АҚЫЛИЯ БЕКБАЙҚЫЗЫ Асылым ардағым

Ортада улы Талгат Ортада тунгыш немереа Элия -97-

-98-



-99-



-100- t-алымжанмен Гулми Телеген к,у

ира отау турганда к,удасы удагиы Орынша

- 101-



Эбекен к,ос канаты: Болат, Талгат ортасында -102-

К,ызы Гулмирамен -103-

HeMepeci Элибекпен -104-

Эбекен к,арттармен 6ipre Эбекен ауылдасы к,ос батыр Ток,атаев пен Жаманк,араевтын ортасында -105-

106 Ата к,ушагында бал

лдай тэ гп немерелер1

Эбекец Казахстан Республикасы XoFapFbi Совелнщ депутаты 107

Демалыстагы 6ip сэт - 108-

уш арыстын кездесу1 гажап кездесу емес пе? Yuueyi де алдымызда, - деп сонша ризашыпык,пен айтып кояды. Кездесу1м1здщ аягында отырганда саясатк,а квилп к,алса керек. Туманбай: “Саясатты к,айтем13? Тепнде тарихта енер адамдары к,алады. Мына Нурага, мен” , - д е ге т де естен кетпейдК Эттец сол кезде видео дегеннщ эл1 6i3re жетпеген уак,ыты едк Бул 1972 жылдар болатын. Осы кездесуден кейш Нураганыц концертже, юбилейлк тойынан Эбекец калган емес. Нураганыц домбыра унiнiи к,уд1реттш1пне Эбекец эсер еткеж сонша телевизор, радио батдарлама- ларындары Нураганыц концерттержщ астын сызып, сол уак,ытта телевизор алдында к,имылдамай, к,ыбыр етпестен отыратын. Балалардыц да тындауын к,ажет ететж. Концерт бпгкеннен кейж ез ойын айтып, 6ipa3fa дейш к е ц т-ку й ж баса алмай, енерж шынайы баталап, талантына бас Min: “ ¥лттык, санамызга бас ид1ретж рухани куш к,ой” , - деп тамсануда болатын. Кос ж ур ек 6ip-6ipiH ук,са керек. К е й т Нурага Эбекецд1 жак,сы Kepin кетп. X n i еркелеп, телефон сорып турды. Естен кетпейтж 6ip уак,ига Эбекец Казак, ССР-ныц депутаты болып сайланды. Нурагац звондап: “ Ертец уйжде бол! Мен к,уттык,тап барамын” - дептк Эбекец к,атты даярлык, устж де болды. 9cipece балаларга ескертж: -Сендер жак,сылап тыцдацдар! Осындай кереметп керген жок,сындар! Домбыраныц ондай унж ест1ген жок,сыцдар! Уш еущ де уйде болуларыц керек! Кайталанбайтын гажап. Кандай еркелк болса да кетерем1з укдъждар ма?! - деп балаларын даярлады. - 109-

-Мен усталмаган жаца домбыра сатып экелем, - деп кетт1. Уэдел1 уак,ытта Нураган уйге Kipin келдк Эбекеннщ к,уанганынан журеп жарылып кете жаздады. Нурагацнын колында домбыра. -Мынау жана арнайы жасатып экелген домбырам. 0 л i кеппеген, жана гана алып жаздырдым. -Тында, не жаздырганымды! - деп суйекпен ернектелю жасалган домбырадагы жазуды e3i ок,ыды. “0м1рэлиевтщ баласы мен немерелерЫе\". Баурыц Нургисадан. 1980 жыл 20 наурыз деген жазу. «Азымды кепке багалап, к,абыл ал, бауырым!” - деп тес к,агыстырды. Бул кунп кеш 6i3 уиш, балалар ушш ерекше кеш. Нураган ерекше кен^лдеып, барлык, енер1мен домбыра к,улагында ойнады. Женгем1з эн салды. Пианино да тартылды. Балалар ею iu je K T i домбыра к,уд1рет1н ерекше сезшдг Кеимм1здщ аягында бала журеп ете н э з к емес пе? Гулмира ол кезде Kiuimey болатын. “ Мен енд1 Ттендиева боламын” , - деп к,алыпты. Барлыгымыз маз болдык,. -Мен K,yfliperri кушпен, аруак, к,онганын кердщ бе, бала журеп не дейд1? - деп Нураган мэз. Шынында, Нураган ете к,арапайым, к,уд1ретп адам efli гой. Эбекен 6i3re: “ Кердщдер гой, Нураган енер гана емес, ем1рде де ж у з1 нурлы, буюл тула бойы эн мен куй. Онын уш турл1 к,асиетп бар: ол - эуел1 композитор, казак,ша ойлайтын композитор болды. Екшшк онын куйин к,олдарын кердщдер гой, к,андай буынсыз екенш. YiuiHLui: ол - аск,ан дирежер, - деп туснд1руде болды. Балалар: “ Папа, ceHi бауырым деп жазыпты домбырага” - дегенге, Эбекен: “ Балалар, Нураган барлык, к,азак, халк,ыньщ агасы. Оньщ маган деген агалык, к,амк,орлыгы гой,” - деп тус1нд|рд1. - 110-

Ka3ip Нураганныц касиел домбырасы тер1м1зде тул1 тур. Уш немерем1з енер мектебшщ домбыра класында ок,иды. 6л1бек пен Актоты еюнил класта, Элияны атасы e3i жетектеп апарып жур1п бтрткен. Анда- санда Нургиса агасыньщ домбырасымен “Аккуды ” орындашы, - деп рахаттанып тьщдайтын. Жалпы Обекен енер адамдарын, казак, е н е р т жогары багалайтын. Балаларына, немерелерЫе осыны уйретп. 0MipiHeH е терд ен аз кун буры н больницада жатканда: -Атасы-ау, 6yriHri почтада Нургиса агага “Халык каИарманы” атагы 6epminTi. - дегенде, куанышында шек болмады. -Нурриса - халыктьщ улы, халыктьщ тарихы рой. К,айталанбас дауылпаз тулга. 0 3 iM больницадан шыкканда газет аркылы телеграмма беремЫ. Сендер жаксы сез таба алмайсьщдар!” - деп жатты. “ Нураганы TyciHe б т у керек. Егер ол KiciHi еркелете б тс е , халкын эн мен куйге белей б тел н адам” , - деп бер курандг Осы кезде Нургиса ага да больницада нашарлап жатыр деп еспдк. Арага кеп уакыл салмай ©бекеннщ кыркында Нурриса арай да ем1рден кетп. МумкЫ ол eKi адам дуниеде табысып жаткан шыгар. 5 ip iH in - 6 ip i дуниелж болганын бул дуниеде еспмедк Алдарынан жарылкасын! Бул дуниеге нурын шашкандар! - демекшн. - 111-

CI3 MEHIH П1Р1МС13 Б1реуден m re p i, б1реуден кейш TipuumiK ке ш тк. “ Бармыз деп макданбадык,, жок,пыз деп жасымадык,” . Колыма к,алам алмай турып, езЫщ барында: “Ci3 мен1н n ip iM c i3” , - деген сезд1 айтк,анда: - К ой, ол не д е ге н щ ! “ Пiр iм ” д е ге н сезд щ ту сш кте м е ст б те сщ бе? Мен оган лайыкды емес шыгармын. Кем-кеткс1з адам болмайды гой. Жамбасы жерге тимеген балуан, суршбеген туяк,, жацылмайтын жак, болмайды. Кейде бетщ бар, жузщ бар демей, бетке айтып саламын. Eipax, артынан ез1м OKinin, KeuiipiM сурайтын ыигайлы жагдай 1здейм1н, - дейтш. Э бе кен бойындагы ©3iM т у с ш т , ез1м сезге н , кеюрепме туйген ерекшелктерг Э д е п т т к басым едг Сол арк,ылы унем1 ез басынан Kiuumk керелнмЫ. Жасы улкен адамды унем1 жогары санайтын. Кей жерге к,ызмет бабымен барсак,, сол жердщ ак,сак,алдарымен Kenecin, ак,ыл сурап олардьщ басын косып, достасып, к,алжындасып, кецтш табатын. Каскеленге келгенде Атакеев, Булгак,баев, Гуякбаев, Эз1баев, С м агулов, Тастанбеков, Исаев сияк,ты ак,сак,алдармен т т табысып, эзтдер1 жарасып кеттг EKiHiuici - e3i ешюмге куд кпен к,арамайтын кен'Л! ак,, аузын ашса, кемей1 керЫетш. Сондыкдан болар, кейб1р адамдар Эбекене мей1рлене к,арап, агынан жарылатын. Демалыск,а, баск,а жак,к,а барганда, кеп дос, жолдас тауып келетш. Досына адал демекш1м1н. Атасынан: “Тангы Кызылорда поезынан 6i3fli кут” деген телеграмма алдык,. Мен ац-тан. Ол юм болды екен... Ойланып турып к,алсам керек. Мамам (енем): Не болды? Не жазыпты, турып к,алдьщ гой - деп тагатсыздана жауап кутп. -112-

Телеграмманы ок,ып 6epin ед1м. -Е, енд1 TyciHiicri. Ол балдагын тастамаган екен рой. Тек 6i3fli балдак,ты тастадым деп алдаган екен гой, - деп кецт1 су сепкендей басыла к,алды. Эбекец б1рнеше ай белшен радикулит болып балдак,пен Кызылордадан Жацак,орган демалыс орнына кеткен. Хат жазганда балдак,ты тастап таякха кеигпм деп жазран. Мына телеграмма “ 6i3” келе жатырмыз депл. Мамам езшше жорыды, мен ез1мше жорыдым. -Иэ, олай болса машина тап та, балаларды апармай, езщ барып карсы ал - деп ж1бердг Ертецшде поезга к,арсы алуга шык,тым. Вагон алдында турмын. Bip уак,ытта поезд ток,таганда e3i таяк,пен, егделеу ер адамды балдак,пен суйеп Tycipin жатыр. Енд1 TyciHAiM “ 6i3” деген сез1н. 0з1м1збен элп адамды алып келд1к. Э бекец жолда ол адаммен таныстырып жатыр, аты - Кален екен. Сонымен б1здщ уй1м1зде тагы 6ip ауру адам к,осылды. Уй1м1з юшкентай ею белмел1 едг Жануямызда: шешем1з, Гулшария, Болат, Талгат, e3iMi3 екеу1м1з, жетшии адамымыз конагымыз болды. Уйге келгеннен кей|'н Кален агайдыц шешеане таныстырды. Кален агай Целиноград, K,a3ipri Ак,моланыц Kicici Облыста к,ызмет екен ютептг Ауырганына ею жыл болыпты. Эл1 толык, жазылмаган. Командировкага шык,к,анда жолда машина бузылып, к,ар астында к,алран. Содан yciKKe ушырап ел1м аузынан к,алыпты. Аяры жансызданган, белше суык, тиген, узак, больницада жатк,ан. Эйелк eKi к,ызы бар екен, 6ipaK, олар к,араудан бас тартк,ан. Жолдастары курортк,а ж1бер1пт1. Д ем алы с Mep3iMi б1ткенде агай м уцайы п: “ Елге к,айтпаймын, жаман ит ел1мт1пн керсетпейдГ’ деген, -113-

туыстарым та жок,, - деп муныйыты. Эбекен б|рден: “ Калеке, меымен 6ipre ж у р И з. ©3iM к,аратамын, элиак, жазылып кетеаз. Таныс дэр1герлер1м бар” - деп алып келттК Сонымен агай б!здщ уйдщ 6ip Myiueci болды. Bip к,иыншылык, жагдайы, уй тар. Кыск,ы мерз1м кун суык, ол Kicire далага шыгуга болмайды. Эбекец е ке уте 6ip белмен1 бердк. Эбекенде оншы жазылмаган, б1рнде балдак, 6ipiHfle таяк,. Таяк, пен балдак, босай калса Талгат пен Болат сартылдатып ойнай бастайды. Сонымен сол жылы к,ыстап шык,тык. Тек кектемде агайды больницага орналастырдык,. Bip к,ызыгы больницада жатк,анда кутуиш 6ip орыс айел1 агайды унатып кей1н уй1не алып шык,ты. КейЫ сол эйелмен косылды, Агай ете, орысша жак,сы сейлейтЫ, к,алжыцбас кек!лд1 адам едк КейЫ 6i3 араласып туыск,ан болып KerriK. Кейде мен эйелдж жасап ренжюем: “Жак,сылык;ты адамнын басына к,иыншылык, тускенде жасау керек. Жаксылык, жасасак аягына шейЫ жаса” - деп к,айтарып тастайтын. MiHe, Эбекеннщ Д0ск,а, жолдаска деген шын к е н ^ осындай едк Уишнилден - алган iciH ете зереюткпен тындыратын. Айналасындагылардан да соны талап ететш. Кызметте де, уйде де сондай болды. Жинак,тылык, ук,ыптылык,, тазалык, - ана сулмен дарыган к,асиет едк Ойына алган нэрсеы ез уак,ытында орындауды эдетке айналдырган. Ертек ауруханага жатып, операция жасайтын куж аудандык, ак,сак,алдар алк,асыныи терагасы ед1 Bip жылга ютелген жумысыньщ корытындысын шыгарып, ак,сак;алдармен кездеап, э з т , к,алжынын айтып, ауруханага KeTTi. Сол кунп тунд1 де к,ур ж1бермепл. Таиертен ерте барганымда: -114-

Атасы-ау, тунде уйык,тамагансын ба? - деген сурауыма, ¥йык,тамак тугел , туж м ен жумыс icTefliM. Экономика гылымыньщ акад ем ии Туйм ебай Оилмбаевтын 80 жылдыгына байланысты мен танитын туыстары естелк сураган едг Соны жазып к,ойдым. Ултыньщ мак,танышы болган дарабоз, б1регей улы тулганьщ 6ipi. Туймебай аганы ез кез1ммен Kepin, 6ipre болып, сухбаттаск,ан кез1м болып едг 0з1м ол кюшщ адамгершкжпне басымды nin, елктеуил ед1м. BmiKTLniriHe, б и кл п н е, к,уаттылыгы мен кецдЫ пне елктеп, “к,ызык,тьщ азаматтары осындай болсашы” деп кызыгып, мак,танатынмын. 0 з ойым, ез тужырымдамамды жазып к,ойдым сурап келген Kicire тапсырарсыи, - дедк Осындай кецммнщ n a K T iri, тазалыгы бар, e3i тугел езгеге жак,сылык жасай бтетЫ адамды ‘TlipiM” демей, не дейш? “0 з басыма, жануяма не тте се м , езгеге соны ттейм ш \" - деген сезЫщ мэтел1 едг Тертшшщен - “ менщ уш журтым бар. Нагашы, к,айын журтым, ез журтым” - деп, эр журтын ерекше сыйлап, к,ад1рлейтш. Кейж “ Куда да 6 ip журт” - деп, оларды ез|'нше к,ад|рлейтж. 03i жалгыз болган сои ба, ез туган-туыстарынык к,амын кеб|рек ойлап, колынан келген кемег1н жасап, унем1 камк,орлыкк,а алатын. Жылына 6 ip - ею рет аралап, хал-жагдайларын 6Lnin, бага-шагаларынын аты, олардыи туган жылына шейш жазып келетш. Келгеннен кейЫ e3i жасаган “Туган-туыстар” картасына жазып: “ Мен осылармен K e n n iH , жаксы туысты к,айдан сатып алайын? Базардан сатып алатын ки1м емес к,ой. Балаларым осылармен кебейедГ - деп, езш-ез1 жубататын. “Агаш бутагымен K epiK Ti, адам урпгымен KepiKTi” , - дейтж. -115-

Бесшшщен - у-пке н -к'ш ' болсын, жак,сы жагын багалай бш етш. Балаларына: “Ак,ылды адам тек креслода отырран адам емес, халыктьщ арасында, жасына, куимЫе «.арамау керек!” - дегенд1 жи1 айтушы едк 0 б е ке н н щ к,олынан тек жак,сылык; жасау рана келелн. 0 з сез1мен айтк,анда: “Жак,сылык,тын тур! кеп. Жаксылык,ты шын кентден, таза журекпен жасаран жак,сы. Bipey туралы а д т бага де жак,сылык, бтмегенш уйретсек де жак,сылык,, 6ipeyfli дурыс жолга салсац да жак,сылык„ жетпей жатса белюу, к,абарына болса, сурап б тсе н , кенш те дем берсен - ол да жак,сылык” - деп 6i3re, балаларына уйретт отыратын. Ек эуел1 03iHin ^асиетше к,ызмет eTinTi, ак,ырын ойлапты, арзанга малданбапты, LuyKipiumiriH жойып алмапты. MiHe, осындай адаммен к,ол устасы п, ем1рдщ Киындырын да, к,ызырын да 6 ip re eTKi3inniH. Атасымен етк1зген эр кушмд1 мьщ кунге багалаймын. Атасын ма^тау аркылы ез к,унымды асырайын деп отырраным жок,. 0бекенд1 керген, 6ipre ж у р т кызметтес болган адамдар ез барасын берер. С ыйлэстырымыз терец тамыр алран, 6ip-6ipiMi3fli тереи тус1нген жары ретж де, балаларымнын э к е а , немерелер1мнщ атасы ретшде айтк,ан ез niKipiM рой бул. -116-

ХАЛКЫМ ДЕП СОКХАН ЖУРЕК Жаны жайсан, зиялы азамат Эбен Му^ашулы Эм1рэлиев егер ж у р е п согып турганда, д а л осы к у н д е р /' - кеплд'/р кектемн'щ жанра ж айлы ж а й м а шуак, ш агы нда 6 7 ж а с к а толып, ж ануясы ны ц орт асы нда, немерелер'ш 'щ аясы нда к о л -Kecip куанышка кецел'т отырар ед /... TipminiK барда eMip жалгаса бередг МЫе тары да наурыз айы туып, жер-ана к,айта тулеп, барша TipujmiK жасарып, бурилк жарып, кектеп-кегер1п, дурЫ реп жайнап барады. Кектем леб1 еседг Тениректщ 6 a p i T ip u im iK ыргагына кешкен. А р ы л р э н адамдар, зулаган машине. B a p i де асырыс, к,айда барады, неге асыгады деп ойлайсьщ, элде баратын жерше тез жету керек пе, T ip m m iK T e бэрш е улгер1 керек пе? Сан турл1 ойга б е р т е с щ . К,асымдагы У сенбай ага да ой у с тж д е кел ед г Байк,аймын, ез'|мем узак, жыл сырлас болган 6 ip жерде 6 i p r e к,ызмет ic T e r e H , аралас-курала с ж ур ге н аяулы iнi c i н - Эбен аганы ойлап келед1-ау, c ip a , олай д е й тН м , сол Kicmin «.арашакырагын бетке алып келе жатырмыз гой. Каланык K epiK Ti кешелершщ 6 ip i - Ленин каш есж бойлап темен ж у р т келем1з. Таяк,к,а с у й е н г е ж б о л м а с а , У с е н б а й ага эл1 т ы к биыл сексеннщ с е ц п р ж е келед1 деп еиш м айтпайды, ширак,. -Эбен Мук,ашулы, тамаша адам ед|', ондай адам дуниеге ете сирек келедг Еишмд1 б ел м ей тт. Талай басшы к,ызметтер атк,арды, сонда байк,аганым, адамды жузше к,арап емес, iciHe к,арап багалайтын. -117-

Усекек осылай деп TaFbi да ойга шомды. Мумюн, K,a3ipri кейб1р басш ы ларды н ак,ымак, к,ылы^тары, к,арапайым халыкдан repi ез к,амын кеб1рек ойлайтын пысык, пигылдары ойына оралган lubifap... Селден сои, Ленин Kerned, 15 уйдщ кек к,акпасын ашып, ш ке ендк. Б1зд1 Эбен аганын ем1рлк жары Ак,ылия мен с у й к л улы Талгат ыстык, ттипатпен карсы алды. Сосын терге шыгуымызды етждг Кен де жарык, к,онак, белмесжщ к,ак, терЫен орын алган Эбекеннщ 6i3re таныс суйюмд1 cypeTi кез1м1зге ыстык, кершд1. Аса 6ip ук,ыптылык,пен жиналган заттар, жазу столы, онын устшдеп ютаптары мен газеттер1, блокноттары, 6api- 6epi сол к,алпында тур. AfaMbi3 K,a3ip ке л т к,алатындай эсерде отырмыз. Б1здщ осы 6ip унс1з сат1м1зд1 ангарган болуы керек, Ак,ылия Бекбайк,ызы энпмеге араласты - Атасынын ем1рден озганына да алты айдын жуз1 болды. (Эбен аганы осылайша немерелерЫщ ттЫде атайды екен). Сенбейм1з. Эл1 кунге алые сапардан м1не-м1не оралатындай к,имастык,, сапыныш сез1мЫде журемЫ. 9cipece немерелершщ ол Kicire деген сагынышы лптен белек. Элияны айтсаншы, кунде танертенплк атасы отырран устелге ке л т, онымен тш дескендей куй кешедк.. Ак,ылиянын жанарына мелд1р тамшылар уй1ртд1. Осы сат б1зд|'н eciMi3re “Элд1 деуге бола ма ойландаршы, елмейтугын артына сез кдлдырган” деген улы Абайдын есиет1 оралды. Эбен Мук,ашулы Эм1рэлиев агамызды да елд1 деуге ауыз бармайды. Эм1рде ешпес i3i к,алды. Гумырын жалгастырар урпагы бар. Урпагына к,алдырган есиегп ce3i бар... Ол Kici Е нбекипказак, ауданы ньщ Ж анаш ар ауылында 1932 жылы наурыз айында дуниеге келд1. Ек1 -118-

жаск,а келгенде экесп Мук,ашты “халык; жауы” деп айдап K erri. “Уш тктщ ” сондагы жапкан жаласы - бул бидщ баласы, ауылдьи^ ке ке с ке сайлануга к,ук,ыгы жок,, ceniivicis адам деп айь:п так,к,ан. Сей™ к,азак,тык жайсак азаматы Карагэндыдагы “ КарЛАГтан” 6ipaK, шыгады. Содан сок Мэскеу тубшдеп Дмитриевка селосына жетю'зшед. Сол жерде жазык,сыздан жазык,сыз атылады. Анасы Рак,има жалгыз улы Эбеннщ журепн жаралап алам ба деп бул “ купияны” баласы эбден ер жет1п, азамат болганша жасырады. “Халык, жауынык” баласы деген атк,а к,алама деп саясаттан к,орк,ады. Сондык,тан ол “эке” , “ата” сез1н айтпай ecTi. “Эке” сез1не тек тунде, ез1мен 93i жатк,анда Ы н е н FaHa айтатын едК Экес1 бар к,урдастарын кергенде оньщ жылагысы келетш , к,ызганатын. Анасынан aKeci жайлы сураса, жасырып ештеке айтпайтын, кейЫ айтам деп жубататын, ЭкесЫщ бейнесш кез алдында елестетейтш десе елестете алмай, ен болмаса cypeTi де к,алмаганына бала журеп зар жылайтын. Осылайша Эбен агамыз G M ip бойы экеа жайлы ойлаумен, к,апаланумен erri. Тек, 1996жылы экеа Мук,аш Эм1рал1улынык ак,талганы туралы Ж арлык колына тигенде барып, уф! Деп демЫ 6ipaK, алгандай болды. Мен енд1 “халык, жауынык” баласы ем естн, ел1м деп е^р е ге н , халк,ына, уюметке адал к,ызмет еткен, азаматтык баласымын” деген макданыш сез1мже белендг Сондагы агамыздык к,уанышында шек болган жок,, бала кунжен eKceciH e3in келген к,ас1реттщ ауыр ж упн с ш к т тастап, мынау eMipre адал да гашык, кезбен к,арады. 93iH epKiH сезждк Экесжщ эруагына багыштап, Эм1рэлиевтер эулел ас бердк Рак,има ана Эбенж ешюмнен кем к,ылмай ecipreH едк Жасынан зердел1, ак,ылды бала о н ж ы л д ы к д ы ойдагы дай 6iTipren сок, Алматы м е м л е ке ттк -119-

университетш щ (бурынры КазПИ) т т -э д е б и е т факультетЫе Tycin, оны кызыл дипломмен б т р д к Жас маман езУ н ецбек жолын устаздык,тан бастайды. ¥зак, жыл агарту саласында жемюп енбек етедк Катардагы мурал1мнен мектеп директоры, аудандык оку бел1м1нщ менгеруинане дей1н есед. Кызметтен кол узбей жур1п 1976 жылы СОКП ОК-нИ жанындагы жогарры партия мектебЫе Tycin, оны узд к б тр е д . Iскерлiri мен уйымдастырушылык, ка б те тш , 6miKTmiriH, ке пш Ы кл соцынан ерте бтетЫ таныган жогарры басшы органдар Эбен Мукашулына улкен сен1м бшд1рд1. Алматы облысыныц Панфилов, Талдыкорран ка л асы н д а , Б алкаш , 1ле, Т алгар, Е н б е ки л ка за к, К,аскелец аудандарында партия комитетшщ упт-насихат бел1мшщ м енгеруш ю терарасыньщ орынбасары, аудандык партия комитетшщ хатшысы, аудандык аткару комитетш щ терарасы кы зметтерш аткарып, облысымыздыц элеуметлк-экономикалык дамуына мол улес к,осты. Э.0м1рэлиев 1975 жылдан eMipmin сонры жылына дейж осы Карасай ауданында басшы органдарда жемгсп ецбек eTTi. Осы кезенде аудынымыздьщ ecin- еркендеуш е ерекше ке н т белдк 1976 жылы Халык,аралык, денсаулык, сак,тау уйымыньщ (ВОЗ) конференциясыныц жогары дэрежеде уйымшылдыкпен етеуше белсене атсалысты. Жандосов, Жамбыл, Шамалган ауылдарында, Аксайда аурухана курылысын салып пайдаланура беруге тр е л ей араласты. Бул ауылдарра асфальт жол те селт, су кубырлары курдел! жендеуден e rri. Каскелеи ауруханасы да курдел1 жендеуден eTin, осында жацадан перзентхана салынды. Ол KiciHin араласуымен Каскелен каласында б1рнеше туррын уйлер салынып, пайдаланура бершдК “Алатау” -120-

сауда уй1 бой тузедк Мундай енегел1 ic ie p айта берсе кеп. Ауданымызда кадрларды ipiKTey, тэрбиелеу iciHe к,атысты. K,93ip Эбен aFa тарбиелеп ecipreH 6LniKTi кадрлар кептеп саналады. Денсаулыгына байланысты дербес зейнеткерлкке ш ы кланнан кеш н де а р д агер агам ы з к,огамдык, жумыстардан к,ол узген жок,. Аудандык, ак,сак,алдар алк,асыньщ тарагасы болып, ауданньщ к,орэмдык, eMipiHe белсене к,атысты. Эбен Мук,ашулыньщ отан алдындагы сщ1рген e n 6 e ri е с ке р у а з к,алган ж ок, м е м л е ке гпк наградалармен атап е т тд к Оньщ омырауында адал е н б е п н щ к у а с т д е й болып, eKi орден, он медаль жарк,ырады. Халык, сежмЫ е б е л е н т Казак,станньщ Жогаргы KeneciHin (1980-1985 жылдары) депутат болып сайланды . Кандай «.ызмет атк,армасын, к,андай корамдык, жумы старга араласпасын тындырым- дылыгымен, ук,ыптылырымен, талапшылдыгымен, а д т д т м е н , юкерлИмен танылды. Ана сулмен бггкен карапайымдылыгынан айныган жок,. EKi ул, 6ip к,ызынан да осы K,acnerrepi бойларынан Keprici келелн. Б а р т де осыган тарбиелейдк Олардан тараган немерелерше де тал1м тэрбие бердк Бупнде Эбен аганьщ улкен улы Болат жогары 6miMfli курылыс инженер!, орыс т т ж д е елен жазатын талантты ж И т. Оньщ жолдасы Дана жогары 61лiMfli fla p ire p . Kimi улы Талгат К,азак,тьщ мемекегпк ауылшаруашылыгы институтыньщ тулеп. Мамандыгы инженер. Жубайы Жанна консерваторияны 6iTipreH, бупнде Каскелецдеп музыка мектебшде устаздык, етед1. Агамыздыц суй1кт1к,ызы Гулмира болса Мэскеу мемлекеттк университетшщ философия факультетж б т р ге н . Epi Галымжан eKeyi М эскеуде турады, Казак, елш тю нде дипломатиялык, жумыста. Осы Гулмира Мэскеуде ок,ыган жылдарында, одан -121-

кейшп к,ызметке араласк,ан жылдарында экесжен келген хаттарды ук,ыптылык,пен жинап журед1 екен. 0йткен1 эке хаты терек мазмунга толы, тэрбиел к макызы куигп, ер хатынан экенщ к,ызына деген махаббаты мен сагынышы мелд1реп тур. K,a3ip анасы Ак,ылия Бекбайк,ызынын к,олында экесжщ к,ызына жазган 540 хаты сак,таулы. Эр хат е зж ш е б iр д уние... Мына б i р хатк,а назар аударайык,шы: “ К,ызым, менде де к,иыншылык, болады, 6ipaK, оны жену керек. 0 M ip ceHi эр нэрсеге уйретедг Соган к,арай икемд1 болу, ем1рден езще керекл алып к,алу - ол адамньщ H eri3ri мак,саты. Аудан биылгы жоспарды барлык, жагынан орындады. Э кевд бшесщ гой жумыс десе жанын беретжж... Сен улкен элемде журсщ. Сенщ ойлау к,абтетщ б1здщ эрк,айсымыздан элде к,айда ерекше болу керек. Жаныкда эртурл1 жануяда, эртурл1 мжезде тэрбиеленген к,ыздар, балалар бар. Олардык ю-эрекет1, m e m iM i эр баск,а. Сондык,тан солармен Yin табысып, жак,сы жагын ала б т у ге тырысуьщ керек. Сеннен ем1р соны к,ажет етедг ...Акылды к,ызым, “ К,ыз к,ылыгымен сулу” . К,ыз сулулыгы Ы нде, мжезжде. Нагыз сулу менщ к,ызым! - депл. -9 p 6 ip эке балага осындай к,амк,орлык, жасаса, балага жол кэрсетсе, к,иын-к,ыстаудан eTin, жол табуына багдаршам болар ед1, - дейд1 Ак,ылия энпме арасында. Ардак,ты аганын Болат пен Талгатк,а арнаган бата-тшепн де толк,ымай ок,у мумкж емес: “ Мына нак,ылдарды 6\\л, керегж ал: - Сырыкды iurre сак,та. - 0 з K,aflipine лайык, сез айт. - Б1реудж к,уд1ретже сенбе. - Ок,ымай устаздык, к,ылма, адам герш ткл к,ад1р тут. -122-

- KiMre к,андай ак,ыл айтсан, соны ауел1 езщ юке асыр. - Айналандагы адамдардыи KaflipiH б т . - Тек ез басынныц к,амын ойлама. - Менмен де, тэкаппар да болма. - Досыцды к,иын-к,ыстау кунде сына. - Саналы eMip сур, досынды сатпа. - Жак,сыга екпелеме, елгенд! жамандама. - Кершгенмен ештеспе, урсыспа, кек сактама. - Кунщ тускен KiciHin iciH ум ггаз к,алдырма. - Пасык,тан опа кутпе. - 0 з нанынды езге дастарханнан жеме. - Bipeyflin малына кез сузбе. - Ак,ымак, eTin, ак,ылдыны жэб1рлеме. - М ал-дуние табамын деп, езщд1 азапк,а салма. - Пайда мен зиянга бой урып, абыройынды текпе. - 03inai к,ор калмауга умтыл. - Kici уй1нде кез бен тищ е мук,ият сак, бол. - Жак,сы iCKe жан аямай Kipic. - BapFa K,aHafaT ет, сертще, уэдеце 6epiK бол. Кудайдан к,орык,, халыкда ынсаппен к,ара, улкендерге кызмет, ю ш те р ге шапагат, дэур1штерге рахым дос-ж аранга кенес, душпандарга жумсак,тык,, кызбаларга сабыр, 6miKTmepre тагзым ет! Халык; к,урметЫе белен, жузге жет! Есще сакда: “ Есердщ макдаганынан, еслжц даттаганы артык,!” вм'/рэлиев Эбен Муцашулы. Каскелец кдласы 3 .05 .9 7 жыл. -123-

Атамыз колына калам алып, ен сонгы свз!н суШкп, кимас жары Акылия мен балдай тэтт/ немерес/ Элияга арнапты. Онда негЫнен макал, накыл свздер гана жазылган. Элияны урпагыньщ жол басы де п 6min, ер жет'ю осы макдлдын магынасын туанер, баскаларына туС1нд1рер, осыдан сабак, алар десе керек. “Элия! Тайдан тулпар шыгады, Жастардан сункар шыгады. Тура журес1, ecin-eHin гул боларсын- Куюык, журсен, быкрып жанган кул боларсын, Тауды би/к деме, талаптансац шыгарсыц. Жауды мык.ты деме, е р л к етсен жыгарсын. Тулпарды тулпар таниды. Сункарды сункар таниды. Жаксынын кез1 тускеш - жарты патшалыкты алганын. Жаманнын кез1 тускенi - жолда ылги к&лганын- Кеп бурютт1н 6ipeyiHeH сункар шыгады, Топ жылк,ынын 6ipeyiHeH тулпар шыгады, деген. -Элия Атасымен акыргы рет осы кагазга жазылган с в зд е р аркылы коштасты. Себеб\\ ертен'не Атасы операцияга жаткан ед/, содан турмады. Атасы вз1н немерелер1не кврсетуге руксат етпедг “Уйден к,алай K e rr iM , солай квз алдында кдлсын” деген1 болар, - дейд '1 б!зге Акылия KQHini босап, - маган арнаган ен сонгы ce3i мынау: “Ака! Сыйластык бар жерде кимастык бар. Шыксак тауымыз 6ip болды. Урпак тэрбиелеуде максатымыз 6ip болды. -124-

Бул дуниеде жанымыз 6ip болды. Бэйб 'чиеме Ак&ца! Бул кунде басыма бакыт к,ос болып кондыц. ¥л де се ул, кыз десе к,ыз тауып берд!н. Босагамды квр!кл етпц! Шацырагымды бшк errin'. Тут'1Н1мд1 туз/'кл erriht! Бэйб1шемнен - Акдннан айналдым, - садагац-ак, кетейЫ! Ак; ниетпен, шыным сол Ак,ылтайым! Аталарьщ. 14.07.98. ж 10 палата -125-

-Мен уш!н манпл'ж сапар алдындагы агынан жар ылып жазылган асыл сез: улкен куш-куат, ак,ыл, парасаттылык, тудырып, тэубама келу!ме тура келед'к Атасы б!збен мэцпл/к коштасыпты. Айта ж урс'м , iCKe асы рсы н д е п ак,ыргы свз'м кылдырыпты. “Кей'!н ашарсындар\" де п кек конверттi усынды. М энплж сапарга аттанар туш саналы турде кдндай ой толгамда болды. Асыл, акылды адам ем1рмен осылай коштасты... Ак,ылия осыны журеп егте отырып айтты да, 6ip нуктеден кез алмай унс!з кдлды. Еа'не к,ырык, уш жыл 6ipre ем/'р cypin, отаскдн асыл ардагы eciHe тускен болар, сыйластыгы мен 6ip-6ipiHe деген кимас сез!мдер! ойына оралган болар. Бэр'1не шуюрш'шк ету керек. Бупнде Эбен агамыздын Акасы уш б!рдей кдсиегп дуниеге - атасынан калган мура - Кара кайракка, ез1нен урпагына калган мура - сап болаттан куйылган алмас Пышакка, ец бастысы - Кара шацыракка ие болып отыр. Осы кара шаныракта Эбен Мукашулынан тараган урпак, тату-тэ-ni ем!р cypin, егемен ел1м1здщ болашагына 6ipre бара жатыр. Ак жол болсын! ... Усенбай ага е/сеуш/'з касиетл карашацырактан - 6 м'1рэлиевтер эулелнщ кдрашацырагынан ерекше 6ip кимастык сез1'м кушагында шыкканымызда кун еюндюне таянган ед/. Эгесш КУБИ УЛЫ Каскелен каласы. -126-

АТАМ MEHIH МАКТАНЫШЫМ Ата... Осы уш э р т т е куд'ретп куш бар. Ол - сенщ атар тацык, мак,танышын, бар байлырын, бойындагы бар жак,сылык,, бар нэрщ... Мен ез1мнщ атам 0м1рэлиев Эбен туралы жазбак,шымын. Ол Kici 1932 жылы туран. Мэдениетп, кеп бтетЫ , кеп ок,итын, шеж1ре, 6miMfli адам. Bip кезде улкен басшы кызметте болган. Ka3ip дербес зейнеткер. Атам немерелерш жинап алып ез eM ipi, балалык, шары, керген к,иы нды ры , жэк,сылыры туралы, б1збен улкен адамдармен сырласк,андай энпмелеп отырады. Эцпме арасында нак,ыл сездерд1 жи1 к,олданады. Б1рде атамнан: - Ата, балалык, шагьщыз туралы айтьщызшы? - деп сураранымда ол: - Айналайындарым, менщ балалык, шэрым сарынышта, ансаумен, к,орк,ынышта етп рой. “Ата, эке” сезЫ айтпадым. 0йткен1 атам ерте к,айтыс болса керек. “Оке” сез1н тек тунде жатк,анда Ы мнен к,айталап айтатын ед1м. 0кел1 бала к,андай, мен к,андаймын? BipaK,, экеа бар баланы кергенде, ылри жылэрым келелн, кызганамын ба, к,ызыраным ба бтмеймЫ. Баск,а балалар экесмщ мойнына асылранда менщ де еркелепм келетш. “Сен «.андайсьщ эке?” деп турЫ кез алдыма елестетюм келетЫ. Bipax,, к,олымда экемнщ cypeTi де жок,. Тэтем: /шешемд1 осылай атайтынмын/ “Кейн, кейш айтам” - деп экем туралы ештеке айтпайтын. Менде тек сарыныш ce3iMi рана болды, - деп KypciHin к,ойды. -Кеш н б тсе м экемд! менщ ес б т е р -б т м е с жасымда “Халык, ж ауы ” деп алып к е т т т к Содан оралмапты. -127-

Тэтем: Осы жалгызыма кедерп болмасын, кешн ескенде айтармын десе керек. Мше, менщ колымда экемд1 актаган к,агаз гана бар. Осы кужаттын 03i маган куат, маган сонша ыстык,. Экем ешкандай “Халык жауы” емес. Оган жабылган жала емес. Ол окыган 6miMfli азамат болса керек. Енд1 м1не “Эке” C63iH айгайлап айтуыма болады, eKiHiurrici еке жок,. BipaK, экеден калган урпак бар. Ол-сендердщ аталарын, ол сендерандер, ол сендердщ экелерщ- K,a3ip менИ бойымда кандай жаксы касиет болса, ол менщ экемнен кан аркылы тараган касиет шыгар - деп атам 6ip толганып койды. Атам осындай балалык шагыньщ ете ауыр болганына карамай 10 жылдык мектепл ете жаксы 6iTipinTi. EKi институтты да кызыл дипломмен б т р ге н . Мектепте, институтта, Армия каратында жургенде кептеген мактау грамоталар алган. Жемюл кызмел уишн кептеген орден медальдармен марапатталган. Халык калаулысы - депутат та болып сайланган. K,a3ip аудандык Аксакалдар алкасынын терагасы. Атам б1здщ ap6ip ic iM i3re куанып отырады. Жаксы азамат болганымызды ттей д к Атам 6ip сэт уйде жок болса, 6i3 катты 1здейм13. Орны белек болып турады. Атам касымызда 6\\зд\\ куанышка белеп журсе берсе екен дейм1з. Элия 0м1рэлиева Абай атындагы мектеп-гимназиясыньщ 7 сынып ок,ушысы -128-

Бул мак,ала атасыньщ Tipi кезЫде “ Улан” , “Заман жаршысы” газеттд е басылган. Атасы окып, ак, батасын 6epin, мацдайынан суйген. -129-

САГЫНДЫМ, АТА.ДАУЫСЫНДЫ Тау алыстаган сайын биктей тусед1 гой, сол сияк,ты ата сенщ ем1рден кеткенщ узак,таган сайын мен к,атты сагынам. Алдымда сенщ маган арнаган кунделжтерщ жатыр. Ол кунделкте маган арнаган елендерщ, жанга жылы сездерщ жазылыпты: длияшым мен'!Ц- Жак,сы кврем сешц, Мвлд1р кара квз 1'цд1 Терец ойлы сезшд|' - деп меш еркелетуил едщ. Ол ку н д е л ^ ке менщ sp 6 ip уйренген так,пагымДы, жацылпашымды, жумбагымды, TinTi 6ipiHLiii сыныпта 6ipre ок,ыган балаларды да жазыпсьщ- Кайран менщ асыл, аташым. Сенщ бейнец кез алдымда, сезщ журепмде. Мектептен келгенде ж у п р т залга баратынмын да кунделктеп баганы xepceTin, мойньща асылатынмын, суйет1нм1н. длияшым мешц Суйем/'н мен сен '!ц, Еркелеген вз'1ЦД1, Валдай тэт' свз 1'нд '1 - деп жылы даусьщмен еркелетуил едщ. Сен менщ ap6ip ic э р е ке л м д к ойымды бес саусак,тай б те ттс щ - Маган сеннен жак,ын жан жок,. Сен мен1 4-mi сынып бойы меы мектепке апарып, 6ipiHiiii сыныпта 6ip партада eKeyiMi3 отырып Айман апайдан 6ipre 6iTipin шык,тык,. Сен мен1 ата-анага. улкен адамга, мугал1мге к,арсы -130-

келмей, э д е гт болуFa, жолдастарьща, досьща унем1 к,ол ушын беруге, ке м -ке тк адамга к,айырымды болура уйреттщ. Бауырларьща к,амк,орлык, жаса деуцл едщ. Сеымен 6ipre жур1п ез курбыларымнан бурын енер мектебЫ 6iTipin алдым... Менщ кеп ок,ып, кеп бту1мд1 к,алайтынсьщ. “Уланньщ” ep6ip HOMipiH меымен 6ipre ок,итынсыи- Жастайьщнан кеп б тс е и , кеп ок,ысац кей1н жак,сы азамат боласыц деуил едщ. Мен 6ipiHiui рет Ак,молара барып Лауреат атанып келгенде, менщ 6ipiHLui макдлам шыкланда кандай куандьщ десецил. Ауруханадагы ак,ыргы хатынды, ак,ылды сезщд1 маган арнапсьщ. Атам менщ юшкентай кун1мде кеп, узак, ертек, енпме айтушы ед1. Енд1 ержеткенде ойласам сол ест|'ген ертектер1м K,a3ipri казак, батырлары туралы екен. MiHe атам жок, 6ipaK, оньщ киген KniMi, журген журга менщ кез алдымда. Тек дауысы есттмейдк Ата, дауысынды сагындым. С эрынышым кун сайын барады асып... Эли я 1 аклан 1999 жылы * -131-

ХАЛЫ К,-ДАН А (Эбекеннщ езжщ халык аузынан жазып алган макал-мэтелдершен) Эбекен мак,ал - мэтелд1 к,уры Kemipin к,оймаган. Олардын мен-магынасын ез сез1мен, к,арапайым ттм е н баск,аларга жете тусшд|'рген. Оны мына темендеп жазбаларынан байк,ауга болады. Дана халык, е зж щ урпак, таратушы, е л ж -ж е р ж гулденд1руим - болашак, анага ете кезбен карап, к,атал талап к,оя б т ге н екен. Ананык ap6ip к,ылыгы, мжез1, T ip T y c , ак,ылы, адамгерш гтп, даналыгына бага 6epin отырран. Жалк,аулык,, надандык,, ерж ш ектк, салак,тык, неге апарып согатынын ескертж: “Жаман эйелге ошак,тьщ уш буты уш айлык, жол” “ ...Жаман к,атын epiH бузар” “ ...Жаман к,атын алганнын дауы уйжде” “ Катыньщ жаман болса, Kici алдында сез к,атпа” - деген мак,ал - мэтел сездер урпак,тан-урпак,к,а тарап кеткен. Ел аузына к,ак,пак, бола алмайсьщ. Естуге ерескел болганмен, 6i3re жет1п отыр. Сол сияк,ты улына да: “Жылтырауык,тьщ 6epi алтын емес” У й л ент жар суйгщ келсе, урпак, жайгьщ келсе, есейю, ер жетж, езще жар тандай бш! - деген. К,атын алсан, к,ыпша белд1 торыны ал. Ол болмаса, к,ажымайтын цараны ал. Бул ушеу болмаса, e3i сары, кез1 кек былшылдаган ce 3 i кеп б iреудi ал-деп, оны алсан тасы н ерге домаламайды деп корытк,ан. Дурыс жар тандай бтсен: -132-

— •___ “Адал болса жарын, кунде кец|лщ еседк жаста да к,айнап к,оргасын, ер сескенбей кешедГ’ - деп урпагын ескерткен. 6м1рдщ екшеуЫен шык,к,ан даналык, сездер арк,ылы ез ережеан, ата мен ана арасындагы байланыс ережесЫ жасаган. Бул Атасыныц к,ойын д эпте р те Ti3in жазгандары. ©те ертеректеп 1948-51 жылдар, не 6api 16 жастагы жИ тпн жазганы. Аягында: “ Е, алла, урпагыцды осындай санасыз ул мен кыздан сак,та” - дептг Кыздарга арналган саз лзбектерк Жак,ын жерге к,уда болсан, Туйе-туйе саз келер. Апыс жерге к,уда болсан, Туйе-туйе ас келер. Саргая сак,тасац, к,ызара бертесщ Кыз-жкггтщ гул1 EciK кергенд1 алма, б е е к кергенд1 ал. Сиыр суйкенбей журмес, К,ыз уйленбей журмес. Ешюге сенген, сак,алын сипайды. О здеген эдеп, б!з - деген кемек. Е тк T ire алмаган 6i3 таидайды, Катын ала алмаган к,ыз тацдайды. Орамал жолга жарамайды, тонга жарайды. Эке турып, ул сейлегеннен без, шеше турып, к,ыз сейлегеннен без. Сем1здкл к,ой кетередк Эзшд1 к,ыз кетередг Тузде бузауы жамыраганньщ, уйде айранын тегшер. Жаман ер елД1 булд1редк -133-

Жаман к,атын ерд1 булд1ред1. Ежелден калган салт, Атадан к,алган парк,. Жастын Tmeri 6ip Ж1беклк ryniHi 6ip жалгыз баласы атк,а MiHce, Lueuieci уйде отырып так,ымын к,ысар. Жаман icKe ак,ыл кеп керек. Жаман к,ызга улп кеп керек Жак,сы к,ызга жагадагы к,ундыз. Жак,сы ж И т аспандагы жулдыз. Ердщ аты кушЫен 6'miHefli, К,атынныц асылы iciHen 6LniHefli. Арпа берсец, атк,а бер, К,атыр-к,утыр шайнасын. К,ызды берсен жаск,а бер, Кушактасып ойнасын Баусыз оймак, колда турмас, Байсыз к;атын уйде турмас. Кызда к,ылык, болмаса, К,ур шырайдан не пайда? К,ыз к,ылырымен жагады. Долы болса эйелщ, боран согар уйне. -134-

МАКДЛ-МЭТЕЛДЕР Жаксымен жолдас болсан - алуа мен шекер, Жаманмен жолдас болсан - абыройынды тегер. Таныран жерде бай сыйлы, Танымаран жерде тон сыйлы. Сез1нд| айт ук,к,анра, Айтыл-айтпай немене, Куларына мак,та тыкканра. Бала кус ушарын б т с е де, конарын бшмейдк Tici шык,к,ан балара Шайнап берген ас болмас Жарлыньщ байлыры - деынщ саулыры. Тым узын болса, кулап суйегщ сынар, Тым кыск,а болса, эрк1м басына шыгар. Орташа болсан, бэрЫен де сол унар. Кулан жырылса, куларына бака ойнайды. Кемеш1 келсе, кайыкшы судан oibiFap. Ел кыдырран, сыншы болады, Торэй кыдырран, уйш1 болады Кайырымдылыктын белг1с'|, Айдынды шалкар кел болар. Кайрымсыздыктын белг1с1, Жапандары шелмен тен болар. Шебер - кеплн анасы, Шешен - кепт1н анасы. Елдеслрмек елшщен, Жауластырран жаушыдан. Ат аунаран жерде тук калады. Туйе аунаран жерде жук калады. -135-

Ат туярын тай басар. Кой телеу1 - к,озы, Терт айдан сои ©3i. Дос - епз, Душпан - сепз. Байтал мЫгенге к,улын жок,, Саумал ш кенге кымыз жок,. Тэуекелдщ аты арымайды, тоны тозбайды. Заманына к,арай кулKici, Тауына к,арай тулюа'. Жэлрыз байлык, емес, б1рл1к - байлык,. Жалгыз жИт би болмайды, Жэлрыз агаш уй болмайды. Ашу - душпан, ак,ыл - дос Ак,ыльща ак,ыл к,ос. Ердщ eKi сейлегеж - елген1 Еменнщ майыск,аны - сынраны. Аталы сезге арсыз да ток,тар. Ел агасыз болмас, Тон жарасыз болмас. KenTi жамандаган кем уаз к,алады. Мал - жанньщ садарасы, Жан - ардьщ садарасы. Жер басындагы жантак,ты Жанын к,ираннар жейд1, Байлык, мурат емес, Жокдык уят емес. Кызмет к,ыл да, мждет к,ыл. Кызарган ет кетед1, Кызарган бет к,алады. Арайынньщ азары болса да, 6e3epi болмайды. Тай тулап, уй1рден шык,пайды. Аттьщ жаманы - аттьщ жемЫ жеп, тайдьщ -136

xypiciH журедк Жак,сылык, агаш басында Жамандык, аяк, астында. Ок, жетпеске кылыш суырма. Жак,сыра жанас, жаманнан адас. ©TipiK айтып жалынранша, Шындык, айтып жалын. Ак,кеи1Л адамга б!реудИ сырк,аты батады. Екпей eriH бггпес. Уйренбей 6m iM 6 iT n e c QpKiM 93iHin тауын б и к болсын дейдК Достьщ инемен шанышк,аны Душпаньщ найзамен шанышк,анынан ауыр. KenTi аузы - тем1р талк,ы бшсен, бара б т с е н к,ус та барлан. Салемде борыштык, жок,. Тенге тиыннан есед1, Жылк,ы к,улыннан еседк Бар мак,танса, табылар, Жок, мак,танса, шабылар. ©pin ескен малра сыйын, ©лмей ескен баск,а сыйын. Уйде K icici Kemi, тузде ешюм урмайды. БМмдщен ак,ылшы, ар, Ак,ылды к,арттан нак,ыл шырар. Мьщ малый болранша, 6ip балан галым болсын. BmiMfli бтмегеннщ 6ip к,атесщ Kemipep Жер асыинан жемес, асьщ кеп болсын. Айтпас жерде ауызынды тый. Урыс болган уйде, ырыс болмас. Typci3 дария тартылмайды, Ел уилн ерлер тартынбайды. Icin ак, болса, кепке сал, -137-

Атьщ жорга болса, теске сал. Ак,ылды адамнан кенес шыгады, Ак,ылсыздыдан егес шыгады. Дуние - 6ip базар, эрюм 1здегеын алар. Ашу келсе ак,ыл кетер, Ашудан ак,ыл кеп болса, ашу не етер? 0 з елгщ тар болса дуниенщ кецд'пнен не пайда? Бт1мнен к,ымбат нэрсе жок,, Кентд е жатса, баспай ет. BmiMfli елее, к,агазда хаты к,алар, ¥стаз елее, балтасы мен шоты к,алар, Надан елее, артында Heci калар? К,ой асыгы демепн, Кольща туесе сак,а тут, Жасы Kiiui демей-ак,, ак,ылы асса, ага тут. Коркак, кор етер, Жасканшак, 6ipeyre жем етер. Айрылар дос ердщ артк,ы к,асын сурайды. (Бул rep'min жазылган макал-мэтелдер Эбекецнщ 1948-51 жылгы к,ойын дэптер!нен). -138-

Т1ЛГЕ ТИЕК БОЛАР АК.ЫЛДЫ С 0 3 Ел улсыз болмас, Жер гулсмз болмас, Адамдыктан улкен ат жок,, Наннан улкен ас жок,. Ат жак,сысын мак,та, Адам жак,сысын мак,та Адамныц уяты белнде. Адамшылыгы ниелнде Кулю - ашылган гул Кещ'л - ашылган нур Ежелден ел Tmeri - ер Tmeri Адал ул ер болып туса - ел Tiperi Арыцды сатпа, терщд1 сат. Эзщнен тыс жерден даналык, 1здеу - барып турган ак,ымак,тык,. Ecepflin мак,танганынан, еслнщ даттаганы артык,. 9 з басыцдагы отты кермей, Б1реудщ басындагы шок,ты керер. -139-

ШЕШЕНД1К K0PKEM Т13БЕКТЕР1 Ашу - пышак,, жайма шуак, Жайсак к,ушак,, кесер пышак, Kecin пышак, к,анатар, Душпаныиа сынатар, Ашу к,ысып кеткенде, сок,ыр кезд1 жылатар. Ашу к,андай - б т , узартады т т Ойлаганыц болмас, арты болар - зш. -140-

ШЕШЕНД1К TOJ1FAУ K,y карагай куласа, орнында калган шырпысы. шыгып бурлену жапырак, ш ы р ы п , гулдент, Бутак киялдан ушкан кыран кус К,онактап кетпес демежз. Айдьщ шалкарды су алса, Булак болып аркырар Teni3 болып жаркырар Акку, кыздар устшде, Турактап етпес демежз. YMiT деген дария, Эрюм одан канады. YMiTci3 жан айдалада калады. Туган балан жаксы болса, eKi кездщ шырагы М1нген атьщ жаксы болса, бул - дуниенщ пырагы Алган жарын жаксы болса, имандылыктьщ турагы. Атты кунде мЫсен - тулак, Аптада 6ip мЫсен - кунак Айында м1нсен - ат Жылында мшсен - тулпар. Birici жаман ж1гт, ел Ы н д е жау алар, BiTic жаман камысты, су 1Ш|'нде ерт алар. -141-