Қарасай батыр

келген сон, Батыр тайшы тас нудайга табынушыларынын басын носуга тырысты. Ол бэрЫ н басын посты да, улкен хандын курды. ¡013 — доныз жылм ол контайшы болып атак алып, той жасады. Оган аралас жаткан казак елшен де адамдар катысты. Жет1сулын Шапырашты Дэулет би, Найман Токымтай би (Торткара), Аргын Нуркожа би ат м4н1п, тон киш кайтмсты. Аксакалдардын айтуына Караганда, ойрат тойына катыскан бул уш би бер1 шыга бер[п-ак гакылдасып, Батырдын казак жерше кайта урыс салатынын ангарганын, сейттп казактардын камсыз болмау- ын катты ескертед). Ойткеш, ойраттар куннен кунге б1р!пп, эскер жасактап, сап тузеп жатты. Менщ атам Матай бидщ жазбаларына Караганда, канша шарттасканымен, калмактар уэдес1нде турмаган. Сондыктан да казак б!ткенн!н кашан да найзасынын кымы кайраулы болган. Б)рак ата-баба, жет) пустысынан урыс каламайтын бейкут ел шаруа ынгаймен де кет!п, Аркага малын ер1с т е т т бы- тырап кеттп калып журген. Акыры сырттан жаудын ты- ныштык бермеу: бук!л казак атаулыны б1р1кттрмей коймады. Сондыктан да олар — казак рулары — езара ете тату болды. Егер ез! ала болса, кереге басы сайын пэле бо- латынын да гакыл адамдары жуз)не салып, бэрэкэтке шакырып отырды. Жеткулыктар Аркага, одан Алтайга, Аркадагылар Жетпсуга келш кыстап, ауыл аралас, мал коралас жатты. Ал тамак, жатын орын кашанда казакта ортак, дастаркан алаланып кермеген-д!, барды белш жейтш казан ед1к, сол калып а т санталып келед1, осы ата дэстур, салт, гадет-гурып органы кастерлеу мэнп бани гумыр кеш- кенш налар ед<м. Тек Майны бабам ашып айтканындай, м етн де нау1птенер!м — \"ез) жем<р, кез) шепрлер\". Олар казфдщ езщде оргамызды ойып, казан жернпн б<рнеше жер1не — Ерлс, Ес1л бойына — намалдар нурып алды. Оз4м оны барып кермед)м, жанында Жет)суга келш астык артып кеткен, аншомшы Алтай Торык бастаган к!реш1лерд1н сез)не Караганда, орыстар да б1зд1ц 1Ш1М1зге к1ре бастаган жэне ауызы дуалы адамдарымыздын ауызын алып, иыгына шапан жауып, шен берген. Оныц арты Троян жылкысынын керш келт1ру1 эбден мумкш. Сорлы аккен'л казан, эс4ресе жаксы сез айтса, куп ете тусеттн эдет)м[3 бар, куп еткен бойда тунгиынна туоп , шыга алмай жатса к!мге айтар- сыц?! Мше, осындай б)р тк калыптаснан жагдайда е т п гой Еамнщ Турсын эмфмен урысы. Ек) тау ортасында шыбын елетмпндей, ек! ортада сорлы Кдтаган нурып кете жаздап, судан налган тарыдай, саусакпен санарлык налган. С<жын бэрюе кшал: — Турсын эм:р. Туб1м!3 б1р бола 99

турып, 6ap¡MÍ3 6 ip Тебей биден тарай турып кырлысканымыз хандардын, султандардын бшмпне бола. Турсын 3 MÍp 83t билейтш Ташкент, Букара, Самаркант аз болгандай, б:зд!н хандыкка жудырык салуы умптайымдык ед]. Балк<м KÍM бмед^ машауарт берет!н адам болмады ма? BipaK алгашкы айкаста жен)Л)п, apara Эб<лгазы баЬадур Tycin, аман калу ymin ант-су ¡шкен сон, б!зд!н журтка ойраттын тиккен Ke3 ÍH кайта пайдалануы мунын арты осы- лай б)туге THicTi ед:. Рижан жасап, жаздым-жанылдым деп алып, саткындык icreyi — кеннрйпмес кунэ. Ек!нш] рет елд! канкаксаткан сон, казак катты кеткен-дур. Жанай батырдын Имамкулы баласы Ескенщрдй олт!ру[ де осындай эбден ашынгандыктан болып ед1. Имамкулы казакты койдай кырып багындырган сон, баласы Ескещнрд] буки: Шымбас, Талас, Лабас тен'репн билеуд) соган тап- сырды. Ескенщр тек алым-салык алып, журтты бейб;т би- леуш) болмады. Ол мазасыз, кит еткенд) киып тастайтын OTKip кыргыш болды. Ол казанныц тубш тес<п тынды. Эбден мазасы кеткен ел жиналып, сол кезд<н езшде жетшстен асып калган Жанайга келген. Жанай батыр Ес- кенд)рд4н ордасына барган. Жанай: \"Мунын калай, батыр, журтка тыныштык бермейсэн?\"— десе, ол катты ба- лагаттаган. Ж еттстен аскан, енд) тершен Kopi жакын калган батыр жайбагыстап: \"Эм!р, мунынды к ой \",— десе, ол ерши тускен. Ендеше деп, Жанай батыр кынабынан кайкысын суырып ез ордасында Ескенд!рдщ басын шауып тусфген де, шыгып кете берген. EciKTeri жасауылдар, отырган билер — бэр! де Ескенд<рд)н арасына туспеген, Жанай батырга кын дей алмаган. Эйткеш, Ескенд!рдщ он т)зесш басып отырган онкал Жаркын да Ескендфге талай акыл айткан, б)рак ол экес) Имамкулы имансыз адам, оз- бырлыгын коймаган. Сондыктан да ордадагылардын ез! де оны унатпаганы керМ п турган. Жанай — Ем1Л тукымы, Жайык немерес! Шапырашты батырдын отыз 6 ecimni урпагы. Жанай Шонайулы орта бойлы гана, касы, кабагы адам бетше тура карай алмайтындай туксиген адам екен. Пару- жараксыз журу ол KicÍHin ойына келмеген жай кершед!. Уйшде отырганда да жанында кылышы, бел<нде сапы бола- ды екен. К,ытайлармен, калмактармен сан согыста кезге тускен Жанай батыр 79 жасында Шапыраштыныц туын К,арасай батырга тапсырып, одан туга адал болуы ж етнде ант алган. К.арасай езМ ц Шапырашты колымен Аркада 996 жылы Бурк4тп, Болатты деген еы таудын арасыцда кан буланган too

сотые салды. Бул etci тау арасында калмактар кеп цырылды. Осы ацгар Царасай согыс салган жер деп журш, кейж Царасай атанып кетп. Бул ерекше жер екен. Царасай бабамыз айтады екен: \"Сол ангардын кояны жыр- тылып айырылады жэне казак жершде кап-кара коянды да осы жерде кердйи\",— деп-ri. Жауды TeMip шокысына дейж куыпты да, 6 эр)н кырган. Цазак Аксак TeMip осы шокынын басына шыккан екен, содан аталыпты десед1. Ал мешн б!лу!мше, бул шокыдан бурын TeMip кенш казган, сон- дыктан Temipni аталган. EKiHmi 6ip таудын Болатты ата- луы да атамзаманнан. Олар Аксак Тем!рден бурын-ак Болатты, TeMipni атанган. ПЗО-мешш жылы Абылай жиын етк1згенде, бул жерлерд) Улытаудан эдей! барып KepaiM. Болатты мен Бурк4тгннн арасы ете кен, малга жайлы epic екен. Царасай ал кезде он жет! жасар бала ж :пт екен, 6eputi байракты кетерш ал 993 — мешш жылы Тобыл е з е т бо- йында согыска KipreH. Царашанын кара суыгындагы урыска EciM хан o3t басшылык етп. Тобыл бойында катты кыргын болды. Бул урыс кэд!мп кел!С!м бойынша журет4н, жекпе- жек шакыратын болмады. Урыс жалпы жургенд{ктен жэне ойраттьщ урыс уш жагынан б)рдей тигенджтен, казактар \"ошак\" согысын салгацдыктан, олардын быт-шыты шыга кашты. Алтын патша бар, EciM бар, 6 ip жагында калмактын Цараколынын жасагы бар ойраттарды ойсырата женд!. Осы согнста Царасай батыр ойраттьщ eKi тайшысы Царапал мен Тойлыны катын-баласымен колга тус1рд4, оларды жаяу айдап, EciMHin алдынан 6 ip-aK шыгарды. EKi тайшыны т1 зерлетн! отыргызып койып, Царасай батыр: \"Таксыр хан, енШ казак ханынын бетше караган, казак жерше кез)н аларткан жаудын 6 api осылай тiзepлeйтi^^ 6 0 - лады\",— деп-ri EciM ханга. Жас батырдын сезше риза болган EciM хан: \"Сен engi казактын Царасай батыры бол- ды ц\",— деген. Царасай батыр осыдан былай, EciM ханнын аузына кудай салган болса керек, ол шынымен казактын батыры балып, казак жерш4н батысында — Ед1л мен Жайыкта, теркгппнде — Обаган мен Томаганда, шыгы- сында — Алтай мен Турфанда атынын туягы тимеген жер калмады. EciM ханмен отырганда, конырат Алатау батыр айтыпты: — Талай батырды Kepin ем, e 3iM де кеудемШ ешк4мге бермеген ед1м, 6 ipaK Царасайдай Ke3ci3 ерд! кермеппш. Осы Тобыл бойындагы сотыста жау кашып, Обаган куйылысына жакындаганда, ЭлiмYлы Терткара Жнембет батырдын \"Жаксыгул, Ж аксыгул!\"— деген жан даусы tot

шыгады. Жиембет шауып барады, ек4 жагындагы ойратты кылышын ек! жагына б)рдей шауып, тус!рш барады. Жау артында да налып барады. Ол артымнан урады-ау деп карамай: \"Ж аксмгул, Жаксыгул! Карасай, Царасай!\"— деп айгайлап, жан ушыра ¡лгер! шабады. Сейтсе, ек) жагындагы ойратты баудай ту<прш бара жаткан Царасайды байкаган ойраттын Дек!р деген батыры К^расайдын арты- нан келш оган бугалык тастап, аттан аударып тус:р!п, суйреп женеледь К.арасайдын кара жоргасы окыранып, иеснпн артынан шауып барады. Кеп казак Жиембеттщ: \"Жаксмгул, Жаксыгул! Кдрасай, Карасай!\"— деген айкайын куаныштыц белпс! деп кана тус<нед!. Царасайдын атынын бос шауып бара жатканын керген Алатау батыр да: \"Жаксыгул, Ж аксыгул!\"— деп айгайлап, колымен алдын нускап шаба женелед!. Бул дауысты енд1 тусше кеткен Жаксыгул мерген колындагы мылтыгымен К,арасайды суйреп бара жаткан калмактын атын атып жыгады. Суйрети11п бара жаткан Кдрасай арканды мойнынан шыгарып тастай салып, атынан кулап жаткан Дак!рд{ ор- нынан турганша бас салып, мойнынан устап ттк котеред4. Буынып кеткен Д е^ р коз жумады. Атына м т п , тура шапкан жас К,арасай казактарды баудай т у а р т келе жаткан Олых батырды катты шапканы сонша, басын как айырып, кылыш тура казан толмастьщ басына барып токтайды. Осыны айткан Алатау батырга сенбеген Ес4м ханга Олыхтын ел1пн ек{-уш ж и1т кетерш келш керсетед!. Сонда Ес!м айтыпты: \"Ж аудыц басын мен де как айырар ед!м, б4рак кылышым кещрдектен эр1 барады деп ойламай- мын, Царасайдыц колы батпан екен гой !\". Осыдан кей!н жас батырдыц колы ею кун ауырып журген екен, Еам хан оны ез! шакырып: \"Осы менщ кез!м жаман болушы ед!, сен1н колыца тук{рей!нш!\" — деп, ез: кэд!мг! баксыларша ушюрген. !005 — ко ян жылы Ед{л мен Жайыкка Тобылдан ыгыскан калмактар шабуыл жасап, Алшындарга кун керсетпей жатыр деген хабар ж етп. Хабар кайтадан бук4л казак даласын дурлжт1рд!. Едмд1н Хазарга куяр жер!ндеп казактарды калмактар кырып кеткенд!п, эс!ресе Сарысу мацындагы Борык деген ауылды бала-шагасына д ей т калдырмай, урерге итш коймаганы мен казакпын деген адамнын тебе шашын т!к тургызган. К,азак ауылдары кайта д у р л тп , бармаска не, калмакты кырмаска не деп, алакандарына туюрмгп. Билер кенес курып, одан Еам хан Асьща (Турюстанда) кенес шакырып, Култебе деген жерде б[рнеше кун топ болды. Сол жерде Е ом хан кайтадан кол 102

курауды цолга алады да, иждиЬаттанады. Озже газиза ба- тырларын: К,азацтыц Карасай батырын, Аргын Агынтай ба- тырды, Найман Кексерек батырды, К,анлы Сарыбука батырды шакыртып, эркайсысында бес мын адамнан сарба­ зы бар жиырма мын колды Жайыкка аттандырды. Юпп жуз Эл1мулынан шыккан Тертцара Жиембет батыр да бес мын кол жинап, жолдан Електщен косылды. Батырлардын улкен косын бул жактын жер жагдайын жаксы битетж Ж и­ ембет батырга жуктед!. Хазар тен)зж1ц батыс жагалауында елс!3 , масалы, камысты елкеде 83 кун сотые болды. Осы согыста жекпе-жекте сепз адамды елт!рген сон, тогызыншы адаммен тускенде аты жыгылып Алатау батыр дуние салады. Урыстыц тура б1р жарым айы жекпе-жекпен етед!. Жекпе-жекке шыккан Агынтай батыр майдан аланында жет< кун, Сарыбука бес кун, Кексерек алты кун, Карасай батыр тогыз кун турады. Будан кейж кезек Жием­ бет батырга келгенде, эскербасылар гакылдасып, оны ж!бермей кояды. Алтынайулы Карасай тогыз кун майдан алацында турып, басы Манжы, агасы Тынжы батыр етш он б:р адам­ ды о дуниеге аттандырады. Аргын Агынтай батырдын да куш1 аскан ер ед4, ол да осынша калмакты жекпе-жекте сайып, ат кетжен тус4рд!. Осы урыстын аягы жаппай кескмеске айналып, акыры калмактар орыс жерже карай кашты. Жарты миллионга жуык калмактын кан жоса бол- маганы жок, олардан аман калган уш мындай адам Ед1л куйылысына ыгысты. Осы урыста Канлы Сарыбука батыр кескшесте б4р кулагынан айырылып, Турк)станга шунак бо- лып кайтты. Оган ез: катар курбы-курдастары шунак деп калжындаса, Турк1станга келген соц Ес!м хан сурапты: — Ей, Сарыбука, кулагын кайда?— депт!. Сарыбука кулагынын жоктыгын корсынып: — Кулакты Жайыкты жутпак болган жайынга берд^м,— депт1. Сонда сол жерде отырган Дулат Эб)бек би ¡л)п алгандай: — Баска келген пэледен бастан кулак садага,— депт4. Бул к етн макалга айналып кеттй Жайыкка аттанган кол кайтып келгенде ойраттын, эс)ресе торгауыттын урулары жанданып, бэр! басы косылып Каракал баласы Батыр контайшыныц тен)репнен табылып, эжептэуф мэмлэкат болып курылып ед]. Казактын Кытайга мал айдайтын жолын кес!п, кун аскан сайын тупндеп келе жатты. Онын бурынгы джи атагынан Далай ламадан ерен батыр контайшы аталуы онын казак айтуга колайсыз бокауыз атынан бфжола Батыр аталуына себеппн )03

бодцы. Ол тенфепне м эсм эктес адамдарын жинап, енд)Г) бар кушт! казадда парсы салуды 03¡HÍn борышы санады. Тауарихтын барысы да оларды 6 ipiryre экелш ед4. К,алмактардыц бул кезде мал-жаны ecin, донданган бола- тын. Енд1 олар карын тодтыгын кетере алмай, жан-жагына содтыга беред!. Буларды сол кезде-ак сайтан Typrin турган болса керек-Ti. К,алмадтардын низамы да датайып, тэрт1пке келе бастады. Э й тк е т тэртш буларда болмаганда к4мде болады, олардыц 600 мыцдай адамынын он мындайы Батырдын аталастары болатын. Сондыдтан да олар кегтпк жасап, басдалардын багынбасына доймайтын ед!. Бул журтда карайтындарды бар-жогы терт ноян басдарды, олар да 6 i3 сиядты ауыл-ауыл болып, ез тугандарымен 6 ip оты- рады. Оны олар дотан десед). Онын ycriHe олардын таска табынуы осы шадта олардын басын досуга датты эсер erri. Дш не деген олардын уафалыгы т{пт< кушт! болды, д<н ба­ сы ел десе, оган дайын ед:. Ipi байлардын айтданы б4здепдей оларда да ек! болмайды. Булардын гумыры непзшен 6i3re удсайтын. Bipax ете пасыд, Kip-лас туратын халыд. Мен алты ай олардын арасында болганым бар, сон- да байдаганым: олардан аш Kici болмаса, тойган Kici тамад ¡ше алмас ед[. Мен дазад болган сон оларга сыйып журд!м деуге болады, ал мен сиядты бипм алган, Еуропаны керген адам буларды жабайы дер! сеэс!3 болатын. Осы 6 ip шадта бурын тозып, xe6 i Сыр бойын дуалап кеткен Шапырашты, Дулат бастарын досып, дайта айна- лып согуга бет алды. Олардын дайта кеимп келгендеп ха- лыдтын 6 ip ауыз елен' кун! бупнге д е й т садталган: \"ескен-енген, каз жум^ач KepiM¡3 бен cepiM¡3, Apt,[старая Жст}су — Алецщк жапхан жер!м}з\". К,азадта бул кезде дамал, балыд-дала, 6eKÍHic жод. Bapi дирап 6¡TKeH болатын. BipaK Жет:суды жайлап алган далмадтар кетер болмады. Осы кезде Шапырашты Асыл Орымбет тудымы Эйтей бала ж :пт едь Ол мындай дол жи­ нап, ойраттармен согыс салып Узынагашты, К,аскеленд!, Уш К.онырды алды. К,алмадтар енд! CereTi ардылы То- райгырга тыгылды. Осы 6ip шадта Ж еткуга Жайыдтан Парасай долы келд; де, Эйтеймен досылып, бу жадтагы далмадты 6ip-eKi жыл бас кетерместей етш жендь Олар­ дын кеб! Музарт аса кешт). Эйтей батыр согыс салган К.аскелен аягы Эйтей аталып кала берд!. Будан кеЙ1н <04

Эйтей батыр, ез туысканы Элике тукымы Мэмбет eKeyi YHeMi К.арасай батыр жанынан табылатын болады. Царасай Эйтейд[ алгаш кергенде: — Жап-жас екенс]ц, кайратыц калай?— дептй — Ага, 6ip келдек шыбыкты бураганда суын шыгаратын ед:м,— депп. Шынында да, кейш Эйтей казакты уятка калдырмайтын, калмактын кысканда суын шыгаратын батыр болган. 1018 — улу жылы казакты EciMHÍH улы Ж анпр сурай бастады. Ойткеш EciM хан наукас болды. Осынын алдын- да, будан бес жыл бурын доныз жылы, кара калмактардыц Талай, К,ужы, Торгаш тайшылары 6 ipirin казак жерше ша- буыл жасап, олар кеп казакты кырып, EciM ханныц улы Ж энг1рд! байлап алып Kerri. Ж эцпр оларда 6 ip жылдай туткында болды. Сейтш, калмактар кутырып, 6ipa3 тын- шыккан сон, Талай тайшы казакты кайта шапты. \"Сел- тендеген ж4г4тт:н cepKeciHin ажалы\" дегендей, Талай тайшыны осы согыста казактар терт талдыц бутагына бай­ лап, ж1бере салганда, оныц быт-шыты шыгып, тертке белш1п Kerri. Сол кезде жасы елуден асып кеткен EciM хан: \"К,алмакты осылай терт белек кыламын\",— деген ед1. BipaK сол жылы e3i кайтыс болды да, арманына жете ал- май Kerri. Енд1 казак бил1гше EciMHÍH улы Ж энпрдщ келу1 калмактарды катты дурл!кт!рд:. О й ткет 6 ip жылдай калмак арасында туткында болып, олардын жай-куйш бьтген, сырын мол туйген Жецпрден олар катты корыкты... Сондыктан да калмактар ещм Батыр контайшынын Toniperine катты топтасып, бурын-сонды болмаган б!рл1к жасады. Сойтш, ол e3ÍHÍH кас болып журген адамы Улден тайшыны, Букар, казак елш1лер1мен кабылдап, e3 ÍHÍH купан керсетпек болды. BipaK Батырдыц бул куанышы узакка бармады. 1021 — кой жылы Алтын ханныц улы Омбы, ойраттыц 6ú!ÍKTÍ нояндары казакка кайта лап койды. Оныц басында 3KecinÍH колга Tycin корлык кергенш умыта алмай журген Батыр контайшы болды. Бул согыска ол елу мыцдай колмен келд). Жэнг!р хан жолындагы кыргыздардыц тап- тап еткен ойрат колына мыцга жетер жетпес адаммен карсы шыгып, согыста тэалш арттырып жен<ске не болды. Ол адамыныц жартысын тас арасына орналастырып, оган москалдау батыр Жиембетт), Жаксыгулды калдырды. Жас батырларды К,арасайга бастатып шабуылга дайындады. Сейпп, олар жаудыц желкесшен келу yrniH тау айналып Kerri. Алацсыз Лабастагы Доцыз тауга K ip in келе жаткан калмакты Ж эцпр адамдары атып, кеп адамын елт1рд1. Ю5

Олар сасып-салбырап калганда, желкес!нен келген Ж эцпр мен Царасайдын азгантай тобы ойраттарды ойсырата кырды. Бэлк:м, енд4 арттан жиырма у т мын колмен Ал- шын — Эл)мулы — Терткара Жалантос батыр келмегенде, казактар женинп калар да ед[, Батыр контайшы осы согыста он мындай адамынан айырылып, кайтуга амал жок бет бурды. К е й т ойрат нояндары: \"Согыстан неге кайттын?\"— деп Батырдан сураганда, ол: — Он бф мын бес жуз адамымнан айырылдым, енд! болмаса бэр1м4з кырылатын ед{к,— деп жауап бер!пчт. Бул согыс осылай аякталуы т т с екен, ейткен) Ж энг1р жанын- дагм жет) жуз адам бэр4 сен тур мен атайын, сыннан еткен Карасай, Агынтай, Ж нембет, Сарыбука, Кексерек, кыргыз Кетен, Табай батыр эркайсысы жуз к!с)ге татитын адамдар болатын. Осы урыста терт адам ерекше кезге тускен. Жек- пе-жек болмаган, мерген Дулат — Жаксыгул, Аргын — Токан баласы Компай батыр, бул суйждж тукымы ед1, Шапырашты — Алтьшайулы Карасай жэне Суан — Хан- багыс тукымы Елт1нд1 батыр. Байтугей баласы Елт1нд! ба­ тыр осы урыста бага жетпес жэрдем жасады. Бурын казактын калмакка барымтасына кеп катыскан, жылкы алатын Елтйцн Ертк пен 1ле арасын талай сузш еткен-д1. Онын жер жагдайын жаксы б4лу! Карасайдын он колына шыгарды. Будан кейш де Елт1щн ушбу жердег! урыстарда мехкамдык жасады. Ж эцпр колга тус!п кеткен сон, Карасай барлык урыс би л !гт колына алды. Колды Сапы-саты кел! жагасына ор- наластырып, Ж энгфд! босатудын жолын карастмрды. Сейт!п, калмакка туткиылдан тикш , Аркас анкайына дей!н куып, калмактарды катты кыргынга ушыратты. Урейлене кашкан Торгауыттар Анкайдан етпп кашты. Казакка пэле экелген, калмакка жол берген Анкай ауызы eндi казак колында болды. Аркарлыдан Анкайга д е тн жауды кууы Карасайга ешпес данк экелд!. Осы кездеп' Карасай батыр- дьщ улкен ерл!пн1н б{р1 Ж эцг1рд! калмак колынан азат ету! болатын. Ол калмак ¡ннне сырдеск1 досы Аргын Агынтай батырмен барган. Ж энг1рд[ аягын ккендеп, ки4з уйде жалгыз устайды екен. Эрине, хан баласына корлык керсете коймаган. Эйткен! ойраттар Емм хан булардын ал- дына келш, нараду табады деп ойлаган. Сейтш, аягынын к :сет болмаса, кэд)мп хан баласынша-ак куткен. Карасай мен Агынтай езен ¡шше уш атты шмерлеп, са- уыт-саймансыз, жалгыз жейдемен Батыр контайшы ауылы- на барган. Олар ай батсын деп, ауыл ¡ргесйще жаткан. Тунде элдекалай ат сугара келген калмак ж М т т устап )06

алып, жай-куйд] эбден угынган. Ж!птт4 аяк-колын байлап, су басында калдырган. Уйге жакындаганда далага шыккан кюн) Царасай аИ деуге шамасын келтфмей, куре тамырын баса койган. Ол талып кеткенде, уйд4ц артынан келген ею ж)пт !ргеш кетер1п ж{бер!п, Жэцпрд4 суырып алган. Ес:к алдындагы жасауыл т!пт! ештеме сезбей калган. Озен жагасына Караса й к етерт жетк)зген Ж энпрдщ аягындагы к!сенд! ал деп Агынтайга караса, ол да б!рдеме кетерш келшть Б4р ендф кымыз. Шамасы, кептеушдеп калмак калын уйкыга кетсе керек. Агынтай к!сенд1 колымен бы- тырлатып уз!п тастаган. Ортасы узмген К1сен ек{ б 4лез1к сиякты елге Жэнпрд!н ж!лнпп!г{нде келген. Кейш бм се, далага шыккан Батыр контайшынын 031 екен. Ол ертенше тусте гана есш жиган. Сейлп, Батырдын казакка деген кеп бурынгыдан да арта тус1п, к!Ж!нш, тер4сше сыймай журген. Аттарды экелш хан улын мшпзш, жан-жагына караса, Агынтай жок. Царасай батыр келш байлаулы калмактан сураса, ол калмак ауыл жагын нускапты. Сэлден кейш кетерш алган б!рдемеа бар, туйедей болып Агынтай батыр келед!. Сейтсе, Агынтай батыр: \"Мына ханнын кызын ала кетей[н деп бармп ед)м\",— депт1. Сейтсе, ол контайшы кеш{ккен сон, артынан далага шыккан Батырдын катыны екен. Мойыны салдыр-салдыр каш. Ак, кара. Оны бшген сон, оны ат кетже салып елге ала кеткен. Ес]м ханды ал- дына келпрмек Батыр осыдан кей{н урсыса келген. Жогарыда энпмелеген согыс бугаудан босанган, долданган Ж энпр ашуы болатын. Казактан жен'л4п кан тулешп кайткан Батыр катты ашуланып, кайткенде де Ж энпрд) курту ушш, енд4 бурын ез! жаман болып журген Орл4к тайшыдан кемек сурады, ол Жэцг!р баламдай болган ед! деп, м:з бакпай калыпты. Одан тауы шагылып кайткан Батыр контайшы казакка жаца шабуылга дайындалды. Ол жан-жактан кару ала бас- тады. Б:рак ол урыс кешеуилдей берд!. Ойткеш олардын езара урысы б4тпей жатыр ед1. Ес1 жиналып болганда, ол 1024 жылы казакпен кайта согысты. Согыс есю Жаркент балыгынан куншш!к жерде Цосколан тауынын арасында болды. Ж энпр Царасай мен Агынтай екеу]шн колын окпанага орналастырды. Батыр колынын дайын жаткан окпанадагы жайын бммеген олар катты кыргынга ушыра- ды. Эйтеу{р, казак колындагы к4ш1 катынын босатып алуга гана шамасы жетт!. Цосколан урыска эдей! тандалган бола­ тын. Ойткеш таудыц теркшде беткей, туст4п тауга юрер езен ед!. Ал жау келеттн жак тепе жэне кеп жер керинп Ю7

туратын. Онпана казылган жер би!кте ед! де, сырты — те­ рец сай. Аттар сонда эз)р турды. Хан ез! Кызылкиядан атой салды. Сейт1п, калмак тагы шыгындалды. Бул урысты мен ез басым жогары багаладым. Мундай урыс журпзу у ш т , эжептэу)р эскерн бш!м керек болатын. Б! рак бул жо- лы калмак. колы бурынгысынан элдекайда аз болатын. Осы урыста Суан Елт)щц батырдын керсеткен ерл)г; ерекше бо­ латын. Эаресе жер жагдайы сонын гакылы ед!. Гэлэбка жеткен Жарбулак устшдеп Асартебеге жалау т!г!л!п койылды. Будан сон ж ет^селз жыл арада тыныштык орна- ды. Ойткен! олар тагы да езара урсысып калды. Арада ке- зек-кезек ж енкке жеткен бул жылдарда Ж ет1судын шыгыс жагы калмак колында калып турды. Б!рак бейкутшылык заман туды казак жер!нде. Оны жасаган Ж энг:р деп укты казактар. Шынымен де онын енбеп мол болатын. ЮЗО — жылкы жылы кептен бер! казактармен одакта болып келген кыргыздарга ойраттар, торгауыттар шабуыл жасап, оган болысуга К.арасай бастаган бес мын Шапы­ рашты колы катысты. Бул урыста калмактар кеп уакытка дей!н ун1 шыкпастай болып жениип. Кеск!лескен додада Карасай батыр Батырдын он колын шауып тус<рд). Ол жа­ ра кагынып кетш, контайшы келес! жылы о дуниеге аттан- ды. Олер!нде Батыр кеп баласын жинап алып: \"Карасайды елт!рмесендер, туа ш епндер\",— депт:. Бфак осы урыстын аягы келес1 жылга созылып, Жэнлрд4н жекпе-жекке шыгуына тура келдй Сесенн)н улы Калдан Ж энпрд! атап шакырды. К,арасай мен Агынтайга кара казак деп карады. Оган ез! сиякты хан тукымы керек-т1. Ж энпр шыкты. Узакка созылган урыска, сэскеден улкен бес!нге дей!н Ж энлр он жет: жасар калмакка шыдап бере алмады. Акыры ханды Калдан сайып тус1рд!. Енд1 казак намыска шапты. Катты кескшес болды. Жеке гэлэбка жеткенмен, олар б!разга дейш бас кетермес болып женим!. Жэнпрдщ суйеп ез! алгаш каздырган окпаннан атшаптырым Сары- белге койылды. Ж эцпр елген сон, онын тагын ек! улынын улкен! Тэуке басты да, ал Батырдын орнына кеп таластан кейш оныц каршысындагы ел ек! бол)нд), жартысы улкен улы Сенгеге, ал калган жарымы баска барлык балага тид1. Буган рен!ш кеп болды, езара тагы таласты. Шамасы, жогарыдагы гад1летс!зд!к Батыр контайшынын езшен келген болса ке- рек-т!. Сонымен енд! казакпен согыспак туг!л!, езднез! быт-шыт болды. Арада алты жыл еткенде Сенгеге де жан б!тп. Ол казак жерше кайта шабуыл жасап, !леден етш, Лабасты бауырлап жаткан калын Дулат, Шапыраштыны М8

басты. Олардын жиырма мын колы Алматы шокысы астын- дагы Уш Алматы каласынан казактарды куып шыгып, ор- нап алды. Уш Алматы ол кезде керуен жолы усттнде турган к!шкентай, ете эдем) mahap едь ШаИардын ортасында аумагы ат шаптырым жап-жасыл кел тунып турады екен. Келд1н ек1 жагы карагайдан салган уйлер екен де, онын алдында карагай TÍ3Útin, бауга малынып жатады. \"Bip сумдыгы,— деп жазган Матай би,— калмактар далага шыгып тузге отырмай, уйдщ ¡пине улы дэретке отыра бе- ред4 екен. Цалмак acKepi мунда турган жет1 жылда шаИардагы уйлер де, карагайлар да сып-сыйпалама жок болды. Жет! жыл !Ш]нде шаЬар ортасындагы кел, жиырма бес мын жылкы туягы койсын ба, кургап, теюрепндеп кота, курак жым-жылас болды. Оздершщ кез алдында жет< жыл ¡ипнде кел курып, карагай, мэуел! бау, керкем ба- лыкшаИар тук калмаганда, бутан баска туги! казактардыц 63Í сенбей калды. Сейт!п, жет! жылдан сон шаЬарды куртып, келд) суалтып, кара калмактар батыска карай ше- ру тартты. Царадырдагы 1леге сол канаттан куятын ек! езеншн де кездер4 б4тел)п, 6 ip-6 ip кулак кана су калды. K,a3 ip Уш Алматыда шыгыс жатындаты орама тебе бауы- рында он шакты тана уй тур. Bip кездеп данкы шыккан Араб жиЬанкез! Эл-Ыдырыс 823 жылы жазган Уш Алматы каласынан журнак та калмады. Сонымен, олар жолын- дагынын бэр)н ертеп, адамды елт:р!п, Цордай асып, Дала- тау асып Таласка жетт). Талас бойында тагы кескмескен урыс болды. Осы урыста кезек-кезек хан тукымдары колга Tycin, акыры айырбас жасалып тынды. Батырдын балалары экес)н!н шартын осылай бузды. Озара олардын тартысы 6 iTneñ, акыры уш шешеден туган балалар агасын елт1рш тынды. Сенге салган согыста Шахкозы ханзада колга тус<п, одан К,арасай батыр колы 6 ip тунде уш жуз адамныц каруын сыпырып алып, тан атканша кептеу1лд1н бэрш елт1р!п, уйкыдатыларды кузет:п турды. Ойында ештеме жок, тортауыттар мен ойраттар танертен турса, уш жуз адам жаткан кулан тен!регшдеп, кейш туткын сай атанган жерде 6apÍH казак гаскер! камап тур. Онын ¡шшде батыр­ дын 6 ip баласы Онша да бар болатын. Сондыктан да eKi ханзаданы айырбастаудын ж е т келдГ'. Матай би жазбасына Караганда, осы урыс бес-алты кунге созылган. Онын тез 6 iTyiHe К,арасай батыр колга TycipreH калмак контайшысынын баласы бар, калмактыц шепке тышарлары болган екен. Онын ¡нннде казак ауылда- рына, acipece наймандарга тыныштык бермеген Талай тай- шы баласы Сожы, Байбагыс тайшынын Жамбыл бастаган !09

он улы, Торыд тайшынын e3i, тагы баска кеп ноян бар бо- латын. Осы жерде Агынтай батырдын басынан еткен 6 ip одиганы айта кеткен орынды, api кызыд. Агынтай атан туйедей ipi Kici болтан. Ол Шудын аягы К,урдымда отырган ауылына кеткен-дь Жолда элденалай Сенте колынан бел!шп дашып бара жатдан ойраттар долына тусед). Ол он ж4гп1 мен аттарын тусап ж!берш уйыдтап жатдан жер!нде, тодсан адам дамайды. К,арусыз ж)гтттер кездерт удалап орындарынфн турады. Атысуга, шабысуга, найзаласуга дару жод, 6 apiH далмадтар сыпырып алып дойган. Оларды жаяу айдамад болады. Агынтай орнынан турады да, тйнаузын дойып далган келесау адамдай мелш тп далады. К.алмадтардын бастыгы Лозон деген ж<пт екен. Агынтай, жур дегенше дозгалмай, тура беред). Ыза болган Лозон мунын жанына келгенде, дулад шекеден дойып ж{беред!. Лозон дулап тусед) де жан тапсырады. Енд{ далмадтар 6api жабыла кетедь Булар да дарап турмайды. Агынтайдын жудырыгы тиген сепз далмад елед!. Казадтардын да eKi- yuieyi мерт болды. Ойраттар дару жумсай алмайды, адыры далган сексен далмад жет[ дазадты аттарына м т п з ш айдап алады. Е л т е алып барып, Агынтай дойнына дыз са- лады, тудым алмад болады. Бес-алты кун жет} ж!пт дорлыд Kopin, ceri3imni кун ж4пттерд!н ¡ипнде оте пысыд К,оныр деген дыргыз (Солты руынан) ж !пт! бар ед4, сол 6 ip дызбен уэделес)п, езппн аяд-долын шешк!зед1. Бул дызга тас алгызып, Агынтайдын долынын 33 H)KÍpÍH урып сынды- рады. Агынтай басдалардын аяд-долындагы зэнж<р мен к!сенд! долымен бырт-бырт дег4з)п сындырып тастайды да, далмадтардын ерттеул! аттарына MÍHin елге дашады. Агынтайдын сепзд] жудырыгымен елт4руч б)зд)н журт ара- сында \"Агынтай жудырыд\", К,арасайдыц Олыхты шапданы \"К.арасай дол\" атанып кетт!. Mme, енд! арада жуз жылдан аса мерз!м етсе де, к у т б у гт ге д е й т бул умыт болмай ке- лед:. К.азад батырларынын ерл !гт айтамын деп, тауарихты да шолып кетт!м бшем, енд< сол батырлардын жеке ерл!пн айтсам деп eдtм, кун санап даударым дашып, эл!м дурып барамын. М етц байдауымша, гэлэбда жеткЬетш тек дана достыд болар дейм!н. О й тк ет достыд м е т ц аз басымнан етп . Этен екеум[зд!н достыгымыз болмаса, мен осы кнтапты жаза алар ма ед!м, элде достыд болмаса, эптиек одыган бала- лардын датарында далып, китаппен жумысым жод кеже imin, дарын тойгызып журе берер ме ед<м. Mme, осы секщд! Карасай батыр мен Агынтай батырдын достыгы да НО

талай жецкке жетудщ жолы болган. Цашанда адамды шгер! бастыратын мызгымас достыц, айырылмас кушак болса керек-т1. Царасай мен Агынтай батырдын арадан ныл етпес достыгы, жан алып, жан бер1п жатнанда да айырыл- мауы, б1р!не б:р1 сакшы болып журу) урыста басы домалап калмай, екеу4шн де саламат болып кейш ез ажалынан елу<не себепш1 болды. Эйтпесе, пэлен жылга созылган согыстан екеуннн т)р) калуы танкаларлык. Матай атамныц кунш керсет[п жазган жазбаларына Караганда, эркайсысы кескьмескен согыска ек[ жуз марте к1рген екен. Ал басын бэйгеге т)ккен жекпе-жек ез алдына. Ал егер бфш б}р[ ел!мнен коргап, достын басын аз4нен жогары багаламаган болса, фазыл болмаса, онда урыста бола берет4тндей, бул екеушщ басы да кез келген жерде домалап кала берер едь Мше, нагыз достыктын куш! осындай. 1ншалла, кудай дос- тыктан айырмасын! Батырлардын жаны жаннатта болсын! Ж еткуда Царасай атымен аталатын жет! сай, уш кыстак, й р тау, б1р шокы бар. Булар бекер аталмаган. Осындай атаулар б1здщ журт жер!н1н кай жершен де табы- лады. Царатауда улкен уцпр бар. Мен бул унпрд: ез1м керд1м. Унг<р бфнеше тармак. Б1р улкен урыста, кыста бо- ран болганда Царасай батыр барлык мын ккш !к колымен осыган к1рш паналаган. Алатауда — Терккестеде Царасай деп аталатын шункыр бар. Царасай батыр кара жоргасымен осыган т у с т кет1п, б1р апта жаткан. Сонын кеб1нде Царасай согыс салган да, Ес:м хан соны Царасай атымен атауга эм1р ет<п отырган. 1леде Тасмурыннан кунш1л1к жерде темен Агынтай еткел, Аркастын Аркарлысында Агынтай тебе деген тау бар. Бул жерлер де Агынтайдын ерл1к керсеткен жерлери Мысалга, Уш Цараш астында Царасай атты кыстау бар. Бул кыстаудын ерек- шел1п — кеше тартылган, оган Турген езеншен бурып тоган тарткан кала. 1007 — коян жылы карашада ойраттар 1леден ет1п, осы юшкене калага лап койды. Осыдан уш ай бурын гана Едш-Жайыктан шаршап-шалдыгып жеткен Ш а- пырашты колы елге таркап, Царасай батыр езппн сер1ктер1мен Асы жайлауында тыныстап жаткан шагы екен. 1(Ю7 — коян жылдын жазында казактардыц кайта атка конуына тура келген. Жайлауда ерк1н жаткан елден Царасай ею мындай кол жиып келгенше, Эйтей батыр азгантай колмен кую бойы жекпе-жек согыс салган. Ол торгауыттын Онка, Дулык, Сокыр батырын жазым кылган. Уш куннен сон Царасай батыр колы келш, муны енд! бол­ маса кепт1г1мен камап алып куртып ж)беруд1 ойлаган мындай аттылы ойратка карсы шапкан. Бейб1т жаткан елд1

талап экете коямыз деген ойрат тайшысы Банжур катыскан коян колтык теке т!ресте кырылып, калган бес ж уздет 1леден етуге шамасы келмей, Сегелге карай кашкан. Осы жолы ойраттын бер! басы — Банжур болып кырылып, калганы Торайгыр асуында тиерге туяк калмаган. Ен сонгы екеуж Баянкол жагасында устап, екеунйн аркасын б!рше б)рш келт4р!п, он колдарын косып байлап, екеу!н б!р есекке мшпзш, т1зпн устау ушш, алды- на карап отырган калмактын сол колын бос калдырып, артка карап отырган калмактын сол колын камшы устауга калдырып, екеунпн де аяктарын есекпн бауырына байлап, Баянколдан калмакка карай етк!3!п ж{берген. Уш Цараш астындагы сол к1шкентай каланын аты кей<н К,арасай урыс салган жер деп журш, К,арасай атанган. Осыдан б{р жыл кейш Сапы-Саты келшщ туст{пнде де тагы да осында урыс болды. Шапырашты сайынын б)р саласында калмактардын ел)п топалан келген койдай болып жатты. Шапырашты сайынан асып тускен жерде б!р сай тагы да Царасай атан- ды. Мунын б э р т тер!п айту онай емес. Ю42 — улу жылы К,арасай батыр сонгы жорыгына ал- пыс алты жасында шыгыпты. Аркас Анкайынын дарбазасы- нан ек[ мын торгауыт Наймандар мен Жалайырларга шабуыл жасап, Агынтай батыр екеу[ жауды кууга катыскан. Осы урыста ауыр жараланып, енд1 саптан шыккан. Агынтай батыр да аягынан жараланып аксак бо­ лып калган. Сол кездер{ 1047 жылы К,арасай К1Ш1 жуз Ж етфу-Тама Тугынай мен Найман-Матай Кеден бимен б!рге Ересейге елш!л1кке барып кайтты. Б!рак олардан кайыр таба алмай, ренж!п келд). Олар Ересейден кару-жа- рак, зенб1рек сурап сез журпзген. Б¡рак ештеме енд!ре ал- маган. Орыстар бул кару ертен ез1М)зге кезделмесш кайдан б!лем4з деп, каруды атаганнан-ак жолатпаган. Сейт)п, ба- тырдын бес ай уакыты Ересеймен арада етг!. Жаралы ба­ тыр енд! бурынгыдай сапта болмаганына катты камыкты. Осы б!р кезенде Аркада тыныштык орнаган болса керек-т1. Сондыктан езнпн канды кейлек досы Агынтай батыр ел¡не коныс аударып, б}р жылдай турып, хнжранын Ю49 — доныз жылы тамыз айында жетпк уш жасында дуннеден етт!. Суйеп Аркада, Айыртау деген жерге койылды. Келес! жылы асын берд). Одан б1р жылдан соц Царасай урпагы !ленщ он жагасындагы Матай тец'регше — ата конысы Ал- тьтемелге кайта ауып келд^. К,арасай — Шапыраштынын отыз алтыншы урпагы. Шапырашты тайпасыньщ Ем!л руы- нан тарайды. Емщден Ерен, одан К.ошиман, одан Ескожа, одан Токтар, одан Алтынай. К,арасай батыр — Алтынайдын П2

бел баласы. Царасайдан алты бала: Эуез, Этеп, Кешек, Тур!кпен, Еркен, Теркен калды. Соцгы аталган екеунпн тукымы каз!р калмады. Карасай батыр б!р баласын Кешек койган сон, бф Кешек бар ед4 гой, енд1 Кешек койганыцыз не деп сураганда, Карасай: Алсай бабамыздын К еш егм н тукымы еспей калды. Мешн Кешег)мн!ц тукымы тарар болса, ек! Кешект1 журт ажырата алмай, улкен Кешек, мпй Кешек деп журсш,— деп жауап бершт). Каз)р Алсай баласы батыр Кешек тукымы Карасай баласы Кешекпен араласып кетть Кебше оларды \"жет4м Кешек\" десед). Карасайдан бф жыл кейш дуние салган Агынтай батырды да Карасай жерленген бештке койган. Ажырамас ек: дос бул фэни дуниеден кушагын жазбай етп. Еэлэб иелерже кудай рахым етсш! \"Туп-тупияннан ез!ме шей)н\" к}табмнан. СУЙШБАЙ АЛТЫНАЙУЛЫ К,АРАСАЙ Ескожа деген ел ед{ Ескожанын баласы — Алтынай ел) дер ед1. Алтынайулы Карасай Дуанга шыккан бел ед1. Уш жуздщ баласы — Карасайлап ат шапса, Бэйгеден аты келед1. Жаяуларга ат берген, Карны ашканга ас берген, Б!зд1н казак ел1нде Мырзалык онан етпеген. Консы касынан кетпеген, Жетпегенд) жетшткен, Егескенд' кетилткен, Ерепскен душпанды Кол кусырып етипкен. ТУ АЛЫП ЖАУЕА ШЫКСАН, СЕН Кешеп еткен Карасай, Сансыз мын душпан келсе де Урандап жауга шапканда, 8—843

Тамам калмак жабылып, К,азакка кайта батпады. Сол Карасай бабамыз, Еменнен найза алатын, Корамсакка кол салатын, Кырык мыц душпан келсе де, Тайсалмай карсы баратын. Кереге кез, тор сауыт, Ж ецс!3 берен киет!н. Тобын бузып душпаннын, Жауына жеке тиетш. Ел шетше жау келсе, Белше алмас ¡лет!н. Кызмл кыргын кан керсе, Тайсалмай барып к{ретш. Е т реген ерлер кайда екен? Казак казак болгалы, Казак атка конгалы, Не кермед4 бул ел1м?! МЕН К.АРАСАЙ УЛЫМЫН Ат куйрыгын булаган, Кол жеткен жер1н сураган, Егескен жауы жылаган. Кызыл т4л1н безеген, Найзасын таска егеген. Тулпар м!шп, ту алган Мен Карасай улымын. Белше садак байланып, Алмас кылыш асынган. Арыстан болган жасынан, Кол узшмей касынан. Дулыга кетпей басынан, Курсанган жаудын эскер!н Куып ед4 Карасай Жонгардын какпа тасынан. Ата мекен жер1 ушш Душпанды сей-пп кашырган. Пенде болган кап калмак, Карасайдьщ колында Алыска тартып жебесш, Жай огындай жайнатып

Душпаннын ой ran тебест. Гуржсш кекке ойнатып, блитие толтырган Жоцгардьщ биж белеет. ЦАРАСАЙ БАТЫР Ерлердщ жаксылыгы умытылмайды, Шындыкты дурыс айтса ел тыцдайды. Ертеде еткен екен Ер К.арасай, Айтайын тыддаушыма сол туралы. Ер еемнн шалкыган кел айтады, Е рк т ескен самалды жел айтады. Батырга ескертюшке халык койган, Эзен, сай, тау мен сазды жер! айтады. Ерлнтн, батырлыгын курметтеген, К.алыц журты — урпагы, елi айтады. \"Царасай — касиегп бабамыз\" деп, Мен 6 íneTÍH казактын Ko6 i айтады. Цазан ел! ертеде болыпты кез, Жазуда жок, халкымда айтылган сез. Цальщ Жоцгар Шыгыстан каптап келген, Болыпты ел куйзелген 6 ip киын кез. Цыл бураумен кннады батырларды, Цорлады жас кыздар мен катындарды. Жаксынын жагасына колын салып, Алдына сап айдады акындарды. Жазыксыз жас сэбщн найзага ¡лin, Арсыз жау miMipiKneñ жур:п кетп. Жалгызынан айрылган ана зары, Журепн жылаганныц елж!ретп. Жонгарлар ел!М!зге ойран салып, Ер-азамат жол таппай катты састы. К,орлыгына шыдамай катал жаудыц, Кдратауды бетке алып халкым кашты. Цара жолмен шубырып кеш келед!, Талай жуйрж жетекте бос келед4. ИД

Жонтаулардан кен дала куц]решп, Намыс кыскан батырга жас келед!. Уйаннщ б!р руы — Шапырашты, Жауына жаны ашымас каны касты. Соларда бф ул е сп — Ер Кдрасай, Кдк жарган аткан огы кара тасты. Карасай халкы унпн атка мшщ, Шыдамай жауыздыкка неше турл]. Ул менен кыз туткындагы зар жылайды, Жамандыкка бет алган жаудыц турЬ Карасай уран салды ез атынан, Душпаны карсыласкан болгандай тан. Казактыц жалпак жаткав кен даласы, Батырдын шайкалады кайратынан. Карасай ю и салып ел жинады, Корлыкка карсы турар кол жинады. \"Ер кеп — елд<н кеп болган кез!, Халкыннын курбаны бол \" деп жинады. Батырынан хабарды алган халык, Дедм \"Б<з де, тэуекел, атганалык. Ер-азамат — ел!шн ары емес пе, Алмас кылыш, тас шокпар колга алалык!\" Аз кунде неше мындай ел жиналды, Колбасшы, ту устарды сайлап алды. Карасайга ж[бер1п Батыршаны, Калгандары хабарды купп калды. Батырша барып хабар бийп келд!, Айтканын колбасшынын тушп келд1. Тан алдында Жонгарды шаппак болып, Сайланып еншен ерлер !р1ктелд). \"Бупн таннан 613 калсак жал болмайды, Басталсын бупнп кун сютлс\" дезц. \"Хан ордасын куйретсек, калганы онай, Мен шапканда шабындар 64рщ калмай. Аяушылык болмасын зулым жауга, Жалынганга сенбендер бипп болмай \".

Дерр де, Айтуягын алып келд1, Атасы куммс ерш салып 6 ерд1. Тартпасын мыдтап тартып дайын ерд!н, Улына долын жайып бата берд1; \"О , К,арасай батырым, Душпанына ойран сап, Царасын жаудын батыргын! Зарлаган мына халыдтын УмМн акта, алтыным!\" Царасай: \"Ж ол болсын!\"— деп атда м4нд1, Экеонщ ттлепн унс4з быдЬ Бабасы Шапырашты долдагандай, Кдлын ел сонына ер4п дурк4ред!. Аттанганы ерлердщ дуйсенб! ед), Таи ата \"Царасайлап!\" дурюред:. Жатданда далын калмад тэтт! уйдыда, Ат дойып, арсыздарды сй!К1лед). Басып алды алдымен хан ордасын, Агмзып дандумардын кезден жасын. Тутхен жундей шатырын талдандады, Алдына сап датынын — жан жолдасын. Сел дуганнан дуылды Шудан бастап, Кдлмад дашты баласын, малый тастап. Эйелше дарауга шамасы жод, Келш ед!, басында жерд) ластап. Жауынан дутылатын мезги! ж етп, Ош!ру о пай емес шыддан ертт). Жылында мын алты жуз алпысыншы, Кдрасай данды шыдты дуд1ретп. Улкен уран Кдрасай эуел бастан, Содан бер< Кдрасай данды асдан. Оган ерген ерлерд4н батырлыгын, Адын-жырау келед! ет:п дастан. Ер Цараш айдайымен жау дашырды, Атын бмген душпаны аласурды. Параш десе дарсы жау беттемеген, Сойткен батыр ерлерд) жер жасырды !17

Урпагы Царасайдыц Дэулет, Каумен, Алыскан нан агызып талай жаумен. Цайратына Ж эпектщ жау шыдамай, Кашыпты К,ытай асып Алатаумен. Эулет4 К,арасайдыц тугел батыр, Орнаткан душпанына заман акыр. Сураншы мен Саурыктын ерл<ктер!, Кун сайын налын елге тарап жатыр. УРАНЫМ М ЕШ Ц — КАРАСАЙ Арты атам эруакуы ер Карасай, Тенселген дуб{р{нен тау менен сай. Шр!м бар жыр несер<н аспандаткан, Сункардай саннылдаган ер Суй:нбай. #*^ Жерд:н бет!н сел жуар, Елд)н кепи ел куар. Дауыл турса булт куар, Ерл!кт1н оты лапылдап, Аспанга шыгар кун туар! Сол майданда жаркылдап, Колына алмае кару ап, Алатаудан акырган, Жауын жен:п, жанырган, Карасайдай ер туар! *** Ерден басып екпщщ жолын озды, Эленшпин к е б ю ш!лдей тозды. Шапырашты мен Жамбыл \"Карасайлап!\" Умтылганда устще нер)м козды. **# Бабам мешн Карасай, Шапканда елд! жау талай Айырып алган батыры.

— \"Арыстан болган жау ушш, Тулкщей болсын эд1С!ц\"— Дейттн бар-ды акылы. *** EpericceH меюмен Тауып устас тецщмен. Ецсенд: узш кетерм1н, Аспаннан тускен жасындай, Царакерей К.абанбай, Цанжыгалы Бегенбай, Шапырашты Наурызбай, Соларта кезек бермеген Улы жуздщ ¡нннде Ураным мен<ц — К,арасай! К,арасайдыц улымын, Айтулыныц 6ipÍMtH. Нар KÙieMHÎH TypiMiH, Цызыл Т1л:м безеген, Найзасын таска егеген. Балгабек КЫДЫРБЕКУЛЫ ЦАЗАЦТЫН ЦАРАСАЙ БАТЫРЫ — Карасай, К,арасай, К,арасай!— бул Шапырашты тай- пасыныц ураны. Уш жуз терт жылга созылган казак- калмак согысыныц соцгы жуз жылында осы уран астында казак батырлары ту Tycipin, жау алган. Жау жагага жар- масып, 6epi етектен алган соц 6ip ел шубырындыга урмнгап зар заманда калыц журт кауымдасып, жудырыктай жумылган. Бел!шп-жарылмаган. Сондыктан да VH гасырда BMip сурген БэйШбек бабанын каз)р жетт Алатаудын бе- ceyiH — Аркасты, Лабасты, Шуасты, Таласты, Шымбасты алып жаткан урпактары 6epi басы салынган кегшд1р ту ас­ тында жауына карсы турып, оны камырша илеген, ит- жыгыс тускен кез! де кеп болган. EipaK сонгы жуз жылда 6epi басы тек Шапырашты тайпасынын найзасында, мыл- тыгында, кылышында гана бейнеленген. Оны акыннын кызыл жел!, елец буындырган Суйшбайдыц \"Bepuii байрак астында ту Tycipin, жау алган Цазыбек (Шапырашты К,азыбек бек Тауасарулы 1692— 1776), К,астек (Шапыраш­ ты К.астек Жарлыгапулы 1702— 1723) атамыз\" немесе Я9

\"Берии менщ байрагым, Бери!) бай ран кетерсе, козып ке- тер кайдагым\" деу! осыдан болатын. Бул жешнде осы маналаныц авторы езшщ 1970 жылы жазылып б!ткен \"Алатау\" романынын б1р1нпн к4табында айткан ед4. Казак, елййц кай тукп1р)не, кай адырына барсаи да белпл!, журтка ацыз болган бул Царасай к1м ед[? Эрине, жазуды женьчдету уш)н оны Шапырашты урпагы деп каз)рп ол ту ралы шала шолатындарша кете беруге де бо- лар ед1. Б1рак тарих ешкашанда анызга, ел аузындагы энпмеге курылмайды. Ол кашанда дэлд1кт< керек етедь Кейб!р авторлар макаланы Карасайды айтудан гер1 онын буг1нг4 урпагына жагымпаздану ушш жазатын сиякты. Ал енд1 б1реулер! шеж1рен! шала бииенджтен VII гасырдын аягында туып, VIII гасырдын басында ем1р сурген Бэйд^бек немерес1 Шапыраштыга уш-терт атадан апарып коса сала- ды. Карасай Алтынайулы куба калмактармен болган сонгы (1723— 1758) согыстын батыры емес. Ол, \"Казак Совет Эн- циклопедиясында\" керсет1лге[нндей, 1664 жылы тумаган. Ол одан элдекайда ерте жасаган адам. Ол бул кездер! казак ел! мен орыс патшалыгы арасында елшипкке журген, егде тарткан акыл иес1. Сондыктан онда керсетшген мэл1мет ешкандай сын кетермейтшд1ктен оган токталып жатуды артык санаймын. Бэлюм, ойраттар б1збен будан да бурын согыскан болар, б4рак урыстын уз)лмей басталуы 1472 жылы. Оган мше би- ыл — 520 жыл болды. Сол жылы Масаншы тайшы казак жерше шабуыл жасады да, Жуъпс хан бастаган казак колы 1лен1н он жагалауында одан женищ!. Осыдан кешн-ак ойраттар б1зд4 т4л1не тэтт!, ткш е жумсак ел керш алды. Ол кезде ел)М13 кеш}п-конып б4р4мен-б!р! китыксыз араласып жатады екен. Казакта жайлау кору атымен болмаган. Ед1л мен Алтайдын, Алатау мен Алайдын калын орманына дейшп жерд! мекендеп, Сыганакты орталык еткен. Акорда аталган б1здщ елд1н ¡ргес1 бурынгы монгол билед) деген елд1н кай-кайсысында да белек едь Халкымыздын белшектену4не себепкерд1н алгашкысы — Жалайыр Эб)лкайыр хан, сонгысы — б!зд1 Россияга бодан еткен Эбищайыр Абдоллаулы. Ал алгашкы Эбьпкайырга кеш!р!лмес кунэюн б1р1 — б^здiн кеп туысканымызды езбек атандырып ж!беру1 болатын. Ал Карасайдын тарнхка келу1 Тэуекелден кей1н Ес)мханнын такка отыруымен туспа-тус. Ка расай Алты­ найулы Шапыраштынын отыз алтыншы урпагы. Ол Шапы- раштынын жнырма сепз1нш4 урпагы Беспн Шамынан но

тарайды. Шамнын Малды, К,алды, Желд4 деген уш улыныц улкеш Малдыдан Ем)л, одан Цошиман, одан Ескожа, одан Токтар, одан Алтынай. Царасай — сонгы аталган к!с1нщ алты улынын б4р{. Цашанда тарихта атакты адамдардын аты калып, баскасы умыт болатыны сиякты, айранын урттап, к,ойын курттап шаруамен айналыскан ата-баба за- ман еткен сайын кене тартып, умытылып кала бередь Со- ндыктан да шеж)ре куушылардын кеб) V III гасырда ем)р сурген Сарыуйс1нд! (Тургешт4), Шапырашты, Ысты (Ж ауа- тар), Ошакты, Албан, Суан, Дулатты бер1ге экеле салады. Сондай-ак б:здщ заманымызга дей!н ем!р сурген Елсау бид4н он улынын бip^ Дулыны, Елсау немерес! Албанды Бэйд!бек немерес4 Дулатпен, Албанмен шатастырады. А л орыс тарихшыларынын мурнына муныц и)с1 де бармайды. Б!рак ез)м!зде жазылып калган кужат шалагай болгандыктан б!з казак ем4р!н жете бшмейтш, онын бар- лык кыр-сырын ангара алмайтын кел1мсектерд4н берген багасына тым ж упнпш тз. Б4з бул жерде тарихымызды зерттеуге кандай да болса ат салыскан галымдарды жокка шыгарудан аулакпыз. Дегенмен олар казак ем!рше, мшез- кулкына бага бергенде де б!з оны пэлен солай депт4 деп кез жумып, бас шулги беруд1 куптамаймыз. Муны, баскасын айтпаганда, баска ел тарихшыларынын б)здщ та- рихи адамдарымыздын б!р1н!н де атын дурыс жазып керме- ген4н дэлелге алсак та болады. А л кейбф: ап-ашык б!зд1 жабайылар дегенде оган калай канын кайнамасын! \"1598 меш:н жылы Едищщ Хазарга куяр саласына ор- наласкан калмактар аркасын орыска т:реп, б1ржола басын бодандыкка байлады. Бул Тэуекелден кей{н Ес!мнщ такка отырган кез! ед1. Онын туст1к батысында Турсын ханмен жараса алмаганын малданган калмактар казак елше ат койды. Екшш: жактан доныз жылы Ташкенттен Имамкулы шабуыл жасады. Цазактар ж еф лдь Ол езш)н улы Ес- кенд1рд) казакты билетуге койды. Б)рак оны казактын карт батыры Жанай ордада елт{р{п, казактар бил!к алды. Б1рак жарты жылдан сон есш жиган Имамкулы кайта кол жиып, казакты катты кырды. Шыгай баласы Ес1м осындай итжыгыс тусш жаткан урыстын б4ршде Ж еткуга кашып, кайта кол жинады. Онын колын Емщцщ немерес^ Жайыктын бел баласы Жанай ба- стады. Ес)мн4н Ж епсуда кол жиюы калмактарга шаншудай тид1. Акыры 1619-кой жылы Хошоуттар тайшысы Бай- багыс, Далай батыр кел!с!мге келд1. ¿¡рак торгауыттар мен дурб<ттер шартты буза берд). Сонан сон Ес!м хан Алтын ханмен, Ногай ордасымен сез байласып, 1620 жылы отыз

мыц колмен ойратка лап койды. Бутан кыргыздар да келд:, Т1п-п сотые бет) езгерген сон калмак контайшысы Убашы да носылып кетт!. Осыдан кейш калмактар езара алакез болды да, казактар тыншыгандай ед!. К,ара Ерпсте болтан бул урыска казак туын кетерген Шапырашты Жанай батыр катыса алмады да, 79 жасында ол туды жас жолбарыс, он жет! жасар Парасайга колымен тапсырды. Парасайдын кол астында кей1н Ес:мнщ белгьч! батырлары болган Понырат Алатау батыр, Алшын Жием- бет батыр, Д улат Жаксыгул батырлар бар едь Шапырашты — Асыл, Д эулет, Д улат — Жаныс Пудайберд! билер де согыста болды. Пара Ерпст!н он канатындагы \"осы согыста Ес1м оз4 де ете катты куш керсет:п, \"Енсегей бойлы ер Ес1м\" атанды. Ес1м карауындагы батырларын да ардактай б!лд!. Ол жас батырды \"Назактын Парасай батыры\" атан- дырды\"— деп жазады Шапырашты Пазыбек бек Тауа- сарулы. Жанай батырдан алган бери!! байракты би4к устап Парасай 1620 — мешш жылы Тобы л бойында сотыска к!рген. Кузг! кара суыктагы урыска Ес!м хан ез) басшылык еткен. Урыс кел1с!м бойынша болатын жекпе-жекке шакыратын дэстурл! эд1стен аулак, аламан тэрт!б!мен журд!. Назактар \"ош ак\" согысын салды. Мунын мэш а, кол ушке белшед1 де, жаудын уш жагынан бфдей тиед!. Ойрат колынын быт-шыты шыкты. Сотыска Алтын патша, ортала Ес!м колы, б!р жагынан казакты жактаган калмактын Нараколынын жасагы катысты. Осы согыста Парасай батыр ойраттын ек! тайшысы Тойлыны, Паракалды катын-бала- сымен колта туард!, оларды хан алдына жаяу айдап келд!. Ек! тайшыны Ес!м хан алдына т1зерлет!п отыргызып койып, Парасай батыр: \"Таксыр хан, енд! казак ханынын бетше караган, казак ж ер те кезш аларткан жаудын бэр! осылай т!зерлейтш болады\" депт!. \"С ен енд! казактын Парасай батыры болды н\" деп Ес!м хан осы туста айтыпты. Шынында да Парасайдын казак ж ер ж н батысында — Ед1л мен Жайыкта, тер!ст!пнде — Обаган мен Томаганда, шыгысында — Алтай мен Турфанда атынын туягы тнмеген жер калмады. Ес!м ханмен согыс арасындагы б)р отырыста Алатау батыр айтыпты: \"Т а ла й батырды кер!п ем, ез!м де кеудемд! ешк!мге бермеген ед!м, б:рак Парасайдай кезс)з ерд! кермеппш\". Осы б1р канды согыста Обаган куйылысына жакындаганда Эл1мулы Терткара Жиембет батырдын: \"Ж аксыгул! Жаксыгул! Парасай! Парасай!\" деген даусы шыгады. Сейтсе жауды артынан куган Парасай кылыш ша- !22

уып бара жатса, ойраттын Дек1р деген батыры артынан женелед1. Жиембетт)н жан даусы шыкканы осы екен. Айгайдын мэн)с4н тез уккан Алатау батыр коса \"Ж аксыгул! Жаксыгул! Карасай! Карасай!\" деп айгайлайды. Енд1 Жаксыгул Карасайдын кара жоргасы арканга 1л 1н1п бара жаткан иесжщ артынан к!с1неп бос ша- уып бара жатканын к ер т, Д ек1рд1н атын атып тус4ред1. Карасай мойнындагы арканды тастай салып, аттан кулап жаткан Дек]рд1 орнынан турганша мойнынан т1к кетеред!, буынып кеткен жау табанда елед!. Кара жоргага мше са­ лып, казакты баудай т у а р т бара жаткан Олых батырды катты шапканы сонша, кылыш басты как айырып, казан толмастын басына барып б4р-ак токтайды. Ес)м хан \"Карасайдын колы батпан екен гой \" депть Осыдан к е т н батырдын колы ек< кун ауырыпты. Уш1нш) к у т Ес)м хан: \"Меш н кез[м жаман болушы ед4, сенщ колы на тук1рей)нин\" депт!. 1627 — к,оян жылы Тобылдан ыгыскан ойраттар Ед1л мен Жайыктагы Алшындарды шауып тыныштык. берм егет, Ед)лд{н Хазарга куяр жер1нде казактарды кырганы, адресе Сарысу манындагы Борык деген ауылды бала-шагасына дейш тиерге туягын коймаганы жешнде суык хабар жетп. Казак ел} кайта дурл1кт1. Осыган байланысты Ес)м хан Асыда (Туркйгганда) жиын шакырып, Култебеде б)рнеше кун кенес болды. Ес4м казактьщ Карасай батырын, Аргын Агынтай батырды, Найман Кексерек батырды, Канлы Са- рыбука батырды шакырып, аркайсысында бес мын адамнан сарбазы бар колды Жайыкка аттандырды. Эл!мулы Терткара Жиембет батыр бес мын кол жинап, буларга Електщен косылды. Хазар тежзинн батысында камысты, масалы аймакта 83 кун урыс болды. Осы согыста жекпе- жекте сег1з ойратты елт1рш, тогызыншымен сайыста аты жыгылып, Алатау батыр дунне салды. Урыстын б1р жарым айы жекпе-жекпен етт1. Майданда Агынтай батыр жет: кун, Кексерек батыр жет1 кун, Карасай батыр тогыз кун турды. Кезек Жиембет батырга келгенде Ес1м хан оны шыгартпай койды. Бул шамасы Ж иембет батырдын елшде турып, одан шыккан батырды елт1рт1п алмайык деген ете нэз1к, адамгерши:1к сез!м1нен туса керек. Алтынайулы Карасай тогыз кун майдан аланында турып басы Манжы, агасы Тынжы батыр етш, он б)р адам- ды о дуниеге аттандырды. Ол урыстын аягы додага- кескшеске айналды да, ойраттар тер1ст1кке карай орыс жерше кашты. Жарты миллиондай адам кан-жоса болып, калган уш жуз мыцдай калмак Ед1л куйылысына ыгып !23

кетть Казак, колы кайта калын казак, ¡шже к<рген кезде Каракалдыц баласы Батыр контайшынын сойылын согуда ед1. Енд) калмактар эжептэу!р ел болып курала бастайды. Олар казактын Кытайга мал шыгаратын жолын торып, кесш элек сала берд1. Батыр бул кезде казак уш!н уяттау атынан ажырап, б<ржола атка конды. Мейманасы толды. Онын жен! де бар едь Ойткен4 олар кузырьщдагы 600 мын адамнын он мыны онын туыскандары болатын. Сондыктан олар баска калмактын багынбасына коймады. Осы шакта казактын Сыр бойын коналкм ете кеткен Шапырашты, Ду- лат естерж жиып, басын косып, жер4не — Ж еткуга бет ал- ды. Батыр тайшы бф д1ндеплердж басын бф 1ктфуд! ойла- ды. Оган онын колы ж егп. ] 635-доныз жылы контайшы атагын алды, той жасады. Оган Шапырашты — Асыл Д эулет би, Найман Токымтай (Терткара) би, Аргын — Те- меш Нургожа би катысты. Ойрат тойынан бул уш би калмактардын ертен болмаса бурсугин казакты шабуга эзф екен:н ¡штержен туй4п кайтты. \"Акыры сырттан жаудыц тыныштык бермеу1\",— деп жазады Казыбек бек,— буки! казак атаулыны б)р!кт!рмей коймады. Сондыктан да олар казак рулары езара ете тату болды. Егер ез{ ала болса, ке- реге басы сайын пэле болатынын да акыл адамдары жузже салып, бэрэкэтке шакырып отырды\". Ес!м хан наукастанып, ордада отыра алмай, енд) онын улы Ж ангф тарих бет4не шыкты. Бул 1640 жыл болатын. Осыдан дэл бес жыл бурын, доныз жылы калмактын Та- лай, Кужы, Торгаш тайшылары б ф к т , казак жер!не ша- буылды удет1п, Ж энг)рд1 туткындап кеткен ед). Осы кезде тыныстаган Талай тайшы казакка тагы да ат койды. Та- ганрогта елген орыстын Александр Н патшасын орыстын оздер) \"Кангып туып ед!, кангып ж у р т елдГ' деген! сиякты, онын т {л е г е т карнына болып, колы тускен Талай- ды казактар терт талды и!п байлап, тертке б о л т елт4рд{. Ж эщ 1 р туткынга тускен сон колга басшылыкты Карасай батыр алды. Колды Лабастын ен б4р ездер! уш4н колайлы жер! — Сапы-саты кел<не орналастырды. Казактар калай да ханзаданы — Жэнгфд4 босатып алуды ойлады. Калмактар ол бф шакта Жет)судын тер1ст1к-шыгысын ба- сып алып турган-ды. Кушж жиган казак колы торгауыттарга туткиылдан шабуыл жасап, оларды Аркас анкайына (Ж онгар какпасы) деЙ1н куып, куйретт!. Торгауыттар катты кырылды. Казак та аз елмеген болса керек-т!. Казакка ажал экелген Анкай енд1 казак колында <24

калды. Жауды туре Анкайдан асыра кууы К,арасай батырга букш казак жерше деген жетет4н данк, атак экелдь Царасай батырдын 61р ерл!п Ж анпрд) калмак туткынынан босатуы едь Ол ез^шн жандай доем Аргын Агынтай батырмен калмак ¡шше барган. Осы б4р айтулы окиганы Шапырашты Кдзыбек бек Тауасарулынын жазба- сынан калпынша келпрсек, артык болмайды. \"...Ж энгф д! аягын ккендеп, ки1з уйде жалгыз устайды екен. Эрине хан баласына корлык корсете коймаган. Ойткеж ойраттар Ес)м хан булардыц алдына кел)п, нараду табады деп ойлаган. С ей лп , аягыныц к:сен! болмаса, кэд!мп хан баласынша-ак куткен. К,арасай мен Агынтай езен ¡пине уш атын шщерлеп, са- уыт-саймансыз жалгыз жейдемен Батыр контайшы ауылы- на барган. Олар ай батсын деп ауыл ¡ргес)нде жаткан. Тунде элдекалай ат сугара келген калмак ж иЖ н устап алып, жай-куйд) эбден угынган. Ж 4п тт1 аяк-колын байлап, су басында калдырган. Уйге жакындаганда далага шыккан к :с!т Царасай \" А Ь !\" деуге муршасын келпрмей, куре та- мырын баса койган. Ол талып кеткенде уйд!н артынан ек[ жни* ¡р гет кетер)п ж!бер)п, Жэнгфд4 суырып алган. Ес)к алдындагы жасауыл тш п ештеме сезбей калган. Озен жагасына Царасай кетерш жетк4зген \"Жзцг!рд4н аягындагы к4сенд! а л \" деп Агынтайга караса, ол да б!рдемен1 к е тер т келшть Б!р енд<р кымыз. Шамасы кептеу]лдСп калмак калын уйкыга кетсе керек. Агынтай ккенд! колымен бы- тырлатып узш тастаган. Ортасы уз ¡л ген ккен ек] б<лез:к сиякты елге Жэнпрд!н ж!л!нш)пнде келген. Кей!н б!лсе, далага шыккан Батыр контайшынын ез< екен. Ол ертенше тусте гана есш жиган. Сейт4п Батырдын казанка деген кеп бурынгыдан да арта т у с т , к!ж<н4п, тер4с!не сыймай журген. Аттарды экелш хан улын м]нг<зп!, жан-жагына караса, Агынтай жок. К,арасай батыр к е л т байлаулы калмактан су раса, ол калмак ауылы жакты нускапты. Сэлден кей)н ко т е р т алган б)рдемес) бар туйедей болып Агынтай батыр келед). Сейтсе Агынтай батыр: \"Мына ханнын кызын ала кетей!н деп барып ед{м\" депт). Сейтсе ол контайшы кепнккен сон артынан далага шыккан Батырдын катыны екен. Муны бшген сон эйелд) ат кетше салып елге ала кет- кен. Ес)м ханды алдына келлрм ек Батыр осыдан кей:н урсыса келген...\". Бугаудан босанган, б!р жылдай калмак колында болып, онын сырын-калтарысын уккан Ж энгф катты ашулы ед!. Енд[ ол тэсьдкой согыс са^1ды. !643-кой жылы Алтын хан­ нын улы Омбы, ойраттын баска да 64л!кт1 нояндары !25

казанка кайта лап койды. Жолындагы кыргыздарга керсет- пеген корлыгы жок, эбден оларды таптап кеткен калмакка Ж энпр мынга жетер-жетпес колмен карсы турды. Ойрат- тар елу мын болатын. Ж эн п р колынын б)рсыпырасын тау арасына жасырып, оган москалдау батыр Жиембет пен Жаксытулды калдырып, жас батырларды Карасайга баста- тып, жаудын желкесжен келуге тау айналып кетт1. Лаба- стагы Доныз таута алансыз, еркж кф)п келе жаткан калмакты Ж эн пр адамдары тасадан атып, кеп адамын кырды. Сай ¡ш!нде уйлыгып, сасып, салбыраган калмактарды желкес<нен келген Ж эн пр мен К,арасай колы аяусыз шапты. Нак осы сэтте артынан 23 мын колмен А л- шын-Эл)мулы-Терткара Ж алантес баИадур келмегенде казак колынын жагдайы элдекалай болар едй Батыр он мыпдай адамынан айырылып, шег4нуге мэжбур болды. Сотые осылай жен'спен аякталуга ти!с ед). Ойткеш Жэнпрд1н жет4 жуз1 бэр! сеч тур мен атайын Парасай, Агынтай, Жиембет, Сарыбука, Кексерек, кыргыз Кетен, Табай батырлар эрб4р! жуз к1с1ге татитын ул болатын. Жа- лантос баИадурд4н жеж т)пт! белек ед). Осы дода урыста уш адам ерекше кезге тускен, олар: мерген Дулат- Жаксыгул, Аргын Токай баласы К,омпай (Сужщнк тукымы) батыр, Шапырашты Алтынайулы К,арасай. Пазактан жен'л1п, балтасы таска тиш кайткан Батыр енд! ез4жн бурынгы жауы Орл4к тайшыдан кемек сурады. Ол \"Жэцг4р баламдай болып ед[\" деп, жэрдем беруден бас тартты. Батыр енд) жан-жактан кару алып, урыска дайын- далып жатты. Б!рак ездер1нщ алалыгы бутан мурша бер- мед1. Батыр контайшы эскерж сайлап, 1646 жылы казак елж щ шыгысынан кайта ти1ст4. Сотые Жаркенттен куншинк жерде К,осколан тауынын арасында болды. Ж энпр Парасай мен Агынтай колын окпанга жасырды. Ор- дагы эскерд: кермеген Батыр тагы улкен шыгынга ушыра- ды. Сонша колмен келгенде бар шамасы казак колындагы к4ин катынын босатып алуга гана жетп. К,осколан урыска эдей) тандалган жер ед1. Ойткеш казак колы терен езен арнасынын иепне асыла жатты. А л калмактар келер жак бакырайып кер1н1п туратын беткей-д1. К,азак кел1п сайда эз4р турды. Ж эн п р К ы з ы л к и я д а н атой салды. \"Б у л урысты мен ез басым жогары багаладым,— деп жазады Цазыбек бек Тауасарулы.— Мундай урыс журпзу уинн эжептэу<р эскери б1л4м керек болатын\". Будан кейж он шакты жыл тыныттык болды, ейткен! калмактар тагы да езд!-ез1 урсы- )2б

сып кет-п. Бфак Ж еткудын шыгысы эл! де калмак колында калып ед4. Жылны 0652) жылы калмактар кыргыздарга тап берд). Оган болысуга бес мын колмен Царасай барды. Осы согыста Царасай батыр Батыр контайшынын он колын ша- уып ту&рдй Келес4 жылы жарасы кагынып кетш, цонтайшы дуниемен коштасты. Олерщде Батыр кеп бала- сын жинап алып: \"Царасайды елт!рмесендер, туа шепндер\" депп. Ж энпр кайтыс болган сон орнына Т эук е отырды. Осы бф шакта Батырдын балалары ек! жарылды. Цалмак ел!шн кеб4 улкен баласы Сенгеге тид{ де, ек4нш! белегж е калган барлык бала иел4к етт!. Батыр елген сон алты жылдан кешн Сенге тагы казакка шабуыл жасады. Ол Т ек ел1, Аркарлы тен'репндеп, Жаркенттеп Шапырашты, Дулат, Суанды таптап е т т , 1лен[н сол канатына шыкты. Онын 23 мын колы Алматы шокысы астындагы Уш Алматы каласынан казакты куып шыгып, басып алды. Ол кезде ке- руен жолы устждеп шаИардыц ортасында кел болады екен. Келд) айнала салган карагай уйлер болса керек-т). Осы уйлер де, ортадагы кел де жет! жыл ¡ш4нде 25 мын аттын туягынан журнагы да калмады, кел жагасындагы курак, шаИардагы мэуен!н бэр4 курыды. К.азактар ез кез!не ездер1 сенбей калды. Сепз:нш4 жыл га Караганда кара калмактар батыска беттед). Жолындагынын бэрш жылан жалагандай етш, Далатау асып, Таласка кетт). Таласта киян-кеск[ согыс болганы сонша, ек) жактын ханзадалары кезек-кезек колга тусш, айырбас жасалып турды. Батыр балалары Сен­ ге агасын ел л р ш тынды. Осы жерде К,арасай батырдын б!р айлалы урысын атап айтпаска болмайды. Ол кеш алдында Шахкозы ханзаданы колга тус)ред!. Оны тун болган сон алдына салып айдап алып, сонын кемег4мен кептеущде турган уш жуз калмактын каруын сыпырады. Олардын орнына казактарды койды. Ойында ештеме жок ойраттар танертен турганда ездерш казак колы коршап турганын керд!. Онын ¡ш4нде Батырдын б4р улы Онша ханзада да бар едь Одан баскалары да калмак нояндары, сорпа бетше шыгарлары болатын. Мысалы, олардын ¿шшде Наймандарды кайта- кайта шауып тыныштык бермеген Талай тайшы баласы Сожы, Байбагыс тайшынын Жамбыл бастаган он улы, Т о - рык тайшыныц ез4 болды. Алты кунге созылган согыс осы- лай аякталды. Цулан тен4рег{ндег! б!р сай \"Туткы н сай\" атанды. Осы жерде К,арасай батырдын жандай досы Аргын Я7

Агынтайдын жудырыгынан сег4з калмак еледь Бул журт арасында \"Агынтай жудырык\", Карасайдын Олмхты шапканы \"К,арасай к о л\" атанып кетт{... К.арасай мен Агынтай эрнайсысы согыска ек: жуз марте юрген екен. \"К.арасай мен Агынтай батырдын арадан ныл етпес дос- тыгы,— деп жазады К,азыбек бек,— жан алып, жан бер4п жатканда да айырылмауы, б1рже б]р) сакшы болып журу), урыста басы дома^тап калмай, екеу!н{н де ез ажалынан елу!не себепш1 болды...\" Жет)суда Парасай атымен аталатын жерлер баршылык. Бурын батыр ерл1п еркж айтылып журген шакта мундай атаулар шамадан тыс кеп болса керек-т1. Оган далелд) тагы да Пазыбек бектен табамыз. Б<р Жет[судын ез4нде жет! сай, уш кыстак, б!р тау К.арасай атын алып турганын бек анык айтады. Онын б4разы бупнде де сакталган. Мыса- лы, бек \"Уш-К,араш астында К,арасай атты кыстау бар\" деп, ол елд] мекеннщ кешелеп салынган уй! болгандыгын, Турген езен)нен сол кезд!н ез!нде тоган тартканын жазса, сол ауыл эл4 бар екен! буган куэ. Бул е&м де бул ауылга тепн бер1лмеген, 1629 жылы жазда Шапырашты колы Жайык бойынан шаршап келш, енд! тыныстаймыз ба деп Асы (Алматы облысы) жайлауында жатканда, ойраттардын олжалап кете салу максатымен карашада 1леден ет)п, ша- буыл жасауы К,арасайды кайта атка мжпздь К,арасай аяк астынан басталган урыска ею мын кол жиып, осы каз:р Карасай ауылы турган ойпатта ойрат тайшысы Банжурды тас-талкан етт). Цоян-колтык айкаста кеб) кырылган калмактар 1леден кайта етуге муршасы келмей, Согетпе карай кашты. Акыры, жау тумсыгы Торайгыр тауына т4релгенде, келген мындай колдан басы Банжур болып т!герге туяк калмады. Ец сонгы ек4 калмакты Баянкол жагасында устап, екеуш кара есекке тер!с мжпзш, танып калмак ауылына карай айдап ж!берд!. Урыс болган жер — ауыл К.арасай атымен аталды. Сап-саты калжщ туст4г4нде де урыс болган. Бурын V III гасырда бабасы Шапырашты урыс салып, сонын атымен аталатын сайдын б4р саласы да к у т буг!нге дей4н Карасай нэм)мен аталады. Бул жерде де жау эл п жойкантебе болып жаткандыктан солай атанган. 1664 — улу жылы Парасай урыска актык рет алпыс ал- ты жасында катысты. Аркас Анкайынан (каз4рг<ше Жонгар какпасы) ек) мын торгауыт Наймандар мен Жалайырларга шабуыл жасап, К,арасай мен Агынтай да урыска б1рге к4р1п, жауды куыскан. Осы урыста К,арасай батыр ауыр жараланып, саптан шыкты. Агынтай батыр да аягынан жа- раланып, аксак болып калган. !28

Енд: катты кайырым, кушке тусер кимылга жара- магандыктан Карасай батыр ел баскару ^¡не кф4ст4. Ек! журттыц арасындагы елшьт!к жумыстарда болып, билж ке араласты. ¿¡рак Карасай батыр би болыпты, пэлен елд: би- леп турыпты деген дерек жок. 1669 жылы Россиямен кел:ссез журпзуге барган. Бул жолга ол ум4тпен аттанып, орыс патшасы эк!мдер!нен тун<л)п кайтты. Карасай батыр мен К)ш4 жуз Ж епру-Там а Тугынай, Найман-Матай Кеден би ушеу! кел!ссез журпзш, кару-жарак, зецб)рек алмак болды, &рак орыстар ертен бул кару ез)м!зге пэле болмай ма дегендей мойнын ¡ш1не алып, казак елп м ер ш кур кол шыгарып салды. Осы б<р жылдары казак жepi аз да болса тынышталып, жага жайлау, етек кыстау болган заман бола калды. Карасай батыр б4рсыпыра тугандарымен ез4шц канды кейлек досы Агынтай ел!не кеш4п барды. Онда б4р жылдай турып,— деп жазылган Казыбек бек жазбаларында,— 1671 — доныз жылы тамыз айында жетп)с уш жасында дуниеден етт<. Суйеп Аркада, Айыртау деген жерге койылды. Келес1 жылы Карасайга Аркада ат шауып ас берииц. Арада ек! жыл еткен сон Карасай туыскандары, батырдын ез к)нд!г!нен шыккан балалары Ж еткуга кайта ауып келд4. Олар 1лен<н он канатындагы Матай тауынын етепндеп Емицнн шeбepeci Алтынай (Алты немелге) атаконысына ор- наласты. Бэйд)бек урпактары туыскандарынын кайта ауып келгетне той жасап, б1раз уакыттан сон Карасайга ат шапты. К.арасай батырдан алты бала калды. Олар: Эуез, Отеп, Кешек, Туржпен, Еркен, Теркен. Сонгы ею баладан урпак калмаган. Б4рак екеу) де есей т, азамат болганда елген. Экес{н<н елу жасында туган еп з ул Алтынай тукымы Аркага барган сон б4р кунде мерт болган. Ею б1рдей енд!рд!н казасы эке ел!м1н тездете тускен. Талай ел)мд< керш, талай ел1кт! колымен устаган Карасай батыр: \"Ол1п керген жокпын, одан басканын бэр!н керд)м десем, эл< кермеген4м кеп екен гой \" деп ею баласына катты кайгырган Карасай ею улдын кыркына жетпей кайткан. Казактын Карасай батырынын жылын берген сон Агынтай батыр да дуние салган. Оны да Карасай батыр койылган бей4тке жерлеген. Казыбек бек жазбаларындагы Карасай батырдын кайда елш , жерленген! туралы п:к]рд] профессор П. Рум янцевой жннатып, соныц басшылыгымен 1913 жылы Петербургтан шыккан \"Верный у ез)\" деген, Жет4су облысында кептен туратын жергинкт! халык пен орыстар шаруашылыгы жэне олардыц жер пайдалануы туралы 9— 843 И9

ютапта ашык жазылган. К4тап материалдары эл< кенекез кариялардын барында, т1пт4 кейб!р! казфп Алматы облы- сыныц Жамбыл ауданына коныс аудармай турганда туган адамдардыц кез:нде, 191! жылы жазылып алынган. Бул к)таптыц эбден зерттелж жазылганын байкау киын емес. Арагццк кана мулт кеткен п!к4рлер бар. Онда былай делжген: \"Б!р кездер! Парасай руы каз!рп А кмола облысы- ныц (Октябрь тенкер4с!нен бурынгы — Б. К..) аймагында турган, эн пм е терк)нже Караганда, Парасай мурдес) Кекшетау уезж1ц Айыртау сагасында. Бул жерден карасайлар Папал уезж4ц Ж енке (Арасан ауылынын тец:рег!не) ангарына кешкен. Бул сонгы айтылган жерден осы кеп уакыттан бер4 туратын Верный уезже коныстанган. Б)р мэл4метке Караганда, Шапыраштыньщ осы тобм Улы жузд!н белгин батыры, Парасайдыц шебелег: (5-урпак) Порам Настекке кеш4р4п келген; ек1нш) б4р деректе Порам осы жерде туган. (Норамнын моласы Келкамыс жазыгында, Отар станциясынын почтасы тен'рег{нде) ( ! 22-бет). Бул жерде авторлар Порам мен Парашты шатастырып алган болса керек-т). Эйткеж Келкамыстагы (Алматы облысы, Жамбыл ауданы) мола НараштШ. Осы бес-алты жылдын бедел4нде Параш (Бул Бэйд!бект4н экес4 Параша би емес) урпактары онын бей)Т1н жангыртып, басына кулпытас койды. Будан эр] П. Румянцев экспедициясынын адамдары Парасайдын Порамы тукымдарыныц Верный уезж щ эр жер)нде кешж жургешн, жазда Асыны жай<1айтынын, сон- дай-ак Лабастыц (орысша айтсак, 1ле Алатауынын) эр жерж жайлап жургенжен хабар бередь Бул жерде де ав­ торлар К.орамды — Уш Параш — Алматы облысыныц Ецбекш}казак ауданындагы Парашпен шатастырып алады. Пайткенде де Парасай тукымыныц алдымен каз[рп Тал- дыкорган облысьжын аймагында турып, одан Колпаковский жендетт!н буйрыгымен барлык Шапырашты, Д улат тайпа- сынын !лен)н сол канатына кешу: жен4ндеп буйрыгынан сон каз!рп Алматы облысыныц жерже ауганы хак. — Паз!рп Парасай урпагы б)рнеше ауылды алып жатыр. Олар непзжен Алматы облысынын Жамбыл, Паскелец ауданында турады. Б!рак буг!нг! к!м кайда турганын б1лмей калган заманда, атамызды, туп-тукиянымызды, жетп!с жет4 пустымызды би]гежм)з ушж айыпты болып, жазаланган за­ манда Парасай тукымын Пазакстаннын барлык бурышынан да кездест4руге болады. Эрине, казак баласы ушж казак жеринц кай жер1нде жургенж)н бэр{ б<р. Ец жаманы — ез!м4зд!Н юм екен!М)зд! бшмей, мэнгуртт}кке, пэнги!!к- ке урынгандыгымыз. Ж ет к у ел! патша уюметжщ !9 Ч )30

жылгы экспедициясынан кежн гана \"мына жер м е т м \" де- генд1 шыгарды. Оны П. Румянцев ашып жазады: \"Мундай эдет (кеш)-конды айтып отыр — Б. К..) \"комиссия\" уакытына д е т н гана созылды. Кеш)-конныц тыйылуына комиссия катты эсер етт). Жайылымды жэне мэдени игершген жерлерд) пайдалану жекелеген рулардыц ерекше- лену)не экел1п сокты\" (сонда, 123-бетке). А л жерд! еркш пайдалану Аркада, Атырау, Орал ец<рщце орыстардыц ке- лу!мен байланысты ерте токталды. Орыстар келгенше казакта жер ортак болатын. Сежк), межю жок болды, та- мак та, жатый орын да тепн ед). Муддес), арманы, бола- шагы, туб) б!р eкeнíн айкын б)лген Царасай сиякты бабаларымыз ортак мудде уш!н жанын сала курест). К.ысыл-таяцда, шыбындай жанына кау:п-катер тенгенде де ол казак бауырлары жолында ешнэрседен бас тартпады, басын бэйгеге т^кт), туган халкыныц жолында ез)н-ез1 ба- сын байлап, курбандыкка шалды. Ойткен) олар ел1 тарих бетжен ешпей, ез оты сенбейптн, ел! ашыкпай, аз) ашыкпайтынын анык б!лд). Царасай батырдыц урпагынан талай б[л!кт! адамдар, эс!ресе, талай батыр шыкты. 1723— 1758 жыл батырлары Жарылгап улы Цастек, К,аумен, Д эулет (Д эулет би емес), X IX гасырдагы Саурык, Сураншы бар. Цазакстан Респуб- ликасыныц туцгыш Президент) Нурсултан Назарбаев, К,азакстанныц халык депутаты Сер)к Байбатыров, Жамбыл ауданыныц (Алматы облысы) эюм1 Жус)пэл1 Нукетаев, Цазакстанньщ сауда-енеркэсж палатасыныц бастыгы Эуезхан К,ырбасов, кап жьш бойы министрл)к кызмет аткарган тау-кен инженер) Нуртьлеу Бэюров, геология-ми­ нералогия гылымыныц Докторы Эл)мхан Ермекбаев, совхоз директоры Батырхан Мецл!баев К,арасай батырдыц т)келей урпактары. Шапырашты К,азыбек бек К,арасай мен Агынтайдыц арадан кыл етпес достыгын айта к е л т , казактыц Царасай батыры туралы сез!н былай аяктайды: \" М е т ц байкауымша, гэлэбка (жец)ске — Б. К,.) жетк)зет)н тек кана достык болар деймж... А л егер б!р!н-б)р! ел)мнен коргап, досы басын ез!нен жогары багаламаган болса, бул екеу)н1ц (Царасай мен Агынтайдыц — Б. К..) басы да кез келген жерде домалап кала берер ед)\". М1не, нагыз дос- тыктыц куш1 осьшдай. 1ншалла, кудай достыктан айырма- сын! К,азактыц Карасай батырыныц бупнп урпактары да бакыт-байлыктыц иес! болсын!

Эамхан К.ОСБАСАРОВ ЕСКЕРТК1Ш Азырак сез бастайын Парасайдан, Жасынан шартарапка кулаш жайган. Халыкты коргау уш:н туылган ер, Асынган сег1з турл4 сауыт-сайман. Уш жузд!ц баласына аты маглум, Таныган Алшын, Жаппас, Аргын, Найман, Дуннеден не кеменгер ерлер кеткен, Пуралайды кезге аткан мерген еткен. Кемтарлар малай болып акы ала алмай, Кез жасы бф тыйылмай ешреп еткен. К,ан соргыш зулымдармен т Ь е косып, Ж эб!рлеп момындарды жерлеп еткен. Ол кездщ заманы да белек екен, Зорлыкка ер!кс!з ел кенед! екен. К.алмактар бейб!т елге маза бермей, Ауылына ат ойнатып келед) екен. Согысып К.аракыстак езен{нде, Толыбай шокысынын кезен'нде. Жауменен жагаласып айкасатын, К,арасай камкоршы екен ез елже. Калы н кол басып калды аяк асты, Ешк1мд4 энг4р таяк аямас-ты. Жайылып жаткан елд1Н малын айдап, Жаны ашып кедейлер мен кембагалга, Халкымыз кай кездерде жетер екен, Дуние-ай эдьлетт! тен заманга. Карасай батыр ту устап, Кек каска атын ерттед]. — Тез!рек жауга жет,— дед). Осы сапар Кеккаска, К,оямын саган серт,— дедЬ К.айрат керсет душпанга, Артына келсе теп,— дед1. Анык тулпар сен болсан, Жердег4 турмак езщнен, Кутылмас жау кектеп. Ел ¡иннен !р<ктеп, Ек4 жуз адам ерткен), Ж )пттер саган айтамын, Кетпес4н жауга кек,— дед].

Е л1\\нзге жау тисе, Уйщ е тускен ерт,— дед:. Мелшерлеп жауды байпасам. Уш есе б:зден кеп,— дедь Кеп ек^н деп сескенбей, Айламен ерл1к ет,— дед!. Бердецкемен атындар, Туралап садак, тартындар. Т!леулернии сендерд1Н, Тшейтш канша халцыи бар. Кемектесер кез жасы Бала-шага, картын бар. Батасын берд1 Царасай, Жолдарьщ болсьш, ж^пттер, Жен!спенен кайтындар. Алындар колга найзаны, Асыргын жаудан айланы. У л болып тусаи анацнан, Елщ е типз пайданы. Жауды жеибей коймайык, Уэдеден таймалык. Тулпардан тугаи Кеккаска, Ауыздыгын шайнайды. Кайраты нысып батырдыц, Зыгырданы кайнайды. Каракыстак ¡шшде, Айкасты жаумен сайдагы. Карасай айтты:— Ж:г1ттер, Bip амалды жасалык, О л акыл ¡ске асады, Отыз жерден от койсак, Кеп кол келш калды — деп, Ж ау коркып б!зден кашады. BipHem e жерден от койып, Карасай батыр акырды, Мылтыктары атылды. Садактары тартылды, Кекцаска тулпар ойкастап, Жекпе-жекке шакырды. Тамактанып жатканда, 1зденген жаумен айкасып, Айласын булар асырды. Ажалы жеткендерйпи, Дэмдер! болды акыргы, Карангы тунд! как жарып,

Урыспен тацды атырды. Намысы ушш елнпц Жайкалтып колга ту алган, К.алмацты женш куанган. Ур!ккен нойдай жау хашты К.арасай деген ураннан. Б1р сэтке жаумен согысып, Болмапты шыгын булардан. Душпанныц унш еш:р!п, К,арасай шыкты хумардан. Алынды жаудыц камалы, Тарылды мулде заманы. К,ашудан баска душпанныц, Калмады айла-амалы. К.аза тауып окна ушты, Б1рсыпыра адамы. Ел ¡не кашты андыздап, Амалсыз т!р! калганы. Жаудыц бет! кайткан сон, Суййши сурап куантты, Жылаган катын, баланы. Ж 1г{ттерд)ц жарымы, К,уалап жауды барады, Ет кызумен бшмепт:, Ек! жерден К,арасай, Болган екен жаралы. Олжасыз кайтты душпан мекенше, К,арасай риза болды нокерше. Батырдыц канын жерге тамызбауга, Ж )пттер тосып турды етепне. Эуелден атакты жер К,аракыстак, Шыцынан саятшылар кыранды устап. К,арасай шокысы деп аталады, Сол жерд1 ескен журтым жаппай, кыстап. Асырды Алатаудан жауды куып, Екшш! жоламастай кецип суып. Жарасын тацды-дагы К,арасайдыц, Жнтгтер уйге экелд! тацга жуык. Батырдыц келш жатыр кецшш сурап, Турады еспген сон калай шыдап. — Калыпсын б:р катерден, К.арасайым, Шырагым, болады екен ем!р)н узак. Кепшш!к айтып жатыр алгыстарый: — Керд!к-ау дуниенщ тар кыспагын, 134

KyHÍM¡3 сен болмасан не болады, Аягьща бас урсын бар душпанын. Анана рахмет, сеш тапкан, Душпанды мукаттын 6ip парсы шапкан. Батамен ер кегерер деген сез бар, Елщнщ сыйлыгы сол саган тартцан. О л кезде баксы-балгер емдейд! екен, К,арасай емдеуге epix бермейд! екен. B epiK T iH , жарылса бас 1Ш!нде — деп, Шыбыннын шакканындай кермейдт екен. Tyri бар К,арасай журегннн, Керуглы, Цобыландымен тен — дейд! екен. Тасты yñin белгшеген 6ip ойпатты, Батырдын каны тамган жер дейд1 — екен. Сол жерд! басуга ел батпай, TinTi, Малшылар малын жайып келмейд) екен... Жайлаудын жулар шашкан Hei анкып, Мамырлап акку ушып, каздар калкып, Аткылап тастан шыккан мелд!р суы, Жайылып терт т у л т жатыр бал цып. Суытып сэйгул1кт!, бие сауып, К,ыз куып, ж1Г1ттер! кекпар тартып. Bip к у т Жамбыл тауды аралады, 6зен[н К,аракыстак жагалады. Жайлауга шыгу ушш дайындалып, Атынын терт аягын тагалады. Майтебе, Актасты мен Сарыжазык, 9тк1зген неше килы замананы, К,улансаз мына жагы Царакия, Бэрннн алые емес аралары. Шщцеде Суыктебе мацгазданып, К,ар жауып, уш кун сайын агарады. Ат шабыс, аударыспак, палуан курес, Жайлаудын керк) болып саналады. Цондырып эрб:р уйд! ез журтына, Атан мен жайылып жур кара нары. Kepùiin алтыбакан эр ауылда, К.ызыгы тан атканша тарамады. Ойнайды асау тайдын кулагында, Ашамай ерттеп м!нген балалары. Жайлауга сыркаттанып барган адам, Сакайып денсаулыгы тазарады. Буркылдап ак самаурын, тай сойылып, Бауырсак, казы-карта, таба наны, ipiMiniK, курт, сары май дастарканда, 135

К,ымыздан ом:ред! сабадагы. Жырлатып акындарды кунд)з-туш Кемп4р-шал жасацгырап, жацарады. Суй)нбай парсы алдынан шыга кел4п, Жамбылдын орындалды калаганы. Екеу[ агайындас, дос-жар адам, Эуелден б4р жарылган каганагы. С утн бай Жамбылменен кездесед!, Созбайды эцпмесш, тездетед1. Талмасын аттын бел1 жуп ауыр, Тецелген агаш жайлы сейлеседи — Жамбылым, жолын болсын, ¡Н1шег4м, Б е л л тас койган жерд! бм уш ! ед!м. Согыста К,арасайдыц каны тамган, Ескерткдш орнатсам деп журуш! ед4м. Шетен менен аршага жоламадым, Осыныц дурыс кой деп жобаладым. Толыбай шокысыныц капталынан, Кешетш назып алдым доланапыц. Атына тецдеп келген кешеттерд!, Уш жылда агаш болып есед,— дедЬ Белп тас койылган жер алые емес, Жамбылды ерпп келд! керсеткел:. Курекпен Ж амбыл жерд! казып жатыр, Адымдап, айналасын елшеп бердь К,арасай халкымыздыц сыйлы адамы, Суй!нбай сол заманнып милы адамы. Б елп тас бекер боска койылган жок, Осы жер таза турсын, былганады. Кешетпен айналдырып коршап нойды, Э келш бата жасап, малый сойды. Этсе де канша гасыр аталып жур, Не деген Суйшбайлар терец ойлы. Жаксынын ¡з калады арт жагында, Олардыц умытылмас аттары да. Еспген ел риза Сушнбайга, Жастары алгыс айткан, карттары да. Арналган К,арасайга ескертк!Ш!, Журтына мура болып сакталуда. Жамбылдын бала кез1 ол уакытта, Тусет1н айтыс десе, жанган отца. А, десе кемейшен жыр тегинп, Булбулдай сайрайды екен шаршы топта. Зымырап талай-талай жылдар етт!, Халыктыц молшылыкка колы жетт).

Эр ауыл — колхоз болып уйымдасып, Мал багып, епн салып, ецбек етти Жайлауга Жамбыл акын бармак болып, Жылкышы Элиаскардай жолдасты ертт!. Циялап жалгызаяк каптал жолмен, Шолады етк!р кезбен тен1рект!. Жамбылдын энпмес] кандай кызык, Эткендей тауды жарып, тасты бузып. Суйснпп Элиаскар жымияды, 1ш1нен келе жатыр хатка л зш . Ерл!Г1н К,арасайдын козга ганда, Дауысы кетеринп, кетп-ау кызып. Айтканда Суй<нбайдын бш прл:пн, Олжа алган оза шауып, дулдулдМн. Суйекем ттккен агаш ыргалып тур, Осыдан кел:п кайттым б4р жыл бурын. Журемш анда-санда кел1п-кет1п, Керсин деп ез:нд4 де келд1м ерт)п. Батырдын каны тамган жер осы деп, Берерсщ кейжп елге эн-жыр етш. Сиякты кой корасы денгеленш, Эс!пт1 кешеттерд!Н бэр1 ержеттп. Жарыктык Суйекемшн кез! гой — деп, Сипадым агаштарды еркелет!п... Бул ез) еск! мура 1т м , — дед^ Сен муны ест1меп пе ен бурын,— дед1. Жалганда Суйекемнщ орны белек, О л мешн сыйынатын т р !м ,— дед1. Царасай, Суйекемд; айткан кезде, Кемсендеп кенш1 босап д{р!лдед:. Кожабеи АХМЕТУЛЫ АЛЫ П КЕУДЕ А Л А Т А У Д А Й БОКСЕЛ!* Толгау Талай кундер ет!п жатыр жыл курап, Еасыр алые кершед! булдырап. Гасырларга ат койылып аталып, Он алтыншы гасыр келд! тунжырап. ' \"Карасай батыр\" дастанынан уз'нд). 137

Тунжырады кершбед: кун кез), Кермейс1ндер деп тургандай кунде ез!. Заман жел! кыспагынан ызгарлы, Шогырланды елгендерд!Н кумбез:. Ш екс1Э-шетс)з казактын кен даласы, Мекендеген алты алаштын баласы. Куба калмак заманында казакка, Ж ау кез!Н!н алартылган карасы. Кунде согыс, кунде майдан курылды, Ер атаулы атка конды тулымды. Елд: коргау ер мойнына жуктелд], Токтатуга ел талаган зулымды. Эрб1р ру-ру болып корганды, Ж ау кысынан ер!меген тон калды. Дара-дара дараланган казактын, Ж ец!с1 де, женбеу! де онбады. Ер к!нд:ктщ батырлыгын тыед!, Ж ау тус:рмей жаудан ел у мш ед!. К елсм эл:, к елм егет бэр! б!р, Тайсалмастан жауга шабар кун ед1. Ж ау жастыгын ап жатпаган санатсыз, Жаратымды ат мшбеген канатсыз. Жуген алып жупрмеген баланы, Мэнжу дед! ж)герс!з де талантсыз. Улдан эке талап етт! ерл!кт1, Босатпауын ер буынган белд<кт!. \"ел)спесен беркпе деп уйретп, 9з!нменен елд! ойласан сен мыкты\". Е л арманы батыр болды енсел1, \"К.айдасын жау, кырам деген мен с е т \" К,олды бастап майдан курса женетпн, Сонда гана кетерердей енсен:. К,иссадагы батырларды кексед!, Алып кеуде Алатаудай бексел!. Ж алгыз ез! сансыз колды кыратын, Жен<луд! б!лмейтугын ескел!. К.ыран кектен комдангандай канатын, Атой салып жауга карсы шабатын.

Б1р ул туса куанатын казагым, Батыр болар деген ум)т калатын. Туе Не ойламайды кысылганда пендем13, Шище айында каяулыктан елде куз. Бейб)т ом<р болса Ш1рк!н тыныштык, Будан баска б13дер неден кендем:з. 1ш4лмед1-ау бойга С1цер асымыз, Б1р4кпед)-ау казак деген басымыз. Аныздатып жауга тасты атамыз, Д эл тимейд! кездеп аткан тасымыз. Сансыз батыр шыкса менщ колымнан, Кырар ед!м жау калмакты жолымнан. Кырып жатсан таусылмайды бул калмак, Кем емес-ау тауда жаткан корымнан. Ой, ш4ркш-ай, алып-алып ул туса, Тоятына кырандай боп умтылса. Лектелген хан тайшыныц колдары, Ыдыраган бездей болып жыртылса. Сэргерлермен жауга аттанса дурк!реп, Шакырса уран кундей даусы куркфеп. Жауды куып туган жерден тазартса, Бар казактыц арманы осы б1р ттлек. Хантэн1рд4н аюындай журект4, Кызыл таргыл жолбарыстай бьпекп. Ац патшасы арыстандай айбарлы, Кун нурындай ыдыратса тунект1. Ш омбал бел! кайыспаса емендей, Кажыганы кайталанса еленбей. Кан майданнан женбеЙ1нше шыкпаса, Алгысына калын елд[н беленбей. Отка к утп , су туб!не батпаса, Ел сетм ш кан майданда актаса. Кез жасына ен!реген елппн, Эруак, \"Кудай ак ажалдан сактаса. Осы киял Алтынайдын арманы, \"Бер, Кудай!\" деп б4р батыр ул зарлады.

Аксарбасын кудайыга шалдырып, Э улиелер зираттарын шарлады. Мшэжат кып 6ip зиратка жатканда, Ж аз айынын бозгылт таны атканда. Зерл! тонды шакырып тур 6ip улык, Кен унг<рл) жолы к,иын шаткалга. \"Ж у р !\" дегендей он жак кез:н кысты улык, Какпа аузында айдаИар тур ыснырып. Калып ед! улык колын кетер)п, Т а у козгалды, бул не деген кушт{л1к. Т а у козгалды, какпа кетт) ашылып, Ж олды бастап келе жатыр бас улын. Кару-жарак, хан казына дуние, Койган екен сырттагы елден жасырып. Сансыз алмас кылыштар тур ышген, Адам жаны кепт:гшен туньдген. Алтынайдыц кызыкканы соншалык, Деп ойлады алсам-ау деп 6ipiH мен. Сансыз кару касына кеп турды да, Алтынайга мойнын сэлдеу бурды да. Bip кылышты алтын сапты усынды, Сансыз рет таска жузш урды да. — Осы кылыш жетесшен сынбайды, Алыптардын сштеуше ынгайлы. Егескенде белд) деген жауымен, Тарткызады кас жауына мын кайгы. Мынау кынап кызыл таргыл кезел!, Торлы eptMi — жебеунпнщ езег!. Касиет!н, куд!ретш кынаптын, Батыр онын кысылганда сезед). Калган кылыш урпактарга кей!нп, Тагы батыр тугандарга дейшг!. Не алыптар дуниеге келед^ Дей кермегш ата урпагы сеййци. Дедндагы гайып болды, ушты ма, Ушып кетсе керед; гой кусты да. Гайып болды, айып болуды эулне, Кетер1нде кезж катты кысты да.

Tycri цимай зорга оянды киналып, Куанды да.кайтпак болды жиналып. Кайта-кайта сипай берд! белд^пн, Сол кылышты келе аткандай уйге алып. Уйше кеп аксарбасты шалдырды, Жаксы деген жорушыны алдырды. Керген TyctH жайып салды алдына, А л мае кылыш алгандыгын нандырды. К,ылыш берсе кырдан нику тегшер, Жаудын кирап кабыргасы ceruiep. Айкасканда жауы карсы тура алмас, Bip алып ул уй!н:зден кершер. Эулиенщ таска кылыш урганы, Ж ау женипп, таска айналып курыганы. Сансыз рет емтегеш кылышты, Сансыз рет сотые ж у р т туртаны. Жалын шыкса таска урганды кылыштан, Талай ерлер шыгады екен улыстан. Ci3re Hunin мойнын салдеу бурганы, Заман булты тарайды екен курыскан. К,ынап берсе кызыл таргыл кезел!, Жебеуппмен 6ipre epince езеп. Ж етпк жастан асады екен улыныз, Эле=елгенше талмайды екен езеп. К,ынап деген коргаушысы батырдын, Коргайды екен шыкканынша акырты ун. Кызыл таргыл суыктыты тусппн, Жолбарыстай таекындауы кушнпн. Пайымы осы тус!Ц!Здщ жорымы, Мен ем естн Ж ус!пбекпн жоруы. Мундай туст) бекер адам кермейд), Мумкш, мумкш тап осылай болуы. Тан. калу Кеп кешжпей 6ip ул келд! жалганта, Тан арайы куншыгыстан жанганда. \"Bip керемет тулга келд! дест1\" журт, Кермегендер 6ip керуге арманда.

— Ой, зорын-ай, калай гана туылган, Жаралган ба, наИарлынын буынан! Су патшасы Сулеймендей сумбел!, Келд! ме агып К,астек езен суынан?! Айбарын-ай, арыстандай акырган, Булкынганы жолбарыстай атылган! KenipmireH буркыраган Ko6irt, Жннаудагы жукке дейж шашылган. Жаралган ба, Алатаудын музынан, Тенбш-тенбьп сур жартастын кузынан. Даласындай журеп кец казантын, Душпанына кекес!нд: кужырдан. Жаралган ба, жер neci кмзырдан, Иман жузд! инабаттай сызылган. Эулиелер эруагынан елмейтж, К,органынан кулай-кулай мужылган. Ж ер жаннаты — Ж епсудын жер!нен, Батыр туган, акын туган елшен. Атын ecTin баурайына бармайтын, Жаралган ба, Хантэн'рден кершген. Кез жасына туды мекен елийн, EcLn кеткен арманынан елш щ . Енбек eTin ел коргаган бабанын, К,асиет1нен каны менен терпен. Жаралган ба, Музбалыктай кектеп, К,анаттынын каЬарлысы, ектеьм. Ителгщей кектен самгап куйылган, Домаланып тусетугын тепкет. К.уд!ретт! жер-анадан иел!, Keruwip тау Казыкурттан киел!. Ж ет1 кундей толгатканда анасын, Шапырашты шарапаты суйед1. Кергендер: батырлыкка балады, Жанашырлар жаксылыкка санады. Шомбалдагы жана туган баланын, Аныз болып ел ¡пине тарады.

С у й ш п н л еп 6ip-6ipÍHe шапцанда, Ест)ген ел куанысып жатканда. Той жасауга ат шаптырды Алтынай, Ерте турып сэрсенб! кун ак танда. Той У л туганга кун туган тан атыпты, Саршымырда улкен той боп жатыпты. Той аягы 6ip жумага созылып, Жиналган ел кызыгьша батыпты. Не жаксылар жиналган той дуанды, Шакырыпты Албан мен Суанды. Д улат пенен Шапырашты тагы бар, Ел 1шщце менмш деген жуанды. Не даналар, жекжат-журат, жакындар, Алапаттан бас тартпайтын батылдар. Алтынайдан туыпты деп батыр ул, Мактап жатты кумк камей акындар. Катар-катар эппак уйлер ттплген, Кал бетщце шагаладай Т13!лген. Косамыз деп бэйге атын жаратып, Жуйр!ктерд1н ажал-куйрыгы сузшген. Жолбарысты, Суыктебе арасы, Шапкан атка 6ip кундж жер шамасы. Осы узактан озып кел!п бэйге алса, Бэйгес!не ешк!мшн жок таласы. Шабар сере конып кайтар жер екен, Копа калса, Саршымырга ер екен. Осыншалык кашыктаткан сеpern, Бул казагым шынында да cepi екен. Ат келгенше той кызыгы уласты, Кекпар кумар кек першер кыр асты. Eip-6ipiHeH тартып алып кекпарды, Бьпекттлер б<лек кушш сынасты. Куй кумб!рлеп кемейд! эндер кернед!, Жыр 6eciri тындаушыны тербед1. Í43

Бозбалалар шапкан аттан енкей)п, 1л)п жатты жерге кемген тенгеш. К.ызды куу ж ^ т жактан басталды, К,ыз камшысы он exi epÍM таспалы. Ж ете алмаган ж !пт кайта кашканда, Ж М т жоны т4л4мделш тасталды. К.ыз кылыгын мактап жатты б)реулер, А л, ж т т п даттап жатты б!реулер. Десе-дагы ак баталар агылып, Анкылдаган актарылды тшеулер. Кызыл гулдей кыз, кел!ншек 6ip белек, Ж ]пттер жур конатындай гулге кеп. Жанасуга 6ip-6ipiHe кумар-ак, Сейлесе алмай ерк<н турып т!лге кеп. Bip-6ipiHe ынтыгумен карайды, Kepin турган сияктанып жана айды. К,ыз ж к!тке кагып койса кабагын, Ж )п т ез!н бакыттыга санайды. Ек1-ек1ден айтыс кетт) erecin, Айтысуга KipeM десе кен eciK. Шешенд;ктен теплед4 шеж)ре, К,алыспайды 6ip-6ipiMeH TeHecin. Женгенже шапан жауып, ат ôepin, Тецдей туссе, бэйгелерш как бел^п. Куанады келгежне акыннын, Уйше 6ip тунегендей бак келш. Сауыктардан сауыкшылар кашкан ба, Ойын-кулк) кушагын кен ашканда. Алтыбакан айналасы толган жас, Эткеншектер кетерглген аспанга. Осы кезде дауыс шыкты акырган, Алыстан да, ортада да, жакыннан. Балуан курес басталады деп ед!, Хабаршы екен керуге оны шакырган. Агылды ел, курес орны кержд4, Керермендер ек1 жакка бел1нд1. Ортадагы орын калган аланга, Мын сан кездщ нуры солай тегтлд!. )44

Шыцты ортага нар палуан атанган, Айнымайды балпац баскан атаннан. Туйдек-туйдек булшык еттер бултылдап, Сиякты 6ip малта тастан жасалган. Карсыласы Дода елж щ дойыры, Не мыктынын катере алмас шойыны. Алпыс рет туссе-дагы куреске, Женсе-дагы болмапты 6ip тойымы. Екеу) де жас жагынан тустас-ты, B ip ¡H -6 ip i жулки тартып устасты. Дойыр Нарды KOTepin ап кеудеге, Кумп eTKÍ3in жерге жыгып уш басты. Бастырмаган Нар да кайта устасты, Бурынгы ма, бурынгыдан куш тасты. Дойыр кусап бул да оны кетерш, Кумп етк13!п жерге жыгып уш басты. Делебес! козып кетп халыктын, Калын булттан карагандай жарып кун. Жойкын кушке тангалысып карайды, Тур-тусше ем зангар алыптын. EipÍH-6ipi ала алмады алысып, Салса да куш жыгу ушш жан ушып. Ycran калды 6ipiH -6 ipi козгалтпай, Сом бшект! саусактары карысып. Шынында да алып екен, келе екен, Екеуйпн куштер[ де тен екен. Эр казактын мактанышы eKeyi, Эр казактын кайыспайтын бел) екен! Екеуше бэйгелер тен белшд), Бата берд! болындар деп ем!рль Куресше риза боп халайык, Тангалысып тарап жатты кецшдь А т келед), ат келед1 десед), Кеткен аттар тунеп кайтты кешеп. Ел агылып сере жакка каптады, Бакыттыга бэйге жел! есед1. Айгай да шу, ат сереге Lnücri, Озып келген керд1 кара сул)кт1.

Тулпар екен д еоп жатты цалыц журт, Кен хеудел; бота Tipcex жгл!хт:. Бас бэйгею Сарыуйсшшн аты алды, М ал Heci жетелед) атанды. Будан басха он терт тулпар жулдегер, Барлыгы да дулдул деген ат алды. Bip жумага созылган той тархады, Ахындардын аттанбапты арты эл[. Атын хойып хулагына айгайлау, А т хойгызу Алтынайга шарт эль Руынан Шапырашты Асылдан, Ахылына не даналар бас урган. Д есп харттар осы xici ат хойсын, Атамыз гой жузден жасын асырган. Карасай деп атын хойды тшеп: Сай сияхты кен болсын деп журеп. Батыр болсын жаудан бет! хайтпайтын, Мен сияхты хартайсын деп ттледь

Л/ ЕЛ ЫРЫСЫН ЫНТЫМАКТАН13ДЕП, ЕЛУ ЖЫЛ АТТАН ТУСПЕЙ ЕЛ КОРГАНЫ БОЛГАН БАТЫР БАБА

А^яр^ямаян шяаымдя кара­ сям бя^иь^р бялялярьжя бьмам дея ecaew ам/мыя^пм.' — Сен&р лпфшм/^жде зуляе яя!я^2ян у4/миымяй a6bí3d&¿^ ме- ^иерес/ А^ярясяя бятмр^м^ бяля- сысы^дяр. Ж ял;СМ ^bí3 — ЖЯ2Я&22Ы /Q'^- dbí3, жя/^сы ул — ко/аие2/ жул- ^bí3. Жя^сьмяя у2ыя ялы^дяр. ^я/ямр /иуся — ел ырмсм, жя^- быр жяуся — жер б(рмс&4 койке сялся — dypMCbí, конбесе боляр — урысы. А^Эы^мен е л ^ м ^ же- р/^мщ /^ямбж ояля^яр, созше wepe^ бойляцдяр.