Сапарғали Бегалин Жамбыл

/У

жьи 4!§к ЧШЕШ) А'^шля ^*лм а^мммм^ тугдма/мя /50 ж м л / 3м \\ м о р ^ а д м /яоймма я р н я л й м . АЛМАТЫ, €Ж А Л Ы Н *, !996

Б Б К 83.3 К,аз. Б 34 Бегалин С. Б 34 Жамбыл: ем!рбаяндык.хикаят.— Алматы: Жалын, 1996.— 184 бет. 18ВМ 5— 610— 01372— 6 К азак ты н бел п л) эдебиет аксакалдары ны н. б<р). ж азу ш ы Сапаргали Бегалин, бул ттаб ы н а Ж экецнщ кез) ир!С)нде-ак к[р[скен екен. Белпл[ б1 р себептермен кезж де ж ары к кермеп- т[. Б аспа к ^ап ты кейб'.р тайпа, руга каты сты алып каш п а сездерден тазарты п, улы акыннын 150 жылдык тойы карса- нында окырманга усынуды жен керд[. Ж экецн)ц ескен ортасы, ата-бабасынан келе ж аткан дэс- тур[, езш щ ем ф жолы накты деректер мен естел[ктер аркылы кызыкты суреттелед]. К 1тап шынайылыгымен де тартымды. ^ 4603000000— 24 Б Б К 83.3. К,аз. \" 408( 05) — 96 \"^лактанды ры лм аган — 96 ]5ВМ 5-610-0)372-6

РУХАНИ ОЛЖА Эдебнет е^прж де кунде ж ан алы к бола бермейд!. К.аз]р жетпю жыл бойы купия сакталган арыстардын да ж арияланбаган непзг) шыгармалары жоктын касы деуге болады. Алайда казак эдебиетт- де узак ж асаган, 8м;р[ мен шыгармашылыры когамды к кайшылык- тан тыс етт[ деп есептелет1н Сапаргали Бегалиннщ ^Ж амбыл^ атты дерект) романынын колжазбасын окып шыкканда, бул ойымыздыц кугмрл<к екенж сезд<к. Ром ан [946 ж ылы, Ж ам б ы л акыннын [00 жылдык тойына орай жазылып, баспага усынылган екен. Сапаргали Бегалин — Ж амбылдын ез)мен узак энг!мелес[П, сук- баттас болган, эдеби мураларын жннаган адам. Романды окып оты р­ ганда, деректердщ к еп и л л тн Ж амбылдын ез) бергенд!Г[ анык бай- калады . К олж азбаны ц ш етш дсг] ескертпелер мен к ы скартуларга Караганда, мундагы ру, ел, жеке адамдар туралы шындык жайлар сол кездег! саяси кырагы редакторга унамагандыгы ангарылады. Ал шындыктан жазбайтын Сапекен шыгармасын кунтитып шыгар- ганш а, сол калпында сактаганды жен керген. Т)пт) жетп)С)нш) жыл- дары ендеп, тузеп ж ар н ял ау га мумк[нд[г) бола турса да, кол тн г)збеу) ту п тщ ту бш д е Ж ам б ы л ту ралы ш ы нды ктарды н эр ту? р[ алты ндай багалан аты ны н б ;л 1 п, сол кундерге сенгенд)гш тан ы тады . М ф ж ак ы п пен Ахметт)н, [лиястын к)таптарын жастыгынын [ш(не тыгып сактап келген, ултынын рухани мурасына адалдыгын керсеткен Сапаргали Бегалиннщ тагы б[р суйонерл[к мш ез[, мше, осы болса керек. Алтын езект[ аганын асыл касиетш е басымызды ие отырып, Ж амбы л Ж абаевты н туганы на [50, е зж щ туганы ча [00 жыл толуына орайгы мушелтойга тарту рстшде ^Ж амбыл^ атты осыдан тура 50 жыл бурын жазылып бчкен романды окыр- маннын назарына усынып отырмыз. Ро^мамдм жоз</мммм^ ^ гауьм, бас/юга — тармд; кам(?м<?агм кандидаты, Гурсмм /(УД/4­ 3

О Ц У Ш Ы ЖОЛДАСТАРГА! Ж амбыл ак ы н — X IX гасырдын как жартысынан кебж , XX га- сырдын жарты сы на дейш жасаран, б;р ж уз жыл ем]р сурген адам. Туып ескен заманы, ж асаран гасырлары — елш щ алуан килы беле- с,не, кия-кия еткел д ерш е кездескен толып ж а т к а н уакиганы н туй[Н[. Ж ас шарымен емес, кеп ж асагандыры нан ем ;рш )н тер]скей[нен кун- гейше, к а р а тунш ен нурлы кун не келген а д а м ./ Осы сиякты уакигасы ушан-тенЬ ем]р кешкен, тугыр куарткан туйгындай сансы з айды азайты п, сан жылды тозды рган акынныц, ем;р[ бул юшкене енбекке тутас сыйды деп анта алмаймыз. /Ж ам бы л езйпн туран ел) к азак журтынын жузден токсан то- рызы хат танымайтын кезде туып ескен. ем )р !н щ молырак жагын халык енер[ кад)рлен]п ескер[лмек туг)л, есептен шырып, елеус[3 болган кезде, акындык узак жолын кешкен акын. Олай болган сон онын ерте кезде кандай жыр айтып, кшмен ж олдас болранын анык- тап алу киын екен] езж ен ез[ мэл)м. К азак халкыньщ кара еленшде: <Ж ел сезд[ не кыламыч с[зден аяп ^,— деп келед]. Сол ж ел сез) -— акы н дарды н дом бы раны алган ж ерде агызып ала женелетш елен . Сол жел сезд] сексен жылдай узд)коз айткан акыннын канш а елен айтканын калай елшерс!Н, кай жур- нагын тутас таптым, шыны осы деп калай айтасын. Эрине, мэдениет- т] елд[н бул сиякты кернект! ад ам д ары н ы ц ж азы л ган кундел)Г) б о ­ лады. Болм аса замандастары ж азган еске тус)ру, газет-журналдан карап екшеп алу сиякты белпльбелпл[ суйенер дерег] болады. Ол сиякты дерек Ж экенде болмараны окуш ы га 6)3 ай тпасак т а ту о - Н!КТ]. Осы ж огары да айтылган киындыктарды кере-тура халык ау- зындагы сез сактагы ш эдетке сешп, дерек ж инауга к!р[стж. Ж э- кеннщ туган ел], журген жер] деген ер к тер ш карасты ры п, кулак ш алган мэл[меттерд[ улкен к!Ш] демей терд)к. *Ж о р г а м)нген ж ол- дасынан айырылады, кеп ж асаган курдасынан айры лады* дегендей, Ж экеннщ зам андасы сиреген. 6з[нен ]5 —20 ж ас к;ш[ К!С)лердщ ез{ де б]рл[-жарым гана кездест]. Онын устш е опдай адамдардын бэр) 4

бф дей елец уккы ш , эн,г]меш]л бола бермейд). К.айсыб]р) бей]лден)п айта да бермейд). 9з)М)з сейлескен адамдардан алган, ел аузында сакталып кел­ ген, акын еьиршщ сурлеу[нен табылганын талдай отырын, артык дегенш алып тастап, алдары ны зга усынып отырганымыз осы к:тап- тагы кы ска энг[мелер. Ж амбы л ем]р; б)р бул гана к^аппен туген- делмейд], эл) де ол толып ж аткан зерттеуд), ел аузынан эл) де болса ерш бей ж ин ауды керек етед[. Ж ам б ы л ж ай ы нан б 1лет[н кю[- лердщ бэрш б;рдей тауып алдык, бэрж ен энпмелес!п койды к дей алмаймыз. Б р ескерте к ететш нэрсе: 6)3 ш а м а м ы з келген.нш е Ж экен н щ ]936 жылдан аргы жердег жайына кеб;рек токталдык. Ата теп, ескен ортасы, заманы жэне ез)мен тустас акын, шешен адамдар жайын карастырып, барынш а соны кеюрек айтуга тырыстык. Ойт- кен! Ж амбыл — халыктан окыган, халык шешендш н бойына кеп С1юрш, акы н ды к ж олы н д а, ой-ер[СШ де халы к ойына сугары п, содан нэрленген адам. Сондыктан б}з кушт] сол жагына кеб[рек жумсадык. Ж амбылдын 1936-жылдан берг) ем;р) мен тек бслес-белес жер- лер;н айтып кы скарак шолдык. Жэкен.нщ одан берп ем)рш газет- журнал аркылы. е з1нщ шыгармалары аркылы совет журтшылыгы ез[ де ж аксы б;лет)н;н еске алдык. Онын устш е Жэкецн)К кейш п ж ылдардагы аз ем )р }н т ез) элденеше к[тап болып ж азы лса да жете берерлж улкен арна, мол уакига. Осыларды айта к е л т , Ж экец ж айы ндагы ез бын*ендерш ершбей ыкыласпен айтып берген аксакалдарга, ер азам атка алгыс айтып, к:таптагы Ж экен жайынан кемдш калган жер;н тагы да жинаушы- лар болар, солар толыктырар деп сснем)з. С. БЕГА ЛИ Н .

ЖАМБЫЛДЫН. АТА ТЕГ! Жамбыл Жабайулы (Жапаулы) осы кунп Алматы облысындагы Терккей Алатаудьщ солтуст)к бауырын жайлап цы стаган Шапырашты руынын. [ш:нде 1846 ж ы ­ лы февраль айында «Хан*, «Жамбыл* тауынын атыра- бында туады. Бул таулар — Шу езетн щ аяц жагында белек, жеке б1ткен таулар. Бул кунде ол таулар Ж а м ­ был облысынын Шу жэне Кектерек ауданыньщ келем- дер)не к[ред). Хан, Ж амбыл таулары жайында ел ау- зында толып жаткан ертег], ацыздар бар. Жамбыл деген сез — цытай т м ш д е корган деген сез. Таудьщ аты еп- тедег] к,ытай келш осы А л а т а у атырабын, Ш у езеншщ бойын, Балкаш жарасын мекендеп билеп турран кезде солар койган ат екен десед[. Жамбылдын экес1 Ж апа Жамбыл туатын кезде Д у ­ лат руынын 1иннде Ж аны с деген атасынын сол уакыт- тары б)л1кт) адамы Этекей деген бай ж уан адамнын ауылынын касында болады. Жамбылдьщ туган кезшде б)р улкен окигадан Жамбылдьщ Шапыраштыдан берг; аталары Екей руы бытырап, эрк1мге цонсы болып ж у р ­ ген кез[ болады. Ж апа, Жадыра, К,азыбай жэне Мэйке — Ыстыбай ба- лалары, булардын к.ай-к,айсысы болсын ез тусындары жауынгерш!лш кезде аламаншыл атка мшер, жортар- ман мьщты ж1Г1ттер болады. Оздер[Н[н енер)мен Эте- кейге жарып, сонын мьщты Ж1пт[ болады. Жапанын, Ж адыраньщ ез бастарындагы жеке энг)мелер)не кей]Н1- рек токталатындьщтан, бул жерде Жамбылдьщ ата жагын к.ыска тарата кетем[з. Жапанын экес1 Ыстыбай жай момын шаруа болыпты. Оньщ экес) Байтебет о да момын к[С! болган. Байтебет ек) к.атын алып, оньщ токалынан Ыстыбай — Ж ам бы л ­ дын улкен экес), бэйб1шес:нен Буры, М арал, Бэшт т у а ­ ды. Байтебетт1н экес1 — Сэд!бек, одан бес бала болган: Байтебет, Алтыбай, Жет[бай, Толыбай, Ырысбай. Сэд)- 6

бектщ экес! — Сопак, одан Сэд1бек жалгыз туады. Одан Жамбылдьщ тертшпп атасы Танатар, Сопак. туады. Сопактын экес) — Отеп, бул — Жамбылдыц бесшпн ата­ сы. Э т е п п ц экес] — Берт1С, одан бесеу туады. Этерул, Отеп, Соларай, Кэд1рпнк жэне Текеш. Берт1с — Ж амбыл­ дын жетшпи атасы. Берт1ст;ц экес; — Жарымбет. Бул терт катын алран. Б;р;нш] катынынан Актебет, Берт)с, ек;нш) катынынан — К.осай, упинш; катынынан — Элти, терт;нш) катынынан — Баянай. Бэйб;шеден туран А к ­ тебет, Берт1с тукымы бэйб1ше аталады. Осы кунге дей;н ел арасында бэйбипенщ баласы, уш токал десш келед;. «Кисыбай, ;с ;стед;ц еб;н таппай, Уш токал болыс болды атпай, шаппай. Курт;бай уш токалра ер;п кетт;, Адаскан ай жарыкта ак боз аттай*, деген елец; Жамбыл осы Жер;мбет балаларынын кей;нг; кездег; кандай ж;кке бел;н;п, к;м аталранына толык дэлел. Курт;бай — бэйб;ше баласы. Жамбылра аталас. Бул б;р партияда Жамбылдардан бел;н;п уш токалдын байлырына сатылып шыгып кетед; де, болыстык уш то- калда калады. Содан барып улкен жанжал болып, сол жанжалда Жамбылра да таяк тиед;. Содан барып та- туласканда Жамбыл осы елецд; айткан. Жэр;мбеттщ экес; — Екей. Ол ек; катын алран. Онын бэйб)шес;нен — Ж!эрп;мбет. Бул — Ж амбылдыц сег;- 3!нш[ атасы. Бэй;мбет ек;нш; катынынан Энет, Жиет туады. Булардын шешелер;н;ц аты Алтынай деген к;с; екен. Ол к;с; мурнына зере салады екен. Сонан абысын- дары «буйдалы кел;ншек» деп атап кеткенд;ктен, кей;н- г) Энет, Жиетт;ц тукымдары буйдалы атанып кеткен. Екейд;ц экес; — Малдыстык, будан — Ем;л, Екей. Бул — Жамбылдыц торызыншы атасы. Малдыстык — Шапырашты баласы. Шапыраштыдан уш бала туады: Малдыстык, Желдыстык, К,ылдыстык. Бул жерде айта кетет;н б;р нэрсе, Малдыстыктан — Екей, Ем;л дед;к. Желдыстыктан — Айкым, К,ылдыстыктан — Асыл, Шы­ был. Осы бесеу;н улы жуз ортасында «бурын бес жан Шапырашты» деп те атап кел;пт;. Шапыраштыныц экес; Жалмамбет. Онын Мапыраш деген бэйб;шес;нен Ш а­ пырашты жалрыз. Бул — Ж амбылдын он б;р;нш; а т а ­ сы. Ек;нш; эйел; К.арашаштан Ысты, Ошакты туады. Улы жуз 1Ш1нде бул уш еуж уш тацбалы десш келед;. 7

Бул ж е н т д е Ошакты руынан шыккан Майкет акыннын Сарыбай асына келгенде айткан еленй «Уш танбалы болганда танбамыз б1р* дейт)н) осыдан. Жалмамбетт)н. экес[ — Бэйд1бек. Бул — терт катын алган К)С[. Б[р1нна катынынан Калша, Ж акы п, одан Сары Уйсш тарайды. Ек[нш] катыны Зер]птен Ж алмам- бет. Бул Ж амбылдьщ он екшни атасы дедш. Ушшш[ цатыны— Домалак. Одан Жарыкшак, Жарьщшактан Албан, Суан, Дулат ушеу1 тарайды М тек ей , Ж амбылдьщ аргы тег1 улы жуз [шшде Шапырашты болып атзлады. Д ул ат пен Уйсшге 14— 15 атадан барып косыламыз дейд[ ел ацызында. Б эр1м1з б)р Бэйд[бект)ц баласымыз дес:п келед). Жамбылдьщ берг) жердеп аталары жайында онша кеп ерекше энг[ме кездеспед!. Ал Ж амбылдьщ он б)ршнп атасы Ш апыраш ­ ты туралы ел аузындагы б)р энг)мен[ айта кетпей бол- майды. Бэид)бек деген ю с т щ терт катын алганын жогарыда айттьщ. Еюнш катыны Зер'птен Жалмамбет деген б а ­ ласы жалгыз туады. Осы Жалмамбет ер ж е т т жылкы багып журген кез)нде, Бэйд[бек отардагы жылкы косы- на келш жылкы аралап кайтады. Баласыньщ малдьщ жайын б[лген ест)л1г!не кещл1 толып, енд! тэу]р жерден кыз эпер)п уйленд)руд1 ойлайды. 300 жылкы матап берш, Кызылбидщ кызын Жалмам- бетке алып беред). Кыздьщ аты Мапыраш екен. Келген жылы екщ абат болып, б)р ер бала табады. Бала жерге т у с ^ м е н , Бэйд:бек алгызып керед]. Б ал а б1р кез1н кы- сып, б)р кезш ашып туган екен. Ж эне б!р колына кан шенгелдеп туган екен. Баланы кер 1п: «Малым теленген екец аты Шапырашты болсын* депть М)не, баланьщ аты Шапырашты койылган себеб) осыдан дейд). Бала туганнан кей т, кеп узамай Мапыраш елед). Ж алм ам бет Кызылбидш к1ш1 кызы Караш аш ты балдыз- дай алады. Одан Ошакты, Ысты туады. Шапыраштыны Караш аш асырап е с 1ред1. Шапырашты аса батыр, мьщ- ты болды. Бэйд)бектен тараган Уйсш, Дулат, Албан, Суан, Шапырашты, Ысты, Ошакты руларында Шапы­ рашты тукымынан батыр ете кеп шыккан. Жамбылдьщ он б)ршип атасы жайында осындай ацыз бар. Онан берп аталарында ерекше бул сиякты энпмелер кездеспейд). Б 1рак Екеймен б)рге туган Ем)л руы, кей!ннен Ескож а аталган елден батыр Шетен сиякты мьщты юс!лер кеп болган. 8

ЕКЕЙДЩ БЫТЫРАУЫ Б)з жогарыда Жамбылдын. ез атасы Шапырашты ]Ш)нде Екей атанады дедш. Екей жен)нде толып ж аткан сез бар. Ы рак олардын эркайсысы айтылран орнына к а ­ рай энпм енщ эр жер!нен кездес<п, мумк!н болранда кыска да болса тус)Н!к берш отыратындыктан, бул ж ер­ де Екейге кеп токтамаспыз. Екейд[ц [ргел! ел болып е с т калган к е з т д е Ж амбыл акын туар кездщ алдында Екей руы коныстарын тастап, эр елге С1Н!П тозып кетед[ Онын себеб[ Екейд)Н Элти деген б1р атасынын баласынан (бул Суй1нбай акыннын атасы) сол кезде жортармандык )степ журетш мыкты Ж1Г[Т Бэйп[ Бакы баласы б)р жактан аттанып барып бес жылкы алып кайтады. (1 л кезде Екей руы Цордай тауыньщ сыемш ала Ш у езешн]н жагасын ерлей, К)н- д]ктас. Табылган, Сарыбулак деген жерлерде мекендейд[ екен. К,ордай тауынын б)р терен сайына бек]нш жаткан Бэйпшщ уст!не сол тустагы Дулаттын Сэмбет деген руынын атакты Нурак, Аймамбет деген ек< байынын ортасындагы жалгыз баласы Сексен дейтш ж)пт кус салып тауга шыгып, Б э й т г е кез болады. Сексен Бэйп)Н[ таниды. Б)рак еш нэрсе айтпайды. Э з бетшен кусын салып, жур!п кетед]. Сексен кеткен сон, Бэйп1ге ой тусед[. «Мынау елге айтып барып маган ша- так болар, онан да муны елт[рш жок кылып ж)бере- й[н* деп, андаусыз келе ж аткан Сексенд) елеус13 кел1п сыртынан урып елт)ред1. Сексенн)Н ки[м)н, суйепн суырдын )нше тыгып, к у ­ сын, ит!н коя беред!. Атын урлыктан тускен бес жылкы- ньщ касына косып, К.ошкар уст]ндег! кыргызга апарып етк!зед]. Сексен жоралып, сол бепмен табылмай кетед). Содан сег!3 жыл еткеннен кеЙ1н Сэмбет ел) К.ошкар ус- т]ндег) кыргыздан жылкы алады. Сол экелген жылкы- нын )Ш]нде Сексенн]н кара жорра аты б)рге келед]. Сек- се н т н экелер) атты танып, колына алып, аттын кайда барганын кудалап сурастырранда, кыргызга БэйнМн апарып етюзгенш, Сексенд[ к[м елт)рген1н табады. Сек- сенн)н ел1М)н Б э й т мойнына алган сон, Д у л а т боп б)р!пп кызып, Сексенге жет1 ердщ кунын кест!ред1. Ж ет[ ерд)Н кунына алдыменен Элти тукымы куйед!. Онын малы жетпей, бук)л Екей тукымы болып куйед). Осы бил)ктен кейш Екей бет-бетжен бытырап, эр елге сщш тозып кетед}. Екенд)н сол кездеп бас кетерер атка мшген 9

адамы бэйбчше баласынын, онын [шшде Ботакара деген атасынын баласынан шыккан Самбай деген т с ) бола­ ды. Ол к[с4 ез аулын бастап келш, Найман и т н д е п б}р терен)н касына барады. Оз[ ерге куныкер болып к е ш т барран консы, к[рме елге тере кызыгады Самбайдын аз гана малыньщ )Ш)нде кезге тусерлж жалгыз шубар айгыры бар екен, тере соны сурайды. Оны Самбай бере коймайды. Сейт1п жургенде, Сексенн)н экес[ Айманбек Дулаттын кеп к[с}сш ертш, Самбай ауылын куып барады. «Мына касына келген консын Самбай кесж и кунды телемей кашып келш отыр. Не касыннан кеш)р]п бер, не ер)мнщ кунын эпер*,— деп, тереге салмак салады. Ш убар айгырын бермед} ден т)С]н кайрап журген тере, енд[ кез[ц келд) дегендей, Самбайды алдьгна шакырта- ды. Самбай келгеннен кейш, тере зей<лден[п: «Сейле, Сам бай*,— дейд(. Сонда Самбай: «Мен сейлесем, Эйе- кен ашуланады, тере кес}к айтады, мен неш айта- мын?*— дейд[ де, тере жактары саныньщ уст]н колымен шукып, шубарлап керсете бер[пт). Тере ойлапты: «М а­ ран санын шукып керсеткен[ — шубар айрырды берем деген1 рой. Маран паналап к е ш т келген кернпм. Муны Д улаттарра жырып бермей, алып кашайын, шубар ай- рырын аламын» деп кисаяды. Аймамбетке: «Сенщ ерщ- Н!Ц куны бурын б[р кесм[пт), оны алыпсьщ. Ек1 бил!К жок, жеткен малын телед1, жетпеген[ кудайра да жок. Кунш кере алмай паналаган Самбайга м е н т кесер цу- ным жок»,— деп, А й м ам б е гп кайтарады. Тере артынан Самбайга мс! ж[беред]. «Аймамбет к е т , куннан кут- кардым, айгырын б е р е т» ,— деп. Ж1берген к}с!с: теренщ сэлем[н айтканда, Самбай «Терен не айтып жур, мен кай жерде айрыр берем деген екенмш. Тере жанылып журген шыгар, сэлем айт, берер айгырым жок. Мен[ц кун кере алмай келгеюмд) кеше ез) де айтып ед! гой*,— деп, к к к т кайтарып ж[беред[. Тере жатып ашуланады. «Жуг[не келгенде санын шубарлап керсетш ым какканы кайда, мен сол айгырды беред} екен деп, ердщ кунынан куткардым. Айтканын орында- сын, айрырын берс1н, эйтпесе какрып келген консыны колыммен аламын*,— деп, тары к[С1 ж)беред[. Оган С а м ­ бай: «Айгыр берем деп санымды шубарлап маган не к ер ш тт!. Терен котырымды касытпай ма. Саным котыр ед!, соны касыдым, терене сэлем айт, берер айгырым

жок.»,— дейд). Содан калган макал ел [ппнде бар. «Те­ рец колымызбен котырымызды касытпай ма?*— деген. Ею жагынз ез!н)ц алдында шыбык устатып ез колымен киган, антын айткызган тере кунга кайта бил)к айта алмайды. Самбайдан алданып, айгырдан да кур кала­ ды. Сейт1п Самбай Сексенн:н, кунынан да, теренщ ку- рыгынан да кутылады Осы б и л т ж е н т д е б[р ескерту: казактыц ) ш т е Д)н орныгып куран плып ант беру жайылмай турган кездеп анты — ек1 дэугер ж ас шыбыкты ек1 басынан устап, тереге ортасынан кылышпен кигызып токтайды екен. Шыбык киганнан кеЙ1н кайта даулай алмайды екен. Осыдан кешн Аймамбет, Нурак Сексеннт кунын сурау- ды кояды. Самбай картайган кезде, Екей руынан атка м)нген басты кю[ Бэйет деген к:с1 болады. «Калган Екей — кацылтыр, Бэйет — шойын, Сэд)бекке салып жур улкен ойын. Сулу сары жиыннан к е й т калып, Кек токалган ецгерген алты мойын*,— деген Шыбыл е л ж щ б1р акыны айткан елен бар. Бэйет картайган кезде, Сарыбай, Айдос баласы атка м тедй Екейдщ кайтадан ел болып басын косуына басшы бол­ ган осы уш к)С[ ед} дейд]. Жамбыл тумай турган кезтде Жапа туыскандары- мен Д у л а т е л т щ )шшде Ж аны с руынан шыккан эр) бай, эр) жуан Этекей деген ю с т щ касына к е ш т барды деп жогарыда айтып ед[к Сарыбайдын экес) Айдос ауы ­ лы Ж алайы р )Ш[ндег] С ек теренщ жэне Ж алайы р Бал- пык батырдын елше кеш[п барады. Уш токалдын б)р) Элти руы Суй)мбайдын экес} Арон Ескожаныц жуан мыкты жер! Мырзабек Кэшке тукымынан шыккан С у ­ раншы, Саурык батырлардыц касында калады. Эр елге пытырап коцсы болган Екей тукымы малдан айрылып кедейлент, елдж беделден жудеп, мейл!нше тозады. Ата коныстарын Дулаттыц Сэмбет деген руы жэне Е с­ кожа байлары басып калады. Екейдщ бул бытырауы Екей тукымыныц атына ел арасында улкен мш болып келген. Мысалы, Каскарау (Дулаттыц Жаныс руынан) шыккан белпл! аткамшер[ Ногайбайдыц кызы мен Е к е й д т Койдас баласы Кара деген акыны б)р тойда кездес[п елец айтысады:

Кыз: «Кузем кнпз басканнын дымы кеппес, Ек1 ж[Г1т урысса, кег[ б[тпес. Мырзабек пен Кэшкеге Ж анай цонсац, Жаман Екей басыннан камшы кетпес*. Кара: «Курессе ек[ ж)г[т бф[ жыгар, Элгенше бойдак Ж[Г[т кызга кумар, Сецк[бай мен Шойбекке кенпп барсан, Ек[ буктеп астьща камшы тыгар&,— деп жауап айтады. Екейдщ адамдары баска рудын адамдарымен кал- жындассын, т)пт} езд! ез) калжындассын, осы ауып та- раган кездер] сез болмай калмайды. Мысалы, Кисыбай мен Ж ам был екеу4 езд) ез! кагысканда да, Кисыбай Жамбылга батыра айтып, немере туыскандары Койдалы балалары Курт)бай жен)нде жэне Жамбылдын ез экес} Ж апанын ез[ женшде унем[ кем[т[п айтады «Койдалы Эшекейдщ койын баккан, Курт[бай Эшекейд)н отын жаккан. Экен Ж апа актабан урысы боп, С)зд[н ауыл солайша жанын баккан^,— деп, ез) жер-жеб[рше жет)п кем}тед!. Дулаттын Ж аныс деген руынан б)р ауылга Екейд)н б)р ж[Г]т) кыдырып келсе, ит[ кабаган екен, тура абалап такымынан алады. Ж'ггт ьщрайлы, карымды адам болса керек, итт! урып канкылдатады. И т т е камшы ти[п кан- кылдаган сон, уйдш нес) дал ага шьщса, и т т урган Ж1г}т таныс екен, кере салып: «Екей басьщмен ит сабап неден а сты н ?*— деп элп ж}г[тт[ тура таяктын астына алады. «Екей ел болды, еш м мал болды& деген сездерд1 ел ай­ тып келген. М т е , осы сиякты ушы-киыры жок кем1ту сездер толып жатады. Екей — ез)мен аталас Ескожа руымен унем[ айтысып, алысып, тартысып еткен ел. Ескожа руынын б1р бай адамы баласына той [стейдь Сол тойга Намаз барады. Улы жуз е л т ш жалпы салты бойынша кыз бен ж[г)т, бозбала мен келшшек мундай тойда айтыссыз калмайды. Айтыс басталады. Екейд[н барран ж )п т т е р т е батыра айтып, батыл соктыгып, елен- д] Ескожа кызы бастайды.

Сатине: Буландап Андасын жур жаннан озып, Нарекем сез сейлейд) аузын созып. Жалгыз кубас Сарыбай елгеннен сон, Баягындай кетерон, Екей, тозып. Намаз: СуМмбайды кайтес!н соккан желдей, К.обдалынын акыны шалкар келдей. Рацымы жок. елщд) жылатады, Е скож ага маза жок, Андас елмей. Сэтине: Екей, с е т и кигешн сары тонын, Кэп1р орыс келд) де, болды жолын. Тент)реп эр есжте ж\\ргенщде, Сен) баска сабайтын мына колым. Намаз: Рас, мен)н киген!м жулма тоным, Сарыбайым би болып, болды жолым Озбекпен тамыр боп жел)ндесен, Баланды ез)п тус)рген осы колым»,— деп, Намаз колын керсетед). Оган Сэтине ыза болып жылап ж]беред[. Ойткеш сол Сэтинеи)н ез басында есек болып, Екейдщ б)о емсек эйел[ баласын тус:рд[ деген сез бар екен. Оган Ескожа ж)г<ттер[ кызып, улкен те- белес шыгады. Бурынгы зорлык 1степ калган бетшен: «Ауылыма келш тойымда эдепс!зд1к 1стед1»,— деп Андас датка бул Саурыктьщ 1Н)С[ Екей к[С1лер)нен айып ал- мак болады. «Ж пттер!н)н аузын тазаласын, болмаса атамнын жолын бе р о н » ,— деп, Сарыбайга к)С1 Ж)беред[. Оган Сарыбай: «Аузын ашканга айып тартатын Екей ел1п калган. Андаска сэлем айт, намыстанса, карындасын кайнына ерте узатсын!»— дейд). Содан б[рсыпыра Т1ре- с)п барып Сарыбай Андастын айтканына кенбей, айып телемейд1. Осыдан кейш Ескожа мен Екей руынын ара- сы тенес1П, кага ога келед]. Жалгыз Ескожа руы гана емес, катар отырган Ду- лат рулары да Екей елш азгана кемппеген. К,аскарау руынан шыккан Дэу[тэл1 деген ете шешен бай ез ту- сында беделд! болган К1С[ екен. Ел арасынын б!р дауы- 13

мен Алматыдагы ояздьщ алдына баратын болран. Дэу[т- эл[мен б[рге Шапыраштынын бфнеше юс)лер[ б1рге келед). Онын. 1илнде Суй]нбай акын да болады. Дэу[т- эл[ аса сем!3, жуан К1С1 болса керек жэне онын устше тамакты ете кеп 1Ш[п, ояздьщ би)к уй[нен баскышка ерлегенде журе алмай, С у т н б а й бар, тары б[р-ек[ к к ! Дэу!тэл[Н] колтырынан кетерш отырады. Дэу)тэл[ б[р- ек1 баскыш барраннан кейш ент1Г)п ж уре алмай, арты- нан жел шыгып кетед]. «Б!зге !стейтш жуандырынды улыкка да ю геймкщ , артьща не болсаншы,— дейд) Суй)нбай Дэу1тэл1ге. Сонда Дэу1тэл1: «Менщ артым Екейд)н аузы .рой д ей м кщ , тек десе, жым болатын»,— депт). Мше, Д у л а т ел)н1н жуандары да осылай кем[ткен Екейдщ бул бытыраран кез[ улы жузд[н К.окан хан- дырына барынып, баж (алым) телеп туратын кез) б о ­ лады. К.окан бектер} Эулие ата, Мерке калаларында турып, Жет]су казактарын жылына б;р рет зекетш!лер аралап, кептеген мал жинап злып кайтып отырады екен. К,окан бектер)не ж аяу жерден кол арткан кыррыз ма- наптары, Дулаттьщ даткалары Жет)су елдер[не кеп устемдш ]стейд[. Эс[ресе кыррыз манаптарынын каба- рына карай жел1к алран кыррыз жортармандары коныс- тас Шапырашты руына т1пт[ маза бермеген. Элденеше рет копара косын шауып жылкысын алып, коныска та- ласып, жер<не конып отырран. Кебш е бул сиякты оки- ралар ек} елд] жайлауынын устшде сан рет майдан аш- кан улкен тебелестерге де апарран. Улкен к е б щ К1Ш1 кеб)н, К,ара кия, К,ара кыстак, К,арралы езендер], Суьщтебе, Майтебе, Актасты, Зайсан, «Боралдай» деген улкен-улкен жайлауларга таласып сан рет шайкасу болган. Осы сиякты улкен б[р шабуыл- дьщ кез}нде Жапаньщ экес! Ыстыбай ауылы кеш)п б а ­ рып паналаган Ж аны с руы Аныракай, Алмалы таулары- нан кумга карай кешед!. (Бул таулар осы кунп Отар станциясыньщ солтуст1К батыс жагында). Арткы жары­ нан «жау келедЬ деп урке кеткен ел алды-артынан шолгыншы салып, удере тартып отырады. Февраль айы- ньщ суытып, кар жауган кайырма кун[ болады. Ж апа — сол кешкен елд[н алдын, артын шолуындап журетугын мыкты ж [ п т т е р т щ б]рг Ж амбылдын шешес} Улдан айы-кушне жет[п отырган ек)кабат екен. Ол кенпп келе жатканда толгатады. Атка журе алмай, кешт) токтатып, туйелерд} б1р жерге шегеред). Алыста кешт! карауыл- 14

дап, жер шолып журген Ж апа кешке шауып келсе, тол- ратып турган езж щ эйелж керед!. Жукт) туйеш айналдыра ш егерт ж)бер)п, комын алдырмастан ки[здерд) жауып, жукпен коршап курке жасайды да, айнала туйе шегерш, ортасынан тшкен ыктырмара эйел[н отыррызып сонда босандырады. Ел орынга отырран кезде, бала туады. Артынан ж ау кеп калды деген хабар келш, баланы жергекке орап алып, тан. об)рлей ауыл тары кешед[. Узак тартып отырып Хан, Жамбыл таулар алабына кел[п ауыл конады. Б а ­ ланы сол жерде бесжке салып, атын кояды. Балага ат койганда, Жамбыл тауынын атын кояды. Жамбыл деген сез — кытай т<лжде корган деген сез екен. Ол аттын тауга калай койылганы женшде б!з жогарыда айткан- быз. Бул кез Ж е п с у г а караган Шапырашты, Д ул ат ру- ларынын. б)р жагынан кыргызбен де, К,окан колымен де, кытай колымен де арпалысып шабысып журетш кез! болса керек. Хан, Жамбыл тауларынын. салкын жотасын жайлап, кыс кумнын жылы езектер)н кыстап, Жаныс руынын. б[рсыпыра ел'мен б[рге Ыстыбай ауылы да осы жерге б1раз жыл турактайды. К.ОК.АН Э К ! М Д Е Р Ш Щ У С Т Е М Д Ч 1 Н Е К.АРСЫ Ж ет)су елш К.окан эюмдер] алыстан билеп, зекет, кушыр деп б)р алып, баж деп устемел] алым-салыкта- рын мезг!л-мезг)л жинап отыратын болган. Меркеде ту- ратын К.усбеп деген бектер бег) бул тустагы елге ойына келген)н [степ, талай киындыктарды бастайды. Зекет пен кушырдан, баждан айырыкша керек деген дуниеш колмен алу, кейб)р кещл! тускен кыз-келшшекп жинап алып кыз ойнак ютеу сиякты ере) бузакылык та болады. Дулаттын. коралас деген руынын, Асыл деген б!р тэ; <р адамынын, бойжеткен сулу кызын, жан.а тускен кел[нш: «Меркеге тере шакырады»,— деп, К,усбегшщ ж)! гтер[ алып кет)пт). Асыл жылап Тойшыбек батырга келшт;. Тойшыбек К,усбег)ге карсы баруга бата алмай коргалап отырганда, жас Тойшыбектщ Ж1пт баласы Бэйсей[т: «Эке, нес[пе коргалайсын., бектер беп н щ корлауына на- гашы апамды коймаймын. Э з щ именсен, мен бара- мын»,— депт[ де, касына юс] ертпестен жалгыз ез1 тура К усб еп н щ уй[не кел)пт). Бэйсейп келсе, К усб еп кеп- !о

теген кыз-келтшект) жннап алып, ортасында наша тартып отыр екен. Б э й с е т т руксат та сурамай-ак ки- мелеп к]р)п келгенде, Кусбег) сасып калып: «БатЫр, неге келд!ц, жогары шык»,— депт). Бэйсей1т сурланып: «Жез- деме амандаспйын деп келд)м, мына кыз-кел[ншектерд1 неге камап отырсын, орын болса, мен де отырайын»,— депт). К усб еч Бэйсей)тт]н ашуынан шошып: «Оздер! кел)п конак болып отыр. Оздержен сураныз»,— деп, ез :ст е н кезбе-кез таныпты. Жиналган барлык кыз-келшшекп алып кайтыпты да, Бэйсей1т кару-жарак сайлап алып, агын баптап, б[рнеше ж]'пттерд{ касына ерт)п, тауда беюшп жур)пт:. Онын себеб): ол кездеп К,окан эк!мдер1Н[н эд)С) — ондай наразылык керсеткен адамнын алдынан шыкпайды екен. Ал артынан есеб)н тауып, колга тус4р1п, жок кы- лады екен. Бэйсей)тт[ де солай алдан неше рет шакыр- тып, ек1 рет шакырганына бармай, уш)нш)де кару-сай- манды б]р топ ж)г)т Ж1беред). Бэйсей1т кырык ж[г<тпен алдынан карсы шыгып, улкен согыс болады. Бэйсештт! ала алмай, К,усбег)Н]н к)С1лер! ездер} жараланып эрен кутылады. Сонын аягы улгайып, Кокан эк4мдер)ге Ж е- Т1су казактарынын наразылыгы ерш]п, зекет-кушырдын ез) де дурыс бер)лмей, суыса бершт). «Меркеде Кусбек улык бар, Кыз-катынга узын курык бар. Карсы келген тентекке, Жуан келдек сырык бар»,— деген ел жыры муны толык дэлелдейд). Елд]ц кен)Л[ ала болып, беклер бепнщ озбыр мжезшен жч)ркен[п турган кез!нде орта жузд! ез)не багындырган орыс пат- шалыгынын елш)лер) де Ж ет[су ел!не б т т ж д е п бас керсетш, сез салады. Олар алдымен улы жуз )ннндеп Эд1л теренщ (Абылай баласы) ауылдары аркылы ел тамырын устайды. Бул кезде кыргыз манаптарына да ]штей елпплер барып, жакын сейлеседг Осы карсанда Кенесары кетер!Л1С] А р кага тег[с жайылып, элденеше рет шайкасып журген кез. Б)р ж ак олем! улы жуз :ш)не де келген ед[. Ж амбылдын экес[ Ж апаньщ деген батыр ж)пт, жортарман кез]. Б1рак ез руынын орта­ сында болмай, Жаныс руындагы Эшекейд)н атарман шабарманы болады. Б)р жагынан дунк)лдеп орыс ха­ бары келед!. Б)р жагынан Кокан бектержщ :стеген зор- 16

лыгы бар. Тары б:р жарынан Кенесары кетер:л:с:н:н с:лем: де келш жатады. Осы женде кыррыз манаптары- нан т:л алу уш:н Эшекей бастаран Ж аныс руынын адам- дары эр: т:л б:лет:н, эр) сен:мд: мыкты ж:г:т тандаранда. кепш:л)к Жапаны ж:беруге уйгарады. Сонау етектег: алые Хан тауынан кос атпен шырып кыргыздын. сол кездег: улкен манабыныц б:р: Жантайра жолырып, т:л алып кайтады. Ж апа барран кезде кыррыз манаптарынын. орыс ел- ш:с: мен Тезек тере аркылы сез байлап, Кенесарыра да, Кокан бектер!не де наразылык керсете бастаран кез: болады. М:не, осы хабарды алып кайтканы уш:н, Эш е­ кей бай Жапара ел атынан алрыс айтып сый да берген болса керек. Бул — Жамбылдын. ез экес:н:ц ауылына ие боларлык кайратты адам болранына б:р дэлел. Ж э н е ол осы жолы Ж антай манапка ел сэлем: ет:п жакын- дастык, ниеттест:к сез де сейлесед:. Ол сезд: Жантай аса унатады. Ойткен: Кенемен устасып жаткан кез: болуы керек. Ол арасын калай шеш:п кайтканын ешк:м анык.тап айта алмайды. Тек сол Хан, Ж ам был бойын- дзры кеипп журген елдер Кенесарыра кемек бермеген: айкын. Айдос — Сарыбайдын экес:. Бул к:с: Екей бытыра- ранда, Жалайыр :ш:ндег: Артык батырдын жэне Сек теренщ ауылына кеш:п барды дегенб:з. Алраш кешш барран кезде Сарыбай ж ас болады. Экес:н:н. кайраты кайткан, б:рге туран аралары тек малра ие, ж ай шаруа болады. Дулаттыц боздарына куныкер болып кеылп барран аз ауылра :ргел: ел кандай кызыккыш. Неше турл: зорлык :стейд:. Артык батыр ез)н паналаран кон- сысын коррайды. Дегенмен, :ргел: елдщ устем сез:, :сте- ген зорлыры кебейе беред:. Ж а с та болса Сарыбайра бул бата беред:. Ж 'герл: бала ж:г:т ел:н ойлайды. Ел:ме кайтсам, ез руымнын. ез:мдей жастарымеи ба- сымды коссам деп талаптанады. Шапыраштынын. Теке деген руынан шыккан Белек деген багырды ест:п, акыл сурап соган барады. Ж ас бала ж:г:ттщ жайы-куй:н сурап алады да, Белек еш- нэрсе айтпайды. Б:р айтканнан кей:н Сарыбай батырды мазалап о да кайта сурамайды. Б:рак ауылынан кет- пейд:. Ертел:-кеш сэлем бер:п, атка м:нсе, атын ерттеп касынан калмайды. Содан б:р кун: Белек: «Шырагым, сен: маган к:м ж :бер д :?» — деп сурайды. «С:зге бар деген Кененбай аксакал ед:»,— дейд:. «Е, ез: неге акыл ^ :ая

айтпайды?»— дейд[ Белек. Одан кешн тары да т[л кат- пайды. Б)р кун; ерте ат ерттетт, Белек жол журмек болады. Сарыбай да б[рге журед). Белек кеп сейлемей- т)н ызрарлы адам болса керек, артына б)р бурылып карайды да, жур)п отырады. 1лен)н. ер басында отырран Эд)л терен)н ауылына келед[. Теренщ даяршылары ке­ л т Белект) т у с 1р)п, жолдасы рет)нде касына ер[п бар- ран Сарыбай б[рге болады. Ол кун! конак уйде болып, ертеншде Эд[лд)н. ез] отырран уйге барады. Онда Эд [ болмаса керек, Тезек терен[д уси не к)ред[. Албан, Суан, Жалайырдын. б[рсыпыра адамдары болады Гере уй)нде мэж)Л}с болады. Осы мэжы[сте Тезект[ц елге айтканы: «Орта жузд[ караткан орыстан к)С) келд1. А ркадагы ел- Д)Н бэр! тег)с орыска карапты. Мунын )С[ эд[л кер[нед<, мен кыргыз манаптарына да сейлест[рд)м. Уэде беретш ^олдьщ. Соган осы жуырда бас косамыз. Ж эне б)ЗД]Ц Царатал, К.апал бойына кеп колы келед!. Оган келуге руксат етт)к, буган не айтасыздар?»— дейдг К,окан эюмдершен елд<к ар-намыска тнерлштей кеп ектемд1к кер[п калган ел Тезек сезш тегю макулдайды. Осы пэтуанага бата кылган Белек батыр болады. Б е ­ лек ертеде батыр болганмен, бул кезде картан тартып, аксакал болган кез! болады. Ел тарайды. Белек е л т е кайтады. Жолда ат устшде келе жатып Белек Сарыбай- га: «Балам, не уктыц?»— дейд[. «Батыр, мен нен[ угам, теренщ айтуына Караганда, орыстын жол-жобасы ж ак ­ сы кершед)»,— дейд). «Балам, байкаган екенсщ, сен енд[ акылды орыстан сура»,— дейд). Осыдан келген сои С а ­ рыбай Белек батырдын. батасын алып ел)не кайтады. Енд] ел орыс колынын. алдынан шыгуга камданады. Бул кезде Ескожадан шыккан Сураншы батыр да орыс ко- лынын алдынан шыгуга келе жатыр деген хабар келед]. Осыны ест[п Сарыбай Сураншыга келш косылады. Су- раншымен косылып К,аратал бойында орнап жаткан орыс колына барады. Бул барганда тура ездер[ бармай, алдынан к[С1 Ж]берш т)л алады. Сонда барып т)л алып кайткан К1с1н1ц б1р[ Сарыбай болады. Сураншы батырды орыстар кец]лд] кабылдайды. Ойткен[ орыстарга бурын танысып жакындаскан Ж ала- йыр адамдары Сураншынын. мактауын ж етмзш , онын, беделд[ батыр екенш айтып угындырган бол?тын. Осы ^керде найманнын., улы жузд!н. б]рсыпыра кю)лер1 бас досып, орыстын. басшы адамдарына ант беред!. Орыстын. ^8

колын !леден бастап еткел тауып етю зуге Сураншы, К.о- жантай, Балпык батырдын баласы Т:ленш: ие болады. Орыстыц б:р топ колын Балпык. баласы Пленил, Ескожа Сураншы бастап К,апшагайдыц аяк жагында.гы Ушаралдан темендеу атпен ететугын жерден алып етед:. Бул !лен:н бурынры белг:л: еткел: екен. Осы еткелде жас ж:г:т Сарыбай ете кайраттылык керсет:п, кеп кия- мет :стейд:. Орыстын. эскербасы Сарыбайра аса разы болып, буларра кеп сый, эскер беред:. Ол бетжде орыс- тар К.окан бектер:не жэне казактын ездер:не карсы бол- ран Бэйсешт, Кер:м сиякты адамдарра к:с: ж:беред:. Оларра ездер:н:н. усынысын ж:беред:. Эздер:не тартады. Б:рак олар оны кабылдамайды. Бул кез орыстардьщ !леден ет:п, :ргес:н бек:т:нк:реп алып жэне артындары кеп колдарын 1лен:н. бер жарына келт:р:п алу эд:с:н колданран кез: болады. Осы кезде Сарыбай орыстарра кеп сен:мд:л:к керсетег . Аса жаксы кызмет :стейд:. Алды-артын жиып алраннан кей:н орыс­ тын. эскербасылары казактын. ездер:не сен:мд: адамда- рын алып, алдары шабуылдыц жен:н кенесед:. Осы ке- кест:н. :ш:нде Тезек тере, К,ожантай, Эб:лестер болады. Сарыбай орыстарра жол тауып беретш колды бастап отыратын ж ер: л рет:нде алынады. К.окан бектер: ба с­ таран кеп кол орыс шапкыншыларына кездес-п, урыс болып калады. Бул сорыс аса улкен сорыс болмаран. Бул жерде орыска карсы урыскан аса кушт: жау Бэй- сей:т батыр болады. Бэйсей:т К.окан бектер:нщ де сойы- лын сокпайды. К.ыррыз манаптарына да косылмайды. Ол б:р жарынан кыргыздын манабымен, Коканнын бек- тер:мен ж ауласса; ек:нш: жарынан К,аратал, 1ле бойын- дары орыстын колына да сан рет шабуыл жасайды. Эл- денеше жерде кездес:п атысып, ез адамдарын да шыгын- датып, орыстын колынан да б:рсыпыра к:с:н: елт]ред:. Сейт::: Бэйсей:т орыстардьщ ете кектескен жауь: бо­ лады. Бэйсей:т урыстарында орыс жарында болып, кеп кайрат керсеткен Бэйсерке батырдын баласы К.ожагул болады. Эр: жерд:н. жайын б:лет ч, эр: К.окан бектер:- нщ карауындары елд:н. жайын б:лет:н мыкты ж:г:т ете батыл кимылдайды. Жол тауып Кокан бектер:н:н ко- лыньщ :ш:нен т:л алу, б:рл: жарым руларды азрыру жен:нде Сарыбай да улкен енбек :стейд:. Албан Саркыт баласы деген Шапырашты ж:г:т сол К,окан колыньщ :ш:не к:р:п, т:л алып кайтуга, жер шолып келуде аса епт:л:к :стейд:. Узынагаш бек:н:с:н орыс колынан ала )9

алмай К.ок.анныц кеп полы шегинш, Мерке, Шу, Кура- гаты езендер]н[ц бойына барып бекшю жасайды. К.ура- гаты езен:н]н бойында отырран Ботбай ел[ орыс колы­ нын алдынан шыгып карсы алады. Ботнай Сыпатай б а ­ тыр ез) ел)н бастап орыс колынын. алдынан шыгып туз. нан экелед). Орыс колынын. )шшде б)р белек тобына басшылык [степ келе жаткан Сураншы батыр Сыпатай- дын бул келуж аса куп алмайды. Сураншынын касын- дагы Сарыбай Сыпатайдын алдынан барып сэлем бер[п жэне орыс улыктарына Сыпатайдын. ел ишндеп бедел)н айтып тусшд]р[п кабылдатады. Сарыбайдын бул [еже Сыпатай катты разы болып батасын бередг Жэне орыс э ск ер те кел]к, азык бер[п кемек керсетед!. Орыс колы элденеше жерде согысып, К.окан бектерь н]н колын ыгыстырып, Эулчеата каласын алып, Таш ­ кенте карай бет алып отырып Шымкентке дейж куып -барады. Осы кунп Сайрам ауданыньщ орталыгы онда улкен кала екен. К.окан бектер[ сол калада улкен кор- ган бек1Н)с жасап, катты карсылык керсстед}. Сейп[лге бек]нш отырып, орыс колына кеп соккы береди Осы бе- К]н)ст1 алу урысында Сураншы колга тусш елед!. С а ­ рыбай мерт:пп т[р[ калады. Сайрам каласын орыс колы -езше каратканнан кейж онда б[рсыпыра жатып ат тыныктырады, алды-артын жинайды. Оган дейж Сары­ бай да жарасынан жазылады. Орыс колы Тэшкенге ка­ рай бет алганда, Сарыбай да ез:не ерген казактарды бастап орыс колымен б[рге Ташкенге дейш барады. Орыс колы Ташкен каласын алудагы согысында б1рге болып, Ташкен алынганнан кейж елге кайтады. Ж етюу казак, кыргыздарыньщ орыс колымен осы жорыкта б:рге болып елше кайткан адамдарын бастап алып келед1. Орыс эскербасылары да осы жолы аса сеншд[Л1к керсетед:. Сонан Сарыбайга кей-ннен эскерн шен беред], е н Ж ет[су ел1нде беделд[, сен;мд] адам рет]нде устайды. Орыстар езше каратып алган жерлерше ездер:нщ тэрт:бш жург1зед). Ел т)зг)нш ездер)не сени:д; кызмет еткен ездер: б[летж адамдарына беред}. Сол сен1мд! адамньщ б1р[ Сарыбай болып, орыс эскерлерш1н айтуы- мен жогаргы орыс улыктарына да сешмд], беделд! юс: болып танылады. Ж е т к у ел: орыс кол астына карап, тэрт]б:не алгашкы багынганда «денгелек болыс» деген атпен сайлау журпзйпед:. Осы сайлауда Шапырашты руы тутас б[р-ак болыс болып, оган Ескожа руынын жуан куштии Андас датка (Саурык батырдын ш:с)) 20

болыс болады. Бул болыс алгашкыда Шапырашты бо- лысы атанады. Сарыбай осы уакыттан бастап баягыда бытырап кеткен Екей руынын басын косып жинап, ел кылудын камыча к:р:сед[. Б:рак бурыннан орныгып калран ел Ескожа руы жер жарына ие болып, жацадан жиналран Екейге кешлд: жерден коныс бермейд). С а ­ рыбай алдымен жиналатын арайынына ]рге теберл;к коныс алудьщ камын :стейд:. Узынагаштагы жэне Алма- тыдары орыс улыктарына жолырып, ол ел:н:к барлык жайын айтып, коныстык жер сурайды. Сарыбайдын, б\\л т:лег:н кабылдап, калаган жер:нд: езщ керсет, б:з кес:п алып берем:з дейд:. Сарыбай Екейд:н бытырамай тур- рандары езше ти:ст: жер[нен де асырынкырап кыргыз- бен шекарадары Токпактын. бер жарындары Кекайырык езеншен улкен Кебшнщ туб:нен бел:к жург:зд:ртед:. Берг: шет: Карралы езен:, теменг: жары Дегерест: басып Кутырган. Уш булакты басып Копага дей:н тусед* Бул белжтен кыргыздын. бар жайлауы, Ескожаныц кептеген кыстау кузеу: Сарыбай алран жерге кетед:. Б:рак бул кезде Ескожа Екейдщ коныс шекарасы ашылмаган ту- тас уакыты болады. Осы кест:р:п алран жерге Ш апы­ рашты Деигелек болысы кыстап, куздеп, жайлап оты- ратын болады. Бул арада б:раз уакыт етед:. Шетке кет­ кен Екейдщ Сарыбай жайлауымен басы косылып, о да б)рсыпыра ел болады. Екей басы косылран сайын, Е с ­ кож а руыньщ коныска :ш: тарылады. Екеймен ек: арада жерге, коныска таласып калу б:раз энпмелер: болады. Осындай энг:менщ кез:нде Екейдщ Сарыбайга сер:к болзрлык атка мшген адамыныц б:р: эр: мыкты ж:г:т: Жамбылдьщ экес: Ж апа болады. Е К Е Й Д Щ К.АЙТА КУРАЛУЫ Екей бытыраганда, кеб:рек барган жер: !ле бойын- дагы Ж алай ы р уйс:н ел:н:н :ш: болады. Ол ж енш де Екей :ш:ндег: Буйдалы деген атаньщ тукымь: тутасымен 1ле бойында болгань: оган дэлел. Сол Буйдалы руын кеш:р:п экелуге Сарыбай колына кагаз эпер:п, ез:н:н :н:с) Сарж анды ж:беред:. С арж ан барып Буйдалы руы ­ нан барлык 1ле бойындагы елд: кеш:р:п алып кайтады. Осы жен:нде Буйдалы руынан шыккан Мэмбетбай де­ ген акынньщ айткан елен.: бар: 2)

сСарыбайымнан хат келд), Сарыжаным ап келд]. Ер молдамыз кеш дед], Ел]не бас кос дед1. К е ш 4п шыктык Шедгелд!Н]ц жолымен, Мал туспеген сонымен, Жотада койды коздаттык, Уш Шокы мен Копада. Ащыбулак жанында, Кали биге косылдык»,— деп жырларан. Бул — Екейдщ азып-тозып бытырап кет­ кен ел1н Сарыбайдын. улкен енбекпен басын кайта кос- канына б1р дэлел (Муны б!зге айткан Бейсенбай Сей)т- улы, «Кызылэскер» колхозы, Жамбыл ауданы. Жасы алпыстан аскан карт. 1944 жылы энг[мелест[к). Айналасы 7— 8 жылдьщ )нпнде Екейд)н шетте журген ауылдары кепнп кел]п косыла беред). Ж аз жайлау, кыскы кыстау, кузеу ел куралган сайын тарыла беред). Осы кезде кыргыздын атакты манабы Жантай батыр­ дын (бул Шабданнын экес1) ауылына Сарыбай барады. Онын бару себебй Сарыбай кыррыз бен Шапырашты ж ерш щ арасын межел1 ет1п бел[п алганда, Токпактын бер жары мен Кекайрак, Кеб)н езендер]н ез[не каратып алганын жогарыда айттык. Б)раз жылдан кейш кыргыз- дар Шудан ете конып, Кекайрак езен1н ерлей жайлай- тын болады. Озше каратып алран жерше кыргыздын т)лдеспей конып злганына наразы болып, Сарыбай осы женшде сейлесуге барады. Бул жолында Сарыбаймен Суйшбай да б)рге барады. Орыс колын Ташкенте дей)н бастап апарган Сарыбайдын атагы кыргыз елже де мэл)м. Бул жен1нде Ж антай Сарыбайдын бул келуж 1штей кау[ппен карсы алады. Кыргыздын эдет) бойынша, босагадан конакасыга экелген койдын басын Жантай ез] кетер[п устап турып бата сурайды. Эбден кут[п ко- нак болып, енд1 аттанарда Ж антай Сарыбайдын кай женмен келгетн, кандай шаруасы барын сурайды С а ­ рыбай ез)Н[н келген жумысы орыс улыктарынын рукса- тымен кыргыз, казак арасына жург)зген бел)ктен асып жайлап, казак жер1не е н т отырган кыргыз ел4нщ оз- бырлыгын айтып, Жантайдан жайлауды босатуды с у ­ райды. Жантай Сарыбайдын бул сезже дурыс жауап береди «Б13Д1Н к а за к ж ерш е дауымыз жок, орыс улы- гыньщ к е с т берген! рас, б]рак б!зге бул жерд) Шапы- 22

раштыныи болысы Андас мал алып сатты. От)р]к десе, Андасты ерт[п келш малымды кайтарт, жерщнен кеше- щн. Болмайды екен, б[збен сейлеспе, жерд! б)зге сатцан Андаспен сейлес»,— дейд]. Андас сатты деген сезден асып Сарыбай дау айт- пайды да, атына М1н:п елге келед]. Андаска к[С[ салады. «Кыргызга Шапыраштынын жайлауын жалгыз неге сатасыд? Кыргыздын. малын цайтар, жерд[ босаттыр»,— дейд). Оган Андас Есцожанын к е и т к т е , байлыгына сенед) де жауап бермейд:. Оган Сарыбай екпелейд[ де, Узынагаштагы орыс ульщтарына кел[п жолыгып, Есцо- ж адан бел)Н]п белек болыс болуга руксат алады. Екей, Айкым ел! атаньщ баласы болып б[р[пп, Ескожадан бел<нед) де, К.аргалы болысы атанып белек болыс бо­ лады. Ек[ болыск.а бел!Н[п жазу-сызулары ашылганнан к е й т , Е скож а мен Екей арасынын коныс шепне бел:к журед:. Осы бел!кте Сарыбай Ескожадан жерд[ ойдагы- дай артык кеспрш алады. Эс[ресе, К,аракия, Кара кыс- так, Улкен саз, Кулан саз, Бота саз, «Майтебе* сиякты ултанды жайлауды, тандаулы кыстауларды алып коя- ды. Сарыбайдьщ Ескожамен осы улкен айтыс-тартысы- нын )шшде ез:не сер:к болган Екейдщ адамдары Суйш- бай акын, Жапа, Райымбек, тагы сол сиякты ж:г1ттер болады. Екей мен Ескожанын. Шапырашты мен Д у л ат арасы ­ нын жер белжтер) олардьщ жер таласындагы уакига- лары туралы эцг1ме, елен толып жатыр. Оларды бул жерге келт[рудщ кажет! де жок. Орыс патшасыньщ кол астына карап, эрб)р атаньщ Улы эк)мш[л1к аумакка белш)п ездер1не жайлау, кузеу, кыстау, кектеу жерле- рш меншштегенде талай улкен жанжал, барымта, урыс, таластар болады. Сонын. б!р[ — ел ортасында кун[ осы кунге дейж ацыз болып калган б1р окига. Дегерес сов­ хозы мен Узынагаш поселкесшщ ек1 аралыгында Самсы деген жер бар. К,аз1р ол жерде Самсы колхозы коныс- танган. Жерд)н. аты калай Самсы аталды деп сурастыр- ганда, сол колхоздыц 75 жастагы аксакал мушес[ Дос- магамбет Эл1мбек улыньщ айтуына Караганда, осы Самсы жен!нде мынадай энг[мелер ест[Д[к. Самсы кол- хозындагы отырган енбекш[лер — бурынгы Дулат елшщ Т)леугабыл деген руынан тараган елдер. Осы Самсы елкес1не б1рнеше булактьщ суын бурып экеп, Плеугабыл ел! тоган байлап, ег!н салмак болады. 23

Сол кундеп Ескожаныц жуан ауылы, Мырзабек тукы- мынан шыккан Андас датца Илеукабыл руын Самсы- дан кеп п рщ тоганды ез) алмак болады. Ек) ж ак кол жиып, улкен тебелес болады. Сол урыста Илеукабыл жарынан Самсы деген мыкты ж)пт[ Ескожанын. колына жалгыз к[р[п кет1п тебелесш, б)рнеше К1С1С[Н соккыра жырып, б)рак ез) де кеп таяк жен соккыра жырылады. Самсынын. Ескож а колына жалрыз к)р<п катты кайрат 1стеу4 И л еукабы л жагыныц адамдарына куш бергендей, аянбай кимылдап, Ескожаныц к)С)лер[н тораннын ба- сынан тур]п айдап шырады. Содан торанра Илеугабыл не болып калады да, сол тоганньщ атын басында Самсы жырылран деп журед! де, артынан Самсы атанып кетед;. Бул — б[р рана жер таласыныц жайында болран эцгн менщ тур[. Шапыраштыньщ, оньщ )Ш]нде Ескожаныц Сураншы батыры орыс колына кызмет етш прапорщик шен1н алуы, Сарыбайдын орыс улыктарына беделд; болуы, Дулат- тын бул тустары елдер1не б}рсыпыра устемд)к еткен сиякты. «Октябрь» колхозынын мушес! Молдабек Етн бай баласы — каз]рде 60 жаска келген, эцпмеинл акса- калдын б[р[. Ол: «Осы кунп Екей Ескожаньщ отырган жершде бурын Д улат рулары болган екен. Мырзабек, Кешке, Сураншы, Саурьщ, Андас, Сарыбайлардьщ ту- сында гана Дулаттан Шапырашты ездерше каратып алган екен»,— дейад. Бул ж е т н д е Д у л а т пен Шапы- раштыныц жер арасы ж)ктелш, Суыктебе, Саржазык, Каракияны Шапырашты алып, Дулаттар кеткенде, Д у- латтын Коралзс деген руынан шыккан т с к ) жермен коштасып: «Сарымсакты, Саржазыктай жер табылмас, Жанаш ыр ата рудан ел табылмас, Юрш жуып, к1нд]к кескен, Суьщтебем Кешкен сон с е т тастап юм сагынбас. Калдын ба, Суыктебе, кербетеге, Конысын рас тастап ел кете ме. Кескшд) ул, кияпатты кел)н туспей, Эксеген конысына ел жете ме?»,— деп, жырлаган екен. «Кайран, койдын кулагы шыгып турган, Копа-ай!»— деп, Мэт)булакка ти:п турып жы- лаган екен дейдг М!неки, Жамбыл ауылдары Хан, Жамбыл таулары- нан кайта с е р т л ш кеш)п кел)п, ез елше орныкканда, 24

Екей, Ескожаныц, Шапырашты, Дулаттыц коныс жайы улкен курес-тартыста болган кез) болады. Ж ер тала- сында Ж ам былдын ез экес) Ж а п а да, онын !Н1С) Ж ады - ра да талай урыс-жанжалдын )Ш)нде болып кайрат )с- тейд]. Жогарыда айтылган Самсы тебелес[нде Самсыны урып аттан тус)рген осы Екей ж)гптср), онын. )ш)нде Ж а п а да бар деген сезд[ айтады. Б 1рак Самсы елш кетсе, канды кол болудан коркып, олар ешк[мге айтпа- ган екен. Ал согыстын. !иинде болуы рас дейд[. Ж ер арасын жжтеуде болыс-болыска бел[нуд[д улкен орны болган. Мысалы, Сарыбай бастаган Екей ел[ Ескожа- дан бел;нгенде, жерге ие болып шекарасын белг)леп алу унпн бел)нген сиякты. Эйткен] Шапырашты алгашкыда «Денгелек болыс» болып турганда, Ескожа тукымынын жуандары ездср[ болыс болып жанлауды, куздеуд]и., кыстаудын жаксы жерш бауырьч:а басып, кеп зорлыц [стеген. Екейд!н. бел .у: де осы зорлыктан кутылудыц б)р эд)С) болган. Ескожадан Каргалы болысы белшш, Екей, Айкым б<рсыпыра уакытка д е т н б[рге болыстас болып жур екен. Бул женде Сарыбайдын мынандай елен) бар: «Барлык Екен сепз жуз сексен бес уй, Койдалыньщ баласы Курт)бай би. Тогыз жылдай Бекетте шошка баккан, Аманбайда болыпты Эйтеке би. Калкаман, Карасаздан кетт[н-ау, К.ар ж ауганд а жатушы ен. бне сауып, Рар;п пенен касерге ж аксы -ак ед), Обалын калды гой, Этен, Саурык». Этен, Саурык деген Калкаман руынын атка мшер юс!лер[ екен. Айкым Екейден б е л ж т ек) болыска шы- гарда Калкаман руы: «Екейден бел)нбейм[з, осында ка- ламыз»,— дегенде, болмай елд[ бастап кешкен осы екеу) екен. Карасаз деген жер бурын Калкаманнын. конысы болса керек. Екей мен Айкым белжгенде, Карасаз Екей- ге карап калады. Содан барып Калкаман Карасазды тастап, Айкым болысына кеткенджтен айтылган сез. Ескожа — Суыцтебе, Актасты, Каракня, Каракыстак езендерппн бойын жайлап, Екей, Ж елдкай, Майтебе, Кулансаз, Улкенсаз, Саржазыкты жайлап, Кектебе, Бо- тасаз, Уякарман, Каргалы, Алаяк. бойларын Айкым, Калкаман жайлап, жаз болганда канаттаса отырып 25

алып. жайлау таласып та талай рет согысып арпалыс- кан эн.г[мелер) бар кержед). Екей мен Ескожа арасы жер таласынан кеп шнелен[- сед]. Жогарыда айткан жер шекараларына таласып, элденеше рет кол жннап та согысып керген. Орыс улык­ тарына шабысу, арыздасу, жала ж абу, б[рж б)р[ керсету деген каптап кетед]. Б)рак одан Ескожа мэз еш нэрсе шыгарып енд]ре коймайды. Кебшесе карабакан сойылга суйен)п колкуш )стей беред). Сейтш жургенде, Ескожамен арасында улкен тебе- лес болады. Осы тебелесте Ескожа адамдары Екейге пэле салып, жерден келру уш)н, Кетей деген елмел! шалды ездер1 урып елт)ред) де, Екей елт[рд) деп калага кю) шаптырады. Бул согыста Ескожамен тебелескен Екейд[ц Элтч. Косай деген ауылдарынын, ж)пттер[ бо­ лады. Олар Ескожаньщ жала жаппак болган кулыгын айтып Сарыбанга келед]. Сонда отырып Сарыбай: «Ауылымнын аксакалы Ашыкбай-ды, Ескожа тастап кешт; Сасыкбайды, Кетей елее, шуйпс<н керден керге, Е ю суйем Екей б)р асыкпайды^,— дейд). Мырзабек тукымдары (Ескожа руы) елмел] шалды ездер) елт)рш, жаласын Екейге жауып пэле салып отыр- ганын, жерд) басын калм ак болганын аныктап б<л{п отырган Сарыбай осы сезд[ айтуы Екейдщ адамдарына улкен кайрат болады. Осынын. арты улан-асыр дау бо ­ лады. Каладан дэр)гер шыгып Кетей;ч сояды. Бар куэ- лар мен болган уакиганын жайымен тергел[п келгенде, Кетейд] елт)ргеннен Екей руы аман болады да, Ескожа т а л е р } ездер; ж ауапты болып калады. Осынып ез) Е с­ кожа адамдарынын Екейден бет]н кайтарады. Эр жерге бытыраган Екей руы кайта куралганда, ем)р суру, шаруашылык жагынан баска елдерден улп де ала кайтады. Екендщ Косан деген атасынып баласы алгашкы бытырап кеткенде, Албан шпне, жТекес^ езен1- н)н. бойына кеимп барады. Текеске жакын Ж аркент ка- ласы Капалдагы орыс поселкелер] енбекпнлерж'Ц ег)н салу, уй салып мекендеу сиякты е н е р л е р т уйрен!П. кай- тадан ез елдерже кешш келгенде, аздап тукым ала кай­ тады. Мысалы, Косай руынын Нурымбет деген к)С[С1 Текестен кайта кешкенде, Жаркенттег) епнни ойгырлар- 26

дан б[р т а ц и я тары алып кайтады. Сонан К.аракыстак- тын бас жагындагы К.ызылауыз деген булактан тоган байлап, сол тарыны салады. Содан алгашцы жылы ек1 кап алады. Бул тарыны еккен жылдары 1860 жылдар- дьщ шамасы сиякты. Ойткен[ Нурымбеттщ баласы С а ­ ры: «Сол ег[нд[ сал,ганда он терт жасар ед)м, экем ж а л ­ гыз агаш соканы е устап, косты мен айдап ед1м*,— дейд) екен. Ал Сары Жамбылмен туйдей курдас екен. Осы есептен Караганда, бул будан 85—86 жылдар ш а­ масы бурын болган. Екей руынын, т)пт), осы А латау алабындагы Ш апы­ рашты Дулаттыц кешкен е л д е р т щ [илнде еи алгаш жер тырнап, егш салган, булактын суын бегеп, епн суар- ган — осы Нурымбет баласы Сары. Кей[нг1 шал болган кезшде эцг)ме ет!п айтып отырады екен: «Осы елдщ осы кунп ег)п журген тарысы — сол б)здщ Текестен экелген б[р такия тарымыздын тукымы. Б[3 алгашкы экелгенде бас бармактай улкен болушы ед[. К,аз)р кеп ег)Л)п, пушектен)п кчшрейш кетт[»,— дейд[ екен. А л г а ш ­ кы епнд) салганда Сарынын экес1 торангынын туб[р<н т[с кылып. е т туйеге мойынагашпен байлап, сонымен жырткан екен. Бул Алатау бауырындагы кешпел1 елд]н ен алгаш ег<н кэс!бш бастау кез]ндсг] ег[ншк)н[н. б)р[ осы болыпты. ЖАМБЫЛДЬЩ БАЛА ШАГЫ Жамбылдын. кай жылы, кай ай, кай жерде туганын 6)3 жогарыда айттык. Сейтсе де Ж ам былдьщ туганнан бастап бала шагынан ез1м[з тапкан кыскаша мэл)мет- терд) айта кетемч. Жамбылдын 1946 жылгы 100 жыл- дык мереке), не арнап баспага дайындалган жинагына жазушы Сэбит кыскаша (беташар) юркпе сез жазды. Осы сездщ [Ш)нде Ж амбылдын ез аузынан айткан мына темендеп б)р сезж келпред). «Мен)н туган жылым ит ед], туган ел)м Екей иткорлыкта журген кезшде туып- пын»,— деп ед! дейд[. Шынында да, ел аксакалдары- нын айтуында Ж ам бы л Екей елшщ нт корлыкта журген кезжде туып, ез1 де булт жамылып, муз тесенш етк1зед[ бала шагын. Жамбыл туарда ел кешш келе жатыр екен. 27

Цалмацпен бе, я кыргызбен бе, эйтеу)р, б)р жауын- герш)Л1к болып, ел удере кешш келе ж атканда туранын б1з жогарыда айттык. Ж ам был ж е т ь с е п з жаска кел- генше экес; туган-туыскандарымен сол Эшкей ауылы- ныц касында болады. Екей алгашкы кайта басын кос- канда алдымен кеш)п келгент жэне Е к е й д т шетке бытыраганын жинасканнын б)р[ Ж ам бы лды н ез экес) Ж апа, оньщ !н)с] Ж а д ы р а болады. Алгаш кы к е ш т кел­ генде Жапа, Ж адыралар Царгалы езен!н)н онтустж батысына таман, осы кунг! шуга фабрикасынын батыс жанындагы Майбулак деген жерге конды. (Бул кунде Майбулак колхозы мекендейд!). Ыстыбай ауылы, Ж ам ­ былдын улкен экес) алгашкы ез ел[не к е ш т келгенде, Жамбыл жет[ жаста екен. Муны Жамбылдын жакын туыскан !н;лер] Мыржы К.азыбай баласы жэне Ибра- ным Бэйс)мбет баласы айтады. Ж ам был бала куншде ез) айтканы болмаса кенбей- т)н, эке-ага т!л[не мойынсунбайтын кисык, тентек б о ­ лады. Кебшесе уйге жоламай, далада балалармен, жыл- кышы, койшылармен б)рге жур)п тай уйретш, асау м)- н)п, баска ауылга кет)п калын, бет)мен ерюн жургеяд] жаксы керед) екен. Осындай кисык м тезш ен болса ке­ рек, б)р кун] экес) куып урган ба, уйге бара алман, ауылдын сыртында жатыпты. Ел арасынын б]р адам ­ дары ауыл сыртында далада жаткан баланы кер)п ток- талып: «Негылган баласын, неге ауылга бармайсын?» десе, ^Мына Ж апа дегеннщ кызын айттырган ед[м, калындыгымды бермейд). Ауылына баруга бата алмай, кызынын далага шыкканын андып жатырмын^,— деп, кисык кырыс сез айтыпты. Мундай кисыктанып екпелеп кеткендег) эдет), ауылга келе жаткан жолаушыны ан- дып, сонын жолын тосып: «Б)зд]н уй сем1з жылкы сой- ган, казы, ет кеп, б)зд]К)не коныныз,— деп у й т е ерт)п келш, кашан сол К)С) кеткенше ( рге болады екен. Ж а м ­ был б)р кун; тагы да уй )Ш)мен отаса алмай ауылдын сыртында жатса, Жаныстын Акша деген руынан шыккан аксакал адамы К.азыбек деген к и Ыстыбай ауылына келе жатады. Жамбыл алдынан шыгып сэлем б е р т : *Б)здщ уйге журщ]з*!— деп, ерт)п к е л т у й т е тус[ред). Келгеннен кей)н эли ю сш щ атын байлап, ез!не кызмет )стейд!. Кепт] керген жэне аксакал Цазыбек баланын журген-турганын сынап, экес[ Ж апага: «Мына балан нешеде?^— деп сурайды да: «Туб) адам болады, мен) алдымнан шыгып, сэлем б е р т , ез[ е р т т келд]. Кезш щ 28

жанары жаксы екен, бет:н какпа»,— дейд:. Ж апа Ж а м ­ былдьщ кисни, тентек екен:н айтканда, К.азыбек: «Тен­ тек те болса, тер:с кетпес. Адам болатын баланьщ ал- дыцры жары кекш:л келед: деуш) ед: бурынгылар. Кез:- н:н оты тэу)р екен»,— деп тары кайта айтады. Сол кездег: Шапырашты, Дулаттьщ аксакалдары Жамбылды жастай сынап, сез:нен, м:нез:нен эр нэрсе дэметкен. Эс:ресе, улы жуз :шше шешендж, сыншылык- пен аты шыккан ысты Белт:р)к батырдын. Ж амбылды бала кун:нде сынап айтканын Жамбылдьщ ез: кейтг: уакытка дей:н айтып отырады екен. «Б:р куп: ауылдьщ касында ж арда балалармен ойнап жур ед:м, б:р топ к:с: келе жатыр екен. Алдарынан шырып сэлем берд:м. Б'р аксакалдь: к:с:: «Балам бул кай ауыл, к:мн:н баласы- сын.?»— дед:. Мен жен:мд: айтып, цонсаныздар, б<здщ уйге коныныз, сем:з казы бар, к:с:ге сактаган»,— деп ер- т:п келд:м. Ол к:с:н: уйд:н :ш: казы асып, аса курметтеп кутт:. Баганагы аксакал к:с: ет жеп отырганда казы- нын. кабыргасын маган бер:п: «Балам, атьщ к:м?»— деп: сурады. Атым Ж амбыл деп ед:м, «Атьщ Ж ам бы л болса^ кек:рег:н дангыл болар»,— дед: де, экеме карап: «А\\ына баланын. бет):: какпа, м:нез: жаксы екен. Тентек болмай, тект1л: бола ма»,— деп айтып ед:,— дейд: екен. «Белт)р:кке ез:м ержет:п калган кезде тагы да б:р кездес:п сэлем берд:м. Оз аузынан б:рталай эцпмесж еет:д:м. Белт:р:ктей шешен сезд: тез табатын, кызыкты эн.г:мелер: есщнен кетпейтугын к:с< керген:м жок»,— дейд: екен Жамбыл. Осы арада Жамбылдьщ ете жаксы керген к:с:с: Белт:р:к шешен жайындагы ел аузында сакталган б:раз энг:мен{ айта кетей:к. Белт:р:к батыр деп келед: улы жузд: кай-кайсысы болсын ысты Белт:- р:кт:. Ысты, Ошакты, Шапырашты — бул ушеу: тан- бамыз б:р, улы жуз ортасында уранымыз б:р деп туыс тутады б:р:н б:р:... Осы мелшермсн Караганда, Ь1сты Бел1:р<к шешеннщ атасы Шапыраштыдан эр: барып косылады. Конысы Ш у мен Аныракай арасында Акбас- тау, Еспе деген жерлерде болады. Белт:ржтщ баласы Сандыоай Жамбылмен замандас екен. Б:р:не б:р: уй:р де болыпты. Ал Белт:р:кт: Ж ам бы л бер: ержеткен ке- з:нде керген:н жэне айтып отырмыз. Сол Белт:ржтщ жулып алгандай тауып айгатынын, ойып тускендей шаншып айтатын шешенд:г[н ел кеп айтады. Соньщ б:р- азы мынадай энг:мелер: 29

Белт[р]ктщ алгашкы аты шыкканы — Найман мен улы жуз болып жерге таласып улкен дау болады. Осы даудын басына сол тустагы жандарал кел т, ею елдщ дауын тындайды. Улы жузден Албан Абак батыр, Жала- йырдан Байлык батыр. Ал Ыстыдан Белт[р1к, Тереден Т е­ з е к — осы терт к)С[ улы жузден Атыбай даугер болып шыгып, Найманнан К.айран деген тере бастап терт юс) шыгып, ею елдщ билер1 ортага кел)п отырысымен, К.ай- ран тере сез бастапты. «Сарыбелге эуел) ногай конып ед], онан сон найман Шонай конып ед[. Аргы ж агы А к ­ су, Царабалтага дейш б[ЗД!н жер ед). Уйсш аганын баласы зорлыкпен баса-кектеп конып алып отырсын Аргын алыста жатыр. 613 азбыз, кепт}Г[нД! ]стеме, ко- нысты кайтар!»— депт]. Улы жузден жупнюке шыккан бнлердщ езгелер) Белт]ржтен улкен екен. Белт[р1ктен кысылып ундемей отырган баска билер де б еге л т кала- ды. Белт}р[к жулып алгандай: «Эй, ногай ж)Г)т, эуел! ногай конып ед1, онан сон Шонай конып ед) дейс<н. Ата конысым дегенде айтар сылтауын осы гана. Шо- найын коныс карап барып па ед) Сарыбелге, мурнына самал тусш, б!ЗД]ц Иг)Л)к тэушке ауруын карата кеш1п барган болатын. Самалына жылкынын саумалы жакпа- ган сон, Ц аскарау Баба байдын 18 бузаулы снырынын с у т т сауып, соны шип мурны жазылып ед). Ауруынан айыккан сон, сиырды айдап б)р тунде кашып кеш)п кет- пеп пе ед)? Ж ер дауы б<р нэрсе болар, алдымен !8 б у ­ заулы сиырдын ес!М[н косып кайтар!»— депт). Найманнын б)реу[: «Уйсж, улык сыйламаган эдепс!3 елс)Н- Б здщ терен) ногай дегенщ кай мазагын? Терен[ ногай дейс)н, Шонайды ауру дейсщ, осы сылтауын ко ­ ныс кайтармастык канша кунды сез?»— дейд]. Тагы да Белт)р)к жулып алгандай: «Тере болсан, таксыр Алдияр бас-ак, тере екен)нд[ б)лген)м осы-ак. Сез сыгылыса келсе, менщ де терем сейлер, кайдан б)лей[н, караны с е й л е т т кагыстырмай, келе ез1 ки л т к е н сон, найманнын !Ш)ндег] кеп ногайынын б[р[ екен деп ойладым»,— депт:. Ойткен) Цайран терен[ц киж) ногайша кемзал, бешпент, басына киген) бер)к екен. Ол кезде улы ж уз 1нпнде ондай кшм улпс) жок болса керек жэне орыска аса бой урып багынып болмаган кез) екен. Белт[р[к тагы да: -*Уйс]н, найман деген — каганагы б)р кунде жарылган казактын баласымыз, бузылсак, ез[М[з тузейм[з, жарыл- сак ез[М!з жамаймыз, б)зд) ногай тузей ме — деп айтып ед!м,— д е т ) . Белт[р[ктщ сезше найман жагы кызынкы- 30

рап жанжал шыгып, жандарал ею жагын да зекш ток- татыпты. Ел токтаганнан кей)н, Белт!р:к ж андаралга карай кол кетерш тагзым еип, сез сурапты. Руксат ет- кеннен кейш: «Таксыр, Сарыбелд1 бауырлай салынган' бекеттердщ [Ш]нде б)рнеше бекетке К1с: аты койылды. Уанас, Берд)Кожа деген екеу1 де Албаннын ертеде елген белпл1 адамдары. Казак болсын, кай ел болсын, деген к)С)С]н ез конысына коймай ма? Сары белдщ бауыры улы жуз уй о н н щ жер: болмаса, ол ю сж щ суйег1 кайдан жатады ол жерде, ж ердщ ( зд:к[ екенше бул б!р дэлел. Ек)нш), С13Д) аркасына танып. найман ерте багынганды- гына суйенш, б]зд1н жер]М)зге де, ез[м[зге де кызыгады. С 13 бу п н найманд]К] болсаныз, ертен б)зд]н, де улыгы- ^ызсыз. Эд)л ауылдын баласысыц. алдында агат кет- пей]н, аныктап тексерш, агына жет1п эпер*,— дейд). Осы сезге наймандар еткел таба алмай, Белт1рж Най­ ман кк)лерж токтатып, жерд! улы жузге калдырыпты. Жет)су елч)е Белт]р]к аты шыгып танысканы да осы жолы болады. Шапырашты, дулаттыц ездерше менпнкт[ терес1 Эд)л- Д)н. Эл1 деген баласы екен. Эл)ге Белт[р]к жылына б)р рет барып сэлемдеоп жэне кора басы зекет малын тап- сырып отырады екен. Б]р жылы Белт]рж кепке дей[н бармай койыпты. Эл] К1С] ж[берш шакыртса. онда да бармапты. Ек)нш] рет к:с) ж!бергенде гана, барып сэлем берсе, Эл) тере: «Немене, Белт1р]к, шакыртканда да келмей, булданып журс!ц бе?*— депт). Белт]р)к: «Ой, таксыр терем-ай, мен)н кайсыб1р К)С)Л]Г1м устап жатыр дейсщ, ез)м ез болгалы ек) нэрседен уялдым. Б[реу жазгытурым б)р кун[ танертен ерте турып, тан намазын окып, дэрет ала далага шыктым. Корамнын ортасында б1р каскыр анырайып кзрап тур екен. Бер] де болса содан уялдым. Ер азыгы мен бер; азыгы жолда деп ед), мына ппркш куры ауыз кетт[-ау. Мына котанда кой болса, б)реу)н жеп, ауыл екен деп кетер ед]. ИНрюн, бей[т деп кетер ме екен деп уялдым. Е ю т ш с !: о з ша- кыртпай-ак келей)н деп камданып ед)м, кора басыга апарар токтым жок. Елдщ бэр] ж аз шыга кора басысын топ-тобымен айдап жатканда. менщ сопайып куры ез!М барганым уят деп, содзн бегелд)м*,— деп п. Эл[ тере: «К,у жак, т Ы н е шок туссш. Канша кой берсе, тукым болады корана?»— депт]. Белт[рж «Эуел* б)р жуз тусак берсенш), еспесе, тагы да керерсщ»,— Л)

депт:. Эл: ез корасынан косактатып жуз тусац кой ай- датыпты. Эл: тереге тагы б:р сэлем бере бзргзнында, аманда- сып отырганнан кей:н: «Е, Белт:р:к, ел кыстауынан кеш- т! ме?»— депт:. Белт:р:к: «Таксыр терем, ел жайлаура карап каптай кеш:п шыкты»,— депт:. Тере Белт:р:кт:н дталары ысты деген елдщ аздырын кекеп: «Апыр-ай, каптай кешет:н ысты т:пт: кеп ел екен-ау!»— деп кулш- т). Белт:р:к жулып алгандай: «Уш арыстын. баласы казактан аз болсам да, Аркар уранды тереден кепп:н рой»,— депт:. Тере ундемей бегелш калыпты. Сары Уйс::: Сары деген бн о да шешен адам екен. Белт:р:кпен курдас, екеу: катты ойнап, калжьщдаса берсе керек. Б:р улкен жчын болып, сол топка Сары да, Б е л и р :к те келед:. Белт:р:кт]'н эр* малы шагыч, эр: б а ­ ласы кеп к:с: екен, ки:мд: калай болса солай, ез: салак та киед: екен. 1шк: шапаны узын, сырткы ки1м: шолак болсз керек. Сары: «Белт:р:к, онша такыр жерге карап та отырран жоксыц, немене, уст:-басьщ терк:н:нен каш- кан катынныд ки:м: сиякты узынды-кыскалы болып кеткен»,— депт:. Белт:р:к: «Узыны — улымд:к:, кыска- сы — кызымдж). К.ызылды кызым киед:, жаксыны улым киед:, б:з байгуска солардан калган еск: тнед:. Сен сиякты кубастар бэр:н ез: киед:»,— дейд:. Сары Белт:- р:кт:ц сез:не шыдай алмай топтан кет:п калыпты. Б:р жылы кумга калыц кар жауып, катты жут бола­ ды. Эс:ресе Акбастау, Ацыракайды кыстаган ысты ел: катты жутапты. К,амау бойындагы ел аса жутамай амандау калса керек. Ж утап калган ел жегжат, мнят :здеп 1ле бойындагы елге карай ж ая у ауыпты. Белт:р:к ез: де ж зяу ауылымен ауып келе жатканын ест:п, Сары муны б:р токтататын жер:м осы гой деп, жолын тосып, Белт:р:кке алдынан атпен келш сэлем беред:. «Ассалау- магалайкум, актабандар»,— дейд: Сары. «Уагалайкум- ассалам, б:реу:н кем:п, б]реу:н кактагандар»,— депт: Б е л у д ж бегелместен. Сары ундемей калыпты да: «Апы- рай, сен: б:р токтатам деген жер:м осы ед мунда да муд:рмедщ. Саган дауз жок екен, ауылыма жур»,— деп уйше ерт:п кел:п, конак кылып, ез:не б:р ат м:нг:з:п, ауылына б:рсыпыра азык бер:п, жегжатына жетк:з:п салыпты. Бул жерде Белт:р:ктщ «б:р:н кем:п, б:реу:н кактагандар» деген: Сарыньщ б:р-ек: жакын туысканы кысты кун: кайтыс болады. Кардын. кальщ, жерд:ц тоц- дыгынан узкытында жерге койылмай, середе аманат 32

турып, ж аз шыга, жер Ж1б)ген соц цойып жатканын Белт1р1к ест)п койса керек, соны айтыпты. Белт)р[к ете шешен, тапкыр к)с4 болган. Б)рак. мыкты батыр К1С1 болмаса керек. Онын. Б е л т 1р[к батыр атануы- нын себеб1 мынадан екен. К,ыррыз, казак бас коскан б]р улкен ас болады. Осы аста кыргыздын. косшы деген шарындау б1р атасыньщ улынан шыккан Мэмен деген батыр ж к М найза алып сайыска шыгады. Мэменнщ бурыннан сырын б[лет)н казактар оган сайыска шыга коймайды. Ел бегелш калгасын, Б е л т 4р:к: «Атымды экел, мен шыгамын*,— дейд[. Ел ац-тац, Белт:р{к ат та тан,- дап М1нбей, ез!нщ жай М1н;п барган атымен колына найза да устамай шыккан соц, Мэмен ы ш тастармын деп тура сайысуга дайындалады. Белт1рж ьщгайланган Мэменге таянып кел)п: «Кыргыздын. жуан манаптары сен[ косшысынып, казактын. жуандары мен1 ыстысынып, елее, осы екеу4 елс1н. Бэйген: б:з аламыз деп шыгарып отырганын керд:н бе. Таста найзанды, бэйге сен:к! бол ­ сын. Мен батамды берей:н*,— депт} де, ез: колындагы найзаны жерге тастайды. Мэмен де найзасын тастап бата беред: деп колын жайганда, Белт1р1к жуг]ртш ке­ лш Мэменд} талмау екпеден б[р койып аттан тус1р:пт: де, бэйген! казак экетшт}. М[не, Белт:р1к осыдан барып батыр атанган. Казак, кыргыздыц Кокан хандыгына карап турган кез:нде Меркедеп Кусбег: казактын. б)рсыпыра ю см ерш шакыртып алып сейлес1п отырыпты. Осы сейлесш отыр- ганда Кусбег: казактарга ектем сейлеп б!р ретте: «К,а- зактар, сендер боктыц да и[С1Н б[лмейс{цдер&,— деп зек]пт:. Белт)р1к жулып алгандай: «Айтса, болмайсыц- дар, казактар дэретке отырганда, кайдагы желге карап бастарьщды какайтып, ушатын дуадактай комданып отырасьщдар. Кайдан боктын. и!С[н бм еещ дер. Кусбек- ше ыкка карап, шапандарыцды буркене жамылып отыр- сацдар гой, элдекашан б)лет]н ед дер. Э з обалдарын. ездерще*— депт!. Кусбегй «Апырай, мынау кай жуг[р- мек ед1&,— депт1 де сол м э ж м ю ге сезд! Белт1р1кке би- лет:п, елге кайтарда Белт)р)кке сэтен шапан жауып кай- тарган екен дейд1. Осы эн.г[мелердщ кеб[н Ж амбыл акынньщ ез1 айтып отырады екен. Ойткеш ж огарыда айтылган Белт1р:кт4н. баласы Сандыбай мен Жамбылдын. замандас болып, у т р болуы жэне Белт[рщт1н. ез[н керу!, онын. уетше 2—62! 33

Белт]р]кт]ц ел аузына тарап кеткен энпмесш ете жаксы кер)п, урып алран кер{нед). «Белт}р)кт[ аса жаксы керш, э н п м е а н кеп айтушы ед],— дейд! б)зге осы энг[мен) айткан Ыбырай Бэйсшбетулы жэне Омар, Мыржы сияк­ ты карттар. Жамбылдын ж ас кунжде жаксы кер[п баратын ма­ лы жылкы екен. Баска малра жумсаса бармай, кашып кетед) екен де, кайдары асау таймен алысып жэне кыс болса жабары, тай, кунан сиякты к]Ш]Г]р1м жылкыны колына устап, соны барып карайды екен. Ол жешнде Коныр тай деген б)р энг[ме толык дэлел тэр)зд{. Ж а м ­ былдын. 13— М-ке кел)п ержет[п калран кез[нде, б)р жылы кыс катты аяз боран кеп болып, ел ж утка шал- дырады. Ер-азамат бет-бет}мен мал кутш, халык жау- герш)Л[кке ушырайды. Т а у )ш4не апарып кунгейге барып жаткан жылкысын аралап, Сарыбай кайтарда Жапанын уйгне тусед!. Онда ел к т з уйде отыратын кез, Сары- байды Ж апаньщ уй[ кут)п туст]к ктейд]. Унд)н б)р жа- рында б)р к)шкене коныр жабарыны Ж амбыл бала тау- дан жулып экелген к е д е т берш жэне азыктык бидай- дан аздап бидай бергп рщ бер)п к у т т журед[. Эр нэр- сеге сын кезшен карайтын Сарыбай Ж апага: «Сен мына Жамбылды кисык, тентек деунп е н , ез! малра уй)р, шаруашыл ест: тентек екен ройу,— дейд). Ж апа: «Ой, тэтр -ай , ол немене ненщ малына жаны ашып жур дей- С1Н. О з т щ бэс!рес1не алран тайы ед[. Ана танауын кер- мейс)з бе, сет!п, сырра кылып белг; салып койранын. Оз) тэу:р биен1н кулыны жэне жорра ед)^,— дейд]. Сарыбай т у о п п н жеп кет)п калады. Ж а з шыра кыс- тан кысылып шыккан ел кек ж е т [ л т мал детлденген- ше кектеуге бармай, кыстау манында болады. Цыстан ез! кут)п, куйл) алып шыккан коныр тайын уйретш, Ж ам бы л м[Ч)п алады. К.ай-кайдагы ж астар жиналран той-томалак [здеп журет:н тентектеу ж а с бала ж[Г)т Кэскелен езеншщ бойындары Орынбет деген жаныс ель н)н б;р атасынын ауылына келед). Бул ел Ж амбылга нарашы тюст) жэне сол жерде &р нилдехана болып, Ж амбыл сол ойынга барады. Ж амбылды жассына ма, жок элде астындагы тайына кызыра ма. сол елдщ б]ре\\1 Жамбылдын коныр тайын: «Мен таныдым, мынау мен]н кысты кун) жылкы ыкканда жогалган, коныр жорра биемнщ жабагысы. Сен буралкы кылып алрансын^,— деп жабысады. Ипт1 тайды ер-токымын алып тастап алып кояды. Ж а л гы з бала елден кеп пе, ер-токымды 34

алып, не [ с т е р т бшмей отырганда, сол ауылга Алматы ж актан б:р топ К1С1 келед]. Бул к)С!лер к)м екен деп Ж амбыл келсе, ол Алматы ж актан келе жаткан Сары- бан екен. Ж амбыл кел[п, сэлем береди Сарыбай Ж а м ­ былды танып: «Шырагым, кайдан журс[Ц?*— деп су- райды. Ж амбыл тайдан айрылып ж а я у отырранын, мы- нау елдщ ет:р)к таныган зорлыгын айтады. Сарыбай тай таныдым деген к[С!н) шакыртып тексеред!. Онын. -вэ чччдивЖ 'нэнэ пнвлгвыож вУнв^од рэи д ны*ив1 рыбайра: «Сареке, басканы куэ кылмаймын, кысты кунг: ез<н!з керген коныр ж абагы, керсен:з, езщ:з де тани- сыз*,— дейд:. Бул жерде Сарыбайдыц ес:нде калган тай- дын танауындагы к[шкене сет[лген сыргасы тусед:. С а ­ рыбай тайды таныган К!С[ден «тайынньщ не белг:с1 бар ед: деп сураса, ол, «Жорга ед), баска не белг: болады, жабагыра к:м белг: салады?»— дейд]. Сарыбай сол жерде тайды алгызып керсе, тайдьщ танауындагы сет- кен к:шкене сырра бар екен. Соны дэлел е т т Ж ам бы л­ дын тайын ез:не алып береди «Мен Сарекемнщ дау тексергендег) тапкыштыгын ез дауымда керд:м. К:с1ге ашуланып сез айтпайтын, кер­ ген нэрсесш умытпайтын ете терен к)С1 ед:. Сол мен) к:ш- кене жабагыны куткен:мд: жаксы керш, соныц танауын­ дагы болмысы белгш: ескер:п, умытпай журген: де ете сыншыл ест]Л)г1 гой»,— деп, Ж ам бы л ез: айтып оты р а­ ды екен. Сол коныр тай есе келе ете жаксы ат болды. «Сарекемнщ куш) мен эд)лд1п болмаганда, Орын- бетт:н орак ауыз ку такымы алып койып ед:. Б:рак Сарекеме б:р екпелеген:м, эдей: ез:не сенш алып каш ­ кан Бурым сулуды алгызбай кайтартып берд:. Онысы ете малкорда сарандык ед:. Ж апаньщ малы шашылып кетед: деп, елд: келес:не мен: кайтартты*,— деп К.исы- баймен калжьщдасканда да айтып кулед: екен. Ж а м ­ былдын жылкыны жаксы керш атшыл болуы— жасынан басталып картайганга дей:н б:рге жасаскан эдет:. Ж а м ­ был ез ел:нщ эдет:ндег: кекпар тартуга да кеп шапкан сиякты. Эйткен: 1920 жылы ел арасыньщ б:р тойында Бозжорга ат деген атымен ез; кекпарга шауып, куып жет:п тартыскан к:с:ге лакты бермей, соган тебелес шыкканын ауылдары кун: бупнге дей:н энг:ме ет:п ай­ тады. Жамбылдьщ Торжорга ат деген ете белпл: б:р жаксы аты болган. Аттьщ кеп жасаганын сез кылганда Ж амбыл аVЫЛЬ!Нын, Ж ам был ауданыньщ аксакал к:с:- лер): «Б:здщ ортада сол Жамбылдын Торжорга атынан 2* 35

кеп жасаган ат жоки десед). 27 жасына дейш Жэкец ез] м)нд! сол атын дейд]. Сол сиякты езж курметтеп жур)п туруына машина бер<лгеннен кей]н де: -хМен атты, жорганы жаксы керемж^,— деп, курец жорра атты ал- дырып м)нд]. Ж экец елер)нен б)р жыл рана бурын бул атына мжш-тусушен токталды. Жамбыл жас кез)нде б<р жыл, жарым жыл жылкыны да ез) барып, экес]Н]ц косына да шыккан. Муны ез ауылыныц аксакалдары бэр< айтады. ЖАМБЫЛДЫН ЭКЕС! ЖАПА МЕН ШЕШЕС! УЛДАН ж е Н Ш Д Е Г ! МЭЛ!МЕТТЕР Жамбылдын экес! Ж апа !899 жылдыц шамасында 87 жасында кеп жасап елген кк[. Ж апа, Жадыра, Мэй- ке жэне К.азыбай— тертеу1 Ыстыбай баласы деп б!3 жогарыда айтканбыз. Ыстыбай балалары, Екей пытыра- ранда, Эшекей ауылыныц касына кешш барганын да сонда айтканбыз. Ж амбылдыц ез[ де экес) сол Эшекей ауылыныц касында жургенде туган. Жана жасынан атка мшген аламан уакытта жортармандык [стеген к:с[ бол­ са керек. Буган Жамбылдыц ез елец: дэлел: сСорлыныц урлап кара атын, Жазыксыз киып канатын. Жапанда жаяу калдырып, Жайым жок каргыс алатын. Ел арасын егер гып, Ойым жок буркан салатын.. Батацды маран бер, эке, Т)Л)ме мен}ц ер, эке. Ж апаныц улы акын боп, Атары шыкты дер, эке,— деп экес} ез[н урльщка жумсаганына бармай, еленмен Т1лек айтып, акындык жолра руксат сурайды. Бул елец- де ек! турл! себеп болган сиякты. Б1ршнис[, эке енер[н ез] суймей, момынныц малын урлап дэулет жиюды жек керу, ешюмге зияны ж ок т]л енер1н]ц енбег!не бер^пш ел)не кызмет [стеуге бел байлауы бар. Бул женжде Ж а м ­ былдыц Сарыбайга деген б!р ауыз елец! дэлел: 36

«Сареке, салдым б)р сез сынынызга, СНздщ сын таразы гой сырымызга, Колыма домбыра алып, талап кылдым, Бересщ кандай бата улынызга*.— дейд1. Бул елендер Жамбылдын осы 100 жылдыгына ар- налган толык. жинагына к[р[п отыр. Ж ам бы лдьщ туган эке, туыскан агадан адалдык. жолга бет алып, соган руксат сурап койган тмег] бар. Ек[нш[, Жамбылдын акындык жолга тусу1не келденендеп бегет болып ж а т ­ кан тары б]р нэрсе болган. Ол ертеден улы жуз е л т щ ортасында аныз болып кеткен мынадай сез болран: «Екейде елу акын, сексен баксы, Айкында алпыс акын, токсан баксы* деген буларды ел1н кем)ткен ащы накыл бар. Бул ке- м[ту сез Екейдщ естияр адамдарынын намысына кеп тигеч болса керек. Ж ам был еленге бей1м д е л т ойын, тойларда той бастап, елен айта бастаган кезде, экес: Ж апа: «Екейдщ елу акынына сен де косылып елу б]р]н- Ш1 дуана болайын деп пе едщ деп?*— урсып тыйым салган. М н е , сондыктан да ол жогарыдагы е т Ы ш елен- дерд1 айткан болса керек. 1944-жылы августын 12-С[ кун[ Умбетэл] акын бар, б[з б1рсыпыра к)С[ кел1п Ж экен е сэлем берд<к. Ж экен ете кен!лден)п отырды. Сонда акындык жайынан сез бастап: «Сарыбай елещи унатпайтын к 1с) ед[. Эз]не ке- л:п елен айткан к1с)ге еш нэрсе берген емес екен. О м ь ршде акынга берген малы, Албан Жет)бай акынньщ ! Н ) с [ .......................................акынга б)р ат бер1пт[. С а р ы ­ бай еленд[ ет<р]к деуш) ед[ Сол акын елен айтканда: « Э т 1ржт]н дэмд]С] екен*,— депт). Оленд: айтканда тьщ- даушыны ез1не уйытып: Эленд: бой жасап отырып, Ек: кезд] ашып отырып, Ек) аякты нык басып отырып айтпаса, ен: кашып кетед}»,— деп ез)Н)н ш эюрттерж е улг) айтты. Ж ам бы лды н ез]не устаз кер)п бата алган КЮ1С1 С у т н б а й акынга да Ж а м ­ был ем[р бойы бас июмен катар, алгашкы кездес1п бата 37

алганы ж енш де де ез} эцг)мелеп айтып отырады екен. «Маган елен аныктап жолдас болтаны жиырма жасым- да. Осы кунп Жамбыл колхозынын жайлауы Желдюай- да (бул бурынры Жамбылдыц жайлауы) ж у р т уйктап кетсем, б!р адам тусш д е кел}п: «Олен аласыц ба, кеген аласын ба?»— дед]. «Екеу[н де алам^,— дед)м. Шошып ояндым, аузыма елен келш тыгылып тургандай болды. Уй[ме келе домбыра алып, еленд} саулатып айткан сон рана барып, кеудем орта тускендей болды. Е лдщ аузы ораза ед К,асымда б)р ж!Г[т бар, екеу- М}3 сол жайлаудары елд] аралап ж у р т жарапазан айт- тык. Сую м бай акынньщ ауылы да жакын ед[, кыдыра айтып келе жатып Суйекецнщ уй)не кездес)п калган екенм)н, тура калып жарапазанды айга бастадым. Эл[ айтып турмын, эл1 айтып турмын, ешк!м шыккан жок. Элден уакытта уйге от жагылып, Суйекеншн бэйб}шес] далага шыкты. «Балам, акын уйге туссш дейд}, уйге ту- сщдер» дейд[. Б)з уйге сэлем берщ к }р т едж, Суйекен ез) де турып отыр екен, сэлем алып, амандасып б)зд[ отыр деп касына отыргызды. «Жамбыл балам, тэрп[Ц тэу[р екен, Т1Л!НН1Н. уЙ1р1М1, сез!нн!н уыты бар кершед}. Б[реуден бата алатын екенс[ц»,— дед}. А1ен ол к;с1ге сез кайырмай тындап отырдым. Бэйб;шес[ б)зге кымыз бе­ р т , мен[ц алдыма б}р шапан э к е л т койды. Суйекепн[Ц уй)нен шапанды алып кетуд} ез!ме лайыкты кермей жэне элг* бата ал деген сез} ойымда болып отырды да: «Суйеке, женгем берген шапанды озге жапканым, бата- нызды бер<н!з!»— деп, алдына койдым. «Балам, бата алсац ез уЙ1ннен б[р нэрсе экелущ ед} гой^,— деп, С у ­ йекен б[раз отырды да, батасын берди Мен Суйекеннщ батасын алган сон, ешк1мнен именбей еленд} бурынгы- да:: да батыл айта бердш&,— дейд1 екен Жамбыл. «Жэкец 1945-жылдын кектем айынын )Ш[нде б1р кун( мен[ шакыртып ж)берген екен. Ж эй шакырткан шыгар деп кеннпп келсем, Ыстыбайдан туган немере-шебере- ден т)р[ адамынын б}р) калмай бэр} жиналган екен. Ж экен ортасында отыр. Мен к е л т сэлем бер,\"*м, колын устап амандасканнан кей]н мен: танып, Жэкен: «Омар, сен[ мен э д е т шакыртып ед)м, кеш)гш келдщ-ау, енд[ бэрщ тугел болдьщ, айтайын деген сезш бар. Мен енд: узак жолга журейш деп отырмын, атамнан туып ескел} арамнан бойым таза ед}. Ек1 нэрсенщ карызынан ез т}рнпл[г1мде кутылгым келед^. Б1реу], мше, Сэт1шт1н экес) Тэйт: Меккеге журерде, 350 кой, ЮО-ден аса карасы 38

калды. Е ю катыны мен жет) ж асар Сэт[ш ушеу[н ко- лымды устап отырып маран тапсырды. Мен тапсырга- нын куп алып ие болдым. Тэйт: сол жолы каза болды. Сэт[штщ токал шешес), кыррыз кызы жецгемд! енш[С]- мен мен алдым. Озге дэулет)не тиген)м жок, С эи ш тщ менде сол карызы бар. Ал Биконыс дегенн1н жас кара козысыныц елт!р!С]не кызырып, соны айтпай алып койып ед)м. Осы ек1 карызымнан кез!мн)н т)р1С1нде кутыла- мын. М е т ц ез)мс караран жылкымнан Сэт)шке б)р ат, б)р бне, б]р тай берщдер. Биконыстьщ баласына б)р токты бер]цдер. Осы екеу)нен баска юс[ акысы жок деп ойлаймын. К,ыррыз, к.азактан алмараным жок, б!рак бэр)н де кулд]р!п отырып алдым, оны ез!м карыз деп санамаймын деп е д Ь , — дейд[ Жамбылдын, жакын !Ж- лер! Омар аксакал. Мше, Жэкенн!н экемен туган-туыс- каннын жортармандык жолына бурранына кенбеген, адалдыры жайындары энг)мелер. Жэкен еленд! осындай суЙ!П, ен кымбат бакыт деп уккан. Жамбылдын экес) Ж апа Эшекей аулында жургенде, кыррыздан мал алура аттаныпты. Астында Кектокал деген жуйр)к жаксы аты бар екен. Ж апа жылкыга ти- генде аты жалрыз аякка сур[нш, ез[ колра ту(!п, жол- дастары кашып кутылады. К,олга тускен урыны к)м аясын. Аярына юсен салып байлап кояды. К.ыргыздын атакты манабынын б[р: Ж апаны ез уйше экелг[зед1 де, таутеке тер[С1 шалбарра салып, мойнынан кылкындырып байлатып керегеге мг!з!п кояды. Манаптын онысы, Жапаны юшкене кер[п корашсынып, мазактараны болса керек. Ойткен] Ж апа кен иыкты, кыска мойынды, дем- белше, аласа юс) екен. Ж апа буран катты намыстанады. Есеб[н тауып осы манапты жер соктыруды ойланады. Б)рнеше кун сол байлауда болып, шалбардын 1Ш]нде турады. К,ашпайтын момакан к[с! болып манаптын кенн л[н сенд!ред!. Б[рак ез1н)н бар к у т т ж у р г е н !— М а н а п ­ тын ею жуйр1к аты бар, соны есе&н тауып колра тус)ру болады. Б)р ж актан барымта экеле ме, жок, жол ж у р п - зуге суыта ма, эйтеу!р, ею ат б]р тун] кермеде суып байлаулы турады. Онын бэр)н андып б[лш отырран Ж апа, ел уйктаран кезде, шалбардын байлауын сусы- тып шешш шыгады. Б)рак уйд!н шине жерге туспей, уз)кт[ т]Л)п, уйдщ сыртынан тусед) де, кермедег) ею атты алып женелед!. 1ле кумаганымен, артынан кугын- шы тус)п, Ж апаны Алатаудан асырмай-ак кугыншы 39

таяйды. 1леге таянранда, жетуге айналады. зСасканым сол емес пе, ек[ атыммен 1ле суыныц е т к е л т :здеуге де муршам келмей, атымныц мацдайы -прелген жерден кел)п ту< п к е гл и . Ен ж аксысы-ак аттар жузг!ш екен, сура жузе женелд!. Аузыма салып сорып келе жаткан жылкынын тобырын сасканда жутып Ж1бер{пп)н. К,у- рыншылар 1ле жарасында !рк[Л)п кала берд!. Мен куты- лып судьщ ар жарына шыктым. Осы жорыкка барра- нымда ек! ажалдан калдым. Б!р: — Шудан берг[ жерде !леге жеткенше ел жок. Жауынгерш)Л]ктен коркып 1ле бойына тус!п кеткен екен, эр1 елс!з, эр[ алые жерде аш, азьщсыз у з д { г т кете жаздадым. Ек)нш[С!, 1ленщ еткел- с;з жер1нен кел!п тус!п, сура кетш кала жаздап сас- тым»,— дейд] екен Ж апаны н ез1. Кыррызра та,ры да б[р аттанып барран э ц п м е с т айт- канда Ж апа: «Кузг: уакыт ед1. Алматы асуында б[р адаммен кезен аузында айкаса кетт)м. Екеу)м1з де б:р1- м:зд] б1р)М[з алура [ле кам ютед[к. К,ыл кезен, тар асу, атпен айкасура болмайды. Екеу]м{з де аттан тусе ка­ лып ж аяу алыса кетт[к. Ол менен денел), карымдылау екен. Мен; устай алран жерде уй;о)п жерре топ етк[зе тус!р:п басам дегенде, астынан булт ет)п эр жарына шыгып кетт;м. А дегенше езш щ уетше м[не тус)п, бо- сатпай койдым. Алыскан жер[М13 ж арлауы т ед1, жан- дэрмен тырмысып ЭЛР1 К1СЖ1 соран домалатып тус[рш Ж1берд!м. Ол кетер[Л)п кайта шыкканша, атты алып ке- зеннен асып кетт1м. Келер жылы сол аттын нес: ж;г)т жэне кыррыздын белг1л[ & р манабы казак-кыррыз ара- сындары алыс-бер!с сейлесетш б[р топка келд!. Мен;ц аударып алып кеткен атым кыррыз [нннде белг[л1 эр[ балуан ж]Г1ТТ!ц атакты жуйр]К аты екен. «Телеу алмай- мыз, сол аттын кез1н б е р Ь — деп, кыррыздын манабы ат нес] Ж1Г1ТТ1 ерт)п Эшекей аулына келд1. «Аттын кезш тауып берщдер, 61Т1М алмаймыз. Ж эне сол менщ Ж1Г1- т:мд[ жалрыз тус[р п, атын алран ж)Г[тт1 ма.ран б1р кор­ сет!»— деп кыррыздын манабы тм ек кылды. Эшекейд)н ез[ м)нет;н казмойын аты бар ед]. Соны м)Н1п кыррыз- дарра к е л т сэлем берд;м. «С)зд[н Ж!птт1 т у а р ш атын экеткен осы Ж1Г1Т»,— дегенде, кыррыздын манабы томен карады. сКулжанын асырындай шымыр екен. Устаса, колра турмас, байласа, Ж1пке турмас, атты алса алран- дай екен»,— деп, Жапанын шойындай шымыр тулрасына жэне жылпостырына ете разы болды. Жапанын бул сиякты жылпос мыктылыры ете кеп болса керек. Жапа- 40

цыц :н:с: Ж адыра да ерте атка м:н:п, Ж апага кеп сер:к боЛЫП, МЫЦТЫ Ж1Г)Т болыпты. Ж апа бар, тары кеп к:с:лер бар, алые жерге атта- нады. Ж адыраны ц ж асы 17— 18 шамасында екен. Ол осы жорыкка мен де барамын десе, Ж апа: «Сен эл: жас- сьщ, уйде бол»,— деп урсып ертпей кетед:. Ж апалар ез елдер:нен ек1 кунш:л:к елс:зге шырып, жортуыл салып ел карап журед]. Алыстан б]р жалрыз кара кершед:. Булар жалгыз кзраны кутш отырса, бегелместен езде- р:не келед:. Сейтсе артынан куып келген — Ж адыра екен. Сол жолы булар далада ел торып ж урш б:р кальщ ж ауга кездес1п, катты тебелес болады. Бурын сыналма- ган жас ж:г:т Жадыраны Жапа араластырмай, косар аттарын устатып арт ж актарына ие кылады. Б:рак ай­ кай шыгып, тебелес кызган кезде, Ж адыра колындагы аттарды тастай бер:п, урыска араласып кетед:. Ж а у кеп, булар аз, Ж апа катты кайрат керсетед:. Осы жорыктан кайтканнан кей:н Ж адыра катардан калмайды. Ж адыра мен Ж а п а екеу: де К,оканнан келген колмен карсы урыс- кан орыс колдарыньщ :ш:нде болып, кеп кайрат :степт:. Б:р ак ол кай согыста болтаны аныкталмады. Ол туралы мынадай б:р дэлел бар. Ею жактыц колы айкасып, те- белес:п жургенде, Ж адыра б:р адамды аттан шаншып тус:р:п, канжармен басын кесш алран жерде Ж апа келш калып: «Аттан тус:ргеннен к е й т басын кесш не- рылайын дедщ? К:м б:лс:н, оньщ жазыкты адам ба, жазыксыз адам ба»,— депт:. Бул согыс Бэйсей:т, С у ­ раншы бастаран согыстардьщ б:р: болуы керек. Осыны Ж адыра тукымыныц аздыгына дэлел етш, ез ауылдары эцпме кып айтады. Жамбылдьщ шешес: Улдан Ж ападан бес жыл кей:н, немерес1 Сэт1ш он ж аска келгенде елген. Б у да ете кеп жасаган юс:. Улданныц терк:н: — дулат шпнде жаныс. Онын. :ш:нде Орынбет деген атаньщ баласы болады екен. Терюндер: осы А лматыга жакын К.аскелен. езен:- н:н бойында мекендеген ел екен. Улдан шаршь: рана, Жамбылдын ез: сол шешес:не тартьщкыраран ед:. Бет бейнес: де шешес: тэр:зд: ед: дейд: б:лет:ндер. Улдан аса кеп сейлепш к:с: болмаран сиякты. Б:рак сезд: айт­ канда тауып айтатын, досына тэтт:, душпанына катты юс: болды дейд:. Жамбылдьщ ез ата тегшде домбыра- шы, еленш:, белг:л: акын к:с: болмаран. Шешес: Улдан- ньщ нагашысы уйс:н :ш:нде жалайыр Канадан деген аса улкен кобызшы, т э у п к:с: екен. К,анадан кобыз тарт- 41

канда, кейб)р кец)Л1 бос ад а м д ар жылап отырады екен. Канадан б[р ж актан келе ж аты п, шет елд[ц б:р жауына кездесед1. Ж а у К.анаданыц атын да алып, езш де тонап экетед). К,анадан жапан тузде жалгыз калып, & р тауга келш жем)с тер)п жеп, ж уа жеп ж у р т , курайдан сы- бызгы [степ, соны тартып отырыпты. Сыбызгысын тарт- канда елжт]д лагынын мацыраганын салып тарткан екен. Сонда б)р ургашы ел[к емшепнен сут соргалап и[С)Н)п касына келед:. Б)рнеше кундей сол е л !к п ем[п корек алыпты. Мшеки, К.анадан сондай кобызшы екен деген ацызды айтады ел). Ал Ж экецнщ акындыгы же- н)ьде, Жэкецн[ц домбырашылыгы женшде осы туп] нагашысынын енер] ед; бу к)С)нщ бойына келген десед; екен ел;. Ж экец ез[ домбыраны жап-жаксы тартатын жэне кептеген куйлерд) тарта б[летж домбырашы бол­ ран. Ж эне Улданныц ез[: «К,ыз кунш де б)р туе керш ед[м. Ол тус)м жацылыс болмаса, мен[ц балаларымныц б[реу) аса бакытты болса керек едч. нагашы атамнын кобызынын кылы менщ етегчме оралып ед1, осы кисыктан б[рдеме шыкпаса»,— дейд) екен Жамбылды керсет)п. Мшеки, Жамбылдын ата-ана тепнен айтылатын кейо[р ерекше мшездерч женчндегч сарындар. ЖАМБЫЛДЫН. АЛГАШК.Ы ЭЛЕНД! БАСТАУЫ ЖАЙЫНДА Б!Р-ЕК! С63 К-мге де болсын сабакты ем)р беред[. Ж олды ез[ ескен ортасы ашады. Ж ам бы лды н туып ескен ел[ — улы жуз, онын. [нпнде Шапырашты. Эр;сч улы ж у з ел)н- де, бер[С1 шапырашты ел1нде казактын кара еленмен кажасатын кайым айтысы деген ете мол болган. Кун[ бугшге деи.н анык он-он бес б[р жерге бас косса, эйел-еркек болып айтыспай тарамайды. Бул сиякты айтыс тек белг[л) акындардын гана ай­ тысы емес, кыз, бозбала, Ж1пт, келжшек кай-кайсысы болсын белпл) ел аузындагы кара еленмен карпыса кетед[.^Елдщ эдет[ болган осы айтыска заманньщ ез: катарлы жасы речнде Ж ам бы л да т:пт[ ерте юрюедь Ж ам бы л сол ж а с кун1нен-ак бчр жагынан халыктык кара еленге суйенсе, екшш[ жагынан ез ойынан коша- меткейлеп ен[мд[ сез тапкыш, белг]л1 айтыекыш ж1Г)т ^2

болып ]р:ктелед:. Соныц ез: Жамбылдын, елецге уй:р- Л1пн де, ьщгайын да есире тусед:. / С сы м ен катар улы жуз ел:н К.окан бег: билеген кез- дщ туы ете жогары кетер)лген, ораза, намаз сиякты д:ни эрекеттер ете елеул] орын алады. Соныц эсер:нен улы жуз акындарына улкен дэстур болган ораза кез:нде жаряпазан айту болады. Жарапазанды пайгамбар, са- хабалар айткан, оны айту улкен сауап эр: дшге курмет деген угым ел :ш:нде ете кушт: болган. Оны айтушы- ларга айрыкша мырзалык керсетет:н байларда эдет болран. Улы жуз :ш:нде жарапазаншыга тек астык, акша гана емес, ат, туйе, кой, козы беру сиякты улкен табыс- тар бар болган. Сондыктан жарапазан тек д:н жайлы емес, малды бай юс:, аталы юс: аргы-берг:с:нен козгап мактау жайынан, улкен кесек жыр айтып езект: сез айтуга шеберленд:р:п безенд:ред:. Отк:р сезге жаттыга- ды. Албырт жаца ес:п келе жаткан Ж амбыл бойындагы енерд: баскара алмай журген кезжде, ел аралап елец айтуды жарапазаннан бастайды. Ж амбыл жарапазан жырын тек кеп бергенд: мактап, аз бергенд: жерлеп айтудан кер:, б:р жарынан кулд:рг:, етк:р сез:мен мэж:л:с ете журед:. Оныц устше ез ел:н:ц ортасына сол кезде ете кызыкты болган Суй:мбайдыц Тезекке баргандагы шайкасу елец:, кыргыздыц акыны Катаган акынмен айтысканы сиякты езект: жырларды да айта журед:. Ж амбыл осы жарапазан айтып жур:п, ез: б:р тоскан Суй:мбай акынньщ уй:не кел:п жарапазан айтады. Ол жен:нде Суй:мбай жайындагы бел:мде кен:рек айтылады. Осы сиякты елецге бет алып, жарапазан, той-тома- лактыц айтысы тойбастарын айтып журген кез:нде, Ж а м ­ был жырына жол ашардай ез басынан б:р эсерл: улкен уакига кешед:. Ол уакига: ел жайлауда отырганда, б:р ауылда той болады, ол тойга шапырашты ел:нщ бэр: келед:, ж:г:т-желец, кыз-кел:ншек бас косып айтыс, кекпар, кеп тамаша болады. Осы тойда Ж ам бы л К,ы- дырма кызы Бурым сулумен кездес:п танысады. К.ыз Ж ам бы л га ез:н:ц куйеу:н менс:нбейт:н:н айтып, Жамбылмен кец)л косып жолдас болуга сез беред:. Ар- тынан ретш тауып кызбен кездес:п, алып кашатын жаг- дай :здеп, жайлауда кисын таба алмайды. Ел жайлау- дан бауырга куздеуге кешкенде, кызды Жамбыл алып кашады. Алып кашканда ез уй:не экелмей, Сарыбайдыц 43

)Н)С[ Саржаннын. уй}не экел[п тыгады. Оз! сыр б1лд)рмей Сарыбайдын уй[не к е л т сонда болады. К.ыздын. терк)Н) сурастыра кел)п Ж амбыл алып кашканын б[лш, Ж а п а ­ нын аулына к]С[ салады. «Баласы кызымызды алып кашты, кайдан тапса тапсын, болмаса, колдасамыз ба?»— дейд1. Кыздын терк)Н[ — айкым, айттырран кайны — шы- был, ете б[р жуан бай жер болады. Жамбылдын. С ар ы ­ бай аулында жургенщ б)лш, Ж ам былдын экесч улкен баласы Тэйт; жэне баска жанкуйер арайындарын Са- рыбайра ж}беред). Сарыбайра олар келген сон Жам- былдан сураса, ол кызды алып кашканым жок деп мойындамайды. Ж ер тубшен анырын б [ л т келген Тэйт] Сарыбайра кызды Жамбылдын алып кашканынын анык екен)н айтып урындырран сон, Сарыбай онашалап су ­ райды. Жамбыл шынын айтады. «Мен бчрак бул кызды кайтармаймын*.— деп кенбей отырып алады. «Кызды кайтармайтын ед[м, Сарыекем- Н)н ек[ сез[ ой тус!рд). Б1р), Екей ж ан а ел болып келе жатыр ед[, тары бул1нд[ рой. Мына кыздын кайны уры, кау бер'к ел ед], айтканга кенбейд). Ек)ннд, экенн[н тчрнектеп жиган аз дэулет!не кес[р кыласын гой, туг[н калдырмай шауып экетед!. Оз .е калын бер)пт[ гой. Атан атастырган калындыгынды ал. Оган токтамасан, осы елд] басы б)р тандаган кызды тауып ж т так, ез[м алып берей[н» дедч. Оган заман болып кеттч гой, Саре- кемн[н куш!нен аса алмадым гой, осы сезден аса алмай, эрен дегенде кенд[м. Кызды уш тогыз айыппен кайта- рып берд)м»,— деп, ез аузынан 1944 жылы 12 август кунч Ж экен ез у й т д е айтты. Сарыбайдын абыройынан аса алмагзн Жамбыл да токтайды, кыздын кайын терктч де токтайды. Б[рак Бурымнын арманы жас албырт акыннын журег[не улкен жара салады. Ол кеп уакытка дей)н арман уына ора- лып, еленмен, домбырамен кен[л жубатады. Ж ам б ы л ­ дын акындыгынын б)р к)лт[н ашкан, ашынып, сез айтып, мунлы журектен куйл[ сез шыгарткан осы Бурым энгь мео де болады. «Айрылдым арманменен, кайран Бурым, Айдай ед толыксыран аппак нурын, Алдандым, аярымды шалые бастым, Б}лмед)м жан ашымас ага сырын»,— 44

деген арман, ексж елещн Жамбыл ем)р бойына айткан тэр[зд]. Осы арман акын ойын терецдет1п, сонымен катар бурынгыдан гер! ер:ст1 узарта, елецге б!ржолата бет алуга себеп болган. Жамбыл Сара деген кызды алып кашып, ала алмай калыпты деп, 1940 жылы шыккан Ж амбыл жайындагы Есмагамбет Смайыл улы жазган кыскаша ем)рбаянда жазган ед[. Ол кагыс ест1л:п, жацылыс айтылган кер1нед[. Б!ршш)ден, мына жогарыда ез!н1ц алып кашкан кызын Ж экец Умбетэл! бэр1М)зге е з 1 ауызек] айтты. Ек1нш1, 1944 жылы сентябрь айында б[з Кенен Э з 1рбаевтыц уй[не барып Жэкец жайынан энп м ел ест отырганда, Кенен: « М е н т алып кашкан кызымды Ж экеце тел]п, Ж экецнщ б 1р к[табында булд]р!п койыпты. Ж э к е ц алып кашкан кыз Сара емес, Сара Нурбек кызын мен алып кашып, сорым кайнап, кайтарып берш ед!м»,— деп, ез1 б1зге ауызша айты. ) ЖАМБЫЛДЫН, УСТАЗЫ СУЙИМБАЙ АРОНУЛЫ «Мен)ц п)р]м Суй)мбай, Сез сейлемен сиынбай. Сырлы сулу сездер), Маган тарткан сыйыцдай. Суй[мбай деп сейлесем, Сез келед} буркырап, Кара дауыл куйындай». (Жэкецн)ц 1946 жылга дайындалган жинагынан). М]не, Жэкец С утм б а й д ы осылай курметтеп, ез)мнщ п[р[м деп келед). Ж экец кай акынмен айтыссын, кай мэж[Л1СТ1 баста- сын, алдымен Суй]мбайды аузына алады. Б 13 осы ецбе- г)М[зд[ц 1Ш1нде Ж амбылдьщ Албан Калабай акынмен кездескенде «Суй1мбайды аузына алган соц, карсылас- пай токтап, жолды саган берд]м»,— деп, ез айтканын келт[рш ед!к. Жэкецнщ ез айтуынша, Жамбыл елецге батаны шуу дегенде Сушмбайдан алган. Жэне сен акын- сыц, елецщ уытты, тек кайпацдатпай, осылай айт деген де, езшщ касына ертш улп керсеткен де — Суй)мбай. ; Жамбылдьщ жуз жасаган ем]рбаянын, оньщ !шщде кыргыз, казакка 60 жылдай жырымен кызмет еткен узак ецбег)н айтканда, оньщ устазы б)р Ж амбыл емес, бу ю л улы жуз ел[Н[ц акындарына ага болып аруагын 45

аузынан тусчрмейтш Суйчмбайга, оныц акындык орта- сына аз токтап етпекпчз. Суйчмбай — тек кана еленмен ел кезген, жел сездчн нес), кезбе акын емес, ез тусыньщ, ез ортасынын акыл- гей, ел бастаган акыны. «Апыр-ау, мынау жаткан Сарыбай ма? Жолдасы Суй)мбайды танымай ма? К.ыррызды казакпенен айдап жеген Басында шуылдаран малы кайда?^— дептч Суйчмбай Сарыбай елгеннен кей)н, бчр жактан келе жатып Сарыбайдын басына куран окып отырып. Сарыбай Шапыраштыньщ, оньщ 1Ш!нде екейдчн ел бо- луына, бас косып, чрге тебуш е канша енбек еткенчн жорарыда аз шолып еттчк. Сол Сарыбайдын терезесч тен, катар журген узенгчлес жолдасы болган кчсч Суйчм- бай: жАлпыстьщ алтауында андас елдч, Сарыбайды екей шулап жерге кемдч. Эзчмнчн тустасымнын бэрч кеттч, Байкасам, ендч нэубет маган келдч^,— деген елещ — Суйчмбайдын кчммен терезесч тен екенччче дэлел. Мынау айтып отырран Андас Акымбек баласы — Саурыктын чнчсч, езч д атка эрч акын, эрч ел тчрегч сиякты. Шешен Суйчмбай Ж ам бы лды еткчр, терен сезге, узак эдем1 жырга баулыган. Суйчмбай 1817— 18-жылдар шамасында туган адам. 83 жасында, 1898-жылы кайтыс болган. Суйчмбайдын туысы — екей чшчнде Элти. Суйчмбайдын руы — уш то- кал, Ж ам бы л атасы бэйбчше атанады. Жамбылмен 8— 9 атадан к е л т косылады. Суйчмбайдын ез экесч Арон деген кчсч ете момын адам болыпты. Аранньщ экесч Ку- сеп деген кчсч акын екен. Ел аузында Этеген батырды ерте кунде осы Кусеп жырлаган екен деген аныз бар. Бчрак умытылып кеткен екен. Ел аузында сакталган журнагын Ж экен е с т т , эсчресе елдчн конысы тарылган кезде жанрыртып кайтадан Жамбыл жырлапты. Ж ам ­ был Отегендч 1920-жылы Алматы каласына ке^ п то- лыктандырып жаздырган, бул женчнде толык дэлел бар. Екей руынын «ергеконды» болып бытырауын бчз ж о ­ рарыда айттык. Сол екей бытыраганда, Элти руы алыска 46

кешпей, Мырзабек Кэшке тукымдарынык макында, Е с­ кожа [чинде калады. Суй1мбайдын. ез экес! Арон Сураншы батырдын ка- сында коксы болып отырады. Сушмбай жасынан-ак аузы орамды, елекш) сер[, сауыккой екен, е г е пысык ж[Г)т болады. Сун[мбай туралы ел аузында мынадай а ц ы з бар. Аранньщ он шакты рана койы бар екен. Козысын каскырдан коркып уй[не кегендейд! екен. Суй)мбай бала ж)Г)т, уйшде уйктап ж атса, тус!нде б!р к)С! келш : « Б а ­ лам, кеген аласын ба, елек аласьщ ба?*— депт!. Бала елец аламын депт). Орнынан бастырлырып, т^л) курме- лш оянып, ушып туре кел)пт!. Экес[ мен ш еш ес: шошып, б:р токтысын басына экелш бауыздап, канымен ушык- тап курмалды к ет)пт[. Сонан барып т)Л1 шыгып, кулагын бурап елен. айткан екен. Суш мбайды н кей[ннен елек айтканда куларын устап айтатыны осыдан кал:ган эдет1 екен дейд[. Суй:мбай содан былай елец куып, жнын тсйды, кы- наменде, Ш1лдехананы кур етюзбей, ауыл арасынык кыз- келшшепмен айтысып, акындык ер[ске талпынады, Бул кез Кенесарыныц улы жуз ж акка кел)п, 1лен[ басып, Караталды етш, Аягезге карай кол алып ж урген кез). Эйткен[ ел аузындары дэлелде С у й т б а й 25 жасында Тезек тереге барып елек айтты депт). Ал Суй)мбай 1842— 1943-жылдарда 25 ж аска келед1. Ал Кенесары 1846 жылы кеп колмен 1ле К ар аталд ы ет)п, Аягезге дей:н орыстын колына карсы барды»,— деп жазады Кедзевецкий деген к:с4 Узынагаш согысы т у р а л ы жазган к!тапшасында. Тагы сол ютаптыц 1Ш1нде генерал Вишневский Лепс1 езенш[к бойына келш Жет1су елшщ албан, дулат, ш а­ пырашты, матай, садыр, жалайыр елдер!н;ц барлык аткамшер тере карасын шакырып, Кенесарыга карсы туруга ант алды. Кенесарыга ете-мете еш болган жа- лайырдыд терес] Эли Эд!лов ед[, эс)ресе елд! К енесарыга карсы шыгуга сол бастады»,— дейд[ сол к 1т ал т а. Б у да 1846-жылда болган. Ал Суй1мбай ез елек)нде: «Отызда орда бузган дулдул ед!м, Тезектщ Элименен булбулы ед)м. Б[р тунде уш тогызын алсам дагы, Тоймаган еш нэрсеге кузгын ед1М»,— 47

дейд1. Буран Караганда, Эли, Тезек, Эд)л балаларына Суй)мбай ерте барганы, олардыц колында болып елен айтканы анык. Тезек пен Элиге жакындасуында, С у т м б а й Суран­ шы аркылы жакындаскан. Ойткен) Сураншы жен;нде «Турк[стан уалаяты» деген Азияны патша у^ ^ет! жау- лап алуы жен)нде улкен жинактар бар. Сол жинактьщ 1864-жылга арналган 17-томыньщ 76-бетшде Сураншы туралы мынадай мэл)меттер бар. 1864-жылы 23-январь- да прапорщик Сураншы Хакимбектщ аулына кыррыз­ дын манаптары (Солты руынан Ж ан к ар ат пен Бэйтек- Т1Н жакындары Кокым, Шайбектер) кел)п 5 мындай жылкыларын алган. Сураншы кырык к)с{мен куып, ез[н де кыррыздар колга тус]рш экеткен. Кыррыздар Сураншыны байлап экеткен сон, Ескожа- нын к]С)лер1 шауып к е л т генерал Дюгамелге бмд[рген. Сол кыррыздар февральдщ б[р< к е з т д е К аскар ау руынын Кыбырай деген атасыныц 50 ауылын шауып, кеп малын алган. Осы хабармен генерал Дюгамел кыр- рыздарга КЮ1 Ж1берт, Сураншы мен Андасты босатты- рып, Кыбырайдан алган мал, шапкан елд] Ешк1м, Ыр- гайлы тауларында барып айырып алган. Бул уакига 1861-жылы болган, Узынагаш согысынан 3 жыл кейш, Узынагаш согысына Кокан колын бастап келген Канагат та жен!Л)п кайтады. Ал ол согыста С у ­ раншыны Калпаковский кыргыз [пине жэне Б1шбекке тьщшылыкка ж)берген. Сураншы барган жерден барып кыргыздар мен Кокан колына косылып, келмей калады. Осыран батырдын С уй ш бай жырлаган согысы, бул ек! согыска да катынасы жок. Ж эне ел аузындагы энг[ме де толык дэлелмен баска кылып айтады. Ом[рзактьщ айтуында, Коканньщ колымен косылган кыргыздын колы Аныракай, Уштебедег) Каскарау Кы- бырай елш шапты. Сонан хабар к е л т , Сураншы соны айыруга барып согысып, кокандыктарды кашырды дейд). Жэне сол зУзынараш уакигасы^ деген К1таптагы дэ- лелге Караганда, 1861-жылдан кейш Кокан ханньщ ко­ лы Шудан бер1 аяк баса алмаган. 1863-жылы Эулие ата, Шымкентт), Сырдария жагынан Черняев, Алматы- дан Калпаковский шыгып, Сырдария мен Алматы ара- сын косады. 1865-жылы Ташкентт[ алады. Сураншы Ташкентке жетпей, Сайрамдагы корранга орыс колы К1- р!П, сонда б)р уйдеп упке К1рген жерде, тыгылып отыр- 48

ран кокандыктар атып елт!рген. Буран Караганда, С у ­ раншы 1865 жылдар шамасында елед]. Сураншыны алраш бастап жырларан — Суй[мбай. Оран дэлел, 613 жорарыда айттык, Суй[мбайдын. Тезек теремен калай жакындасканын, ал Суранш ы б[рде к,о- сылып, б)рде бел1н:п журш, орыс колында Тезекпенен катарлас журген адам. Суш мбай ез[ касына кеп ерш эр) экес) к.он.сы болран Сураншыны Тезект)н уЙ1нде оты­ рып батыр ед! деп мактаган. Бул женжде «Эм)рзак Каргабай баласы халык акыны (каз[рде 82 жаста) Суйшбайдын. ез!н керген. Сонын айтуынша, Сушмбай алгаш Тезекке барганда, руксатсыз уй)не к[р[п барыпты. Сонда Тезек ез! акын адам тесег)нде шалкасынан жатып елен айтып жатыр екен. Устше руксатсыз К1рген Суй1мбайды актаякшы- сына «Апарып камап байла, не деген бассыз*,— деп акырады. Сонда Суй!мбай кулагын бурап елен айтып коя бе- р1п, екеу1 ары-бер] сезбен кагысып, Суй!мбайдьщ сез! унаран сон, тимей, касына алып елен айткызады. Суй]м- байга ат берш, сый беред[. Б)рак енд!г[ жылы тары кел деп шакырады. Еюнип жолы барганында, Тезек: «Сен шапырашты шетшен батыр дейс)н, Сураншы, Саурыкты мактайсын, оларын не ерл)к 1степ ед]?*— дегенде, Су- шмбай Сураншыньщ Ж амбыл ендеп, кей]ннен айткан жырын жырлайды. Сонда жырын аяктатып келген жерде. 6т[р!к айтсам, м е т урсын, Сенбесен, терем, сен; урсын*,— дегенде Тезек: «Суйшбайым, ет!р]кп шындай кы луга берген-ау саган Т1лд! тэщр!м. Мен Сураншыны бммей- М1н бе, тым асырып Ж1бердщ-ау!*— деген екен. Тезек Сураншыны ете жаксы б!лген. Сураншыньщ бул урыска калай барганын, онын неден болганын да б!лген, ейткен1 бул согыс — бук.л улы ж узге белг1л1 эн- г[ме. «Ж ам был* колхозыньщ мушес1 Ь1бырайым Бей- сембекулы шеж[ре карт. Осы Сураншы энгшесш ете аныктап айтады. Ойткен: Ыбырайым улкен экес) Райым- бек деген к)С1 кеп жасап, 83 жасында 1914-жылы елген. Ол к[С1 Сураншыньщ согысына ез: катынаскан. Райым- бек: «Артынан ерер т с к ш щ аздыгы, ел1нщ екейл1Г1 болмаганда, белг!л: батырдын б!р! ед1»,— дейд). Екей 49