Қарасай батыр

Уалихан Ц АЛ И Ж А Н КЫЗЫЛ ЖОЛБАРЫСТЫ ЦАРАСАЙ Елбасы Нурсултан Назарбаевпен сухбат — Hypara, C¡3 экен.!зд!н. 37, анан,ыздын, 35 жасында зарыцтырып керген перзент! екенси. С!з дуниеге келерде ата-анан.ыз Райымбек батырдын, басына зиярат ет!п, со- дан барып эулие аянымен дуниеге келд! деген сез бар. Осы рас па? — Осы енфде туып ескеннен кейш б!зд!ц экей маркум Жамбылмен де, Кененмен де таныс болганын ылги айтып отыратын. Менщ na3¡p ес!мде жок. Согыстыц жур!п жатцан кез) болса керек, Жамбыл еле-елгенш е атца м М п таудыц óeKTepiH аралап журген nici гой, Кенен де солай. Кенен бе, элде Жамбыл ма осы жакка карай келе жатып, б1зд!ц уйге токтап, мешн 1 жасымда ма, 2 жасымда ма, Т1зесше отыргызган десед]. К,аншалыцты нацты екешн бммеймш, 6ipan б!здщ экелер, улкен Kicûiep 6ip-6tpiMeH араласып журген адамдар. Жанагы айтканнын барлыгы дурыс. Оз!ц туганынды, не болганынды экен, шешен айтпаса кайдан бмесщ. Расында да кепке дейш бала кетермед: деп, ше- шем!зге экейд1н туыскандары 6ipa3 кысым керсет1п, \"мы - наны кетфш, баска эйел а л \" деген эцпм е болыпты< Оган енд! экем де киналса керек. Екеу! Райымбек бабамыздын бейптне келш тунеп, сол кеште шешем туе корд;м дейтш. Зираттын карауылы туе Kepecin, туе кергешнд! ертен'не айтындар, содан кейш 6i3 жоримыз деп айтыпты. С ол айткан eHrÍMeci бойынша шешем маркум айтушы ед!. Тус4мде 6ip улкен ме^чдф кел суы бар екен, не екешн бммеймш. Еш уакытта кел кермеген адам гой. Енд! суга тусемш дейд!, су басымнан асса да дем:м тарылмайды. Жур!п келем)н, журш келем!н судын тубшде узыннан узын аппак тем)рден, кум)стен жасалган узын мылтык жатыр 149

екен дейдь С ол мылтыкты мойныма мосы кусап Ш п, ана жагадан жузш отырып жанагы мосынын узындыгы солцылдап, ею жагынан жерге тигендей болып алып шыккам дейд]. Танертец туммд1 жорып Райымбек бабанын бей1тш корыган К1С] айтты: ул табасын, мыкты болады, жа- сы узак болады. С ол кезде налай туске енд4, солай болады деп айтады гой. Сондьщтан осы улын сеш мактандырады, ел коргайды деп айтыпты. Ана мылтын болганнан кейш, ел норгайтын адам болады десе керек. Одан кейшг! ем1рбаянды ездер1н!з б1лес1здер. Шынында да, Шапырашты тайпасынын жауга шапкандагы ураны болган Карасай батыр, бул енд1 X V II гасырдын басында болган оцига. Тарихи деректерге Караганда ол к1с4 ете зор, кореген абыз болган. О л кЫ нщ экес4 Алтынай абыз деп аталады екен. Абыз деген сез кореген, айтканы келетш, бо- лашакты болжайды дегенд1 бицрредь Алтынай абыз ханнын тен!репнде ж уретт кенесш1 екен. Ханга айтыпты: биылгы жыл жут болады, жылкыннын барлыгын далага айда, жутта каласын дейд1. Ой, жут болса да, малы коп ханга не !стей алады дейд1 гой. 16 жастагы Ка расай б)раз жылкыны далага айдап экетедь Жазда жылкысын кулындатып, уй]р- утр)м ен айдап келгенде жанагы хан ек< мурнына саусагын тыгып туяксырап отыр екен. Сонда абыз баласына \"Мына малдыц тен жартысын ханга апарып бер ел баскарып отырган\" депт:. Содан мал апарып бергеннен кей1н риза- шылыгын бщд!рш хан: \" Елд<, абыройыцды сактап, малды аман алып калдын, не сурайсын б{зден?\" деген екен. Сонда Карасай: \"Осы кара шацырагынды бер маган\" депт1. Сол кара шанырагынды бер дегенде ханнын он жагында уйретшген жолбарыс отырады екен эр уакытта. \"Жарайды онда, бар тшегщ осы болса\" деп хан уйшен шыгып журе берген, сонда жолбарыс босаганы аттап барып, кайтадан кел:п 16 жасар Карасайдын касында калыпты дейд1. Сол Карасайдын баласы — Кешек, Кешектен б1з тараймыз. Сол хан Кешек деген атау жогарыдагы аныздан калган. Ханнын у т ордалы шаныракка айналады. С ол босага эл) кунге дейш мынау Алматы облысы, Ж амбыл ауданында туыста- рынын б1р4нде бар дейд). — Эн.г!ме К,арасай батыр туралы болганнан кей!н казак,та жет! атасын б!лу деген дэстур бар. Ендеше, сол бабаларыцыздыц ес!мдер!н айта кетсещз? — Жетт бабасын б1лмейтш казактын баласы жок. Сон- дай кем тр-ш ал асырап ес:рген казактын баласымын. Мен де жет1 атамды бием ш . Карасай батыр бабам мешн тткелей сепз4нпп бабам болып шыгады. Карасайдын баласы

— Кешек, Кешектщ баласы — Айдар, Айдардын баласы — Мырзатай, Мырзатайдыц баласы — Егембай, Егембайдын баласы — Назарбай, Назарбайдын баласы — Эб!ш, Э б1шт!ц баласы мен болып шыгамын. \"Президент\" жпы ютаптаи Есберген ЕСТАЕВ ЕЛ Б1РЛ1ПН ОЙ ЛАЕАН ЕРЕН БАТЫ Р немесе Сураншы Эк!мбекулы туралы деректер Ш апы раш ты е.ч}м бар. Асиар таудай 6ел1м бар, Шапырашты ел!ме. Байтак журттан сен}м бар. Сураншы, Саурьш, аттанса, Сыртцы жауга эл!м бар, Карасайлап аттачсам, Душпанга ^азган кер!м бар. Сушмбой — Карасай! Карасай! Эруак! Эруак! — Эй, не болды саган? Тур, тур орнъщнан! — Иэ, касиетт! бабам, айтканыцыз орындалады, де- гешц!з болады. Аксарбас айтып, тез!рек аттанамыз. — Не деп кеттщ? Ж ет ц д : айтып, жагдайды тусшд!рш!. — Каз1р, каз)р. Алдымен буланка барайыкшы. — Кетнк онда. Эм!рге катар кел)п, кулынтайдай теб1С!п б!рге ескен Суйшбай мен Сураншы тау койнауынан шымырлап шыккан кайнарга жарыса кел!п, мелд!р сумен бет1-колдарын жуды. Уйкыларын ашып, балгын денелерш серпттп асыгыс атта- рына крнды. Ж олай шашыранкы жаткан жылкыларды ер)стер!не багыттап, Майтебешн бауырында отырган ауы л- дарына беттед). Енд< уйд!-уйше тарайтыныц сезген Суран­ шы: — Жана неге айкайладыц? Мэюсш тусйццрпй?— деп курбысыньщ алаулаган жузше от шашкан кара кат жанар- ларын кадады. — Актастынын шынында отыр екенмш. Жырадагы калыц корыстан шыккан арлан жолбарыс мурнын тыжы- рып, т!сш акситып, тырнактарын жайып, азуын арандай ашып тура умтылды. Касыма жете бергенде \" Т э й т !\" деп 151

жеюген дауыстан сескеюп, жалт берд) де жайына журе берд[... MeHi ажалдан куткарган к:м екен деп жан-жагыма карасам, куйрык-жалы жер сызган, туркы ecix пен тердей акбоз аргымакка мшген ак сакалды, аппак к т м киген сакал-шашы аккудай болса да кайраты кайта коймаган эруак к ей тн д еп шал екен. Касына шакырып алды да: — С е т жаруга умтылган жолбарысты KymirineH асы- раган ед]м. Енд{ ол да, мен де картайдык. Сен отырган шын тастыц астьшда бауырын жацадан кетерген куннп жа- тыр. Соны eKeyine калдырдым, аманатым — елд4н, жат болган журттын басын косындар. Ата-мекенше жинап, касы мен кабагына карандар. Цамкоршысы болындар,— деп батасын берд! де Алатаудан асып кетп. — С ол екен... Ел шетше жау тид). Тыныш жаткан мал- дын, алансыз отырган ауылдын тас-талканын шыгарып, б<зге карай каптады. Мен жакын жерде жайылып журген Жирешме Mine салып, жаудын бетш кайтаруга умтылган сендерге косылдым. BapiM¡3 \"Карасайлап!\" кан майданга араласып кетт!к. — Сен де ме? — Эрине. — Шын айтасын ба? — Иэ. — Одан да домбырамды безитдетш кепшипкке жар сал- дым демейсщ бе? — Калжынды кой. Тус:мдеп аксакал тепн емес. Одан да сен баста, мен коштайын. Eci кеткен елге, жат колындагы жерге ие болайык. — Соз!нде турасын ба? — Ерд!н eKi сейлеген! елгеш. Айттым — 6iTri, кеспм — узщд). Ертесщце кой сойылып, кудайы таратылды. Жас талап- тарга батасын берген Акш ал аксакал: — Уа, Суйшбай! Жасыннан кегенд! емес, еленд: калап, К.абан нагашыннан \"Халкынныц камын ойла, жарлынын, жалгыздын жогын жоктап, арын сактап, эд!лд!кт! айта б4л\" деген батасын алган едщ. Кудайга m yKip. Ойыннын дулдулд)Г), тЬнннщ етк!рл4п аркасында ыдыраган, кажыган екейдщ енсесш кетерш келес)н. Курдасын Сураншыга, ауылдасын Саурыкка, T in ii, иeci Ескожа урпактарынын табигатына б1ткен журек жуткан ба- тырлыктан да кенде емессщ. Бес каруды асынып, Тезек терешн ауылын шаппасан да, найза сездерщмен шабактап кан-сорпасын шыгардын. Кедейлерге керсеткен зорлыгы )52

мен корлыгын эшкерелеп, кыргыз-казакка тараттын. Елд1 !р1ткен сырткы жауымыз кыргыз бен коканнын даткалары, агайынды араздастырган Сексеннщ шатагы кайтадан тутан- бауы енд1 сендерге-жастарга байланысты. Ауы з коссан — аласын, б¡лек б!р!кттрсец — жыгасын. А л, бурынгыдай сезге ш ес т, есекке ерсендер, кер4нгенн]н табанында каласын,— деп тегтлген ел агасы айткандарымды ул- кыздарым, карттарым, тындаушыларым калай кабылдаганын байкайын дегендей сэл тыныстап, жан- жагына кез киыгын тастады. Жиналгандар кептен бер1 журектерш сыздаткан жайдын анык, ашык айтылганына риза болгандай уйып калыпты. Бэр1 де жен дегендей унс!з тур. Осы кезде орта бойлы, денгелек жузд!, тапал сары отырган орнынан аспай-саспай турды да: — Уэ, агайын! К,ас батыр мен жас акын баскамыздын ойымызда журсе де, колымызга алынбаган ип ¡ске умтылган екен. Беттершен какпайык, талаптарын тепки!емей!к. Бэр)м)з болып колтыгынан д ем етк . Бауырла- рым ыкылас танытса, аткосшысы болуга эз)рмш,— деп Суйшбай мен Сураншынын катарынан орын алды. — Журк-турысыца, бапты мэнерше, салмакты сез!не Караганда, Сарыбай, сен де тегш болмассын,— деп Акш ал ойын жалгастырды. — Балаларым, урпактарым! Шыгыстан каракуртгай каптаган ойраттар мен жоцгарлардын м е т р 1мс!ЗД!Г)нен н е т кермедж. Алакелд!, Алтынемелд!, Алатауды, сулы, нулы Ш у мен Таласты, 1ле мен Балкашты тастап, амалсыз Са- рысуга, Бегенге, Ташкентке, Турккгганга ойыстык. Сыр бойын, Букар багытын мекендед!к. К,арасай мен Царатай бастаган батыр бабаларымыз калын жауды талай рет сан- сырата женсе де, кепке дейш халык болып, казак болып басымызды б!ржт!ре алмадык. Акыры б!разы Царатауды тастап, аркага коныс аударыпты. Улкендерд!н айтуынша: — Перин байрак, кетерсе, Т у тус!рш, ж ау алган, Шапырашты батыр бабамыздын, — данкын шыгарып, улкен уранга айналган шеберес4 А лты - найулы Царасай жасы келш, куаты кайтканда ауыр жара- лантан екен. Сондыктан канды кейлек досы, талай сурапыл согыстарда т!зе косып, жуптарын жазбай б4рге шайкаскан Царатай (кейб1р деректерде К.ара, немесе К,арашолак ба­ !53

тыр) батырдын жалгыз кызы Есенбикеден туган жиен: Ол- жабай батырдын ы ц п а л ы м е н Ерейменге кешед). Ел арасында айтылатын шеж)реге Караганда, Царасай мен Царатай батыр жастайынан дос екен. О л жалгыз кызын суй)ндж (Орта жуз, аргын) Айдаболдын байб!шесшен туган Кенжецозыга атастырганда куанышына ортактасыпты. А л, Кенженозы уйленбей турып мерт болганда, он жакта отырган Есенбикет агайындары Малкозынын бал асы Толыбайга посады. Одан Орман, Цулжабай, Олжабай туады. Цызынын кенжесш нагашы атасы К,аратай бауырына салып, жастайынан касынан тас- тамай согыс енерше баулиды. Атасы елген сон онын туын Олжабай устайды. Цалмактарга кыргидай ти)п, атак-данкка беленед!. — Ата, бул ту рал ы Букар жыраудыц: — Панды жорьщ Олж абай А ла тулы О лж абай, Болат ¡¡рек О рдам -ай. Колды баста, тез аттан. Т у кетерш, уш жацтан, Е р кждитн шабаита, Н есер тепп садак,тан. Болат пару тарланым, Арыстандай арланым, С ен т}рще цуламас, Сары ала туы орданыц,— деген толгауы да бар емес пе? — Рас айтасын, Суйшбай. С ол ту — К,аратайдын туы болатын. Осыны еслген агайындары сонынан 1здеп кел:п, Олжабайды алып кайтарда колынан талай дам таткан, ерен ерл4гше тэнт< болган Олжабай сыркаты аскына бастаган Царасайга акылдаса барып, ез!мен б1рге болуын етшедй Согысудан, кырылудан, жылаудан шаршаган жэне е з т щ жагдайын ойлаган Царасай, агайындарынын кел:- С1м4мен, мерт]ккендер мен куш-куаты кайткан карттармен, эжетке жарамайтын урпактарымен Ерейментаудагы Смет: езетш н бойына к о ш т баруды орынды санайды. Сонда кеткен Шапыраштылар есш-ешп, естерш жиып, ел болып, енд1 К,апал-Арасанга, Танф ек курышына, Жонцага, Екей кумына келе бастады. Батылдары, куаттылары Текес пен Тургенге, Ейк пен 1леге беттед:. Алды Алатауга иек артты. Сендер, ен алдымен сол жерлердеп Сэд!бекпен, Бай- сеттпен, К.арашпен хабарласындар. Арнайы 1здеп барып, алдымен ел-журттын ыстык-ыкыласын, сэлемш жетк!-

3!цдер. Алыстан ансап, шаршап жеткен туыстарынды осы- лай бауырларына тартыццар. Жолдарын болсын! — Айтканыцыз келсш. — Эумин! *** Алатаулын акын мен батырды кандастары куана парсы алды. Алдыларынан шыгып, аттарынан тус1р т , тес кагы- сып, пушак жайысып, кол алыскан б1р топ азаматтар кыска-кыска есен-саулыктарын сурасып, сыйлы Ж1пттерд1 Сэд4бек карттын ордасына бастады. Бэр) казан уйдщ а л - дындагы как майсага теселген текеметте отырган акыл- манга жапырлай сэлем бер:п, касына жайгасты. — Жолдарын болсын, балаларым. Таныса отырайык. — Батыр ¡мц<з Тур)кпен !Ш)ндеп Эк1мбектщ уланы. Мен Екей Ароннын баласымын. А л мынау — Айдосулы Са- рыбай. — Э келер)тп бшемш. Сураншынын батырлыгы мен сенщ акындыгынды ест!п жатырмын. Сарыбайдан хабар- сызбын. Б1рац \"тус1 жылыдан тунитме\" демей ме бурын- гылар. Отырысынныц ез)-ак б) раз жайды ангарткандай. — Ыкыласьщызга рахмет, ата. — Елдщ жайы налай? — Улкен-к:ши:ер тугелдей сэлемдер4н жетк4зу4м1зд! сурады. Мумк!нд:пнше тез4рек кешулер!н!зд<, туыста- рыцызбен табысуларынызды ет[нд). — Тур1кпеншн мыктылары Екей мен Кешектщ элс13дерш кемс^ткешн койды ма? — Агайын арасында не болмайды, аксакал,— деп мана- дан унс!з отырган Сарыбай сезге араласты.— Ер шек4спей бек4спейд!. бкпелегеннен, ренж1генен тапкан пайдамыз ша- малы. Б1р1М)з Аркага, екшш!М)з онтустжке удере кешкен- нен не уттык? Одан да елд1Н б1рл!пн, ынтымакты трлйтн ойластырайык, аксакал. — Дурыс айтасын, Сарыбай. Акыл-жастан, асыл-тас- тан. Екейлердщ ыдыраганы, Кешектердщ Аркага ауганы — амалынын жоктыгы. Сонын салдарынан момын Кешекке жазыксыз жала жабылды. Екейлер б!рнеше рет жау шабу- ылына ушырады. Эйтеуф екеу! де еттерМ н тф л1пн байкатып, енд! гана ел шетше шшд1. Осылай дед! де Сэд4бек 6эйб4шесше кымыз алдырды. Узак жолдан шаршап келген азаматтар сусындарын кан- дырган сон, мал сойдырып, казан кетерд). Ауылдагы жен М5

6LneriH беделд! царттар мен жайсан жастарды тугел шацыртты. Бас носу мэщц, мазмунды erri. Суйшбай осы жолы 6ipunni рет Царасай бабасына алгашкы жырын арнап отыргандарды cepnuitin, cepriTin тастады. \"Сураншыга на- зынан\" басталатын Тезекпен айтысынын тарихын тус1нд:ре отырып, жиналгандардм кулк1ге кенелтп... Келес! кундер! сыйлы азаматтарга ез дастаркандарынан дэм татцызу, ойын-сауыкпен кен!лдерш катеру, кус салу, кекпар тартып, жуйр1ктер:н бэйгеге косу peciMtH етк:зу, калт еткенде жылы булакка бару да умыт калган жок. Тек аптаныц сонында аксакалдар кайтадан бастарын косып, ездернпн кес:мд!, шеш1мд1 п:к4рлерш бйщ1рд!. — Суйшбай шырагым,— дед4 Сащбек,— сендер ат са- былтып арнайы келгенде, &здщ унс<з калганымыз жарамас. Бокай, Бисенбайлармен акыл косып, агайынымыз шакырса, ата конысымызга тез1рек кайтуды дурыс деп таптык. BipaK ашыгын да айткан жен. К.алган кец!л, каткан журек эл ! де ж:би койган жок. Онын устше жуз жыл ма­ лый баккан, бал суынын дэм:н таткан алпауыттар 6i3re ез жер:м)зд1 оцайлыкпен кайтара коймас. Баягыдай таласып тартысканша, алыстан сыйласкан да repic болмас. Кенсе жер-суымызды тугел берсш. Тш ег1М!зд! кабыл алмаса, б4зд! де, ездерш де, сендерд! де эуре-сарсанга салмасын. & з де елмес кун1м)зд: керерм13. — Агайыннын 6epepi болмаса да, алары болмайды, аксакал. С]здерд: осы жакка бастап келген Байсей1т батыр агайынмен тш табыскан снякты... — Сарыбай, жастардын кен!л-куй!н, ыкылас-ынтасын байкаган екенсщ. 9cipece, жастарымызга уй салуды уйрете бастады. Цаласа куш-кел:ктер]н алады. Акысын телеп, туз, агаштарын тасытады. Осыган карамастан арамызга келе бастаган ез! сары, кез! кектерге сенбеймш. Олар Аркадагылардын сулы, нулы жерш ун-тунс<з, сураусыз бел:п алган. Енд) олар Ж ет1су мен Алатаудын шурайлы жерлерше де ауыз салыпты. Со- нда 6i3 кайда барамыз? KiMMeH 6ipre турамыз? Бул жагы эл! белпаз. — Оз жер!м:зде, ата. — Оны уакыт керсетер. Osipre кош-cay болындар. Жолдарын болсын. Цайда журсендер де Царасай бабамнын эруагы колдасын. — TLrteriHi3 кабыл болсын. — Эумин. Неге екеш белпс!з, Сэд)бектщ аулынан шыкканнан 6epi !56

Сураншы ойланып келед:. Аида-сада Букар жыраудын, Ж а­ нах акыннын, Казыбек бидщ айткандарын eciHe алады. Абылай хан мен Олжабай батырдын, Букар мен Абылай- дын ренж]сулернпн себептерш белуге, табуга талпынады. \"Сонда оларга не жетпед!?\" деп езше e3i сурах кояды да Казыбект:н: — Байпап турсан мынау саз, Сендерге емен лайьщ. А л а болмай 93ÍMÍ3, Eepexe-6ipniK пурайып. 8кпелеспей тату бон, Е л болмп басты пурайы п,— деген даналык тужырымына кол кояды. Жанактын: — Суйжд}к Баян батыр болып басшы, Улы жузден Кара батыр болып посты. Кол жиып, Tiæ посыл, атой салып, Bip улкен палмаптарга сотые сапты,— деген шумактагы Кара батмрды Карасаймен, Каратаймен уштастыргысы, ушеуипн б1рл!Г! мен айырмасын 6ûtrici, анык-каныгын ажыраткысы келедд. Кешектщ аркага жыл- жуында кандай сыр бар? Айтпакшы, Бэйд:бект:ц ушйпн! эйел1 Домалак енемен емфге келген Жарыкшакты да Аркадагы оташы емдед) емес пе? Акыннын ойын Сураншы белд). — Ж ол кыскарсын, б!рдене десенпн. — Батыр-ау, кедейшьт^ жаман екен, Бул дуние азулыныц заманы екен. Колдаушы жан-жагыцда кеп болмаса, YHi euiin педей жазуан палады екен. Отырран куж}рейш Итон байыц, Бермед! Сушнбайга тайдын майын. Тай турсын Суй!нбайга сен KÍMcin деп. Ж ауапсы з бос пайтарды айтпай жайын. Бар дейд! мырза торе Тезек деген. Ж ыланып Итен байыц безектеген. Ym ж уз жылпы itu¡neH тай тимейд!, Итен бай — аттын майын беред деген. бленд! сейлегеннен аянбадам, Ж ен ген сон кедейш Ы к баяуладым. Баты р-ау, атты пайдан мен аламын, Д ел-сал боп параша уйде жаяу налдым. Туспей пайтып тур екен ж ер мен аспан? Бос отырып кедейлер еле ме аштан?! Жылап журген нашаруа кез салмайды, Байдан — пейи], батырдан — рапым пашпан. Калай, унай ма? — Кедей, бай, аш, жаланаш деп, б а л е т шыгарып журген езщнен кермесен, маган несш ренжис!н. С е т н осы !Д7

назыца шыдамай, астымдагы атымды алдына тартцан жокпын 6а? — Оныц рас, батырым. Алайда мол жаксылыгынды адамньщ жанын тусшбес, цад!рш бьлмес Итенге жумсамай- ац жасауына болатын ед< гой. — С е з )ц т ц жеш бар, Суйшбай. К,окан даткаларынын кысымы, кыргыз манаптарынын барымтасы балмаса, екей- лер де, момын кешектер де тоз-тоз болмас ед1. Сырткы жауларымыз аз болгандай, арамызга от жакты, койнымызга шок салды. — Осыны тусшсек, тарыдай шашылган туыстарымыз- дьщ басын 6ipÍKTÍpeñÍK. — CeprÍM!3 осы болсын! — Айткандарын келсш, Сураншы мен Сарыбай. Bip сэтке елдщ жайын, халыктыц камын да ойлайыкшы. Царасай бабамыз eMipimn сонгы жылдары Эл1бекке барып, жет1 жасар Т елеге батасын 6epin, Кешегше жабылатын жа- ладан куткаруын тапсырганда, ол да урпагынын болашагын ойлаган шыгар. — Ей! — Е сц о ж а деген е л ед!, Есцожанын баласын — Алты най ел! дер ед!. Алтынай улы Кдрасай, Д у ан га шык,к,ан бел ед!. Ж аяуларга ат берген, Нарыны ашканга ас берген, Шздщ к.азак. ел!нде, Мырзалыц одан етпеген. Касынан цонсы кетпсгсн, Ж етигенд} жетмткен, Егескенд! кетмткен, Ерепскен д^ипанды, Н ол цусырып еттлткен. — Жарайсын, Суй)нбай, усактардан емес, ¡ршерден, кесек тулгалардан улгт алайык- — Айтканын келсш, Сураншы. *** Автордан: К,окан хандыгынын К.аратау мен Эулиеатаны алуы, Талас пен Шудан етш Меркеге, Б4шкекке, Токпакка, Тойшыбекке (К.аскеленге) бек!шс-коргандар са- луы , анда-санда 1леге жакындап, орыстарга кыр Kepceryi, олармен ауыз жаласып, тип табыскан Орман ханнын кыргыз манаптары мен даткаларынын тыныш жаткан казак ауылдарынан ж т - ж т барымталар алуы, Кенесары 158

Пасымовтьщ Арканы тастап Балкашты паналауын ант- таснан азаматтардын алдыларына койган максаттарын жузеге асыруды киындатып ж1берд!. Оныц устше У лы жуз казактары 1824 жылдан бастап Россияга бодан болуга ынгай танытса да, олар кытайлармен астыртын кел1ссездер журпз!п, еркж халыкты ек[ жакты кмспакка алды. Нэтиже(пнде !840 жылы 1ле сыртындагы Теренезек деген жерде шапыраштылар К,ытайдын уш мындай жауынгер- лер1не кирата соккы беруге мажбур болды. Алайда 1845 жылы Албан, Суан, Дулат, Шапырашты билер1шн, султан- дарынын, ел басшыларынын К,апалга жиналып, Россия им- периясын мойындауы Алатау аймагына жан-жактан тенген кау1пт4 бурынгыдан да шиелетст)р1п ушыктырып ж1берд{. Осыдан былай \"жандай шабатын\" мэмлегер Сарыбай Алатау округппн эк)мдер)мен тш табысып, ел билеу Изгнан езиан колына алуды ойлады. Сураншы орыс офи- церлер1мен жакындасты. А л, С уй тбай би-болыстардын, бакал есебш, ¡ш мерезд1гш, каскейл!Г1н сынау, эшкерелеу, айыптау жолын калады. Осыдан болар, Суйшбайдын ем1р4 мен шыгармашылыгын баяндайтын энпме-деректер ел аузында, Сарыбай туралы матметтер Алатау округппн эк1мш1л1к органдарынын архивтершде, Сураншы жайындагы жазба- лар, ол берш турган эр турл) хабарлар орыс офицерлерйпц кундел!ктерщде молырак сакталды. А л батырдын Г. А. Колпаковскийге жазган хаттары генералдын архив1нен та- былды. Соларды саралай, салыстыра отырып, аса кажетт)лерже гана токталуды орынды санадык. Абылай ханнын кенжес1 Касым султаннын баласы Ке- несары К,арнак кыстагында отырганда, агалары Саржан мен Есенкелд)ж Ташкентке елш1л1кке ж1берд!. Оларды К,окан эк1мдер! Эулиеатада устап алып жауыздыкпен елт1рд1. Экес! Касымды колдарына тус1р1п, Эз1рет Султаннын меш1т) жанындагы Абылайдын касына жерлед!. Кенесары- нын ез!н де К,оканнын Мэдел: ханы устап алып, Ташкент- теп зынданга тастады. Осыны еспп 1844 жылы С1б1рден шыккан казак-орыс- тардын арнаулы отряды Ж езд) мен Улытаудын манындагы Акшид! кыстаган Кенесарынын бэйб1шес1 Кушмжанды устап экетп. Осыган капаланган Кенесары туткыннан боса- нысымен Каракум мен 1леге карай удере кеш1п, Эл1 мен Сек терелерд! паналауга умтылды. Б1рак, Балкаш келш деп Камал-аралга жеткенде орыстардын кыспагына туап , Ыргайты езенш ерлеп, Кордайдын бауырында отырган Тойшыбек батырдын аулына токтады. Оны Д улат пен Щ а- ^39

пыраштылардыц Mri жаксылары кошаметпен карсы алып, Абылай урпагынын асылзадасына лайыкты кошамет керсетт). Осы топтын ¡ш!нде Сураншы мен Суй4нбай да бар едь Олар cer¡3 канатты казак уйге жакындай бергенде: — Токтандар!— дед: eciK алдында турган карулы теленпттерд:н 6ípi.— К,айда барасындар? — Кенеге!— деп санк erri Сураншы. — Денене кадалып, ыстык канынды сорсын демесен, хан иеме ден'з. — Алдымен e3ÍH xepeñiK. Багасын сосын айтамыз. — Онда каруынды таста. — Мен батырга келд!м. К,оян болмаса корыкпайтын шыгар. Хан да 83ÍMÍ3 сиякты пенде емес пе. Теленг!ттер езулерш жиганша Сураншы табалдырыктан аршындай аттап, суйек TecexTeri кус жастыкта шынтактап жаткан Кенесарыга T¡3ecÍH 6yrin \"Д а т !\" дед:. — Сендерд{ к!м шакырды? — Абылайдын асылын, халкымыздын сонгы ханын кергел4 келд4к. — Онда кер)мд!ктер4нд! дайындандар. — Сез:не карай без!нд* де аларсын. К,удайга шуюр, кашкын емесп:з. Сонымызда журген кугыншымыз да жок эз:рге. — Болмаса бармагынды шайнаганда тэубене келерс!ц. — Шалкайганга шалкаярмыз. А л кыл тузакты мойны- мызга салса, сыр бермей мерт болармыз. — Осы да жетер. ípLiiriae, колында домбырасы бар жолдасына Караганда, Сураншы шыгарсын. — Болсак болармыз. — Онда катарыма отырып, айткандарымды тындандар. Жаксылар мен жайсацдар акын мен батырга лайыкты орындарын усынды. Жайгаскан сон Кенесары кус жас- тыктан кеудесш K&repin, ойын жалгастырды. — Кен-байтак Арканы тастап, Алатауга TerÍH келгешм жок, эрине. Батыстан, Солтуст)к пен Шыгыстан кыспакка алып, кунд1з-туш сопыма тускен ата жауымыз калын отырган казактарды паналауга мэжбур етт!. Бул жакта К,оканнын Мэдел]С1 (Мухамедзан), Хиванын Цанагатшасы, Цыргыздын Орманы алдымнан шыкты. С е т м арткан бау- ырларым Сек пен Тезек терк айналды. Сыпатайга ат шап- тырып, акыл косуын калап ед:м, ол да ынгай бермед<. Сонда калай ел боламыз, кайда барып кун керем4з? KiMai мият тутамыз?! Кыскасы, маган сендерд)н кемектерщ ке- рек. )60

— Муныныз жен, хан нем. Bipax, ci3 басхарган сарбаз- дар Ж1б! тузу хыз-хелшшехтер]м1зд] масхаралаганына, хасы мен хабагына хараган аях артарымызды сурамай алып жатхандарына не дейс:з? Буларды азсынгандай ежелден жайлауы 6ip, суы ортах, ыхылас-ынтымагы жарасхан дос- жар, худа-жехжат, туыс болып хетхен хыргыздарды хан хахсатуы да адамдыхха, азаматтыхха жата ма?! — Ей, Сураншы! Сен xiMHiH алдында отырганынды 6uieciH бе? Ханнын айтханы орындалады. А л, оган харсы хелгеншн алтын басы аягынын астында жатады. — Б1здщ жахта \"Х ан азса елд!н соры\" деген мэтел бар. Наурызбайдын астамдыгына жасаган Жангабылдын ic- эрехетш умытпаган шыгарсыц. \"К еп асханга — 6ip тосхан\" деген сол, Кехе хан! Сураншы орнынан турып сыртха шыга бергенде Суйшбай: — Бул цоныстан кеткен сок, [здесем халным табар ма... К.онысыц нолда турганда, Болушы ед4 ,'tei*enin. Ат MiHit] ж ара к, асынтан, Сагы нар мырза ез ел4н,— деген Досхожанын сез! де рас болып журмесш. Алатауга хелместен тыныш жатхан елд] шулатып, он ехще гул! ашылмаган ул-хызынды канга боясан, сен де хегере коймассын,— деп досынын ойын таратты. — Суй!нбай, халхымыздын хамын ойлауга THicTi ер- азаматтары: Ойда — Конан, цырда — орыс, Эк4м болды паласы. Юмнен таяж, жегендей, Ei3wn назан баласы. Быт-шыт болып ж ур гет , Алты алаштыц баласы,— дегендей болса кайтем)з? — Бул nixipinmH жеш бар. Дегенмен, хыргыз Kapi6o3 харттын Наурызбайга арнаган: — Ей, Наурызбай, ер терем, Не жазыгым бар eHi, Кенесары ханыца?! Калшаны шаптыц шулатып, Кырагашта сецпрден, Калшаны устап байладын Хан болып халдын менгерген. Кыстай шаптын. ел!мд^ И— 843

Баламды салдыц TLniMre, Бурынгы-сонгы ^лтыннын, Салган ж олы бар ма eai, Елш }ге бейнет ел4мд}. Ж аманцарамды e.iTipin. Bip сындырдыц 6ел}мд4. TipiMeH ieiH болмай ма? Элгеш м саган не цылды? Атацньщ аиысы бар ма ед), Есиожа, Канай кер}нде? Ы цпалын асиаи к^'нцде, Айта бер, таре c æ i^ i. Алтынды жагаи цисайса, Bip KyHi цыргыз ояр K93im i,— дегенш де б!лет!н шыгарсын. — Опнр ун!нд:! Оларга канымнын карайганын, журепмнщ тастай катцанын жана ôûiin журсщ бе?! — Бас кеспек болса да т:л кеспек жок. ...Кенесарыга табысуга барып, тартыспен тараган акын мен батыр Алатауды бектерлеп узак жортты. Bip кезде аянга кенпп, алгашкы сезд: Суйшбай бастады. — Ханымыз унады ма? — Дакпырты алыстан ест¡л ген сон, алдына барып едж, ез!М!зд! алкымга алды гой. — Жаралы арыстан солай болады. — Е л басшынын акылды, сабырлы, парасатты келген:не не жетсш. А л , буп нп niKipiHeH кайтпаса, кыргыз бен казацка жасап жаткан киянатын токтатпаса, кепшш!ктен колдау да таппайтын сиякты. — Айтпакшы, орыс патшасы Кенесарыны устаушыга немесе елт!руш )ге мол а к т а берем13 д егетн еспген шыгарсын- — Хабарым бар. Оны орыс эюмдер1мен араласып тура- тын Сарыбай жетюзген. — Мынаны айтшы, Кенесарыны колдасак жагдайымыз жаксара ма? — Кайдам, о л орыска, кокандыктар мен хивалыктарга, кыргыз бен цазакка унамай журген жок па? Ocipece, Д у- латтагы дэу Сыпатайдын сырт айналуы хан тукымыныц са- лып жаткан ланын унатпаганы шыгар. Олай болса, агайынмен малы аралас, койы коралас кыргыздармен алакездену!М!здщ рет1 келмес. — Дурыс айтасын, Суйшбай. Онда эл!пт!н артын кутей!к.

Автордан: Кенесары улы Ахметтщ 1889 жылы Таш - кентте жарияланган \"Кенесары мен Сыздык султандар\" деген ем!рбаяидыц очерюндеп (\"Ж улды з\" журналы, 1981, 5-санында) жазгандарына Караганда, Кенесарыныц А ла- тауга келудеп максаты — кыргыздар мен Улы жузд1 езше багындырып, Ш у бойын кыстап, Уш Алматыга коныста- нып, Конан ханынан экес1 мен ею бауырынын кунын талап ету ед1... Жетпсуга кел!С!мен кыргыздарга эркайсысы 30— 40-тан адам аттандырып барымталар алды. Кенесары кыргыздарга Береме руынан Э л!ке мен Базар, Шубыртпа- лы руынан Агыбай, Табан руынан Бухарбай батырларды ж]бер1п, ка-рымталар кайтарды. Енд! б!рде Кенесары эскер! Косшы руына тап болып, Калша бид1 колга тупрш, жен'спен оралды. Оны 200 ада- мымен кайтарын, Жантай мен Орманга кыргыз бен казактын басын косып, Коканнан кек алуга келгенш ха­ ба рлады. Оган кыргыздар кенбед). 1847 жылдын кектемшде Ш у езеш тн бойындагы Итке- шу деген жерде отырган кыргыздарга уш рет шабуыл жа- сап, аяусыз тонады. Оларды Каракыстак Ш унпр асуына карай куып, малдарын тартып алды, бермегендер1н киядан кулатты. Алайда Наурызбай мен Ержан Жантай мен Ор- манды кыспахка алганымен кей!н шег1нуге мэжбур болып, хан аскер! Кекинк (Кек1л1кт1) сенг!рге токтады. Бул туралы белп л) тарихшы Ермухан Бекмаханов \"Казак халкынын Кенесары бастаган азаттык козгалысы\" деген тарихи монографиясында (\"Ж улды з\" журналы, 1991, 9— 10 сандарында) темендеп деректерд1 келт1рд1. Кенесарынын сонгы шайкасы Б<шкек каласына жакын Кек1л1 (Кек1л1кт!) тауларында болды. Онын эскерлер: кыргыздар \"канды жер\" деп атаган Ш у езеншен б1р шакырым жердеп Майтебе жазыгында турды. Солтуспк шыгысында касиетт4 тебе — Кек)Л! тауы, ба- тысында — Караконыс жазыгы жатыр. Осы алкап ек1ге белшш, б4р< — Алмалысай, ек!ншк1 — Сауылман жазыгы аталады. А л, Кенесарынын штабы — Майтебеде турады. Осы жолы кыргыз Рустем султан мен Сыпатай Эл!бекулы келмей калып, Кенесары жен*лед1. О л е з т щ то- бымен Карасу деген батпакты езен аркылы етпек болганда, Кенесарыны Карагул Эл<беков деген кыргыз елт<ред). Кене­ сарынын сарбаздары мен туыс-жолдастарынын бастары ек! арбага тиелш Ташкентке ж1бер1лд). Осы окнганы жаксы )63

6LieTÍn Суюнбай Тезек терен<н жазыксыз жандарга жа- саган киянатын кергенде Нысанбай жыраудыц: — Кыргыздан саза керген соя, Кене хан болды арманды. ]ледеи e ïin хан Kerri, Ер Дулатца баргалы. Барып ед! кеп Д улат, А йтианм н к,абыл алмады ,— дегетн ес:не салып, езш щ ойын: — Кенесары, Наурызбай, О л да сендей куигп ед<. KenLniK деген кезенде Ж ы лдам аттан туе дети, Асцынган соя ¡стелд!,— деп туйед]. ##* Жатса да, турса да е л Ы ц жайын, жерйпн тутастыгын ойлаган Сураншы мен Суйшбай хан эулеттнщ ici мен сез1нен дурыс корытынды шыгарды. Ж ел сезге, бос дау- рыкпага ¡леспед{. Алайда олардын алдында ал i де кептеген асулар турды. Сола рта калай шыгады, соларды калай алады? Ол кезде булардын 6api жумбак ед{. Ойткеш, Ж е-ricy казактарына уш жактан жасалган кысым кун сайын Kymewin келе жат- ты. Олар К,аратаудан женкшген кокандар мен 1леден еттп Алатаудын шурайлы жерлерш иемденуге умтылган Россия империясынын алые сапарга мукият дайындаган офицер- лер4, барымтасын цоймаган Орман ханнын каракшылары болатын. * ^* ...Цазактар мен кыргыздар арасында батырлык жэне акындыц данкы аспандап турганда, Сарыкемерден асыгыс шыгып, суыт жур!спен жеткен Науке мен K a p i6 o 3 Царгалы e3eHÍHÍH куншыгыс жагындагы Ушконыр жайлауында Сураншы мен Суйшбайга хабарта барды. Шагын тебеде тогызкумалак ойнап отырган ауы л азаматтарын алыстан таныган жаушылар аттарынан туеш, шылбырларын колдарына устап, жакындап барады да: — Ассалаумагалайкум, батырлар,— деп салем берд:. — Уаликимассалам!— деп жарыса колдарын усынган- дарга Бауке карт: — Цурыдык!— дед1 eHipen. t64

— Н е болды? — К,апалдан шепнген Орман хан мен К,удияр Сарыке- мердеп Ты еукабыл ауылын туп-тугел шауып кетт!. 1ш1нде ез<м!зд)ц Тойшыбек те бар. — Оган не кер)нд)? — Бакастык па, такастык па К1м 6)лс1н. Бар пэле Той- шыбектен шыккан кершед1. — Неге? — Кер1м пудасын ренж!тсе керек. О л Орман мен К,анагатшаны арка тутып, )степ отырганы мынау. — Онда аптыкпандар. Б<з мына ойынды б1Т!ргенше кымыз )ш!п, сусындарынды кандырындар. Сураншы мен Саурыктын жайбаракаттыгы, халыктыц кан-жосасын шыгарган жугенс4зд:кке \"агайын арасьшдагы тусше алмаушылык\" деп тогыз кумалактан басын кетере коймауы Суй)нбайга унамады. Онын: — Эй, Сураншы, Саурык!— деген ащы дауысы А латау- ды жацгыртып ж]берд< де, ашу-ыза кернеген елен болып теп ле женелд1: — Коканнын х.олы мынты деп, Отырсыц 6а жабыгыч? ТТлеунабылдын нос шалы, Ж ы лап келд! сабылып. Дулат ел! цалыпты, Сарыкемерде шабылып... Е й , Суранш ы , Саурык,! Конанныц полы каптады, Касиетп жер!мд}. Т озац нылып таптады. Кыспанта налган елщ бар, Кутылар жалды таппады. Катын, бала, мрындас, Ж ауга пенде болганда С ары нымызды сапырып, Батырдыц налай жатцаны?! К,урбысынын ащы сездер! кос екпесжен етш, жакын жерде жургендер жиналып калган сон: — Сонда не ¡стейш?— дед! досына кадала карап. — Кешеп еткен Карасай, Сансыз душпан келсе де, Урандан жауга шабатын! С ол Карасай бабамыз, Еменнен найза алатын, К,орамсаи,иа полым салатын, Кырын мыц душпан келсе де Тайсалмай парсы баратын. Кереге кез, тор сауыт, !65

Ж ецю з берен киет)н. Тобын бузып жауыныц, Д^шпанга жеке гим н. Е л шетже ж ау келсе. Б е л !не алм ас ¡летж. Тай салм ай барып к!рет4н. Ей, Сураншы, Саурык! Коцаннын колы кап балды, Ж елсуда жатцалы. Бар жаксыны талая жеп. Субеце полы батцалы. Бейсенб! ку<и бес!нде, Еизрат кун} кенинде, Кордайдыц би!к тесище, Коканнын ханы Кудияр, Зорлык.пен алуан кал малды. Энд!жанга айдапты. А я к -к о л ы н к!сендеп, Кенбегеч елд! байланты. Кауызын ал! жармаган, Сулуларды зорлапты. Араш а тусер пенде жоц, Ел!нд4 солай корлапты. Ей, Сураншы, Саурыц! Ацтуяц атк,а миюсщ, Бупн маган ереац Каншама халкыц еред!, Оны да кей!н кересщ. Ту алый жаууа шыксац сен, 1леде жаткан Ж алай ы р, Ш апырашты, кеп Дулат, О л а р да атк,а мжедь Оздер!цдсй болган соц — С уранш ы , Саурых. т4реп! К.алыц кабактары катты туй)л4п, ту п беттне шыгып, суп-сур болып орнынан ж ен'л кетермген Сураншы: — Кетер{цдер бабамнын^ байрагын!— деп буйырды. Сол екен: — Царасай! К,арасай!— деген айбынды, каЬарлы, касиетп дауыстар Алатауды жацгыртып ж!берд4. А л касында уш жуздей жаужурек жалдастары бар Сураншы, Саурык, Суйжбай сол кеште-ак Жиренайгыр езеншен ет)п, К.опага бет тузедй — Жаудын карасы кеп кой,— дед; Саурык Терккенд1 сайынан Отарга дейш шубырган кокандыктарга кез салып. — Он картага б!р туйгын. Амалымызды асырсак бугш- ак тас-талканын шыгарамыз. — К,алай? — К,ардагы караканды, калын шыждан сексеуици, кураган курак пен камысты эр жерге уйе бер:ндер. К.окандар тэтт! уйкыга батканда тус-тустан от койып 166

\"Карасайлап!\" умтыламыз. Сонда \"саскан уйрек артымен cywrHTtHHiH\" кеб) келед1. — Мынауын дурыс екен. — Каз4р липттер тез4рек ¡ске K¡picc¡H де, шабуылга дей!н 6ip-eK¡ сагат тыныгып алсын. С епз мын эскерге карсы жан алып, жан бер)скен сура- пыл шайкаста Сураншы аты шулы Байпыл, Битуган, Букай батырларды жекпе-жекте TÍ3e букт)рд). Орман ханды ауыр жаралады. А л, хабарга келген Кэр)боз жиырма бес аттын кулагын кест)... *** Теренезекте кытайларды, Сарыкамыс пен Копада кыргыз бек кокандарды шагын жауынгерлер4мен кирата женген Шапыраштыларга Капалда салдырган С. М. Абаку­ мов, Тойшыбек бек!тс)н алган Иван Карбышев, Б№кек пен Верный аралыгында байкау-зерттеу жумыстарына кемектескен Эб)лезд], Диханбайды, Сураншыны, Сарыбай- ды Алатау округынын приставы Г. А. Колпаковский ерек- ше камкорлыгына алды. ¡847 жылы Шапыраштынын б т болып тагайындалган Сураншыга 1858 жылы прапорщик атагы берицц (Казахстан Республикасынын Орталык мем- лекеттж архив1, 3-кор, 1-т)збе, 70-папк), 4-бет). Буган дей)н Сураншы Тойшыбек бек4н)сшде Коканнын уш мыц эскерше тойтарыс берд). Сондай-ак ол Ш у езен М н бойын, EciK келш зерттеп, Каракыстактагы Кастек 6eKÍHicÍH¡n ¡ргетасын калаган М. И. Венюковпен, Жоцгар Алатауынын aya райы мен табигатын зерттеген А. Ф. Го- лубовпен араласты. Олар баскарган экспедиция мушелерж тамакпен, куш-кел)кпен камтамасыз етт). Сарыбай мен Сураншы орыс армиясыныц офицерлер! биолог Г. Абакумовпен, саяхатшы — этнограф П. Семенов- пен, тобылдык суретш) — пейзажист С. Знаменскиймен, М. Кошаровпен, Верный каласыныц ¡ргетасын каласкан М. Д. Перемышельскиймен, Капал 6eKÍHÍc¡H¡H т)лмашы А. И. Бердашевпен, болашак галым-хорунжий Г. Потанин- мен, офицер К. К. Гутковскиймен, артиллерист В. Обух- пен, галым-багбан М. Криштопенкомен, халкымыздын улы галымы Ш. Уэлихановпен, Батыс-С1б)р aKÍMm^irÍH¡H тап- сырмасымен Верныйга келген инженер И. Криштановский- мен, Улы жуз халыктарынын макалдары мен мэтелдер1Н жинаган Ф. Костылецкиймен, галым-саяхатшы, б4рнеше мтаптардын авторы Г. Ф. Миллермен азды-кепт4 6ipre бол- ды. E i p ^ e жолбасшы, еюнпнсщде кемекш), камкоршы !67

мтдетж аткарды. А л , кейб4реулер1мен жи< араласып, олар- дан кеп нэрселерд4 уйрендй Ж эне саяхаттарда, жо- рыцтарда, бекпнстерде, турл! басцосуларда ерюндеу эцпмелескен кездер4 де жи{ eTTi. Эсфесе, Сураншыны орыс басшыларынын ¡шк< смрын, neri3ri мацсатын нупия сантайтындыгы жэне казан типн, тарихын, эдет-гурпын, турмыс-салтын, назак арасындагы карым-катынаста рын б!лет)нд)п, солардын бэр1н ездерш1н пайдасына жарата алатыны кайран калдыратын. Осыларды саралай к е л т , б)рде Сураншы мен Сарыбай да Колпаковскийге к.икарлыц танытты. Сураган жерш бер- месе, барлау жумыстарын токтататынын хабарлады. Бул кезде Цоцан ханы К,анагатша Эулиеатадагы, Мер- кедеп, Bituxen пен Токмак 6ек4н!сшдег1 жауынгерлер!н Шудан етюзш, Россия acKepi атацты Узынагаш согысына дайындалын жаткан. Сондыктан генерал Колпаковский амалсыз Цордайга барып, Шапыраштылармен О л табысуды орынды санады. Казахстан Республикасынын Орталык архив4нде сакталган \"А ла тау приставынын ic i\" деген тарихн кужат- тарга Караганда, бул кездесу жаз айында, n a 3 ip ri Цордай тауына жакын жердег4 \"А ктерек\" совхозынын Келбастау деген жер!нде етед4. Оган арнайы шакырылган Шапырашты мен Дулаттын ел басшылары, батырлары, билер], акындары, шешендер{ жиналган шаршы топта сезд: Суран­ шы бастайды. — Уа, улыгым! Халкымыздыц цамы уш4н айтканына кенд1к, д егетщ ц орындадык. К,ытайларды ниратып, кокандарды Ш удын аргы бет)не айдап шыктык. Елдщ ты- ныштыгын KeTipreH Кенесарыны колдамадык. Ойран салган Орманга, барымта алган кыргыз манаптарына карсы турып, оларды елд<кке, б[рл:кке шакырдын. — Айтцанын дурыс, Сураншы. — Олай болса, орыс патшасынын eKLni — e3tHi3 берген yэдeнiз кашан орындалады? Ыдыраган ел4м13 6ipireTiH куанышты кушм:з бола ма? Басынан сез асырмайтын асау генерал амалсыз ойланып калды. Отырган тЬмашына мангаздана иегш кетерд! де: — Талабынды айт,— деп Сураншыга, одан кей!н \"Бэрш де буд!нрт журген сенсщ бе?\" дегендей Сарыбайга ызгарлана парады. — Шамал ганды, Шубаратты, К,аргалыны, Майбулакты, Майтебеш тугелдей кайтарсын. Терт тул4к малдын жазгы жайлауына, кыскы кыстауына жеткш4кт4 жерлерд4 ез!м:зге берсш; [68

— Осы айткандарымызды тез жэне ce3ci3 орындап, 1ле 83eHiHin сыртындагы, Текестеп, Т а у Тургендеп, EciKTeri цонып-кеш!п журген туыстарымыздын туган жерше тезфек оралуына кемектесс4н. — Баска тшектер)н бар ма? — Эз4рге осы да жетер. — Онда менен келетш хатты к у т ^ е р ! — деп генерал орнынан тез турып, сыртка шыкты да, ак боз аргымагына MtHin куйгыта женелд]. Онын бул мшезше ан-тан калган Дулаттар мен Шапыраштылардын n ri жаксылары epiKci3 ойланып калды... Автордан: Генералдын нускауы кеп кутпрмедь С ол жылгы З-кыркуйекте жазган хатында Сураншынын KyMic медальмен наградталганын (сонда, 52-ic, ) -бет) ескерте келш, K ep iM мен Сыпатайдын Ш удын 6epri бет4не ету)не куш салуын, кыргыз Жангараш батырдын К,оканмен байла- нысы барын, ру басы Тазабект)н юмге косыларын бшмей толкып журген:н ескергп. К,ад!рл! Андастын Верныйга кел!п сейлесуш сурады (Сонда, 75-ic, 34-бет). А л, Шапы- раштылар уакытша К,окан хандыгыньщ кол астында зор- лыкпен калганда, Сураншы мен Нарботага хабар салды. \"К.окан 6i36eH согыскалы келд1, орыс эскеринн куш!нен жен4лер{ даусыз... Сондыктан курметт! батыр-билер, бурын кокандыктардын ¡шшде болгандарын ymiH мен с!здерд! айыптамаймын. Муны кеше Шаян кел!п тус{щнрд1. М е т н с4здерден сурайтыным: \"К,оканнын ешкандай эрекет!не араласпай, ездерщ)3 тыныш кепнп, шаруаларынызды реттей 6epini3- дер. Маган келш жолыгындар. Орыс ук1мет! с!здерге ешкандай жаманшылык ойламайды\" (сонда, 34-бет). Керсетшген архивте Сураншы мен Колпаковскийдщ он алты хаты сакталган. Солардын б)ршде атакты Узынагаш касында Сураншы бастаган мынга жуык жауынгерлерд4н ерлжтерше ерекше токталып, генерал-губернатор А. О. Дю- гомельден Сураншынын, Сыпатайдын, Диханбайдын ата- мекендерше еркш xemin келулерше руксат беру^н сурайды. Ол, ¡862 жылдын 16-кантарында Алатау генерал -губерна- торынын тшепн орындайды да, Екейлер мен Кешектер жэне Шапыраштынын баска да 6 ip a s урпактары бурынгы ата-конысына кайтып келедь.. 1864 жылы Шокан Уэлихановпен Узынагаштагы эскери казармага токтаган Василий Обух 6eKiHiciHiH солтуст1к-ба- тысындагы би!ктен кыргыздар мен кокандыктарды зенб!ректен атканын, каза тапкан eKi жауынгерш калай жерлегенш, Сураншынын сарбаздары К.арасу езешнщ )69

жагасында калай шайкасканын кызыкты энпмелеп бередь А л, 1905 жылы Жет1су халыктарын Россиянин боданына айналдыру курметше арнап, exi жауынгерд1н беттш е, женш жараланган Колпаковскийдщ паны тамган жерге мо- нумент-ескертк)ш тургызылады. ##* Колпаковский Казан тенкеркшщ карсацында Санкт- Петербургте дуние салады. ...Карагайы калын, суы мол, мал мен шару^пылыкка жайлы Уш Алматыга салынган Верный бекппсь Мунда 6ipa3 уакытка созылган Казакстаннын оцтустЮ мен Орта Азияны кушпен багындыруга багытталган дайындык жу- мыстары аякталды. Арнайы жасакталган \"экспедицияны\" полковник М. Г. Черняев баскарды. 1864 жылдын 1 мамырында жолга шыккан олар Узы­ нагаш пен Кастек бек1тстер1н басып етш, Токмак пен Б1шкектег[ кыргыздарды келк1ммен багындырды. Одан сон кокандыктар тастап кеткен Мерке 6 eK in icin e аялдап, \"орыс гарнизоны\" деп жариялады. Огач бастык ет1п тэж1рибел1 штабс-капитан Шанявскийд: тагайындады. А л, сол жолы Шоканмен 6ipre болган М. С. Знаменский бфнеше сурет салып, мынандай жазбалар калдырды. \"25 мамыр, 1864 жьш. ...Мерке. Уэлихановтын алдындагы табакшада беттер: жазуга толы, сонына мер басылган exi парак саргыш кагаз жатыр, ушпшнсш ол окып, apt аударып отыр. Бул манап- тардын хаттары\". Сонда буларды жазган кай елдщ манаптары? Казактар ма, элде кыргыздар ма? Окиганын дамуына, ойдын логикасына карасак, казактар деп батыл айтуга келед). Экспедициянын кужаттарында жэне архивт:к деректер- де онтуст1к сапарларына exi жуздей казак милициясы, Улы жуздщ 6ipa3 батырлары, билер), султандары катынаскан. Эулиеатанын сыртындагы Тектурмастын жотасына жи- налган калын колдан каймыккан Ниязалы даткага урыссыз бер!луш талап еткен Черняев Шоканга хат жаздырып, оны апаруды Сураншыга тапсырады. \"У ш сагаттын ¡ш)нде оралуга T H icri\" елш! кепнккен сон, Шоканнын \"Онда елш1м)з бар гой, ертенге дейш куте турайык\" д егетн е карамай, орыс армиясынын колбасшысы бекж ске ceri3 зенб1ректен ок жаудырады. Сураншы келес! куш, тан алдында 6ip саудагермен ора- !70

лады. Ол Ниязалыныц \"ойлануына он терт кун беруш\" сураганын айтады. Алайда Черняев Шоканга \"613 койган шартымызды езгертпеймЬ\" деген жауап жаздырып, сауда- герге беред). Нэтижес1нде ек! колбасшынын кес1ршен жа- зыксыз халык кыргыша ушырайды. Шоканнын кундел)к жазбаларында Сураншыныц жи1 кездесуюе, оныц Гутковскнйге жазган хатына, Эулиеатада бфге болуына Караганда, улы галым-саяхатшыныц батырды жаксы биягею байкалады. Ойткеш, екеу! де Колпаковский- мен, Обухпен жэне еамдер! жогарыда аталган баска да орыс офицерлер1мен араласкан, дэмдес-туздас, дас- таркандас болган. ##* Ш ш детц кайнаган ыстыгында экспедиция мушелер! Сайрам каласына шабуыл жасайды.. Осы жолгы жан алып, жан бер<сте корганга алгашкылардыц катарында юрген Сураншы б1р топ * жауынгерлер!мен жаудыц коршауьшда калады. Осындай сэттердщ б1рщде жамбасынан жараланган Са- рыбай аттан кулайды. К 1шкентайынан б1рге ескен акылды ¡жс1Н1ц жагдайын тусшген Сутпбай мен Сураншы ел агасы атала бастаган азаматты корганныц сыртына тастап ж:беред). Уш-терт сагатка созылган сурапыл шайкаста кептеген казак ж1г!ттер1 мерпгедь Атакты, аяулы батыр да абайсыз- да камауда калып карсыласын кирата жапырып, б1рнеше жершен жараланып, элспреп ем1рден етед:. Озш ел)мнен куткарган Сарыбай Сураншы мен Сутт1байдыц денелерш елше жетк!31п, Паракетермедеп туыстарыныц корымына кояды. \"Военный сборникт[ц\" 1863 жылгы беснпп1 санында Шапыраштыныц данкты колбасшысы Сураншы Эюмбекулына (1813— 1864) арналган казанама жариялана- ды. ... Халкына зор ецбек сщ'рген, генерал Колпаковскийд) б)рде мойындап, енд1 б1рде арнайы келш жолыгуын талап етш журген, кезгнде эр турл! тарихи себептермен ел- журтынан алыстап кеткен Шапыраштыныц баска да урпактарыныц бурынгы ата конысын алуларына елеул) ыкпал жасаган, Суйшбай бастаган б!рсыпыра Жет1су акьшдарыныц шыгармаларынан езше лайыкты орнын алган Сураншы Эюмбекулын еске сактау мэселес: э л 1 де ез дэрежес1нде шеш1лмей келедь Сондыктан кад1рл1, айбынды 17!

бабамыздын кажмрлы енбегж ел: де ескерет:н:не, icÍHe лайыкты шеш:м цабылдап, жузеге асыратынына сенем:з. Сез соцы. Сураншынын ем:р: мен ерл1гше, ic-эрекетше байланысты б:рсыпыра материалдар жеке азаматтардын ар- хивтер1нен, жазбаларынан, зерттеулершен, осы жолдардын авторына жазып берген эцпмелер:нен алынды. Арамызда жоктарына :зет ет:п, барларына алгысымды айтамын. Султангали САДЫРБАЙУЛЫ, профессор УЛТЫ Н Ы Н , УРАН Ы , ХАЛК.Ы Н Ы Ц К.ЫРАНЫ Эдетте, \"ары мен ужданы кушт: хальщтар ездер:шц бо- стандыгы мен тэуелс:зд:г: ymiH куресуден ешуакытта тай- салмайды\" дейд: коркемсезд{н шебер: улы Вольтер. Кдзак халкы да ежелг: дэу:рден бастап кун: бупнп дей1н ездерннц улттык ар-намысын коргаумен, куресумен келед:. Ce6e6i, казак, ел: мекендеген жердщ байлыгы мен орман- тогайы, нулы-сулы елкелер: жан-жацтан коршаган феодал- дык, монархиялык мемлекеттерд1н кызыгушылыгын унем: тугызып отырган. Б:рде шыгыстан Цин династиясы, Жонгар хандыгы, б:рде батыстан Ресей патшалыгы, б:рде онтуст<ктен Цоцан-Хиуа жэне Араб, Иран патшалыктары Казакстаннын ушы-киыры жок. шекс:з далаларына баскынтылык саясат журпздь Эр:ге бармай-ак орта гасырдан бастап X X гасыр ара- лыгында казак халкы шетелд!к шапкыншылыктан кез аша алмаган. Баскасын былай койганда, б:р гана Шынгысхан- нын жаугершЬнгннн ез: жэне онын урпактарыныц зорлык- зомбылыктары 500 жылга созылды. Шынгысханныц жер жузш жаулап аламын деген максатын эр! карай жалгастырушы онын бшнккумар урпактары казак жер:н:н шыгыс шекарасында, Жонгар та- уынын аргы бет1нде ] 635 жылы Ойрат-Жонгар мемлекет:н орнатты. 1635— 1697 жылдары Жонгар мемлекетше Эрдени-Ба- тур, онын улы Сэнге, Галдан-Бошокту хан бил:к журпзд:. Олар казак жер:не 1635, 1643, 1651, 1660, 1662, 1670 жылдары кайта-кайта шабуылдар жасады дейд: белп л: та- рихшы И. А. Златкин. М н е, дэл осындай килы-килы заманда тарих сахнасына Алтынайулы К,арасай келд:. О л колына жасыл ту алып, уш жуздщ батырларын бастап, калмактарга карсы аттанды. )72

*** Бурынгы-сонгы жазылган жылнамалар мен шеж!релерде жэне гылыми енбектерде Карасайдын азаттык курес жольш ек4ге бел!п нарайды: бфыпш — К,арасай батырдын Жеттсу жернщеп калмактармен согысы, екшпн — Орталык К,азак- стандагы калмактардан азат ету согыстары. Алтынайулы К.арасайдын элеуметт)к жэне саяси ¡стерге белсене араласуы X V II гасырдьщ жиырмасыншы жылдары- нан басталады. Бул кезде казак-калмак катынасы патты шиелешскен жагдайда ед). К.алмактар Ж онгар тауларьш жагалап, Жет^су жерше жойкын шабуылдар жасады: ауы л- дарды ертед!, мал-мул^терд] тонады, согыста кол га тускен казак сарбаздарын аттын куйрыгына байлады, суга лактырды, жартастан кулатты, кыз-келшшектерд! кун, кул есебщде хан, нояндардын ордасына женелтп. Немесе: Атанты ныргын ды ры * сайда, Казактыц суйеп налмаган С ай бар ма? Мына заман пай заман, багы заман, Баяуыдай болар ма тагы заман?! Нарындас пен пара орман налганная соц Кездщ жасын кел нылып агызамын!— деп зарланады сол сумдыктарды кез!мен керген жыршы- жыраулар. Эткен дэу!рдег! шет елд4н кейб<р саяхатшылары айта- ды: казак рулары эншейшде б!р!н-б{р: мукатып, ¡штей андысып журед4, малга таласып, жанжалдасады, ал енщ сырттан жау келсе, онда бэр! б:р!пп одак курады, дейд1. Сол айткандай, X V I! гасырдын жиырмасыншы — оты- зыншы жылдары Ж ет1су казактары мен Ыстыкколд!н кыргыздары б1р!пп, 1962 жылы 1ле езенйнн бойында калмактарга карсы К,арасай, Эйтей батырлар бастаган улт- азаттык курес) басталады. Жаудын аты жау: олар ез купнне сенбесе жалпак казак даласына ем багытта (Орталык К,азакстан жэне Ж еп су ) сотые бастар ма ед!? Элбетте, калмактар ондай тетен ерл!кке б:рден бармас ед1. Олардын колында кару-жа- рактын барлык турлер! болды. С ол аркылы Ж ет)су жерше жасканбай басып К!рд:. К.арапайым халык тау-тасты пана- лап кетп. Б1рак, Ж етку батырлары, эйресе Карасай батыр бастаган Шапыраштылар калмактын, торгауыттын, ойрат- тын эскерлер[мен кескмескен манданта шыкты. Жонгар хандыгынын тарихын зерттеуш) галымдардын !73

айтуына Караганда, налмантар жергтл4к'п халынтардын inmi араздынтары кушейген кезде, рухани белшектенген уанытта немесе жаз айларында пымыз imin, 6ip ауылдан екшш1 ауылга ныдырып жургенде кенеттен шабуылга шыгады екен. Егер пазантардан патты сонны керсе, ¿¡рден кейш ш е п т п , apara ай мен жыл аралатып, назантар палмантарды умытты-ау деген кезде пайталап парулы согыс бастаган. М:не, осылай тулк1булан айласы арпылы ойраттар Ж ет!су жер4нде б)рде шабуылга шыгып, б4рде кейш ыгысып жургенде арада 20 жыл етедй 1638— 1659 жылдары палмап ханы Сэнгешн мындаган эскерлер) Kimi Алматы жер)не шабуыл жасайды. Шапы- раштынын, Дулаттын, Жалайырдын ¡pi батырлары парсы согысады. Ек< жаптан кеп шыгын болады. Цалмаптар кейш шепнед1. С ол согыстын нэтижес1нде Царасайдын сарбазда- ры Алматы жэне Алатау баурайындагы Шамалган, Кдскелен (еж елп атаулары), Царапыстак секищ! елд: ме- кендерд), пыргыз асуы Кордайды налмантардан азат етед1. Бул согыста пыргыз батырлары да улкен ерл)ктер керсе- тед1. Ж ет:су жершдеп узаппа созылган согыстардын тари- хында, acipece Ш у езенннн теменг! сагасы мен Байнара, Жамбыл тауларынын аймагында болган 1660 жылгы согыстын шешуш: манызы болды. Осы согыста Алтынайулы К,арасай нолбасшылын дэрежеге жетт). Халыптып жырдын жарын жулдызы Суйшбайдын \"К,арасай батыр\" деген дастанында ер бейнес1 былайша жырланады: Е р л М н , батырлыгын цурметтеген, Налыц журты-урпагы, ел айтады. \"Н арасай — цасиетп бабамыэ\" деп, М ен óLneTiH паза к.тын xe6i айтады! Суйжбай. (Тацд ам алы шыуармалары, Алматы, !996, !2 !-б е т ). Суй1нбайдын \"К.арасай батыр\" дастаны eni бел1ктен турады: 6ipÍH m i тарауында Жонгар палмаптарынын шыгыстан паптап кел!п, еж елп Ж ет1су жершдеп уйс1ндерд< патыгезд1кпен пырып-жойганы, бес<ктеп балаларды найзага úün, гул-гул жайнаган жазынсыз пыздарды порлаганы, ашынган аналардын зарланган жоптау елендер! айтылады; ал екншн тарауында К,арасайдын палмаптарга парсы жер- дуннен1 шайпалтып, улт-азаттып согыспа налай араласнаны бейнеленед). <74

YRcitmiH 6ip руы — Ш апы раш ты, Ж ауына жаны ашымас, паны м с-т ы , Солардан 6ip ул e<rri — Е р К арасай, Как. жаруан атцан огы ха р а тасты. Карасай хал^ы учли атца мжд!, Шыдамай жауыздыцца неше турл),— деп суреттейд! Суйшбай акын Карасайдыц каИармандык образын. Бул дастанда жыршы согыстар мен сойкандар сипатын эд!летт1-эдшетаз деп exire беле суреттещр. А л, калмактардын X V II гасырда казак даласына дуркш- дурхш шабуылга шыгуы — ол эд4летс13 согыс деп аталады да, Карасай бастаган казак сарбаздарыныц калмактарга карсы согыска шыгуы езшен-ез! эдйтетп согыс деп таныла- ды дейд[ Суйшбай акын. О , Карасай, батырым — Душпанына ойран сап, Карасын жаудын батыргын! Зарланран мына халыцтын, Ум Ы н акта, алтыным!— деп К.арасайдын axeci Алтьшай батыр баласына батасын бе- ред{. Карасай аманатын орындау ушш \"жолым болсын\" деп атха мшед[, онын сонынан неше мындай е л !т н ер-азамат- тары ал мае кылыш асынып, тан алдында хан ордасына туткиылдан шабуыл жасайды. Арада кыргын согыс басталады. Акыры Карасай бас­ таган Шапырашты батырлары калмактын ханын колга Tycipin, душпанды т!зе бухт!ред1. С ол иуылраннан хуьшды Ш удан бастап, Калмац цашты баласын, малый тастап! Э й ел ш е цараууа шамасы жох. — Kanin eAi о баста ж ерж ыластап,— деп аякталады Суйшбай акыннын \"Карасай батыр\" даста- ны. Пазактын тарихы, эдебиетт, енершде Сарыарка даласы — сулулыктын 6eciri, атамехеншн жумак топырагы болып ежелден алтын аркау болган. Мше, осындай жер жаннаты — Сарыаркага карай калмактар каптап хелед! дегенде Алатаудын акиык батыры К,арасай калай карап отырсын?! Алатау да, Сарыарка да ез жер4м, ез ел1м деп, кулл) сарбаздарын бастап, 1661— 1662 жылдары Карасай батыр- дьщ екшш1 улкен жорык жолдары Сарыаркада басталады. О л Шапырашты сарбаздарын бастап, Каркаралыдагы, !75

Караеткелдеп, Ерейментаудагы казак-калмак согыстарына жан аямай катысады. Зор жец!стерге жетед:. Осы жау- гериил1кте Шапырашты Карасайдын, Аргын Агынтайдыц ел арасында жалынды уранга айналды дейд! тарихи аныз- эцпмелер. * #* Енд! Алтынайулы Карасайдын еьпрбаянына катысты б!р-ею мэселеге назар аударалык- Карасай 1598 жылы, бурынгы Ж етк у облысы, Верный уез) (X IX гасырдагы эк1мш!л1к атаулары), каз1рп Алматы облысы, Жамбыл ауданы, Карасаз деген жерде туган. 1913 жылы Петербор наласында орыс окымыстысы П. П. Румянцевт)ц Жет1су жершщ тарихы жэне шаруашылыгы туралы келемд) гылыми ецбеп жары кка шыккан. Сол к)тапта Карасайдын шыккан теп Шапырашты, Улы жуз, \"И з рода Шапыраш­ ты \" деген аныктама айтылады. Б4р емес, бфнеше жерде айтылады. Жасыратыны жок, еткен жылы жарыкка шыккан кейб1р эдебиеттерде Карасайдын аргы ата-бабалары Озбек- станнын Жызак облысынан немесе Турк4менстан жершен кел ген екен-мыс деген шындыкка жанаспайтын, цолдан жа- салган кауесеттерд! к1мнен налай естке (сын кез1мен карамай), сол куйщде жауапсыз жариялап ж4берген. Бул дурыс емес. Баскасын былай койганда, казак халкынын улы акындары Суйшбай мен Жамбыл Царасайды касиетт!, киел) ез атамыз деп мактанады. Жогарыда б1з атаган П. П. Румянцевтщ к4табында Карасай батырдын руы (элбетте, Шапырашты) Акмола об- лысынын аймагында кеш1п-конып жургенд4г4 жэне онын де- нес4 Кекшетау уез4н4ц Айыртау деген жерше жерленген4 айтылады. Тарнхтын аты тарих, буган талас жок- Карасай кай жылы кайтыс болды, калай кайтыс болды деген мэселеде э т де ала-кула п1К[рлер бар. Мэселен, \"Суйшбай шыгармаларынын тарихи непздер)\" деген такырыпта кандидаттык диссертация коргаган Мубарак Умбетаев \"Ш р !м мешц — Суйшбай\" (1992 жыл) деген к4табында Карасай батыр Акмола, Кекшетау аймактарын шетелдж шапкыншылыктан азат ету согысьшда жау колынан ок ти)п, кайтыс болган дейд4. А л, екшш4 б[р жол- дастар Карасай батыр ез4н)ц замандас, каЬарман досы Аргын Агынтайдыц ел ¡не к о ш т барганда, 1671 жылы бейб1т жагдайда кез жумган дейд!. Шздщше, батыр, сез жок, жорык устшде кез жумды. !76

Казадстанда К,арасай батырдын атымен аталатын б)рне- ше жер-су, тау аттары бар. Царасай батырдан ерб:ген ур1м-бутацтыц кернект[ урпактары дегенде алдымен Казахстан Президент Назарбаевты атауымызга болады. К,арасай Алтынайулыныц баска урпактары каз!рп А л ­ маты облысы, Жамбыл ауданынын, Цастек, Салкынсаз, Шиен жэне К,аракыстак елд) мекендершде турады. Олар ауыл шаруашылыгымен шугылданады. Алтынайулы К.арасайдын ем]р1 мен колбасшылык жо- рыцтары туралы кезшде кернект) жазушы-журналист Балгабек К,ыдырбекулы агамыз жэне филология гылымда- рынын кандидаты Сэрсенб) Дэу!тов ппм!3 республикалык баспасезде жаксы-жаксы макалалар жазды. Сондай-ак кернекл композитор, Нургиса Т4лендиевт!н К.арасайга ар- нал ган музыкалык шыгармасы бар. ХУИ гасырдагы казак халкынын тэуелс)зд4п мен бос- тандыгы уш1н курескен ержурек, колбасшы батыр К,арасайдын дуниеге келгешне осы жылдын кыркуйек айында 400 жыл толды. Бул той — бук ¡л елдщ мэртебесш кетерет4н улы мереке. Ары цбай А Г Ы Б А Е В , профессор. К.АЗАК.ТЫ Ц ЦАСИЕТТ1 БАТЫ РЫ К.азакстаннын тэуелс1зд1п б]ртутас, ¡ргел! мемлекет бо- луы ушш кан теккен кас батыр бабаларымызды, ел баскарган дана 6илер1м4зд1, гулама шешен, ойшылдарымыз- ды еске алу, олардыц ерл1пн паш ету буп н п урпактыц касиетт! борышы. Жыр алыбы, X X гасырдын Гомер1 атанган улы бабамыз Жамбыл Жабаев елш, жерш коргаган бабалардын ерл1гш, енегел! омф4н гумыр бойы жырлаган, олардыц ерл!ктерше ерекше суйсппп, мактан еткен. Жамбыл бабамыз: Наракеркй Кабанбай, Канжыгалы Бегенбай. Шапырашты Наурызбай, С оларга кезек бермеген У лы ж уздж ¡ипнде. Ураным м ети Нарасай!— деп бук)л казактын касиетп батыры Царасай Алтынайулын ерекше кастерлеген, онын эруагына ем)р бойы тэж!м ет­ кен. Эрине, Шапырашты руынын батырлары туралы ез за- 12— 843 177

манында Жамбылдын устазы Суйшбай ете кеп жырлаган. Суйекец ез meKipTi Ж амбылга да батырлар жырын жыр- лауды одан api жалгастыруды аманат етш калдырган. Бул туралы Жамбыл: Бата берген Суйшбай Ж ырдыц т!ккен туындай, Айтцанда м ам н ацылды Ж ы рла деген — батырды,— деп ерекше атап етедь Ж экен ем:р бойы Карасай, Суйшбай бабаларымыздын эруагына сыйынып еткен. Аруы атам эруацты ер Карасай, Тецселгем дуб<р!не тау мечен сай, nipiM бар жыр несерш аспаига агк,ан Суииардай саццылдаган ер Суйш бай,— деп сипаттайды ез бабаларын улы Жэкен. Енд! акындар жырлаган батырларымыздын onip де- регше тоцталып отей<к. Шапырашты Улы жуздщ ¡ш4нде жеке дара 6ip ру. Ш а- пыраштьщан Малдыыстын, Желд!ыстык, Кылдыыстык та- райды. Малдыыстыктан Екей, Ескожа; Желд!ыстыктан Асыл, Шыбыл; К,ылдыыстык.тан Айкым болып бел1нед). Та- рихта буларды бес ата (бес шам) Шапырашты дейдь Ескожадан бес бала — 6ipúnni эйел4нен Алтынай, Алы- сай, Ш уаш, екшш1 эйелшен Шагаман, одан Бессары, Бо- лай, ymtHmi эйелшен — Теретукым, тертшш1 эйелшен — Бегенбай тарайды. Алысайдан тупым жок. Ескожадан туган Шуаштан Кошкар, Тайторы, Танатар руы тараса, Алтынайдан жалгыз Карасай туады. Алтынай Ескожаулынын e3i де ел корганы болган ба­ тыр, елйпн тэуелс4здт ушш Жонгар шапкыншылыгына карсы курескен, ел б!рл{гтн ойлаган ерен батыр болган адам. Тэщрден елшгн, жерш)н тутастыгын, халкынын амандыгын, артында ез жолын куатын, ел[н жаудан коргар ержурек 6ip урпагыныц болганын титед]. Узак уаныт нэресте кермей жур<п, касиетт! бабаларынын аруагына жалбарынып журш, кергеш жалгыз Карасайы ед!. Касиетт), кнел! экесшен бата алган жас Карасай жасы- нан Емш Жанай батырдын тэрбиесш алып, онын батыр- лыгын одан api жалгастырган. Карасай бес ата Шапыраштынын ураны болган. Ол ту­ ралы Шыгыстын аккан жулдызы атанган галымы Шокан Уэлнханов ез енбектер4нде атап еткен. Сондай-ак зерттеу- ini Мухамеджан Тынышпаевтын 1925 жылы Ташкент каласында шыккан \"Кыргыз-казак халкы тарихына мате- 178

риалдар\" деген ецбепцде (28-бет) Шапыраштыныц ура- ны — Царасай, тацбасы — Ай, Тумар деп керсетмген. К,а- расайдыц букш Шапырашты ел1шц ураны болуы жэй- дан-жэй, кездейсок уакига емес. О л батырлыгымен, тап- цырлыц сездер1мен, эулиел<пмен, керегенд4пмен кезге тусш, бук¡л ел курметже беленген. Ол туралы тарихта эртурл1 ацыздар, эцгтмелер шешенд1к сездер кеп. Б1рак, б<зге дей)нп жазба материалдар ете аз. К,арасайдыц ерл4п Жоцгар (1615— 1650) шапкыншылыгыныц алгашкы ке- з е н д е р ^ е кершед<. Бул дэу;р (1615— 1670) жылдарды камтиды. Тарихта бул согысты Торгауыттар согысы деп те атайды. Торгауыттар бурын ойраттар курамында болган этно- графиялык топ. Булар К.ытайдыц Шынжан елкес1нде, 1шк1 Монголияда турган. Торгауыттар алгаш Россияга шабуыл жасай отырып, калмактарга косылып Жонгария мемлекет! курамына енген. Сондыктан Жонгар хандыгы Батые Монголдын — терт тайпаларыныц (ойраттардын — жонгар, дерб!т, хошот жэне торгауыт) руларынын саяси б1рлест1гш курган. X IV — X V I гасырларда буларды б1р сезбен ойраттар деп атаган. Шынгыс ханнын феодалдык империясы кез!нде-ак ойраттар оныц непзп куш:не айналса, Монгол империясы куйреген сон да олар узак уакыт кескмескен сан турл1 согыстардан кейш Цытайга баратын сауда жолда- рын иемдент, X V гасырдыц б1р1нш1 жартысында букйл Монголияга билж журпзд1. Алайда, X V гасырдыц екппш жартысында ойрат феодалдары женинске ушырап, колдагы бил!ктен айырылган. Муныц ез4 олардыц экономикалык дагдарыска ушырап, саяси бытырацкылыгын терецдете туст1. Осыныц салдарынан ойрат феодалдарыныц ортак максат-муддес1н коргайтын б1р мемлекеттщ курылуы кажет болды. 1615— 1658 жылдары осындай мемлекет курылды да, оныц баскарушысы, ханы Батыр контайшы болды. Ба­ тыр хандык курып турган дэуфде феодалдык катынастар ныгайып, Жоцгария мемлекет1тц 1шк1 жэне сырткы саяса- ты айкындалып, жаугерш1л1к саясаты белец ала бастады. Эсфесе бул саясат Батыр контайшыныц мираскорлары Халдан, Цаван-Рабдан, Халдан-Церендер устем еткен ке- зецдерде одан эр1 дами тусп. Батыр контайшыныц хандык жасап турган тусында-ак жоцгарлар казактарга уш дурк1н шабуыл жасайды. Бул согыстарга ойрат тайпаларыныц кеб) катыскан. Карасай Алтынайулыныц шапкыншыларга карсы алгашкы согыска катысуы Еюмханныц т1р1 кезшде болган. Осындай улы согыстардыц б1ршде 1620 жылдары Ш а-

пырашты тайпасынын он мьщ колын баскарып Карасай ба­ тыр да Тобыл езеш бойындагы кеск!лескен улы согысна цатыскан. Осы согыста ерекше батырлыгымен кезге тускен Карасай Ес!мханнан бата алып \"Казактын Карасай баты­ ры\" деген зор атацца ие болган. Арада exi жыл откен сон Карасай батыр кыргыздармен косылып, ойраттарды тагы да TÍ3e букт[ред[. Осындай согыстардан женшген дербенттер мен торгауыттардын арасында езара алауыздып басталып, олардын 300 мындайы Едм бойына ыгысып кетедь Карасай батырдын келес1 батырлыгы тарихка мэл1м Ор согысында ерекше кезге туседь Жонгар феодалдарынын жиырма бес мыцга 6ipÍKKeH жойкын куннне алгаш 600 жасакпен Жэнг1р хан мен Жа- лантес баИадур бастаган ею мын, Шапырашты Карасай ба­ тыр бастаган 500-ден астам казак жасактары карсы турып, бул согыста ipi ж енкке жеткен, сейттп Батыр контайшыны шепнуге мэжбур еткен. Алайда, жоцгарлар осыган карамастан ездерш женицпк деп санамаган. Олар алдагы жойкын айкастарга даярлана бастады. 1652 жылы Батыр контайшы казактарга карсы тагы да жойкын шабуыл жасап, казак жасактарын жещп, согыс кол бастаган Ж эн пр ханнын каза табуымен аякталады. Казак жасактары тоз-тоз болып кетед). Контайшы эскерлер) мол олжага кенелш Тарбагатанга карай кайта оралады. Ж эн пр хан елгеннен кейш алауыз- дыктын эсершен Казак хандыгы кулдырайды. Осы сэтп утымды пайдаланган жонгарлар карап жатпай куш жннап тагы да шабуылга дайындалады. Жонгарияда Халдан хан- дык такка отырады. Содан бастап о л 1650 жылы Тэн'ртауы мацындагы уйгырларга, одан кейш кеп узамай казак дала- сына, Орта Азияга суганактыкпен шабуылды бастайды. Жонгарлар осыдан кейш 1660 жылдары Казакстаннын онтустМне карай шабуылдап, жерпл!кт1 елд< ыгыстырып Сырдария бойындагы сауда орталыктарын колга тус1руд! максат ет:п кояды, олар бул ниеттерш жузеге асырды да, Жонгар шапкыншылыктары бук ¿л Ж еп су жерш шауып, Ш у езен!не токтайды. Отырар (А лм алы к) кент!н жермен жексен етед1. Бул соккыга шыдамаган жерпл1кт1 халык, онын ¡шшде Шапырашты руы да ез жерш тастап, жаудан ыгып Сыр бойына карай женюп aya бастайды. Ел басына киын-кыстау кун туганда ел бфл<гш, халык намысын коргауды Карасай Алтынайулы тагы да ез< уйымдастырады. Жауга карсы жасак курып, Жонгар эскерлер)н Ш у бойы- нан бастап куып, оларга жузден аса соккы бере отырып )80

жауды Lne езеншен одан api Жоцгар накпасынан етк!з1п тастайды. Бул согыста Кдрасай Суыцтебе тауы басына Ж е т с туын т)гед!. Суынтебе жецк: Царасайдыц Жоцгар шаппыншыларына куйрете соппы беруйпц exinmi кезен' болды. Царасай батырдьщ будан кейш де талай жойкын согыстарга патыспаны журтпа мэл)м. Басбатыр согысында жекпе-жекте кдлмаптыц Дондрал мен Себебш Lnin тас- таган, Цара Е рт)стт жагасындагы ныргын сотыста Ес1мханнын колына посылып, палмаптыц Тойлы, Царапин деген батырларын тфщей полга T ycipreH . Ж эц пр ханды торгауыттардыц тутнынынан босатып, Лабас тауы, На- рынпол манындагы согыстарда налмаптарга куйрете соппы берген. Цыргыз агайындарды да жоцгар шапныншылыгынан жан аямай поргаган. Ж ауга парсы шаппанда сарбаздары- ныц 6api Карасайлап уран салган. Сан мыцдаган атты эскерд{ц euntHÍHe, сарбаздардыц алмас нылыштарыныц серпппне шыдай алмаган жау артына парауга муршасы келмей жан саугалап Kepi пашпан. Осындай согыстарда Кдрасай аса батырлыгымен кезге тускен, ол халпын баспыншы жаудан ерлжпен поргаган хас батыр, нагыз ел)м деп enipen туган ер exemirtH керсете бшген. К,арасай баба- мыздыц epniri букш пазап даласына аян болган. О л Арпадан Сырдарияга дей)нг] кец даланы ем!р бойы ерлжпен поргаган. Жауга парсы бекппстер орнатып, сол дэу!рд)ц 03¡Hge атылатын пару-жараптарды поддан пую енер:н уйретп оны пайдалану эд:с{н мецгерген. Жузден аса рет жауын ойсырата жецген оныц ecÍMi ацызга, аты уранга айналган. Сондынтан ел !Ш!нде кунi бупнге д е й т \"Антабан ат талмайды, Царасай ат налмайды\" деген напыл сез бар. Антабан — батырдыц тек жауга парсы мппп, шабатын сэйгулип, тулпары. С утнбай анын Царасай батырдыц тагы 6ip epniriH маптаныш eTin Тезек тереге барганда былай деп жырлаган екен: — Еспож а деген е л e;t¡, Есм ж аны я баласын — Алтынай ел! дер ew, Алтынай улы Нарасай, Дуанга шыппан бел ew, Ж аяуларуа ат берген, Нарыны ашданга ас берген. Bi3№n пазак. ел!нде Мырзалыц одан етпеген, Насынан попсы кетпеген Жеттлгеищ жеттлткен, Егескенд! кеттлткен Ерепскен душпанды Ну пусыртып атиггкен,—