кыргыздарды алтынмен арбап, куш-куат берш, Хан Кененщ туб1не ж етп де, казак жерш басып алуга калаганша мумкшдж алды, патша эскерш оцтустжке 100 жыл ж1бермей корган болган казактар айлалы саясатка шырмалып, кулдык камытын киген соц, патша уюмет1 оцтустжке каркынды кадаммен жыл- жып, «бес берес!, алты аласы» болмаса да Хиуа, Кокан, Бухара хандьщтарын б1ршен соц б1рш тездетш жаулап алды, - деп тус1цщрд1. - Ханкене б1рлжпц жоктыгынан ягни бас-басына бн болган тобырдыц молайып, ез] бшмей, бшгеннщ тЫ н ал-

майтын цас надандьщ пен саткындыктан кор болды деп, гуйш туйген. Элекец созш одан эр1 жалгастырды. - Есжке басып келген отарлаушы эскерд1 келген 1зшен кайтаргысы келген Тойшыбек батыр К.окан хандыгынан кемекп кайдан алсын. Урыста шындалмаган Коканнын 10 мыц эскер] бар- жогы жуз гана патша эскершщ тебес1 кершсе болды, тым- тыракай кашып, куганга жетюзбейд1 екен, табан Т1ресш согыскан емес. Жатка жалтактап, жарылкайды деу, тумаган сиырдьщ уызын куткенмен б1рдей, содан болар «езшд1 езщ сыйласац жат жанынан туцшер» деген сез шьщканы. Сондыктан Алаш ук1мет1 шет елден комек сурап, алакан жайган жок. Большевиктер Германиядан кемек алып ед1. Нем1стер оз пайдасын тугендеп, Россняньщ шырай- лы жершщ 40 пайызын алып койды. Туркия мемлекетш тэуелспдисген, ¡урнстер улт ретшде тш1 мен ерюнднсген айрылган кезде, елш апаттан куткаруга мукалмас Ж1герл1 ецбек еткен терец ойшьш Мустафа Кемел Ататурт: - Бпге Фан туркизм де, фанисламнзм де, кияли коммунизм де керек емес. Туркия керек! - деп, кайсарлыкпен елш сактап калды. Б13 Кецес укш етш ен УМ1Т1М13Д1 эл1 узген1М1э жок, берген уэдесш орындайды деген с е т м д е м 1з. - Мына тудыц жайы калай? - деп сурады жолсерж. - Бул ту Абылайхан бабамыздыц туы, - дед1 Канкожа. - Абылайханныц ак туы деунн ед1 гой. - Абылайханныц туыныц тус1 ак емес, кек. А к жол, Ак тмек, А к бата, А к босага дегендп], киел1, таза деген угымнан айтылган. Эз Тэуке урпактарыныц туы кызыл, Элекец аталарыныц туыныц гус! ак. Осы уш тулы тореге Катысы барлардыц туы шубар, - деп тусшд)рд1. -Кызыл тулы Ленин казак па? - деп сураган Сымагулга окты к о зтен бурылып караган агасы Молдакан оны шынтагымен туртш калды да:

у4бьияйхяное 717! - Тыныш отыр, - деп сыбырлады. -Телеугазы ны ц Циясбайы осы, -дед1 экес1 Цанкожа кулш, Абайдьщ кулд1рп, жорта жынды Киясбай еркесш бэр1 де еске тус1рш жымиды. Оныц 1с-эрекет1 ацыз бо­ лып, ел шннде кен тарап кеткен ед1. Киясбайдыц аты атала бастаганда-ак адам жанын жадыратар кулкшщ тиеп агытылатын. - С ураганы жен, бетшен какпацыздар, бшмеу айып емес, бшмеуге кулшынбаган - айып. Мына А х ­ мет Б1р1мжанов агаларыц - Эйпл1 Шеген бидщ баласы. «Эке керген ок жонар» демекш1, зэб1р керген халкына зац гш1мен араша тусуге Казан университетшщ зац факультетш 1896 жылы алтын медальмен б)Т1рш келд1. 1-2 мемлекетпк думаныц депутаты болып, Торгай облысыньщ казактары атынан сайланган бедел1 бар, Алаш Орда хальщ кецесшщ мушес Зацгер, саясаткер, Казан университетшш зац факультет!нде сырттай Ле- нинмен б1рге мен де окыдым . Ленин де 6 1 3 сиякты ею аякты пенде. Патшаны тактан тайдыру ушш 1905-1907 жылдары, одан кейш де Т1зе косып б1рге курескен едж. 1907 жылы Ленин шет елге кетш, 1917 жылы Россияга кайта оралды. Сол 10 жыл 1шшде ете шешен, айлалы саясаткер, ез ниетш 1ске асыруда алдап-арбаудан ш1М1ржпейтш, ек] жуздш1кт1 ар санамайтын, адам канын суша агызуды кылмыс кермейтш болып калыптасыпты. Патшаны тактан тайдырган орыс демократ ерлершщ ецбегшщ жемюш иеленш, «данышпан» болып шыга келд1 де, сауатсыз халыкты сикырлап, киял гажайып заман ор- натамын, бак-дэулетке, молшыльщка кенелесщдер де­ ген. Кел-кес1р уэдеге сенд1ре алды. Байлардыц арсыз комагайлыгы, тойымсыздыгы сезси тецкер1ске алып келет1н1, ал, тенкерю кан тегусп болмайтыны тура- лы марке пк кагиданы келденец тартып, ез кылмысын

буркегенджтен, ак деген1 - алгыс, кара деген1 - каргыс болып тур. - Маркстыц кагидасын атам казак баягыда-ак б)лген. « Мьщ асканга 6ip тоскан болады», «Дуниенщ ici дуниеде кайтады» деу - Маркс, Лениннен коп бурын айтылган енеге, данышпандык казакка жацалык емес, - дед1 Телеугазы. - Сол кемецгер казактыц улы болгандыктан, Элеке, Лениншн алдын орап KeTTÍHÍ3. 1917 жылы акпан TOHKepictHeH кейш 1ле-шала согыс майданын- да жypгeнiцiзгe карамай, Минскщен жедел хат аркылы берген* нускауларыцыз бойынша букш казак дала- сын камтыган 90-га жуьщ еткен эр жердеп жерг4л1кт{ хальщтыц бас коскан жиналысы, курылган хальщ K eH eci канды кыргын, кугын-сургшнен ыгыр болган ел ецсесш Keiepin, туманданган кулдык санага жарьщ тус1рд1. Ел намысын оятты. Соныц нэтижесшде 1917 жылы нплде айында букм казак халкыныц 6ipÍHnii курылтайы, желтоксан айыныц 12-13 кундер1 букш казак халкыныц ек1нип курылтайы ет!н, тутас халыктыц ерюн бшд!рген. Казак автономиясы, оны баскаратын Алашорда аталган халык кенес), ягни Алашорда укшет1, Алашор­ да Армиясы дуниеге келд1. Егер бул шаралар етпегенде, Ленин Шумян бастаган Кецес ук!мет1 ушш курбан болган 26 Баку коммунистерше кайтарган жауабын 6Í3re де айтар ед1, - дед1 Ахмет. - Ол кандай жауап? - деп сурады Канкожа. - Улттардыц тецдщ, езш-ез1 билеу), егем ен дт, TinTi белшш кетуге дейш п epiKTUiiri туралы ундеуге TyciHÍK сураган Шумянга Ленин «Буларды мойындай- мыз. EipaK орындалуына рукхсат етпейм13, - деп жауап кайырган-ды. Сондай ек1 жуздпнктен башкурттар мен татарлар, буряттар мен каккастар жэне баска хальщтар автономия ала алган жок. Казак автономиясын, оны

7!71 баскарып отырган Алаш укш етш мойындамауга шама- сы жетпед!, - деп тусшд1рд1 Ахмет. Семейге кызылдар 1919 жылдьщ басында келд1. Келюмен 1917 жылдьщ шшдесшеи бастап билпсгеп Алаш ук1метш мойындамай жат санап, ымырага келмегенджтен кос укш ет катар ем1р суре бастады. Кызылдар халыкка Азамат согысы журш жаткандьщтан согыс коммунизм1 саясатына багынуды мшдеттед1 ягни салыктыц орнына Салгырттык саясат журпз1лед1 екен. Муньщ мэн1С1: эрб1р от басы табысыньщ 80 пайы- зы укшетке етк!31лу1, 20 пайызы езшде калуы тию. Бул - бес толдщ тортеу1 ук ¡метке, б1реу1 отбасына калады деген соз. Оньщ сыртында: кун б1р жауса, терек ек1 жауадыньщ кер1. Цолда барынан айырылып, тоналып, аштык белен ала бастаган кезде туындаган зан атаулы озбырльщтыц курбаны болгандьщтан тэртшс13Д1к пен кылмыс казактыц рухани астанасынан шыркын бузды. Бутан жайбаракаттык ганытуга шыдамы таусылган тэртш пен зацды кастерлейтш Алаш Армиясыныц кол басшысы Найман Казн деген Ж 1п т тиым салу ниетшен перзентпк, азаматтык, кызметпк борышы камшылап, кауш-катерге карамай, кызылдармен келю соз журпзуге барган жершде куана кулш, карсы алган олар: - Эз еркщмен келш калыпсыц, жугш!ЗД жещлдеткенщ ушш айтар рахыметш13, - деген сезден озге т т катпастан, жен сурап жатпай-ак атып елт1рд1. Наурыз айыныц бас кез1 болатын. Цыстыц ызгары кайтпаган шак, онсыз да тоцып жаураган елдщ бул окига кутын одан эр1 кашырып, журектерд1 муздатты. Елш деп, ем1рден кызык кермей арманда кеткен кыршын жастыц кайгылы казасы хальщтыц кабыргасын кайыстырып, ашу-ызага булыккан журт кек1ректеп шеменге айналган кайгысын кез жастарымен жуды. Кушренш айтылган жоктау мен катшерлсрд!

( №^/7Ь/,7ЖА/. / Ц Р царгап-сшеген соншалыкты ауыр царгыстар естчген жанныц сай-суйепн сыркыратып, тебе цуйцасын шы- мырлатты. - Карсылык еткендер аяусыз басып-жаншылуы ТИ1С. Муны букш ревалюция муддес1 талап етед1. Хальщ керу уш1н мш детп турде дарга асу керек. Олардыц барльщ азык-тул1Г1, наны тартып алынсын. Халык 100 шакырым жерде киналган жан айгайын естш, дарга асылгандарын корш зэрелер1 ушатын болсын деген катиез нускау ешпендьпкп ерш1тпесе, жек керуд1 удетпесе кем'ткен жок. Семейдег! канды окига да сол нускаудыц салдары ед1. Басшысыныц кепн алуга Алаш армиясы согыска дайындалды. Колдарындагы каруларын газалап, ок-Дэр1лер1н бел1сш, корганыс пен шабуыл жоспары талкыланып жатты. «Канга - кан» де­ ген урейл1 сезд1 кабагы катулы эр б1р жауынгер ызалы каткыл дауыспен кайталады. Ол1м мен ем1р таразыга тартылмак. Бейбгг куннщ езшде кан тегшш, оган Ш1м1р1кпей отырганда кактыгыс бола калган жагдайда юмд1 К1М ая- сын. Орманга ерт кетсе, агаштардыц кургагы да, суы да кулге айналып б!тет1Н1 шындык. Тшс13 жау кургак, су агаш деп талгамайды. Алашорда уюмет1 ем1р сургел1 улттар тецдМ , бepeкe-бipлiкпeн, б1р-б1рш курметтеп, бейб1т ем1р калыптаскан болатын. Кейб1р патша заманыныц отарлау саясатыныц жем1сшщ дэм)н гаткан есерлер, тецдж туралы сез басталса болды, шабына от тускендей тулайтыны рас. Казак ездершен темен туруы тию деп есептеп жэне солай бола берсш, - деп шырьщты бузып та жур. Отка май куймаса, кайдан сенд1рсш. Куштеуге, кан тепске жаны кас, сол ушш де Ленинге бас нмеген Элекец 24-наурыз кун1 Сталин мен тжелей теле­ фон аркылы сейлесш, келю сез бастады.

-)Яьи<л1Мямм 71Л 1917 жылы Акпан тецкернх тактан кулатканнан кей4нг! уакытта патша жойылып, жерплшт1 халык езш-ез! баскаратын жэне коргайтын комитеттер куру кажетплМ алга шьщты. Элекецнщ нускауымен Алаш зиялылары жер-жерде барлыгы 90-га жуык жиын етк131п, жерпл1кт1 комитеттер курылды. Осы комитеттер аркылы сайлау науканы букш казактык курылтайга уэкшдер сайлады да, шшде айында казак халкь нын б!ршш1, желтоксан айыныц 12-13 кундер! екшш! курылтайы салтанатты турде жогары децгейде етк131Л1н, Казак автаномиясы зацды турде жариялан- ды. Автономия территориясы курылымы, баскару жуйес1 зацдары бекпшд1. Осылар туралы Элекец кыскаша мэлшдеп, булардыц барлыгы Россия халык комиссарлар кецес! 1917.11.02 куш жарияланган «Россия хальщтарыныц праволарыныц декларациясы- на» сай келетшш баяндай келш, Казак автономиясын мойындамауга кандай себеп бар? Элде отарлык езпш коп керген, тецдш пен эдшетт!к талап етш, патшага карсы гасырлар бойы курескен казак халкы ецбекш] халык емес пе? Кызыл армия бел!мшелер1 не ушш Автономия укшетш е багынбай, адамдарды келсш-келмесш атып, олт1рш жатыр? - деп сурак койды. - Б13 Москваны алдьщ. Кызыл армия каркынды ша- буылмен алга жылжуда, тупк1Л1кп жещс куш таяп келедь Казак автономиясы кутты болсын! Езшген улттарга тецдж эперу - социалиста тоцкерю мураттарыныц курамдас боли!. Бул салада спдер 6пд1 колдап, куатгады деп багалаймыз. Арада тусшбестш болмау ушш елин Ж1берсещздер, жакынырак тусшюш бшюуге септиш типзер ед<. Оз-ара кецесш, туйткы мэселелерд1 шешуде, алда болар ¡с-кимылды б1ршт1руде, аракатынасымызды ныгайтуда муныц мацызы зор. Сгздер Кецес у к т е т ш

СУЛ4ЯМ.7ЖЬ/.'/,&!Р мойындасацыздар, 6 1 3 казак автономиясын мойындай- мыз. Тшт1 Алаш укшетш щ , оныц барлык мушелершщ б1зге карсы кылмыстык 1С-эрекет1 болса да, кеынр1м жасаймыз. С1здер де Кызыл армия белшдершщ тусшбестжтен Ж1берген кател1ктер1 мен кылмыстарын кеш1рулерщ13Д1 сураймыз дед! . Алаш укшет1 Ахмет Байтурсынов, Байкадам Каралдин бастаган елшш!кт! Кецес укшетш ен кездесу ушш аттандырды. Кызылдар Семейд1 босатты. Халык еркш тыныс алды. Канды кактыгыстыц алдына тоскауыл койылды да, Ахмет Байтурсынов бастаган Алаш автономиясыныц елш!сг Москвада Сталин жэне Ленинмен б1рнеше рет жуздест!. Кецес укшет1 ом1р суре ала ма, жок па деген алмагайып, ауыр кундерд1 басынан е тк е р т жаткан кез. Патшаны тайдырган социал-демократтардыц акпан тоцкерюшдеп жешсш оп-оцай иеленген В.И.Ленин араны ашылып, дуние жузш4к бил1кт1 колына алатыны- на шекс1з сенгенд1ктен, жер бетшен капиталистер мен капиталиста когамды жойып, жумысшы табын азат ететш барлык адамдардыц колын тендшке, еркшджке, байлыкка жеткпетш жаца когам орнату, ол ушш дуние ж узш т тоцкер!с жасау интернационалдык борышы- мыз, сондьщтан тап жауларына барынша меЙ1р]мс)з болу керек, - деп унем1 айтып, мэл!мдеп отырудыц сыр- тында Германия, Франция, Кытай жэне баска елдерде тецкерюшш коммуниста партия кура бастауы, оларга дем беру! капиталистердщ шабынан туртш, ош1кт1рш К ан а коймай, адамзатка келген ш детп калай жою тура- лы бас косып, куш б1р1кпрш кимылдауга мэжбурлед1. Екшш1 жагынан Брест 61Т1М1 аркылы Германия Россияныц 800 мыц шаршы шырайлы жерш олжалауы К ы зг а н ы ш отына май куйса, Россия а л г а н карыздарын та- лап ету аркылы сыбага алгысы келген1 косылды. Англия, Франция, АКШ 1918 жылдыц коктемшде Мурманск4н]

/ 4 б м л а й д й м о 8 7171 басып алды да, Жапония, Англия, АКШ Владивосток- ке эскер тус1рд1. 1918-1919 жылдьщ кысында Одесса, Кырым, Закавказье, Киыршыгыс, Орта Азия лаулап жанган согыс ертше оранып, бейкунэ хальщтыц каны мен кез жасы сел болып акты. Большевиктердщ 1917 жылы курган солдаттар кецес: « Согыс токтатылсын» деген уранмен ез командирлерш атып тастагандьщтан кездейсок Tipi калгандары актардыц катарында журуше байл^нысты, Кызыл армия эскери мамандарга, быпкп командирлерге зар болып, кызылдар жещлютщ ащы дэм1н тата бастагандьщтан Кецес ук1мет1 eMip сурш кала ма, жок па деген сурак койылган туста, эскери ма- мандар мен командирлерге муктаждьщ айкын 6пннд1. Еск1 мамандарды шакыру, 1ске тарту, п п п актар курамында кызылдарга карсы согысып журсе де, бэр1 6ip, Россия-ананы коргаймын деген нниет1 болса бол­ ды деген упт-насихат, уэде актардыц берекесш K eTipin, карсылыгын элс1ретп де, кызылдар тэж1рибел1 маман- дар мен бш1кт! командирлерге зэрулжтен кутыла ба- стады. Бул В.К.Блюхер, М.Н.Тухачевский бастаган та- лантты жас маман басшылардыц e c in шыгуына нег13 болганы аньщ. Кергенд1 казактар тэубэден жацылдыра керме, куп1рнил1ктен сактай гер деп жаратушыдан Т1лек тшеп отыратын эдеп. Ал, тэубэден жацылган Ле­ нин жумысшы табы мен батырак, кедей шаруаны гана санатка косып, баскаларды жау санагандыктан, ец алды- мен жер иелер) - помещиктерд1 тукым-туягымен куртып, байлыктары мен жерлерш тартып алды да, мемлекет пен батыракка, кедей шаруаларга белш берд1. Екшнн кезек бай шаруаларга келд1. Олардыц да басына эцг)р- таяк ойнады. «Булшгеннен булд:рг: алма» - деп, атам казак бекер айтпапты. Теин байлык опалы болмады. Суша агып тез саркылды. Алганы кеи, берген! аз комагайлар, алгыс пен

СУЯ4//А///ЖА4.4Д.1Р л етрм е мактау аркылы есесш толтырып, тагы да тепн олжа дэметп. Николай патшаны эйел1 мен сэби бала- ларымен, кутуш1, жалшысымен коса атып елпрген Ле­ нин енеркэсш иелер1- капиталистер мен помещиктер, бай шаруаларга коса зиялы кауымды да кезек-кезепмен ол дуниеге аттандырып отырды. Осы зулымдьщ пен кез керш, кулак естшеген кылмыстарын буркемелеу ниетмен ел санасында гасырлар бойы калыпгаскан, адамгершмж, обал, сауап, Отан, жер-ана, махаббат сиякты касиетт! угымдарды епнру ушш Ш1ркеу мен меш)тт1 талкандап, поптар мен молдалардын кезш курту шараларын журпзген1 мэл!м. Кезек болашак тап жауы болатын орта шаруаларга да келш жетп. Олар ауыл халкыныц жартысынан артыгын курайды екен. Онсыз да азьщ-тулж тапшылыгынан енеркэсш согыстыц ал- дында шыгарган е тм н щ жетщен б1р бел!пне жетпейтш ен1м берш, кулдырап кетп. Жер-жердеп кетериистер аяусыз жанышталганмен, тиылар емес. Ернсген тыс куд]рет куштщ алдында канша Ж1герл1 болса да Ленин тпе бугш, жумысшы мен батырак, кедей жэне орта ша- руалар одагын куруды мойындады, ягни ем1р мойындат- ты. Кесем ез сен;м) мен устанымынан бас тартты. Рос­ сия басына осындй кара тунек орнаган шакта Алашорда автономиясыньщ елш.лершщ келуг жэне Кецес укш етш мойындауы Ленин мен Сталинд1 куанышка белед1. А х ­ мет Байтурсынов Ленин кабылдауында болганда, оныц назары Лениннщ каска басына, казакка уксас бет пишн1 мен карапайым ки1мше туст1. «Р» эрпш «Л» деп айта- тын сакаулыгына кешл белд1. Оныц штииаттылыгы, эдептппп тацкалдырды. Ек1 колы 5 миллион адамныц Канына боялган жендет деп ойлау мумкш емес. Ленин: - Ортак Ю1М131стелшжагыр екен. Алаш автономиясыньщ курылуымен кугыкггаймьш. Алаш автономиясыньщ жари-

^бьмяйхяное 71Л ялануы, багдарламасы Россия халык комиссарлар кецесшщ 1917. 11. 02-С1 кун1 жарияланган «Россия халыкгарыньщ праволарыньщ декларациясьша» сай келед1. Дегенмен Кецес ук1мепмен келюш шарт жасау кажет. Келюии шарт Россия халык комиссарлар кецесшщ комиссиясы беюткенде гана занды болмак. С1здер келюм шартгьщ мэтшш, автономияньщ жер аумагын, шекарасын керсетелн картаны эз1рлеп экелыдздер, халыкгьщ ез билит езшде улттьщ ез би л т езщце болу ушш куресу4- прогреспк 1С. Барлык партиялар Больше- виктер иартиясьша б]р)пп жатыр. Алаш иартиясы б1р1гем13 десе куптаймыз. Алаш автономиясыньщ Кызыл армияга б1ритп, урыс кимылдарьша катысу мумюндт кандай? Казактар жауынгер халык, патша укшетшщ отарлау- ына карсы 100 жыл согысты. Эрине, зецб1рекпен шокпар, камшы тец емес. 1870 жылы букш казак жерш жаулап алуды аяцтаган патша укш еп, казак жерш орыс помещиктерше, балаларына сыйлыкка улест1рд1. Каир заман баска, жаста- рымыз сауатты, согыс каруын менгерген. Дуние жузинк согыска катысып шындалган. Б1рак кару-жарак тапшы. Сондыкган саны аз. Ал, атамандар кеп - Дутов, Семенов, Корнилов, Анненков... булардыц журген жер! лац, тонау, ату, шабу. Кызылдар да олардан кем тускен жок. Сондыкган Алаш армиясы халыкты коргау м1ндетш аткаруда. Егер кару-жаракпен камтамасыз етшсе, атгы эскер дивизиясын шыгара аламыз. Халкымыз жауынгер, жастарымыз ер- журек. Оган патша укшетше карсы тецкер1ст1 Россиядан б1р жьш бурын 1916 жылы бастауы дэлел. Лениннщ кысык кезшде от жылт етп де, жымия карап: - М умкшджке карай кереми. Карт тецкер1сш1 Э л1б Жангелдинмен байланыста болыцыздар, - дед1. Кел1С1м шарттыц мэтшше, улттардыц тецщ п, езш -ез1 билеу], егеменд1п, Т1ПТ1 белш ш кетуге дейш ы ерк)нд1Г1 енпзшд Автономиясыньщ шекарасын нактылау ушш 1920 жылы