Қарасай батыр

Жалпы казакты тарихтын мын буралан сокпацтарьгнан аман-есен алып еткен хандар мен батырлардын, билер мен ел камцоры бола б¡лген Сарыбайдай азаматтарды н дана- лыгы мен парасатына бас ию керек. Урпантан урпак жалгасып, He6ip зулматтардан калганымыз солардын аркасы. Ел басын курап, ер{с!м]зд1н кенею!не ке- менгерл^кпен басшылыц жасаган Сарыбай бидщ жаны жэннатта болсын! Сарыбай Айдосулы 1890 жылы 69 жасында кайтыс болган. Бей{т1 na3ipri К,айназар ауылына Kipe 6 epic буры- лыстагы зиратта. 1992 жылы урпактары орнаткан м у с т бейнес! цаз)р де журтын б1рл)кке шакырып тургандай, жы­ лы шырайда жасалган. Онын кайтыс болганы жешнде сол кездеп Омбы каласында казак, тиннде шыгатын \"Д ала уалаяты \" газетЧ 1890 жылгы тамыздын 6-да: \"Сарыбай жас кезшен-ак. ез халкын цокандыктардын шабуылынан батыл коргаган. Сар- баздарды баскарган ол кокандыктар басып алган жерлердщ алые тупк!рлерже дейш барган болатын. Ташкентте, Шым- кентте болды. ГИшпек пен Тоцпакты алды. Онын жолдас- тары Шапырашты руынан шыцкан Ишанулы Торсмц, Сутт)бай, Сураншы ед<\" деп ж азган екен. Ел бастаган дана би, кол бастаган дара батыр ретщце каз<рг1 урпактарынын осындай ем4рге ж етуш е елш еус1з улес коскан бабамыз Сарыбайдын ержурек [збасарлары да аз емес ед1. Ел басына кун туганда кынаптан суырылган алмас кылыштай ж арк e iin KepiHin, белгин 6ip тарихи ке- зенге сай улы окигалардын ортасында журген сондай улдардын 6 ipi — Сыпатай Саурыкулы. Ол 1837 жылы ту- ып, 1899 жылы кайтыс болган. Бабалары Царасай мен К аш к етн , экес! Саурыктын ерл1к дэстур)не 6epiK Сыпатай acipece Узынагаш согысы кундер1нде ерекше кезге тускен. Ол жасынан Сураншы батырдын тэрбиес!нде болып, талай- талай жорыктарга белсене катынаскан. Сыпатай Саурыкулы Сураншы батырдын сарбаздарын жинастырып, олардын бастарын б1р1кт4руде, жауынгерлерге азык-тул1к уйымдастыруда, халыкты каскунем жауга карсы уг!ттеуде айрыкша енбек с:н'рген. Узынагаш согысынан кейш п жылдарда ол эрдайым Сураншынын жанында 6ipre болган. Кейб1р катерл! жагдайда батыр агасын коргап калган жерлер! бар. Ж ас батырдын бул ici, acipece К азакстаннын OHTycTiK облыста- рын кокандыктардан азат ету кундершде анык байкалган. Сол ержурек Сыпатай Саурыкулы орыс эскерлерм н курамында болган Ж еткудын бас батыры Сураншынын жа- 4— 843 49

Умбста.и К эр!6аев муражайы сактарымен б4рге Эулиеата, Ш ымкент, Таш кент жер- лершде болган шайкастарда ез1шц батылдыгымен, тапкырлыгымен, уйымдастырушылык касиет^мен, айла- керл{пмен кезге тус!п, сарбаздарды алга бастап отырган. Эулиеата каласынан эр1 кеткенде Сураншы батырды б1р атакты адам конакка шакырады. Сыпатай болса оган ба­ руга карсы болады. Б[рак батыр: \"Б!зд! курметтеп жатыр, бармасак уят кой\" деп, касына Сарыбай, Сутпбай, Диканбай сынды жолдастарын ерт4п, элг: юсшщ уйше конакка барады. Тамактары\" жеп эцпмелер4н айтып, кеп отырып калады. Олар конакка аттанганнан кей!н-ак Сыпатай, дэу Сы- патайдыц баласы Б:р1мкул екеу1 жуз каралы адамды уйым- дастырып, аттарын, каруларын сайлап, олардыц сонынан келед: де, ауы л сыртынан багдарлап жатады. Кузд4ц куш, ай жарык екен. Б4р мезгщде ездер! сыртынан койган бакылаушылары белп бередь Цараса, жаудын жасырын адамдары келш калган екен. Олар да жуз каралы адам кершедь Сол жерде кызу айкас басталып, э дегенде-ак жау жагы жапырылып, тым-тыракай кашады. Артынан байкаса, а л п конакка шакырган адамнын ез< кара ниетп айла колданбак болса керек. Сойлп, Сураншы жолдастарымен бостан-боска мерт бола жаздайды. Сыпатай 50

Жамбыл угындагы казак орта меитеб! мен Б)р4мкулдын жанашырлыгы мен тапкырлыгы болмаса, KÍM б4лед1, кудайдай сенген уш батырынан айырылган соц елд!н кейш п жагдайы калай боларьш. Ж еке бастыц жем4 ушш ел MyweciH саткандар кай заманда болсын калм ай ке- ле жатканын осыдан керуге болады. Отырардыц какпасын ашып берген Царашокы, М ахамбетпц басын алган Ы кылас, 1937 жылгы \"салп ан кулактар\", кеш еп 1986 жылгы желтоксан окигасы кезщде ез ултынан без1нгендер мен бупнп куш типьмзге, жер1м<зге, мемлекетппм<зге карсы ун кетерш , ез 1ш1м1зден шыккан кезкамандар сиякты ек1жузд! саткындыктын айласынан сактасын эрдайым. Сыпатай батырдын ерл!к icrepiH Суйшбай акын суйсше жырга коскан, Жамбыл да оны курмет тутып, езннц К,улмамбетпен, Сарбаспен айтыстарьщда барьшша аскактата жырлаган.. Жер жэннаты Жет1судын ен куй калы ещ рше коныстанып, ж ерпл1кт1 халыкты барынша ыгыстыра тускен орыс коныс аударушылары суы мол, тугш тартса майы шыгатын К .аргал ы , Узынагаш, Бугымуй1з, Бесмойнак, Ж а- уыр, Аккайнар сиякты ауылдарга табан Ti реген. ItnKi Ре- сейдеп саяси думпулерден кейш жер аударылгандар, крепостнойлык реформа жойылганнан кейж ею TÍ3riH, 6 ip Д!

шылбыры колына тиген орыс мужыктары арасында жана бакыт !здеуш!лер лег: казак жершде жаппай салына бас- таган бек[тстерге, сол сиякты жана елкен) игеруге уст)- уст)не тогытыла бастаганын б4лем1з. Эткен гасырдын сексен4кш! жылдарыньщ аягында Узынагашка к е л т коныс- танган орыстар солардын алгашкы тобы болатын. Верный 6eKinicimH кунбатыс тарабындагы б!здщ елкеге сейпп б1рте-б:рте орыстар, Шыгыс Турк4станнан бас саугалап кашкан уйгырлар мен дунгендер орналаса бас- таган. Архив материалдарына жуг!нсек, Таргап ауылы 1890 жылы Ж ет1су уез1шн Кастек болысына карасты Верный- Карабалта пошта байланыс жолында бекет болып ашылган. Никита Ш еприков деген пошта бастыгы екен. 1891 жылгы дерек бойынша Таргапта пошта байланысын жузеге асыра- тын агаштан салынган exi уй болган дейд1. Сол кезде 37 ер адам, 27 эйел болганы, 1897 жылы пошта байланыс станса- сын Т. Соколов деген бай баскарганы айтылады. Ж эне сол жылы Ж ет1су естел1к к]табында айтылатындай, Сэке Н ияз- бекулы болыс сайланып, оныц Батыс-Кастек болысы атанганын керем1з. Орыстар жи! коныстанган Узынагаш та ез атауынан айырылып, Казанско-Богородское болып шыга келген жыл- дар болган. 1905 жылгы революциядан кей)н Столыпин реакциясы кез)нде ыцыршагы шыккан кедей, ертенп кун1 ум1тс)з мужыктар басы ауган жакка бытыраганда тагы казак жерше тогытылган. 1907 жылы Николай патшанын жерге коныстандырушысы Сергей Минин деген 6 ipey БутымуЙ13 , Бесмойнак езендер)нщ ен шурайлы тусына жер аударылган орыстарды орналастырып, селонын жоспарын сызган, эр шаруага 1 гектардан уй ipreciHe жер бел)п 6epin, \"жа- рылкап\" тастаганнан кейш, масайраган мужыктар Ми- нинн1н атын селосына жапсыра салган гой. С ей пп , бул ауыл мунда-мундагыга дей)н Сергеевка аталып келд1. По­ кровка, Прудки селолары да осынын Kepinici. Ал енд1, Каргалы шуга комбинатынын калай салынганы туралы ел 1Ш]ндеп энг:мелерге кулак турсек, 1908 жылы Верный каласынан (Алматыдан) атакты бай Сергей Шахво- ростов деген кепес токыма енд!р)с1н салуга ынгайлы жер ¡здеп шыгады. Касына карындасыныц куйеу! Федор Пес- товты, тммэнп жэне кызметшк! Гимади Батыршинды Lnecripin алады да, куймел1 арбамен Каргалы езенше са­ лынган улкен агаш кешрдщ касына кел1п токтайды. Ойткеш, оган буырканып аккан тау езенмпн агысы мен жер жагдайы катты унаган ед1. 52

Сонымен еткен-кеткен елден осы жердщ и е с т сурап, онын К,оцыр руынын жер4 екен!н аныктап бьчед!. Ел агасы, акылшысы Иманэл{ К,ыргызбайулынын ауылы е к е т н ест4ген соц куймел! арбасын тура И манэлш щ уй!не карай бурады. К.оцыр ауылын баскару жумысын Иманэл! к е т н Н кезде баласы Байысбайга тапсырган екен. Содан Байысбай есж алдына шыгып, уйше келген жолаушылардын неге келгешн, пандай шаруасы бар екенш сурайды. — Елд!н айтуы бойынша осы ж ердеп Цайдауылдан та- раган К,оныр руынын ауылы мен жер и е о с4з деп ест)д4к. Б^згe токыма енд!рк:н салуга аздаган жер керек ед!. Буйымтайымыз сол. Жерд4 б1зге сатсаныз, не уакытш а кел!С)м кагаз аркылы жалга берсен'з кайтер ед4,— деп мэйменкелетед1. — Ж ер м е т м емес, осы жерде коныстанган елд!К!. Оны мен ез бет!ммен с)здерге сата алмаймын. Сондыктан акылдасып, жауабын 3—4 кунде берей!к,— дейд! Байысбай. Бул эн п м е сол кездег4 Айкым ел!нщ Ж елд)бай Д ауы л- байулынын бил1пмен шешитуге ти:с екешн Байысбай угады да, Желд4байга мэн-жайды тугел тусшд4ред{. Елдщ бола- шагына онд1р4ст{н пайдалы болатынын, орыстын и:4м4 мен б!Л)мш уйрену жастарга ти!мд4 екешн, жэне халы кты н турмыс жагдайына да онын ыкпалы тиет!н1н егжей-тег- жейл! ойластыра келе, Сергей Шахворостовка 4 гектар жерд! 30 жылга жалга береди Кел4с!м бойынша С. Ш ахво- ростов жерд! арендага алганы уш{н жер иесше жыл сайын 30 сом а к т а телейпн болып м4ндеттенед). Ж ылына бар- жогы 30 сом! Б4рак К.аргалы езен!н!н ангарына токыма енд[р4с!н салу уплн жер бергеннен Байысбай да казак та утылмаганын кейшп дэу)р дэлелдед!. Ол туралы кей!трек тонталамыз. Цазак елшщ Ресейге бодан болуы орыс мэдениет! мен енерш экелген прогреспк жагымен б4рге ушан-тен4з к аар етк е б е к л р г е т белгид4. Б)р4ншщен, патш а еюмет! казактын улан-гайыр бай жерш иемдешп алды. К азак жер<не айнала т е т р е к эскери бек4тстер салып, оларга эскерилермен б4рге жай адамдарды да кептеп орна- ластырды. Эс4ресе, Столыпиншн реформасымен мындаган орыс шаруаларын кеш4р:п экел)п коныстандырды. Цазактарды кунарлы, сулы жерлершен, ата коныстарынан айырып, шелге, кумга ыгыстырды. Ек]ншщен, казак халкынын еж ел п хандык, бил<к зандарын жойып, буюл К,азакстанга Ресей патшасынын занын орнатты. Ол зандар халыкка тусппкс!з орыс тШнде журпз4лд!. Цазактарды окытып, ел баскаруга ж!бермедь Ш енеутк орыстар ез дегешн ¡стед:. Осылайша казак халкы 53

тещпзджке, кемсптушипкке ммцтап маталды. Т!пт) улты- ныц тел аты аталмай, \"киргиз\", \"туземцы\" деген келемеж атак тагылды. К азак кайда барса да, не ¡стесе де озбыр- лыкка, норла у га ушырады. Б{здщ елкеде де ж ер п л ж п халыкты барынша тыксырта тускен орыс коныс аударушыларымен жаймашуак достык катынастыц б4рден орнай коймаганын туе!ну киын емес. Патшалык Ресей империясынын курык бойламас кулыкка толы саясаты тым эр<ден жоспарланган. Казан тецкер{с1 карсанында ¡штей ьщыраган империя бф4нш) дуниежуз<л4к согыстан элс:регеннен кейш, ездер4 буратана санайтын аз улттарды мулдем сансыратып, мумкгн болса Америкадагы унд4стер кусатып жойып ж)беруд! кездеген едь Осы тубел)к^ максатпен он тогызыншы гасырдыц ортасынан-ак мыктап айналыскан орыстар кепе-кержеу наразылык туды- ру ушж кара жумыска казактан эскер алу туралы куйтыркы жарлык шыгарды. Шынтуайтына келгенде май- данга адам куш: ж еткпей жаткандыктан емес, максаты — казак даласын казактардан босату болатын. 1 1 пт1 , мемле- кетт4к Думасыныц гор!нен: \"Америкада унд<стер жоймлды, ал б1з болсак, казактарм ен эл! кунге тэж 1келес)п келем1з. Бул халыктыц жер бетшде ем<р суруге енд) еш какысы жок\" деген си патта сездер айтылганы да жасырын емес. Демек, бул арщен ойластырылган зулымдыкты жузеге асы- ру уыпн 1916 жылгы июнь Ж арлыгынын кабылдануын б!р жагынан занды деп те туешген дурыс. Онсыз да езпден есенгн реген казак халкы уш!н отка май куйгандай эсер еткен бул Ж арлыктан соц жер-жерде улт-азаттык кетер!л!стер! бурк ете туст:. \"Эскерге адам бермейм4з деп бул!к шыгарганы керек, сосын кару колданып кырып тастаймыз\" деген кара пигылды империя шабармандары карусыз халыкты талай аймакта кан каксатып, кыргынга, боекынга ушыратканы тарихтан белгц!). Тек б1р гана Ж еткуды ц езпщ е б!р миллионга жуык адамды патша э с к е р ^ ц жазалауш ы отрядтары аяусыз кырып-жойганын енд4 б!л<п жатырмыз. Бас саугалаган елдщ шекара асып Кытайга, Ауганстанга, Турк!менстанга, езбек пен кыргызга, ^пт4 Ресейд!ц езш е нпкершеп барып жан саугалаганы мiнe, осы зулымдыкка толы саясаттыц нэтижес! едь Тарихта Торгай кетер!Л1С), С озак кетеринс!, Каркара кетер{лк4, Ушконыр, Батые Кастек кетер{л1с! деген атпен калган каралы кундерде б:зд{н айбынды аталарымыз аруакка сыйнып, атка конган. 19)6 жылы патшаныц мау- сым жарлыгына байланысты Верный уез4ндеп Каргалы 54

Меинт

шуга фабрикасыньщ жумысшылары мен Ушконыр жайлау- ындагы К,арамолда деген елд]ц б1рж кен ереуи!< болды. Ереуьпд! Бекболат Эш екеев жэне онын сарбаздары Байбо- сын Тамабаев, К,алыгул Сапаев бас карды. Ел басына кун туып, ер етМмен су кешкен, ат ауыз- дыгымен су ¡шкен килы кезенде саналы ойлы, алгыр аза- маттар жаппай бас кетерген елдщ алдынгы катарына шыгып, тас туЙ!н болып шу т л ген сарбаздарга жол керсетт!, басшылык етп. Жасынын картан тартканына карамай халкыньщ намысы уш!н етек-ж ен1н сыбанып, шайкаска к!р!скен Бекболат Эшекеулыныц куш!, эрине, бакайшагына дейш карумен курсаиган орыс эскерше пара­ пар емес болатын. Сонымен б!рге \")штен шыккан жау жа- ман\" демекш!, Бекболат батыр кетерийсш)лержщ арасында саткындык ¡стеген адамдар болды. Бурыннан орыс шене- ушктер!не жагынып, солардын колтыгына ю р т журген бо- лыстар Бейсенбай Ш албаржанулы, Оразалы Манкин, тшмаш Жайнаков, кала полициясынын кызметкерлер! Сайлыбай Кунтубаев, Ж абы Сулейменов тэр)ЗД1 жансыздар кетерйпк басшылары туралы, олардьщ ¡с-кимылдары жай- лы патша шенеунжтерше, атаман Малышевке унем1 жасы- рын хабарлап отырган. Сейт1п барлык жагдайды б ^ п алган жазалаушы отряд баскесерлер) кетер!лкке шыккан казактарды урма жерден согып, быт-шыт кылады. Олар енд{ Бекболат пен онын жанындагы с е р ж т е р т т бала-шагаларын колга тус!ред!. Ж е н 'л к к е ушыраган Бекбо­ лат батыр жолдастарымен б4рге Алатаудын би1к шындарына карай ш е г ш т , одан К.ыргызга, ары К.ытайга етш кетпек болады. Алайда, Жет!судагы патша эюмдерм \"Егер ездер4н кел!п берьпмесендер, бала-шагаларынды тугел кырамыз. Бери:сендер, жен<лд)к ж асаймы з\",— деп хабар айтады. Акыры амалы калмаган Бекболат бфнеше сер[ктер!мен патша эк:мдер{тн колына берьпедь Ереу!лд1 Верныйдан шыккан жазалаушы отряд канга бояп басканнан к е т н Бекболат пен Байбосынды устап алып, Алматынын солтуст!к ¡ргес:ндеп Боралдай деген жерде халыкты коркыту у ш т 19)6 жылы 9 кыркуйекте дарга асып елп редь Тагдырдын тэлкеп шыгар, кей)ннен осы Боралдай манына Сэкен Сейфуллин, Б етм бет Май- лин, !лияс Ж ансулров сынды казактын бетке устар азамат- тарын, Бэк4р Турысбеков, Турысжан Акшалов сиякты баска да ауданымыздын алдынгы катарлы басшыларын жа- зыксыз ж апа ш е к т !р т , кебй ю з, карс<з суйрет!п тастаган НКВД-нын суркия эрекет! де аяулы Бекболаттай беренд< 56

дарга аскан ка рал ы куннен басталган сиякты болады да турады. Цазакты кулдык курыгынан куткармауды карастырып, ез азаттыгы ушж курескен елд)ц кекейше коркыныш уяла- сын, рухм жасып, жкер! кум болсын, кетери!4ске шыгудын акыры дар аркылы тынатынын керсш деген жендеттердщ жауыз ниет4 алайда, ашынган халыктын ж урепн ш ай- лыктыра коймаган ед!. Кайта кеудесж ы за-кек одан сайын керней тускен ерлер Ж еткудын баска жерлершде жаппай бас к етер т, актмк айкаска шыгуга камданган. Мэселен, арысм Кордай, Сулутер алкабындагы, берк! Актерек, Келкамыс манындагы калын елде Эли батыр, Цыргызбай батыр бастаган кетерипстщ думпу! катты болды. Батые Кастек болысьтдагы китер)Л)ст4 атакты К араш батырдын шеберес) Сатай Кебегенулы мен Нуке Сэд:- бекулы, тагы баска да ержурек ж )пттер бастады. Ук4мет жансыздары аркылы дайындалып жаткан кетерипс туралы 64л1п алып, онын алдын ал у шараларын уйымдастырды. !9!6 жылы 6 тамызда Цастекке Верныйдан каруланган 250 адамдык жазалаушы отряд шыгарылды. 7 тамыз кум узынкулактан хабар алган жергь!1кт) ел-журттын кару устауга жарарлык азаматтары Шиен манындагы Кдратебе- ге жиналды. Жиналган мыннан аса сарбаздар уш топка бал)Н1п, патша отрядына ж ан-ж актан ш абуылга шыкты. Сатай Кебегенулы 200 ж т т п е н сакадай-сай каруланган жауга карсы турады. Акыры ел!м деген ерлер мен озбыр ойлы патша жендеттержщ арасындагы киян-кеск1 шайкаста Сатай батыр окка ушады. Орыс эскерше карсы каптал тустан Доскожа Цашаганулы, Нуке Сэд)бекулы, Ниязкул Сатайулы, Ахмет Цожамкулулы, Рахмет Андасулы, Сарым- сак Шынтемфулы жэне тагы баскалары лап беред!. Сол- даттарды б<ршама шыгынга ушыратады. Урыс барысында Нуке Сэд4бекулы бастаган мерген аншы ж 1пттер Шиен мужыгы Москаленконы, жазалаушы отряд басшысы Пеш- ковты атып елпредй Кетер4л!с букьтхалыктык сипат алган 6 тамыз к у т кешке карай Самсыны Ботпай болысыныц жэне керш{ бо- лыстардан кемекке келген 5 мын адам коршап алады. Со- нын ертесшде, ягни 7 тамызда Турюстан елкес!нщ генерал-губернаторы А. Н. Куропаткиннщ атына ж!берыген жедел телеграммада Ж етку облысы эскери губернаторы М. А. Фольбаум Самсыдагы казактарды н карулы кетерипс! туралы суыт хабар жолдайды. Мше, сол шакта атагы осы айм акка белги![, елге бе- делд) Ж этб е к кажы Малыбайулы кетер)лген карусыз ха- 57

лыктыц келеш епн ойлап, олардын ем{р4н сактап калу ушш жэне патша эскеринц катал жазалау шараларын негурлым элс[рету максатымен пристав пен жиналган елдщ арасына ер!кс:з арашага тусед). 7 тамыз кую танертен приставы бар, пошта устаушысы бар топ, шагын эскери отрядпен Узынагаш, Верныйга карай кашып шыгады. Кей:ннен, !9!6 жылгы кыркуйек айында Отар стансасы- нын приставы 6 тамыз кунг! Ботпай болысы казактарынын Самсы стансасына шабуыл жасауына байланысты Самсы- дагы пошта устаушысы Никитин жэне теменп шенд) жа- сагымен б<рге келес: куш , ягни 7 тамызда танертенгч сагат 6-да 3—4 пэуесюлер)мен Казанско-Богородское селосына кашып шыккандыгын мойындауга мэжбур болады. Кетери))сшй!ер пошта бекетш, телеграф баганаларын талкандаган. Б)рнеше орыс мужыктарын, кепестерд! колга тус)р4п, туткындаган. Самсы кетерйп{с4 патш а жандаралдарын катты коркытып, олардын б!р-б!р!не ж4берген жедел телеграмма- лары, хаттары аркылы Верный, Ташкент, Петроградка дейш белг!л) болып, империяны д]ри!дет4п жатты. Жедел турде эскери отрядтар жасакталып, кетер[л!ст1 басып-жан- шуга женелтмед!. Оны архив кужаттарынан анык байкауга болады. А лгаш ьтда Самсыга есаул Бахуревичтщ жазалау- шы отряды ж)бер)лген екен. Тен емес шайкаста eкi жактан да шыгып болып, б!раз казактар колга тусед4. Ж ендеггер тарапынан бейб)т халык катты таланады. Пошта жолын калпына хелт!р<п, тузету уш!н хорунжий Александров баскарган тагы б4р жузд^к эскер Ж!бер1лед). Есаул Бакуре- вичтпн отряды Токмактагы хетерШ сп басуга ат- тангандыктан, Самсыга ешй Верный дружинасынан прапорщик Махонин бастаган рота экелшед1. Сейт!п, Кастек, Таргап, Самсы, Отар кетеринстер4 та- мыздын ортасына карай П4шпек уезМ н жерше, Токмак аймагына ауысады. Киын кундерде кетерь1!СШ!лерд!н катарында болып, олардын эрекетш уйымдастыруга батыл араласкан Макыш Райымбекулы, Эл4ш Дуйсенулы сиякты ер азаматтар да ерл!к ¡стер!мен кезге тускен. Макыш эр! батыр, эр4 тамаша акын едь Палуандыгы ез алдына б{р тебе болатын. Эсфесе кыргыздын атакты манабы Шэбден Жантайулынын асында кыргыздын Т!стеу!к атты палуанымен сайыска тус!п, жен!ске жеткен Макыштын атагы бук)л Ж етку елше жай- ылган. 19!6 жылгы кетер:л{сте С атай батырмен б4рге жур<п, оныц ерл)к ¡стерш дэр!птейтш \"Сатай батыр\" атты дастан 58

шыгарган. Умбеталн, Нурила, К.исыбай сынды акындармен айтыска тускен Макыш 1920 жылы К.астек болысына рев­ ком болып сайланган. Оны коре алмаган душпандары: \"Макыш бай болган, сал-сер4 болган\" деген жай дакпырт желеумен кугынга ушыратып, акыры 1931 жылы атакты акын, айтулы плауан женс)зд!ктен куса болып, каза тапкан. Эл4ш Дуйсенулы Кдракыстак ауылынан ш ыккан азам ат ед1. 1916 жылгы кетер1л{сте Ш иен ауылына келген Токаш Бокинмен танысып, жолдас болган, Бекболат батырдын еск4 досы. Осы кетерйнс кез<нде б1рнеше болыс халкына саткындык жасаган дед)к. Ал, Жаныстыц Жайылмыс болы- сын узак жыл баска рган адал да эдьп басшы, ел ¡не курмет- бедел! арткан азамат Сэт Ниязбекулы болса, дал осы килы кезецде кетер4л1С басшылары Бекболатка, Сарыказак Сол- танаевка, Ахмет Аманбаевка жэне баскаларына акылшы- кенесмп болган. Онын кеп жыл ел баскарган тэж 1рибес1, туа б^ткен акылы мен керегенд!п, кетерй1!ске кепш{л1кт1, адресе жастарды бер4к топтастыруга, тек б{р гана Ж айы л­ мыс болысы емес, осы ощ рдеп Ш амалган, Улкен Алматы, Ботпай, К урп жэне Мойынкум болыстарынын б1р к{сщей кетер!Л!п кел1п катысуын уйымдастыруга себепш] болган. К етерш к кезшде С эт те туткындалып 1916 жылгы 12 жылтоксанга д е й т турмеде отырган. Ж алпы ереу^лге катысты деген сылтаумен камалгандардын саны патша тер- геупнлершщ кужаттары бойынша 872 адамга жеткен. Онын сыртында \"кашпак болганда ок жумсалды\" деген желеумен Узак Саурыков бастаган 59 адамды сотсыз, тергеуаз атып тастаган. Кез1нде Токаш Бокин туралы роман жазган жазуш ы Зейш Шашкин материал жинап жур4п, Токаш пен С эт ту­ ралы очерк жазганы белгип. Ол кезде (1957 жылы) Токашты да, Сэтт1 де керген, оларды жаксы би1ет1н адам- дар бар болатын. Очеркте айтылган сездерге Караганда, Сэт 1905 жылы Ж етк у облысынын ек!Л! рет!нде Петербургке М ем лекетпк Думага барады. Оз4шн акы л-парасат, к к е р л 1п м ен болыс болып, ел ¡ппнде зор беделге ие болган Сэттщ Думага да, патшага да кен)л4 толмай кайтады. Сондыктан да шыгар, 1916 жыл келш , патша жарлыгы шыкканда, С эт Ш амалган болысынан майдан жумысына б!рде-б1р ж4г)т бермеген. Оз заманында Сэт пен Токаш ж т кездес1п турган. Олар елдщ жагдайы туралы, оны калай жаксарту жайлы энпмелесед1 екен. Жасы кел[п калган, тэж1рибес! мен Д9

Улы Отан согы сы ц да паза таицандаруа цойылган ecuepirim

токыганы мол Сэт бШмд!, дарынды, алгыр жас Токаш eKeyi мыктап достасып кетед:. Бул достыктары Токаштын акыргы кундерше дейш узммеген. Сэт пен Токаш eKeyi турмеде 6 ipre отырыпты. С эт турмеден бурынырак шытады да, Токаш калып калады. Сонда Сэт айтады екен: \"Bipeyre кемектеск)н келсе, алды- мен онын KÍM екенш, кандай адам екенш ôuiin ал. Мен турмеде 6 ip казак жиЫмен 6 ipre отырдым. Нагыз азамат екен. Ертен заман езгер!п, ек4мет билМ халык колына ти- eTiH болса, сол ж!г}т ел баскарады. Аскан акылды, MÍHe3¡ ерт ж!пт екен\". Сэт ез! турмеден келген куш ертеинде 6 ip тай сойгызып, Токашка тамак 6 epin ж!беред1. Эрине, Токаш та Сэттщ жаксылыгын, адалдыгын, ак кен!лд!л!гш жотары баталатан. Кенес ек!мет) орнап, сол бил!к басына келш байлардын малын алып жаткан кезде Сэтке тиг4збеген. Б!рак С эт бай емес ед1. Ол ете акылды, ез дэу4рш!ц дана адамы болтан. \"С эттщ 6 ip сез!не 6 ip ат берсе де болар ед!\" дейд: екен оны кер!п, сезш тындатандар. Эз! кедейден шыгып, ел билеу дэрежесше жеткен адам элс1здер мен кедейлердщ бар жатдайын жаксы бшген. Алдына келгеншн тшег!н мумк1нд1пнше колма-кол орындап, мун-муктаждарына эркашан комек керсетш отыртан. Сэттщ жэне 6ip тындырган елеул! жумысы — Царталы езетн щ шыгысына 1886 жылы салдырган мешЫ. Елд! имандылыкка, ôûiiMre тартып, i3ri ниетпен ез каражатына салдыртан осы меиит: кун! бупнге дей1н мусылман журтшылытынын кастер тутар ордасына айналып отыр. Жаксыдан — шарапат деген сол. Адамнын кандай екеш ел басына кун туып, кысылган кезде белпл) болады емес пе, 1916 жылгы KerepLnic кез:нде Шалбаржанов, Манкин сиякты болыстар ашыктан-ашык патша жендеттерше кемектес1п, солардын сойылын сок- канда, Сэт сынды саналы, нагыз ел азаматтары кырылган, топталып камалтан елЬйн катарында болды. Солармен 6ipre барлык зорлык-зомбылыкты басынан кеш!рд!. Сэтт!ц аты Бекболаттармен 6ipre ел аузынан туспей келед!. Эттен, онын толык ем4рбаяны туралы мэл)мет ете аз, тек 1922 жылы кайтыс болганы, 1923 жылы ас бер!лгеш жайлы де- ректер калган. Ер eciMiH ардактаган ел-журты асыл аза- матка 1997 жылы ас беру peciMiH eTKÍ3in, улкен салтанатпен ат шаптырып той жасады. Царгалыдагы ез! салдыртан MemiT пен орталык кешешн 6ipiHe С эт Нияз- 6í

бекулыньщ eciMi берищ]. \" Жаксынын аты елмейд;\" дегенде осы накты дэлел бола алады. !9 )б жылгы улт-азаттык кетер!Л)С1не белсене араласып, ел баскарган Токаш, Бекболат сынды ерлерге сеюьцр cepiK, суйешш болган азаматтардын 6ipi Сэке Ниязбекулы бола- тын. Бугаи дейш CaxeH¡n аты болыстыгымен шыккан ед!. Сэке отыз бес жасында е з !т н Тайторы елше болыс болып, бар MyMKi^iríHme алда турган даулы мэселелерд: эд)л шеш!п отырган. Ержурекппмен, тапкырлыгымен, ерен акылымен танылган. Сэке болыстыи ауылы Суыктобе тауыныц батыс бау- райындагы К,араарша аймагын жайлап отырган. Он алтын- шы жылгы кетеринстщ ерлер! Сатай Кебегенулы, Мацыш Райымбекулымен Сэке ертеден-ак жаксы жолдас ед{. Азат- тык жольгндагы дурбелен буларды бурынгыдан да жакындата тусп . Алайда, кетерш!С кушпен басылганнан кейш онын баска да басшылары cexùmi Сэкен)н басына кара булт ymptnin, эл4м Kayni тенд!. Сейтш, Сэке Нияз­ бекулы патша ух!метш!н узын курыгынан кашып кутыла алмады. К,олга тускен ер Сэке Узынагаштын турмесше камалып, азапталды. Сонда да Бекболат тэр!здн \"KeTepùîicTi уйымдастырган да, баскарган да ез)м\" деп, 6ip айткан сезшен танбай отырып алган ержурек азамат турмеде кеп мехнат шепп, акыры патша жендеттерш)н колынан каза тапты. Ел басын курап, агайыннын ынтымагын уйыстыра битген, тагдырдын тэлкегше тап келгенде де мойымай, мужшмей, соцгы демже дей)н халкына адал бола бйяген аяулы С эк е т ц артында калган урпагы 1993 жылы ардакты азаматты еске алып, ас берд!, суйеп жерленген корымга кез тартарлык кумбез орнатты. Бул да болса, ер атагын ел сактайтьш айтулы дэстур{м[здщ жаркын 6 ip мысалы. Жет)судагы кетерш)с басып-жаншылган сон, \"Бекбо- латтыц с е т м д 1 cepiKTepi, соны колдаган\" деген желеумен жер-жерден елд4н небф ер мжезд! азаматгары абактыга камалып, кысымга алынган. Сондай кундерде Батыс К,астек, Шыгыс Кастек болыстарынын бipтaлaй адамын ал- дымен Шиенге апарып камап, соцынан Узынагаштагы турмеге айдаган. Цамаудагыларды экет4п бара жатканда KeTep^icKe белсене катыскан К,осыбак деген кайсар ерд) атып, Эл)шт< найзалап елт4рген. Иэ, ел басынан нелер сындар етпед!, нелер заман кетпед]. \"Атамыз — Алаш, керегем!з агаш. Осыдан тура мын жыл бурын казак атанганбыз\" деп, Майкы би баба- мыздын айтып кеткен) рас болса, оган кейшг! exi мын 62

жылды коса санасан, казак казак болгалы отыз гасыр еткетн есептеп шыгару еш киын емес. Жалпы 6 i3ain Туран жер) — бук¡л адамзат галамынын Отаны. Ол сонау коне заманнан куш бугшге дейш еркени- еттщ аяктанып жет!луже б4рден-б1р дэйекпп болган жер. Муны кылдай жаналыкты каттап, жшке Ti3in келген Кытай тарихшылары да теркке шыгара алмайды. Сонгы eKi гасырга жуык езп xepin, сексен жыл сергел- денге ушыраган ен байтак Турандагы Ер TypixiiH ежелп перзент) — казактар кулдык ушш жаратылмаганын осы гасырдын басында тагы дэлелдедь Ресей империясынын куатты каруланган шабарман баскесерлерше карсы 1916 жылы удере котермген казактын рухын галам таныды. Ерк1нд1к пен бостандыгын ансаган елд)ц ашу-Keri патша уюмет! тарапынан аяусыз жаншылганымен pyx Tipwn. Сол туста шындалган сайыпкыран ерлер кейшнен журтына тутка болды. Халыктын санасын оятып, максат-муддесш айкындап берд[. Оз алдына ел бола алатынын, еш к!м тн шылауында журуге THicri емеспгтн булкыныспен сезд1рш, була кушш Kopcerri. KiM бшед), егер Кенес ек<мет! кил1кпегенде, 6i3 сонау улт-азаттык кетер1л{сшен кейш-ак ез алдымызга ipre кетер)п кетер ме едж, кайтер ед!к? ТуркЦИК-Tin терагасы болып, Туран жер1ндеп эз журтын империя туткынынан босатып алуды кездеген Турар Рыскуловтьщ арманы орын- далмады. Мэсележн м э т и туу теренде болатын. Бодан елд1 б1рте-б1рте бутарлап, баудай тус1рмек ниетпен кабылданган бул шеш1м жер бетнщеп турк! эулетше жан-жактан кысым керсетш, тубжде тугелдей куртып ж4беру максатында ой- ластырылган-ды. Антантанын уш-nri Жерорта тен1зжде Туркияны кысымга алып жатканда Орта Азиядагы казактар мен кыргыздарды Ресей кырып ж!бермек ед1. Бул арам пигылды т!келей жузеге асырса, дуниежуз: алдында маскара болармыз деп жасканып, буркемел) Жарлык шыгарылган. Алдымен бул мэселеге тубегейл! зерттелген. Казактардын елш, жерш, эдет-гурпын, турмысы мен бол- мысын, сол кездеп ¡шк) ахуалын, экономикалык жагдайын тугел карастырган. Каруы жок каукарсыз елд1 кан каксатып экк1ленген отаршылардын пигылы купия кужат- тардан енд{-енд! мэл1м болуда. \"Б<лте мылтыктан асатын каруы жок туземджтердщ тукымын туздай куртамыз\" деп еректген империя ойын б1ршама жузеге асырып улгерген- де Кенес ук4мет1 кил1пп, кыргын аякталмай калып ед1. Килы заманнын кигылыгын бастан кеппрген сол жыл- 63

дары тек кана Ж етк у казактары мен кунгей Алатауы кыргыздарынын кисапсыз кырылган халкынын кунын юмге артамыз? Олген), кашып-босканы бар, узын саны — 1 мил­ лиона жуык. Эз4 саусанпен санарлык кана халыкка бул аз шыгын ба? Ал, кааретш айтсаныздаршы? Кытайга, Ауган- станга, одан эр! дуние жузше шашыраган кайран журттын кеудес1ндеп екс<к каз{рге д е й т басылмай жургеж шындык. Оздер! гасырлар бойы керш!лес жауларымен жан алы- сып, жан бер<с!п, атамекен!н ак найзанын ушымен, ак бшекпн куннмен сан арпалыстан аман алып калган казактын басына тенген зауалды т4пт! сезбен айтып жетк!зу киын. Арасынан шыккан санаткер санлактары же- терл!к болса да, казактын т 1згшш казакка устатпауды ойлаган Сталин ] 925 жылы кузде Филипп Голощекинд! со- рымызга карай ж)бергешн кеп узамай-ак уакыттын ез4 дэлелдед). \"Мунда эл! Кенес ек!мет4 орнамапты. \"К)Ш! Ок­ тябрь\" журпзу керек деп кулшынды Голощекин. 1928—29 жылдары коллективтенд)руд!ц екп{шмен гасырлар бойы калыптаскан ем1р устынын бузып, жартылай кешпенщ ха- лыкты эуел: малдан айырды. Байларды орта шаруага дей4н тэрк!леп, итжеккенге айдады да, ем4р{ ез бетшше т!рши!1к журпзш кермеген кедей-кепннкке тартып алынган малды улест)р)п берд). \"Мал ашуы, жан ашуы\" деп бЬчген казак бул кысастыкка онайлыкпен кайдан кенс4н, талай жерде карулы кактыгыстар болып, онын бэр) кантоп'спен аякталды. Зорлыкка тозбегендер! тагы да шекара асып, шетелдерге кетуге мэжбур ед). Осы туста тагы да Озбек- станга, К.ытайга, ¡ш м Ресейге коныс аударгандар тоз-тозы шыккан журттын талайсыз тагдырын одан сайын ауырлата тусп. Жана саясаттан эб 1герл1 елд: енд] адамнын санасына к4рмес салыктармен туншыктырып, кысты кун! жун-журка, туяк-тукыл жинату, тер! салыгын этеу ушш ит аттырып дурбеленге тус1ру, момын шаруанын талгажау етпп отырган б)рер кап бидайын тукымына дейш зорлыкпен тартып экету кундел!кч1 уйренш{кт1 жумыска айналды. Онын успне сол жылдары кабат келген куаншылык косылып, кайран ел ашаршылыкка ушыраганда, кершмес отырган орыс посел- келержн мурты бузылмаганын бугшде жасырып кайтем1з. Кез керген кариялар сондай окиганын талайына куэгер. Аштан кырылган елд1н кыргыз асуында, Аксенпрден Узынагашка жете алмай, К,аракыстактан шыгып Царакетершмеден аса алмай жол-женекей баудай тус)п жатканын, карга-кузгын, ит-куска жем болганын тарих б4лед4. Бук)л казак даласын шарпыган зулматты жылдарда 64

жергипкт! халыктын 60 процент! аштан е л ге т , тагы 6 ipa3H TeHTipen тамак ¡здеп, босып кеткеш туралы талай-талай туындылар жарын керд!. Оны кайталап жату артьщ. Б)зд:ц максатымыз казак халкына жасалган касакана геноцидт!н KepiHiciH коз алдымызга елестет!п, бейкунэ бауырларымыз- дын рухын еске Tycipy, солардын орындалмай калган асыл арманына адал болу. Уш жузге белшген, барлыгы 300-ге толган туыскан ру- лардан жэне 3 мыц ipLni-ycaKTH аталардан, сондай-ак 30 мындай улкенд{-к!ш!л! езара жакын эулеттерден туратын 6 [ртутас К,азак улты — Алаш ордасы 1915 жылдыц орта- сында, ягни TeHKepicxe дейшН кошпел! заманымызда сан жагынан эбден кемелдешп, жныны 1 * миллион 72 мын тут)ннен (отбасы немесе жеке шанырактардан) куралган екен. Буларга уш жузге к1рмейтш кожа мен терелерд1 косканда 1915 жылы казактын жалпы саны 5,5 миллион адам болган кершед). Жалпы, казак езшщ аса курдел! жэне KacipeTTi тари- хында бес миллиондык децгейд! катарынан уш рет кайталаган. Алайда, 1916— 22 жылдардагы куйзелк, 1930— 33 жылдардагы ашаршылык жэне 1941— 45 жылдардагы согыс аркылы уш рет соккан демографиялык апат жута- тып, онын санын xepi шегер1п отырган. Тек содан 50 жыл- дан сон гана, ягни 1965 жылы халкымыз 5 миллиондык денгейге кайта кетерше алды\",— дейд: саясаттану докторы, демограф Макаш Тэт1мов ез зерттеулерпан б1ршде. 9з) \"елу жылда — ел жана\" деп макалдайтын кайран казактын 1915 жылдан 1965 жылга дейш халык санынан 5 миллионная аса алмаганына енд) калай ек!нбесс1з. Сансыз дурбелендерд! бастан еткерген Жет1суды непзшен мекен- дейтш тайпалардын 1915 жылгы тутш ece6 i мен адам сан- ына назар салсак, былай болады екен: Дулат — 98 мын тутш (490 мын адам), Жалайыр — 30 мын тупн (150 мын адам), Албан — 22 мыц тутш (110 мыц адам), Шапырашты — 18 мыц тутш (90 мыц адам), С уа н — 13 мыц тутш (65 мыц адам), Ысты — 11 мыц тутш (55 мыц адам), Са- рыуйсш — 4 мыц тутш (20 мыц адам) т. б. YpKimnLniK пен ашаршылык, жазыксыз кудалау мен кырык 6ipimni жылгы канды кыргын болмаса, халкымыз- дыц саны цаз<р кандай межеге жетер ед4, ел арасынан He6ip сацлактар ecin шыгар ед4-ау ш1ркш деп, арман- даганнан баска енд! не лэж бар? Алапат ашаршылыктан кейш eciH енд1 жинай бастаган елд) жэне 6 ip зауал кут4п турды. 1937— 38 жылы ултымыз- дыц каймагы тагы сыпырылды. Бул жолы карапайым ха- 3— 843 65

лыцтыц бетке устар азаматтары накактан накак жазага тартылып, 6ipi Туркиянын, енд! 6ipi Жапониянын шпионы атанса, енд[ 6ipi сол \"шпиондармен сыбайлас\" болганы ушш жапа meKTi. Tac турменщ табанында жаншылып, тасжурек жендеттерд!н колынан кырык турл1 корлык керген сол асыл азаматтар аман калганда казактын гылымы мен 6LniMi, эдебиет! мен мэдениет!, enepi мен OMipi кандай дэрежеге кетершер ед{. Жаратылысынан дарынды халыктын улдары жанбырдан кей!нп ертендей каулап ecin, жеттл4п келе жатканда жауыз пигылды коркаулардын колынан мерт болды, жапа meKTi, ен 6ip жем!ст! кезенш концлагерьлерде кусамен етюзд:. !луде 6ip аман калганы рухы жаншылып, ун ката алмай, улы icrepre араласа ал- май шерменде куйде erri. Казан TOHKepicimH алгашкы жылдарында жана ук!метке кулай сенген, \"канаудан енд1 мэнг!л<к кутылдык\" деп, !ске кулшына KipicKeH жалынды халыкты бастап, жер-жерде мойынсер)к уымдастырган, колхоздастыру, байларды тэркьпеу icme белсене араласкан, коммунист!к княли идеяга имандай сенген Ораз Жандосов, К,анай Боранбаев сиякты ipi мемлекет кайраткерлер! 37-жылдын ойранынан опат болды. Осы б{зд!н ауданнын ез!нен Eaxip Турысбеков, Турыс- жан Акшалов, Емберген Тайшабаров, 1лияс Нурбеков, К,удайберген Цонаков, Олжабай Исаев, Эбд!гул Смагулов, Болганыс Жазыкбаев, Эбд)рахым Байбатшанов, Розахун Даутов, К,исадш Тукт:баев сиякты тагы да баска аттарын толык бшмейтш азаматтар кугын-cyprinHin курбаны болганын калай умытайык. Î996 жылы \"Эдш ет\" когамы шыгарган \"Азалы к4таптагы\" Т13!мщ сараласак, б1здщ ауданнын 50-ге тарта азаматтарынын eciMiH KopeMi3. Ал enni бул К1тапка енбей, ескерус!з калгандардын да бар екенш ойласак, атылып, сотталган жазыксыз жандардын саны 2 0 0 -ден асатын сынайлы. 37-жылдын кугын-сургпп адам шыгынынын азды- кепт)пмен емес, санадагы урейд!н келенкес[мен, онсыз да эла реген рух-ж 4герд1ц жаншылуымен, ертенге деген дэрменс!зд)к сез)м{мен мемлекет пен ecipix зан алдында адамныц etnôip шарасыздыгын шубэс13 мойындап бас июмен сипатталуга ти!с. Enceci езьтген ел, бетке устар ер азаматынан айырылган отбасы, кершгеннен коз туртк! Kepin ескен жеткнппек жет4м НКВД десе eci шыгатын, \"халык жауы\" десе ат тонын ала кашатын дэрежеге жетт!. Милицияны да, сотты да эд!летт!н калканы деп емес, 66

EriH алдабында

/ кандыкол жендет, кара ниетт! карау бил)к иес) деп карады. Сол угым осы кунге дейш санадан ешпей келедь Жазыксыз кудаланган жандардыц жары мен балалары, агайын-тугандары шеккен азаптыц салмагын KÍM есептед:, олардын жанына тускен жаранын жайын юм тустд) сол кезде. Эрине, уакыт ете келе акикаттын айкындалып, жаксылардын аты жаркырап акталганы кеншге медет. Сейтсек те, санада калган коркыныштын зардабын ал) хунте д е й т таргып журген{м!зд! айту керек. Зансыздык ке- селтен айыга алмай отырган когамды емдеу бупн де онай тиш жаткан жок. Ел басына кун туган ектып дуниежуз1л1к согыстын сын- дарлы сэттер!нде де кугын-сург1нд} токтатпай, тутас улттар мен улыстардын басына зобалан орнаткан \"муртты кесем\" 1944 жылы Солтуст<к Кавказ халыктарын туп котара K em ipin жер аударды. Муртты кесемшн енд1 бул каИарына Месхетияны мекендеген тур1ктер, чечендер мен унгыштар, карашайлар, балкарлар, кырым татарлары ушырады. Байкасаныздар, барлыгы мусылман халыктары. Сонау 1916 жылы TypiKTepMeH 6 ipre турю халыктарын тугел куртып ж]беруд) ойлаган зымиян саясаттын осы жерде тагы да бой кетергешн ангару киын емес. Болмаса Солтуст)к Кавказды мекендеген елдщ тутастай \"саткын\" аталатын ж е т кайсы? Осы ретте, )944 жылгы акпаннын 23-нен бастап 6 ip ап- та ¡шщде \"Чечевица\" атты буркеме атаумен жасалган канкуйлы операциянын корытындысы туралы сол жылгы акпаннын 29-да Бериянын Сталинге мэл!мдеген мына 6 ip хабарына назар салсак: \"Докладываю об итогах операции по выселению чечен­ цев и ингушей... По 29 февраля выселено и погружено в железнодорожные эшелоны 478479 человек, в том числе 91250 ингушей и 387229 чеченцев. Погружено 177 эшело­ нов, из которых отправлено к месту нового поселения...\" дейщ. Бул айтылган жана конысы казак жер1 ед1. Халкынын басым кепшипп ашаршылыктан кырылып, одан кешнп ке- зенде кугын-сурпн керген, енд! бас кетерер ер азаматтары- ныц деш Улы Отан согысына кеткен казак халнын езге улттармен мидай араластырып ж4беруд: кездегенд;к ед1 бул да. Кныр Шыгыстан корейлерд!, Еды бойынан немктерд], батыстан поляктарды, гректер мен калмактарды, жогарыда айтылган кавказдын мусылман халыктарын атамекеншен ажыратып, Казакстанга койдай тогыткандагы тагы 6 ip максат езара уйлеспеушинк туындап, жанжал шыккандай болса, осыларды тугелдей кырып тастау болатын. Кенес 68

ек)метшщ сурки я саясатшылары \"Осылардын арасы калай болар екен, \"турт, шайтан, турт!\" деп, тэж:рибе жасаган- дай кызыга тамашалаганы да шындык- Б)зд!н элп \"улттар­ дын лабораториясы\" дейт)н сездщ астары осында жатыр. Алайда, Аллага аян, болмысынан дархан, \"жамандыкка жаксылык жасай алатын\" улкен парасаты бар казак халкы, ел-журтынан айырылып, журеп кан жылаган дшдес бауырларын да, путайман куйге т у с т , улкен юрштар- лыкка ушыраган, т)Л), д!Л! баска езге улттар еки!дер1н де белш-жармай б1рдей кабылдады, достык кушагын жайып, барын бел¡сп. Жылаганынын жасын суртТ1, кулаганын де- мед!. К.иын кундерде жанына ж^аныш бола б1лд1. Сол жаксылыкты жер ауып келген улттардын екищер! де умыткан емес, каз:р кай м)нберге шыгып сейлемеон, олар ездериын казак халкына мэнги!1к карыздар екешн журек- жарды т!лег!мен теб)ренш турып айтады. Б4зд4н дархан халкымыздын улылыгына тагзым ет)п, бас медь Ауданы- мызга 1938— 1945 жылдары жэне одан кейшп кезендерде жазмыштын !С!мен жер ауып келген тур1ктер мен эз:рбай- жандар, чечендер мен унгыштар, корейлер, нем4стер, езге де шагын улттардын екищер: тагдыр табыстырган туган ба- уырымыздай, ез у т м 1здщ б)р баласындай болып, б 1те кайнасып кеткеш де сондыктан. 1995— 97 жылдардагы Чеченстандагы эдидетюз согыс кундершде осы халыктын саналы улдарынын б1р1 Раман Сабиров: \"Кавказ нельзя покорить силой. Кавказ можно покорить только дружбой\" деген едь Имандай шындык сез осы. Халыктардын ешкайсысын куштеп кенд[рудщ мумкш еместише дуние жуз! тугелдей кез жетк1зген шыгар деп ойлаймыз. Халыктарды тек кана шынайы кеньт, шын журектен шыккан достык аркылы жаулап емес, баурап алуга болатынын дэлелдеген казактар ездерЬпн жас мемле- кет!н гулденд1ру уш{н де каз!р барлык ретте бауырлас кепултты казакстандыктарга зор сешм артады. Ойткею, б!зд1 ем!рд1н ез1 табыстырган, тагдырымыз ортак. К у т ер- тен XXI гасырдын ес1гш осындай ынтымакты, б 1рл1к пен достыкка непзделген сара саясатымызбен ашсак, келер кундерд!Н берер! де кеп екеш даусыз. Гасырлар бойы сырткы жауларымен табанды курес журпз4п, ел1 мен жер4 ушш жан аяспай шайкаскан айбын- ды бабаларымыздын арманы — ез беттш е дербес те тэуелс4з Орда, кейптен мемлекет курып туру болганын та- рихымыздын ен бойы кайта-кайта дэлелдей тусед1. Сонау Эз-Жэшбектен берп кешеп Бекболат батырга дей1нп ара- лыкта осы арман аласарган емес. Алайда, XVIII гасырдын 69

A y fанстан согмсында паза тапцач жауычгерлерге цойылган ecuepTtíim

сонынан бастап элсфей берген казак ел! XX гасырда тштт адам айтса нангысыз сура пыл ауыртпалыктарды бастан кеннрдй Жер б^тшен мулдем жойылып кетудщ аз-ак ал- дында калып, коламтадан канат кагып ушкан Феникс кусындай Кек Тэн!ршщ колдауымен кек жузше кайтадан шарыктап ушып шыкты. Кызыл империянын ди1рменшен аман еткен арада журтымыз акырында ез!нщ мыц жылдык муратымен табысып, зарыга куткен тэуелюздМне кол жетк{зд<. Сол кун, 199! жылгы желтоксаннын 16-ы енд!п тарихымыздын беташар парагы саналатынын, сол куншн мерей!не б4зд1н урпактын т<келей куэгер болганын умыту ешб!р мумк!н емес кой, эрине. Осы арада ез1м енегес:н кер1п, тэл1мш алган, ел еге- менд!пне кол жетк)зген сындарлы сэт, етпел! кезен ара- лыгында аудан басшылыгында болган, партия тарап, бас- карудыц жана курылымы калыптасып улгермеген шакта соны !здешстер)мен танылган, Карасай батыр бабамыздын абыройлы ерл1пн дэрштеп, халкымен кайта кауыштыруга кыруар енбек С!Н'рген Жус1пэл< Некетаевтай алдынгы тол- кын агамызга, калыптасу кезецжщ алгашкы жылдарында аудан экономикасын айтарлыктай оркендетуге б:р к1сщей комакты улес коскан алымды басшы Кудайберген Орымбе- товке шынайы ризашылык сез4м4н б!лд4ргетм артык болмас ед1. Иэ, кактыгыссыз, кантег4сс1з келген осы тэтт{ ерк1нд1ктщ шэрбат дэм4н енд1-енд1 сез1шп жатырмыз. Т эн ф таразысы тарту рет!нде усынган тэуелс:зд)к б1з ушш т<пт] де арзанга туспегешн жадымыздан шыгармауымыз керек. Б13Д1Н осы куаныш ушш езге халыктардан элдекайда кеп кун телегешм1зге галам куэ. Тегшген есепс!3 кан мен тер, ег)лген кермек кез жасыньщ етеу1 бул тэуелс1зд!Г1М1з! Енд! осынау тагдыр сыйын багалай б1л1п, онын жолында курбан болган кисапсыз ерлер{м!зд1н рухын кастерлеу борышымыз. ез:м13 жогарыда атап еткен айбынды хандарымыз бен ба- тырларымыз, алагай да булагай заманныц буралан сокпактарында опат болган миллиондаган кандастарымыз фэниден бакига осы тэуелс!зд1пм1зге жете алмай арманды куйде кешкенш естен шыгармауымыз керек. Болашакка багамды багдар жасай б4лсек, ешкетм1з жанып, елгешм1з лршед), солардын рух-аруагы урпагын эрдайым жебейд1 деп сену!м4з керек. Карасай бабамыздын данкын кастерлеп жаткан осы кезен де тэуелс)ЗД!к баспалдагындагы жаркын ¡стер)М1збен жалгаса тускен! лэз)м. Сондыктан ак ние^мен адал жол тандаган алаштын урпагын Алла колдасын, турк:тн тулег)не Тэн1р* дем берсш дейм)3. 7!

Н1 Алматы облысыныц мемлекеттж орталык архившен алынган мэл!метке уньчсек, Ж ет!су губерниялык аткару комитет! Тералкасынын 1928 жылгы наурыздын 27— 29 кундер1 еткен кезект! мэж1л1с!Н!н № 1 1 хаттамасында \"Аудандастыру жобасын аныктау туралы\" мэселе каралганы, Кордай ауданын Кордай жэне Кастек ауданда- рына б е л т , Кастек ауданына 1— 7 ауылдарды, Майтебе бо- лыстыгынын Карабулак ауылы, Узынкаргалы болыстыгы- ньщ 1 —5 жэне 1 0 — 1 2 ауылдарын калдыру жэне Цастек ауданынын орталыгын — Таргап кыстагы деп белплеу ту­ ралы айтылады. Сол сиякты тагы б:р деректе Кастек ауданынын 1928 жылы кыркуйект)н З-деп Казакстан Орталык Аткару Ко­ митетами арнаулы Жарлыгымен курылып, шекаралары бек!Т!лген! жайлы бурынгы кужаттарга сштеме жасалады. Непзшен алганда, осы кыркуйектщ Зчн б!здщ ауданныц ресми турде курылган кун! деп санаган дурыс болатын сиякты. Кейшнен, 1938 жылы улы жырау бабамыз Жам- былдын шыгармашылык кызмет1не 75 жыл толуына орай етк!з!лген мерейтойга байланысты Казак КСР Орталык Аткару Комитет! Тералкасынын 1938 жылгы мамырдын 19-дагы Каулысымен Кастек ауданынын атауы Жамбыл ауданы болып езгертшген. М)не, содан бер! б]здж ежелп атамекен алтын бес!пм!3 алпыс жыл бойы ардакты Жам­ был бабамыздын атын абыроймен алып жур, алдагы уакытта да оган лайык болатынына сен!мд!м{з. Батырлар мен акындар ел! деген мерейун атка ие аудан- нын арысы — 70, бер4с! — 60 жылдык тарихи жылнамасына кез жупртер болсак, онын эрб4р кезен'н!н айшыкты бедер] бар екенж ангаруга болады. Одан мемлекет тарихынын та- рауларына сэйкес тармактардын баршасын табуга болады. Жогарыда айтып еткетм !здей, аксуйек ашаршылык, жазыксыз кугын-сурпн жылдарын бастан еткерген аудан тургындары 1941 — 1945 жылдары Улы Отан согысынын каарегп мен таукыметш тартты. Азапты сокпактардан от!п, ата дэстур салты мен халыктык калпын сактап калган, ба­ тыр бабаларынын данкына сай болуды ешкашан естен шыгармаган касиетт! елкенщ ер м1незд! журты фашизм ланына карсы т!зе б)р!кт1рген прогрести! адамзатпен ун коса отырып, жауга каИарлана карсы турды, майданга кайраттана аттанды. Ауданымыздан эскерге 5806 адам, енбек майданын косканда барлыгы 9 мыннан астам ер азамат шакырылып, 72

олардыи 3,5 мыцга жуыгы ок пен оттын арасынан оралмай калды. Ел басына кун туып, элемд! алапат ерт шарпыган такта Жамбыл ауданынан тус-туста тутж тутетш отырган сайыпкыран ^irirrep майданга бет алды. Олардын арасын- да ел агасы атанып, егде тартканымен 6ipre буыны бекш, кабыргасы катпаган к¡л балапан канат бозбала жастар да бар ед). Архив деректер! бойынша согыстын алгашкы ауыр шагында майданга К,азакстаннан кеп адам женелтмген. Оларды урыс енерже баулып, уйретуд{ц ез! кыска мерз)мде кке асырылган. К,ызыл Армиянын Едьп бойына дей4н meríHyí, согыс техникасынын жет4спеу{ немесе элс1з болуы, кеткен есенщ орнын адам куш4мен толтыруга мэжбур ет- кен. Gcipece, согыстын алгашкы exi жылында майданга кеп адам алынып, олардын деш каза тапкан. Солардын арасын- да б1здщ де мындаган жерлестер4м1зд!н опат болганы ел- шеус13 KacipeTTiH 6ipi екен! рас. Т1рлжт1н барлык салмагын ез иыктарымен Kerepin журген азаматтарынан айырылган ауылдар азынап калгандай ед1. Елдщ арка тутар бел агашы сынып, буг)лгендей шак туган. Эйтсе де, \"Ел у м т н ер актар, ер eciMÍH ел сактар\" дегендей, ауданымыздыц енбекшмер! майдан муктажына керек астык, жун, eTTi, баска да багалы ен!мдерд4 мол беру ушж тылда аянбай енбек eiri. Колхоздарда, кэсшорындарда ер азаматтар аткарар жумысты енд! эйелдер мен бала-шагалар жалгастырды. Олар: \"мынау мешн колымнан келмейд)\" деп, жасканшактап тартынган жок. Кайта кандай киындык бол- са да каскайып карсы тура алатындыктарын Kepcerri. \"Барлыгы майдан уш1н! Барлыгы Ж енк уилн!\" ураны ас- тында кажырлы куреске 6ip ккщей жумылды. Мекемелер- деп кызмет уакыты тунri сагат ушке дейш созылса, колхозшылар тансэрщен тун карангысына дей<н тынымсыз жумыс ¡стед). Мэселен, 6ip гана К,аргалы шуга комбинатында токылган матанын ез4нен К,ызыл Армиянын солдаттары ytüiH 628700 шинель TirínreniH, \"Дегерес\" жылкы зауыты- нын асыл тукымды сэйгул4ктержен атты эскерге ! 500-ден астам жылкы ¡ржтелш женелтитгенш, колхоз козгалысынын б1лг!р уйымдастырушылары каракыстактык Эбд)бай Диканбаев, таргаптык Цаттаубай Кашаганов, б!рл4кт)к Алмабек Т4лекеев сынды баскармалардын корганыс корына ез калталарынан 1 1 0 мын сомнан астам акша аударып, ел ж1гер!н жани тускенш умытуга бола ма? 73

Аудандмц стадион Ауыл адамдары майданга аттанган азаматтарынан б!р хабар купп, барын белк!п ¡ш т , Батыска елендеп, ертел!- кеш енбекпен кун еткер!п жатканда, жерлестер)М)з Брест туб!нде ерл1кпен шайкасып, Мэскеуд] коргады, Сталинград кыргынына натысып, Курск и)шнде кан кешт). Эcкepд^ц барлык саласында жауынгерл)к саптын алгы шеб)нде согыскан Жамбыл ауданынын тулектер) арасында ушкыштар мен барлаушылар, минометинлер, зенб!рек- ш)лер, эс)ресе мергендер мен аткыштар кеп болганын керем4з. Согыстан кайтпай калган жерлестер4м{зд)н Ресей, Украина, Белоруссияны айтпаганда, Иранда, Польшада, Чехословакияда, Румыния мен Венгрияда, Прибалтика ел- дерщде жэне Германияда жерленгендер4 аз емес. Еуропа- нын терт бурышын тугелдей темпеш)кке толтырган сурапыл согыста улы ерл)к керсеткен казакстандыктардын каЬармандыгы бупнде букы элемге аян болса, сонын к]шкентай гана б)р белшег1 саналатын Жамбыл ауданынын езтен жуздеген адамдардын ерл!п мемлекет тарапынан ерекше багаланганын айтуымыз керек. Майдангерлер катарында б4здщ ауданнан Дадаш Бабажанов Совет Одагынын Батыры атанды, Михаил Петрович Рыжиков пен Эбд4рахым Эл)мов жауынгерлж Данк ордендер!н толык иеленд). 74

Майданга жасы 18-ге толмай жатып аттанган Дадаш Узынагашты бурыннан мекендеп турып калган карапайым езбек шаруасы Бабажаннын улы ед1. Ulemeci MiHacinxaH уйгыр кызы, атакты революционер Абдолла Розыбакиевтщ жакын карындасы болатын. K.a3ipri Турар Рыскулов атын- дагы мектепте дэрк алган Дадаш 1942 жылы согыска алгаш к)ргенде Элиста каласын жаудан босатуга катысады. Одан Ростов облысындагы киян-кеск! урыста аягьша жа- рыкшак тжп жараланып, 1942 жылдыц желтоксан айында сапка кайта косылады. Запорожье облысьтда ¡р1ктелген полктен бел1н1п 417 аткыштар дивизиясы, 1369-аткыштар полк!жн бел!м- шесжде урысты одан api жалгастырган Д. Бабажанов Го­ мель, Николаев, Брянск, эйгШ Каховка калаларын азат етуге катысады. Содан 1944 жылгы наурыздын 14-i кун: Кырым плацдармына ж1берш1п, Сиваш келж шабуылдаган Дадаштыц жауынгерлж 6ел4мшес) Симферополь, Севасто­ поль калалары ушж болган кыргыннын бел ортасына туседь Жолай Бахшисарайды босатып, \"Сахарная головка\" деген би1кт<кке келж орналасканда Сапун тауы да кол со- зым жерде тургандай кержетж. Бул тауды совет эскерлер! 250 кун бойы коргаган ед1. Тендеаз шайкастарда колдан шыгарып алган сол манызды нысананы кайтару ушж, енд] тагы да жан алыскан арпалыс басталып кеткен. Мамырдыц З-i кун! Бас колбасшьщан: \"С:здерд! енд] Севастополь каласынын халкы xyTin тур. Соларды жау курсауынан босату керек. Уш-терт куншц ¡Ш1нде Сапун тауын кайткен кунде де алуга ти1сс1здер\" де­ ген буйрык келед:. 9p6ip шаршы метр жер ушж кеск1лескен айкас бул кезде басталып та кеткен болатын. Мамырдын З-i мен 6 -ы аралыгында Дадаш кызмет аткарган полктен T inri адам калмады десе де болгандай ед1. Енд1 кемекке резервтеп автоматшылар ротасынан 170 адам жэне ж1берЦ1едь Сонын 3 взвод, 3 бел4мшесжде тагы да майданга шыккан Бабажанов Сапун тауын т1келей шабу- ылдауга аттанады. Алдында байланысшылар мен саперлер. Терт сагатка жуык ауыр зенбгректерден аткылап, алгы шептт алуга дай- ындык жасалган. Тау болса кара тут1ннен кержбейд). Осы- ны пайдаланган жауынгерлер Сапун тауынын туб1не шыгынсыз жетт!-ау эйтеу!р. Нем1стер болса бетпе-бет дерл1к 20— 30 метрдей жерде бекжген. Осы кезде 6ipiHnii линияны иеленген Дадаш енбектеп барып гранатымен жаудын 6 ip зецб)регнин унш еш1редь Сол-ак екен танктер козгала бастайды. Енд! 2 пулемет 75

нуктес! мен 2 ДЗОТ-ты талкандаган Дадаштар тауга TiKe умтылады. Сонымен Сапун тауынын y o riH e жен)мпаз эскерлер туын желб]рет4п т1ккен жерлес4м!з Дадаш Баба- жанов касында небэр1 уш-ак жауынгер налганын кей1ннен б!лген гой. Жауды ез уясында талкандауды мансат етнт, Батысна бет бурган совет жуынгерлер4мен 6 ipre Дадаш Курляндия- ны, Шауляй, Вильнюс, Рига калаларын азат е т т , 1944 жылы желтонсаннын 31-i кун: Двинск каласындагы эскери госпитальга тусед<. Кеудеден жэне аяктан ауыр жаракат алган ержурек жауынгерге КСРО Жогаргы Kenecimn 1943 жылгы наурыздын 24-дег1 Жарлыгымен Сиваш аткыштар дивизиясы катарында Сапун тауын алуда керсеткен ерен ерли1 ушш Совет Одагынмн Батыры атагы бер!лед!. OMipi кеЙ1нг) урпакка онеге болган Дадаш агамыз согыстан аман-сау елге оралып, ауданда турл! жауапты кызметтер аткарды. Аудандык партия комитетжщ нус- наушысы, аудандын мэдениет бел4мж)н менгерушю, ком- муналдык шаруашылынтын директоры, Узынагаш ауылдык Keneci терагасынын орынбасары болып, мэдени-элеуметпк саланы еркендетуге ез улес{н косты. Кей4ннен, 1987 жылы кайтыс болды. Жауынгерл1к Данк ордендер)не толы к, ие болган жерлес- TepiMi3 Эбд!рахым Эл4мов пен Михаил Петрович Рыжиков жайлы да жеке-жеке ой толгарлык деректер бар. Согыска он жет1 жасында катысып, 1942— )951 жылдар аралыгында эскери кызмет аткарган Эбд!рахым Эл!мов Кдракыстак ауылынын перзентт ед{. Халкммызга тэн карапайымды- лыгымен ерл!пн ешбф жерде булдамай, елеус{з гумыр кешкен, турл1 себептерге байлаю^сты кей тустарда ес- кершмей калып журген Эбд1рахым агамыз да нагыз батыр- лар урпагы екен1н дэлелдеп, майданда сан мэрте алгы шептен танылган. Каргалы ауылында турган М. П. Рыжи­ ков та дэл осындай карапайым адам болатын. Курск, Бел­ град калаларын азат етуге катысып, Жен<ст1 Берлинде карсы алган ол: \"K a3 ip кейб4р ардагерлер согыста болганын М!ндет тутады. Кудай-ау, ол эркайсымыздын т4келей боры- шымыз емес пе ед1?! Менщ сондай касиетке TinTi жаным кас\" деп балаша таусыла сейлейтж, кайран ер. Ел коргау ici ер азаматтын м!ндет] екенж, ол ушж ешб4р мадак пен мактаудын кажетаздМн, жас урпакка улг! eTin айтып оты- ратын. Кайран, кайсар азаматтар! Уакыттын заны солай, каз[р ешкайсысы да арамызда жок. \"Елу жылда — ел жана\" деген. Алайда, ерлерд1н eciMi умытылар ма?! Бук1л Кенест]к Азиядан Улы Отан согысында назактын 76

ек) нызы — Элия мен Мэншук Батыр атанганын 6эр4м4з де б)лем)з. Ал енд), дэл осындай жогары наградага эбден лайык болтан, кеудесже жауынгерл4к уш орден кадап, 1945 жылгы анпан айына дей)н жауга парсы атой салып журген жерлеам1з Зияда Досбергенова туралы эл) де аз айтылады. Майдан даласындагы ерл)к кимььтдарын егжей-тегжейл1 жазып казакстандык жауынгерлердщ айбынды рухын жа- нып турган, казак т)Л)нде шыккан \"Ж ауга карсы аттан\" газет)тн 1944 жылгы мамырдын 1-деп санында капитан А. Канта рбаев Зияда Досбергенованын ерл1к ¡стер) жайлы бы- лай дейд): \"Зоя армияга келгенде катардагы жауынгер ед). Ол каз4р — сержант. Отан согысына келген ек4 жыл ¡ш4нде Зоя талай кызметтерд4 бастан еткерд). Байланысшы, сани­ тарка, автоматшы сиякты кызмeттepдi аткарды. Бул кызметт4п барлыгында ол ¡скерлжтщ, батырлыктын улг)лер)н керсетт4. Сондыктан да Отанымыз е з ^ н антына, халкына адал батыр кызынын бip¡ Зоя Досбергенованы 3 рет орденмен наградтады. Каз4р казактын Батыр кызы Зо- янын кек4рег4нде eк¡ншi дэpeжeлi Отан согысы ордеш, Кызыл Жулдыз орд ет, \"Ерл)п уш{н\" медал{ жаркырайды...\". КаИарман ел4м{зд4н ер азаматтары туги) колан шаш кыздары да ашуга мнпп, душпан ордасына осылай ок бо- раткан. \"... Каз)р Зоя Досбергенова б!здщ артиллериялык бел!мш етн взводында радист болып ^cтeйд¡. Мунда осы б4р етк{р, каракат кезд4, орта бойлы, сымбатты кызды би!мейт!н жан жок. Жауынгер кыз езМ ц эрб4р нимылы мен ¡с-эрекетш тиянакты уштастырып, алган би!)м4н урыс жагдайында шеберл)кпен жузеге асырып келед4. Ол майдан шеб4нде ез мамандыгына косымша медсестралар курсын бМр)п, жауынгерлерд)Н сакшысы да болып алды\". Зияда женщде \"Красная звезда\" газет) осындай макала жазган. Согыста батальон комсоргы болып тагайындалган казактын кайсар кызы батыл да биткт1 уйымдастырушы екешн керсеткен. Улкен б4р урыста рота командир) жарала- нып, саптан шыккан сэтте Зияда езже тыс жауапты м)ндет жуктеп, ротаны шабуылга кетерген. Аналардын кез жасы, Алатаудын эрб)р кой тасы, туган ел4н)н ар-намысы уш4н курескен Зияда сынды жалынды жерлес4м4здщ ес)м4 ешкашан умытылмак емес... Отты жылдары ерлермен б)рдей ерл)к керсеткен казак кыздарынын тулгасына мын тагзым ете отырып, согыстан кираган калаларды калпына келт)руге аттанган 88 жас ecпip¡м жеткшшек кыз балалардын кайсарлыгын да атап 77

етпеуге болмайды. Жэне олардын 11-1 б4здщ ауданныц тулектер) болатын Сталинград каласын калпмна келт!руге катыскан Жумагыз Кемербаева, Кулэнда Сыдыкова, Алмагул Амано­ ва, Мэдина Ултанбекова, Уэсила Эбд4рахманова, Оралтай Тойбаева, Кадыргыз Жолдыбаева, Акбала Тансыкбаева, Сэкей Бапиева, К,айша Нурбаева, сонымен б1рге Краснодар елкесшде б1т!к ескен астыкты жинауга да кемектескен. Ал, Жарагул Куандынова мен Эспет Тогызакова болса Сталин­ град танк зауытында жумыс ¡стеген. 1942 жылдын кузшен 1946 жылдын казан айына дейж терт жыл ерлерше жумыс аткарып кайткан, булардын алды сол кезде 15— !7-ге жана толган болатын. Отаншылдык сез:м намыс-ж!герш жанып, жауга деген кек кеудесш кернеген булд!рпин кыздар к етн елге оралып, бакытты отбасынын туткасын устады, ул-кыз ес1р;п, ел-журтынын курметше беленд!. Сонымен, ауданымыздын ер азаматтарынан тыс кыздарымыз да кажыр-кайратымен, батыр бабаларымыз бен асыл аналарымызга тэн айтулы касиеттер!мен та- нылганын айтсак деген ед!к. Эрине, сум согыс талай ошактьщ отын еш!рд1, талай шаныракты ортасына тус1рд1. Майданга аттанган ауылда- старымыздын дeнi хабарсыз кетт:. Сол б!р сурапыл ке- зен тн и{р1мше тусш, урыс даласынан кайтпай калган уш мыннан астам жерлестер4м1з фашизм ланына урынбай ор- тамызда жургенде, халкымыз сан жагынан да, сапа жагынан да казфгщен элдекайда езгеше болар ед!-ау деп армандаймыз. Воронеж майданында, Курск и!н1ндег) кыргында, Ста­ линград, Мэскеу тубшдеп шайнастарда, сондай-ак шешуип шептердщ барлыгында дерл<к согыскан ауылдастарымыз- дын арасында неб!р ержурек жауынгерлер болды. Мэселен, Курск иппндеп сурапылды бастан еткерген Карабек Бэйттмбетов, Алмабек Бейсенбаев, Гали Досымбетов, Ни­ колай Гончаров, Иван Дегтярев, Павел Митьков, Эбшжан Оспанов, Григорий Пичкунов, Алексей Плаксин, Асыр Сэтов, Рыстай Сенпрбаев, Тока Рыскулов, Тойгул Таубал- диев, Курманкул Сей1лханов, Оралбай Талысбаев, Дмит­ рий Ярков, Иван Филиппов сынды тагы баска кептеген жерлестер)м4зд1, 1-нн, 2-ш1 жэне 3-ш1 Украин майдандары- на катыскан Т1леген Жакыпбаев, Эл)бай 1нкэрбеков, Илья Домокидис, Телеген Эбд)кадыров, Анатолий Бочарев, Сер:кбай Калиев, Рахмет Нусшбаев, Мырзабай Суй1нбаев, Султангазы Мамасержов, Петр Шпорн, Михаил Чернышев, 78

Элжан Текенбаев сынды тагы да баска жауынгерлерд! орынды мактан ететш!мЬ рас. Согыстан кей4нг! кезенде сансыраган шаруашы- лыктарды кетеруге атсалысып, ел т)згш1н устаган ¡скер азаматтар Бейсен Елгезеров пен Мухат Сейдуалиев-пн Ба­ тые майданында шайкасып, Ельна туб4нде жауга ондырмай соккы берген данкты колбасшы, маршал Г. К. Жуковтыц командованиемнде болганын да ерекше атап еткен орынды. Мухат агамыз буг!нде ел уйыткысына айналган кадфменд! кария, батыр бабамыз К,араштын суйеп жаткан Келкамыстагы бей{т[не айшыкты белп орнатып, перзенгпк парызын етеген ол Царасай батырдын данный эйги1еу багытында да кыруар жумыс аткарып, агайын алгысына белендь Жерлестер)м4зд4н арасында Берлинд1 алып, Рейхстагка Ту т)ккендер де кездеседь Солардын б4р] К,улжабай Иман- галиев ед]. Жен'с Парадына катыскан каргалылыктар Шымшык Цойшыбаев пен Валерий Дюлай, милитариста Жапонияны талкандап, согыстын сонгы нуктесш койган Эш]рбек Сайлыбаев, Эдимолда Эбдщапаров, Сей!ткер{м Орынбеков сынды мактан тутар улдарымызды да естен шыгармак емесп<з. Ардагер урпактын ажалдан аман калганы майданнан абыроймен оралды. Олардын кепшипп мемлекет награда- ларына ие болып, кеуделерш орден, медальдар кемкерд}. Кейшп бейб:т дэу<рде енбекке бар ынтасымен араласып, ауданымыздын гулдену!не елшеус!з улес коскан майдангер- лер ¡ш!нде 613 Енбек Ерлер4 К,удыс Эбсэметовпн, Ыскак Эл!бековт)н, Павел Иванович Спиваковтыц, Теленбай Токнулов пен Жэнке Куренбековлн, Хамит Мэжитовтщ, Бултбай Байбараковтын, Василий Донскихтын, Цожабек Ахметов пен Шалгынбай Курецбековтщ, Эом хан Цосбаса- ров пен Исабай Саурыковтын, Молдаш К,асымбаевтын, Сарсебай Бер)ковтщ, Жумаш Рахатов пен Тимофей Слип- конын, Эбжал Рахымдшдаев пен Мамытбек Саудабаев- тын, Курмаш К,улжабаев пен Алматай Цуламбаевтын, Мухаметжан Жылкыбаев пен Вячеслав Чуминнщ, Николай Светохинныц, Нурсешт Талдыбаевтын, Ек1мет Мэденовттн, Максутбек Хабиевтщ, Ермек Далабаевтын, Ешенхан Сэрсенбаевтын, Эбд!хайым Келгенбаевтын, Эл)пбай Оспа- нов пен Василий Пляшешниковтын, Сер)кбай Цалиевтын, Сэт Эб1шев пен Цыбырай Бекбаровтыц, Жалел Рыскулбе- ковт!н, Зейнел Бурабаевтын, Николай Солощенконын, Бо­ рис Полумисковтын, Сатыпалды Асановтын, Баймурат 79

Мэмбетбаевтын, Жайлаубай Иманбаевтын, Несшбай Аскарбаевтын, жауынгерл!к ерл!п ушш бер4лген орден4 езш кырык жылдан кейш ¡здеп тапкан айтулы азамат, кажырлы енбепмен курметке беленген аккайнарлык Эб4ке Умбетовт1н, колхоз <сшщ б)лпр уйымдастырушысы, ауыл- дастары эрдайым сагынышпен еске алатын аяулы Яхия Ра- хымбековт4н, баска да аттары осы т4з1мд4 жалгастыруга эбден лайык азаматтардын ес1м4н кей4нг] урпакка улп-ене- ге ет4п келем1з. Осылардыц баршасы эр саланы дамытуга барынша ат- салысты, ел-журтына адал енбек етт). Эскелен ¡збасарларын би4к адамгерш!Л)к мураттарына жетелед1, па- расат-пайымымен когамды алга суйред). Тагдырдын жаз- мышьта сай буг!нде коб:с! арамыздан аттанып кеткешмен, ес!мдер< урпактарынын журепнде калды, аткарган жаркын ¡стер[ кей)нг! лекке енеге болды. Сондыктан да батырлар рухына бас и!п, арамызда журген аяулы карияларымызды эрдайым ардак тутамыз. Жыл сайын Жен'С кун! келгенде бакилык сапарга кеткендерд! еске тус{рш, баянды бакытымызга жол ашкан ак шашты агаларымыз бен ак са- майлы апаларымызга курмет керсетем!з. Бул ип дэстур4м[з будан былай да жацылыссыз жалгасын таба берет4нше сешмд4м13. Жен4с Туы желб1реп, жер жиИанга тыныштык ор- наганнан кейшг! кезенде согыстан аман оралган айбынды жауынгерлер!М!ЗД)ц халык шаруашылыгын калпына келтфу ¡С1не бел шеше араласканын айтып етпк. Цазакстан тари- хында езшд!к алар орны ерекше тыц катеру дэуф[ де б)здщ ауданды айналып еткен жок. 1954— 1957 жылдар аралыгында елкем!ЗД1н жазынтагы ен кунарлы ен'Р! сан- алатын Мэт:булакта \"Рославль\" совхозы бой кетерд!. Сол сиякты Ак,сецг!р озешнщ батыс алкабы да тугелдей игер1л:п, тын тулеткен шаруашылык атанды. Сол кездеп урдкке сай осынау ек! шаруашылыкка Кенес Одагынын тукп!р-тукп4ршен жалын Ж1герл4 жастар агылып келд!. Олардын арасында б4рнеше улт екьпдер! болганын, енбеккерлер легЫ н ынтымакты ортамызга жанаша леп экелгенш, кейшнен б!р: ¡ргел! кой шаруашылыгына, б{р1 тэж4рнбе шаруашылыгына айналган Рославль мен Аксенпр ауылдарын коркейт)п, гулденд!руге аталган адамдардын айтарлыктай улес косканын да умытуга болмайды. Непзшен б4рынгай мал шаруашылыгы мен епн шаруа­ шылыгын дамыту аркылы орел! жет)ст!ктерге жеткен ауда- нымыз 50-ш4, 90-шы жылдар аралыгында барлык сала бойынша карыштап алга дамыды. Экономикасы артып, 80

мэдениет) ép iera i. Шаруашылыктар жыл сайын жана engipic куралдарымен жабдыкталып, жана техникалармен камтамасыз eiL-mi. Мысалы, Î967 жылы аудан шаруашы- лыктарында 990 трактор, 375 комбайн, 400 автомашина болса, сексеншш) жылдардын басында тракторлар саны 1600-ге, комбайн 760-ка, автомашина 950-ге жетт1. EricTiKKe пайдаланылатын жер келем1 210 мын гектарды курады. Ipi кара саны 23 мынга жуыктап, кой басы 600 мыннан асты. Крздатылган кездеп тел4мен 6ipre есептеген- де 1 миллионнан асатын Шопан-Ата тукымы адырлы алкап, кыраттарга арен сиып жататын да кундер еткешн умытуга болмайды. Осынау мыцгырган малды кут:п баптап, о meri мен бу шет!яе кез жетпес кекше тен)здей шалцыган ericriK алкаптарынын берекесш арттыруга бел шеше KipicKeH енбек адамдарынын нэтижел! эрекет1 де мемлекет тарапы- нан эд1л багаланганын, олардын алды сол кездег! елшем- мен алганда ен жогаргы атак саналатын Социалиста Ецбек Epi атанганын, кептеген шопандар мен механизатор- ларымыздыц Ленин ордешмен, Мемлекетт1к сыйлыктармен марапатталганын да \"кешеп дэу;р гой ол\" деп естен шыгарып тастауга болмайды. Цой ес4рудщ майталман шеберлер) Сэмщш К,илыбаев, Дэдеш Эм4ркулов, Шопан Жандыбаев, айтулы механизатор болган Орынтай Ерекенов, шаруашылыктыц 6Lirip уйымда­ стырушысы танылган Шайхыслам Мусин ауданымыз дэу)рлеген алпысыншы, сексенппш жылдар аралыгында Со- циалист[к Ецбек Epi атагын алды. Ал одан ертеректе осын- дай абыройлы дэрежеге \"Новая жизнь\" колхозыныц (Ka3ipri Аккайнар ауылы) терагасы Дмитрий Гущин, озат диканы Василий Ефимов, Амангелд: атындагы совхоздын жылкышысы К,устут}н Б4тешов \"Дегерес\" жылкы зауыты- ныц ага шопаны Жолдасбек Садуакасов, К,опа тем1ржол стансасыныц тем4ржолшысы Эб!лахат К.ултанов сынды айтулы азаматтарымыз ие болган. Осындай улкен курметке езге салалардан Царгалы аудандык ауруханасыныц бас дэpiгepi болып узак жыл ецбек еткен, халык денсаулыгын сактау iciне комакты улес коскан майдангер Ыскак Эл!беков, кырык жылдан астам халыкка 6LriM беру саласы- ныц ыстык-суыгын бастан откерген, № 1 К,аргалы орта мектеб4шц директоры, майдангер агамыз К,удыс Эбсэметов, К.азакстандагы жец^л eHepKacinTiH алгашкы карлыгашы саналатын Каргалы шуга комбинатыныц узд!к токымашы- сы, партия cbe3iHin делегаты Кулдария Токсей{това лайык болганыи жэне айта кету!м1з керек. 6— 843 S'

Будан тыс жуздеген адамдар мемлекетт{ц турл: орден- дер4 мен медальдарына, Казан К С Р -т ц мемлекетт!к сый- лыгына, Букиюдак,тыц халык шаруашылыгы жет<ст]ктер4 кермес<шн дэрежел1 медальдарына ие болды, турл) съездер- ге делегат рет1нде катысты, халын улкен сен<м артып, эртурл1 Кенестерд]н депутаты атанды. Ойлап турсан, осы- нын бэр] адал енбект;ц жем!с], уанытпен санаспай атнарган кажырлы жумыстын нэтижес]нде келген курмет пен данк екен. Бэз б]реулер бупн соныц бэр) жалган корсетк!штер аркылы жасалган асыра марапат ед] деп лагатыны бар. Оган ез басым косылмаймын. бйткен!, кезбен кер!п, нолмен устаган дуние болгандыктан, 1960— 1990 жылдар аралыгында ¡стелген галамат жумыстардыц кай-кайсысын болсын санаттан сызып тастау ерескел кателж екетн жансы тусшемш. Сондынтан да, дэл бупнгщей дербес мем- лекет т13Г1нш устап, ез тэуелс]зд<пн ныгайтып жаткан отандастарымнын осындай элуетке жетуже бер]к баспалдак, жасаган, ел)м4зд] оркендетж, жер!м1зд) гулденд;рген кешеп ецбек адамдарынын аснан кажыр-цайраты алдында бас т о г е тимгпм)з депм келед4. Эрине, аудан тарихынан сез нозгаган кезде сол б]р карапайым да найратты, даласындай дархан кен<лд! аза- маттарымыздыц баршасын атап айтып, елкем!зде ез{н!н 82

QHerani icineH танылганы ymÍH mexci3 алгыс бщд1рген жен болар ед). Эттец, оган кагаз 6eTi мулдем тарлык етед!-ау, болмаса ap6ip ауылда жуздеген елдщ каймагы саналатын адамдар бар. Олар осы гасырдын басынан 6epi эр кезенде, эр килы жаксы кырынан танылган жандар. ByriHri баянды турмыс, бакытты ем1р1м!ЗД! жалгастыру ушш коскан улес- тер: де аса комакты. Цогамнын Tiperi де солар. Осы жаркын заманымыз ушш мын тагаым, мын рахмет с<здерге, карапайым енбек адамдары! IV Ауданымыздын орталыгы эу баста Таргап кыстагы болганы туралы архив кужаты айкындайтын дерекли жогарыда келт1ргенб1з. Аудан орталыгы мэртебесше Таргаптыц канта уакыт ие болганын тап басып айту киын, ал енд! одан кей1нг! eKiHmi \"астанамыз\" К,аракыстак 1933 жылдын кектемше д е й т аудан орталыгы болганы ту­ ралы жазушы Балгабек К.ыдырбекулынын \"Алатау\" к!табында айтылады. Енд1 содан 6ipa3 уз!нд! келпрген дурыс сиякты. \"К,аракыстак... Узынагашка Караганда аудан орталыгы болуга эбден лайыкты, ауасы да езгеше жаксы жер ед1. Жер) де тастактау, кеп е зш т балшык болмайды. Ал Узы- нагаш та жаман жер емес. Ол кекпенбек саз ед). Кез-кел- ген жер! шылкылдап, Typrin калсан су шмгатын... Алматы Teniperi, Цаскеленшн асты, Узынагаштын турган жерлер! кандай эдем! саз ед1. Жаздай мын бие байлап тастасан мынк етпес, шаны шыкпас жер ед!. Мын бие дегеннен еске тусед1. Bip кезде, кай заманда екенш KÍM бьпсш, Жет!суды Эшеке деген хан билеген екен. Бул Бекболат батырдын 9 xeci емес. Онын кыстауынын кайда болганын ешк)м айта алмайды. Ал осы Узынагаш ханнын xexTeyi екен. Эшеке ауылы мамыр, маусым айларында осында xemin келш, жуз-жузден он жерге мын бие байлатады екен десед!. Сол мын биенщ кымызын ¡шкен мае, жеген ток болып ертеден кешке cayKiM салган журт тамашалап жатады екен. Сонда ем!з1ктеп турган уш жуз саба ортаймаса керек-Ti. Содан да болар \"Кымыз Эшеке ханнын ауылындагыдай мол\" деген Tipxec пайда болган. Мын бие мал тауга беттегенше ек) ай байланганда осы Узынагаш сазы шет1нен шиендеп, кекпенбек болып, ен бермейд) екен... Жиырма ceri3ÍHmi жылы осы ауданды Бозжанов уйымдастырды. Журтшы- лыктын niKipiH 6Liin, imiHe xipe энпмелесеттн Kici ед). Ап- 83

пан сазандай, кержт: ж )пт ед). Елдщ жайын, тарихын жаксы айыратын, кергеш кеп, туйген1 мол кк! болатын,\"— дейд!. К4таптагы кунды дерек б!зд<н ауданнын ен алгашкы уйымдастырушы басшысы Бозжанов атты азамат болганын айтады. Одан кейшп кездердег! аласапыранда ел туткасын ^¡м устаганы туралы кез< келгенде кенекез карияларымыз толынтыра жатар, ретшше архив материалдарынан карастырармыз, эз1рше колдагы барына пайгамбар разы дейм4з де, ез1М1здщ б1р кездеп устазымыз, ардакты агамыз Аймухамет Мансуровтын \"Ом1р еткелдерГ' атты к1табындагы деректерге жупнем4з. \"Ауданда менен бурын 15 жыл 8 айдын ¡ш1нде баска жауапты кызметкерлерд! айтпагаида аудандык комитетте сепз б4ршш1 хатшы енбек еткен екен. Олар мыналар: Ха- бибулин, Дуйсембеков, Ахметов, К,арамергенов, Бал- тагожин, Досаев, Кузембаев, 31к{р4нов.\" Осы к1тапта А. Мансуровтын 1962 жылгы жел- токсаннын 19- да еткен аудандык партия конференциясын- да б)р4нш! хатшы болып сайланганы айтылады. Содан 1976 жылдын мамыр айына дейш, 13 жылдан астам уакыт ел т<зпнш устаган азамат агамыз осы к у т курметп дема- лыста, саналы гумырынын айтарлыктай жем)ст! кезен)н еткерген жыр алыбы Жамбыл ауданы десе жаны уз1Л!п турады. Эрине, сол уакыттын талабына сай безбенмен елшейтш болсак, Аймухамет Мансуров басшылык еткен ке- зенде ауданымыздын сан-салалы тургыда ескенш, кептеген курылыстар бой котер4п, шаруашылыц журпзуд<н соны тэсьчдер] енпзше бастаганын керем13. 1976 жылдан куш бупнге деЙ1нг1 22 жылдын езгер!стер1 мен ерекшел1ктер1, сол уакыттарда аудан туткасын устаган азаматтар кепш1Л1кттн кез алдында десе де болады. Бекбо- лат Турысжанов, Бегайдар Епнбаев, Амангали Сарин, Бактыгали Муканов, Кенжебек Омарбаев, Жусшэл1 Неке- таев, К,удайберген Орымбетов сынды кескш-келбет! мен бтм -бол м ы сы бфегей, сан кырлы алымды басшылар бол- ды. Солардын барлыгы да жыр алыбы Жамбылдын ес1м1мен аталатын ауданнын уасын ерге домалатсам, ел- журттын ыкыласына бел етп , алгысын алсам, шама келген- ше езшд1к колтанбамды танытсам, рухты батырлар мен акындар елМ н атак данкына лайык 'с аткарсам деген ойда болганы жасырын емес. Жэне мумкщЩпнше сол кулшы- ныстары жемкш татырды да. Ал енд! кандай кемшШктер ж1бер!лген1не халык сыншы. Жалпы жумыс ¡стемеген адам 84

гана кателеспейд! деген жансы тэмсш бар гой. Сол непзшен шындык сез. , Жамбыл ауданы — пай жагынан алып карасак та елец мен енердщ елкес). QHereci елшеумз, еркеш epicren ескен елке. Сонау Цабылиса жырау — К,абан акыннан мурага калган сез касиеттн Суйжбай дамыткан. Онын улпсш Ж ам­ был жалгастырган. Кез) каракты казак Суйжбай мен Ж ам- былдын шыгармаларын да, OMipiH де жатка бшед! деп ойлаймыз. Ал, Жамбылдын ¡збасар шэмрттер! жайлы сез козгасак, \"кара жорга\" Умбеталж, \"Алатауга ексен де exi рет тумайтын\" аяулы Кенен атамызды, халыктык ауыз эдебнетннн аса бай казынасын кастерлеп сактап, 6i3re жетюзу жолында кеп енбек сщфген Эмфзак жыршы К,аргабайулын, халык акыны Эбд{гали Сариевт), Есдаулет K.anneKOBTÍ, арманшыл акын Этеп Онгарбаевты, заманынын сал-cepici атанган К,ырбай Бозымбекулын алдымен еске аламыз. Kepmúiec К.аскелен ауданында туып-ессе де, Ж ам­ былдын жаксы шэк1рттер1Н!н 6ipi саналатын Саядм Кершбеков, К,аргалылык KyMic кемей энш1 api алгыр акын Ш уттай да жанымызга 6ipra6aH жакын турады. Осынау улпс4 бай, уркердей шогырдын кезш Kepin, колын алган, тэл{м1н уйренген бугшп аксакалдарымыз, К.азакстаннын халык акыны деген аса курмегп атакка не карнялар Эс1мхан Цосбасарон пен Эл!мкул Жамбылов болса, акындык онерд4н, жыраулык дэcтYPДiн ен сонгы асыл туягы icneTTi. Олардын екшебасар лепнде келе жаткандар катарында орыс пен казактын тшш тел емш ескен ерке кызы, К.азакстаннын енбек сщ'рген мэдениет кызметкер!, Умбетэл1 акын муражайынын Menrepymici, суырыпсалма айтыс акыны Надежда Лушникова, api сазгер, api акын, Суйшбай муражайынын директоры Жолдасхан К,урамысов- тын орны 6ip тебе. 6лендер4 лирика мен философиялык ушкыр пайымдау- ларга курылатын, казактын куатты акын кыздарынын 6ipi К.анипа Бугыбаева, айтыста тапкыр, жазба поэзияда жа- зира KeHÚwi сыршыл ауетм ен танымал Есенкул Жакыпбеков, еленде e3iwiK байгео бар Сей!тхан Молдах- метов пен Гулнар Эм1рзакова, талапкерл4гш танытып, жыл сайын ecin келе жаткан EpiK Амантай мен К.айрат Кулме- нов сынды акындарымыз да Жамбылдын жыр байтерегнпн бугшп жасыл желеп тэр4здЬ Суй4нбай бабасыньщ жолын куып, айтыс додасында айшыкты жырларымен кептщ кекейщде кальт журген Ермек Жуматаевтьщ да шыгар М



б т п эл1 алда деп б:лем{з. Умбетатн атасынын домбырасы- нын ушн жалгап, акмндыкты устаздык мамандыгымен уштастырып журген Эуелбек Ь!скаковтын да ез!нд4к колтанбасы аныкталып келед!. Аудандык енер мектебмын айтыскерлер тобында ше- берл!г<н шыцдап журген шэк)рттер арасынан Меруерт Имангалиева мен Райхан Момбаева сынды жеткшшек- тep^мiзгe де улкен ум4т артамыз. Осы топырактан канаттанып утнып, казан эд еб и еп тн кегжде жаркыраган жулдыздай нур шашкан кешеп Балгабек К,ыдырбекулы, Сейдахмет Берд^кулов, Оспанхан Эубэк1ров, Мухаметжан Етекбаев, Энуарбек Дуйсенбиев, Жэшбек Кэрбозин, К,ожабек Ахметов сынды тума талант- тардын орнын ойсыратпай, калам карымын танытып журген Жумабай Шаштайулы, Орысбай Эбдищаев Нагашыбек ¿.апалбекулы, Жумагул Солтиева, Мухаметжан Эбд1рахманов, Нэз4кен Алпамысова, Баян Болатхан тэр13Д1 жазушы жерлестер1м)зд!н ес!М1 казак окырмандарына бугтнде кенмен танымал. Цайраткерлнт мен жазушылыгын, жэне галымдыгын би1к устап журген \"Егемен Цазакстан\" газетйнн бас редак­ торы, Елбасы туралы жазылган бípнeшe кпаптын авторы Уэлихан Цалижаннын орны оз алдына ерекше. Аудан топырагынан тулеп ушкан санаткер перзент- тер!М13 арасында оз бакытын гылымнан тапкан маркум Ал- мабай Сурапбергенов, Атжомарт Мырзамэдиев, Есен Мен- л4газин, Султангали Садырбаев, Телеген К,ожамкулов, Ма­ рат Нуриев, Есберген Бозжанов, Арыкбай Агыбаев, Мэлс Эбсэмбетов, Токтамыс Мендебаев, Сейсенбай Созакбаев, Хисамедин Торыбаев, Э тм хан Ермекбаев сынды езге де гылым докторлары мен кандидаттары аз емес. Сазгерл{к енерде тендео жок тулгаларымыздын б)р<, алты алаштын ардакты улы, талантына кулл1 Туран ел!мен коса дуниежуз! бас иген тарланбоз дарын Нургиса Т¡лен- диев агамыз бен арамыздан ерте кеткен аяулы Эсет Бейсе- уовт! музыка майталманы Базархан Цосбасаровты, белпл1 сазгер Балнур Балгабеккызы К.ыдырбект) кай жерде журсек те мактан тутамыз. Солардыц салган !3)н жалгастырып журген Дуйсебай Шаштайулы, Лэззат Карашева, К.ыдыр- бек Мэл1беков сиякты жастар уш де каз!р кулакка жагымды ест1ле бастаганы куаныш. Онер кайраткерлер!, халкымызга танымал эрпстер Ке- ненбай К.ожабеков, Камал К,армысов, Зэмзэгул Досанова, Туратай Шсова, Танат Жэйл1беков, М экм жэне Акыл К,уланбаев, Сей1тхан Есенкулов, К,асым Ж эт б а е в , Балта- 87

бай Сеттмамытов, Айтжан Айдарбеков сынды тагы баска да танымал сахна шеберлер1, Абдолла К.арсакбаев, К,аны- бек Цасымбеков сынды кернект4 кино режиссерларымыз, Танат Досбаев, Алтынбек Халыков сиякты кеп жылдан бер! жем!СТ) ецбек етш келе жаткан режиссерларымыз, Казакстаннын енбек сщ'рген артистер1 Улжан Айнакулова мен Ержан Цосбармаков, опера эншьпер) Мурат Шалабаев пен Бакытжан Ыскаков, филармония директоры Мухтар бтеуов, ауданды жиырма жылга жуык эсем энге белеген епз булбул Айман-Шолпан Дауытовалар, айтулы энни, енер мектебнйн тал:мгер устазы Базаркул Эжкожаева, энш1 Гулнэр Ногайбаева, жас жеткпппек термеш1 Акан Эбд!уэлиев сынды кум1с кемей, бал тандай енерпаздары- мыз ел дацкына данк коскан енер иелер! екенд!гшде дау жок. Журналистика саласында калам ушкырлыгымен та- нылган ардагер апамыз Ханымбуб4 Акжолова, облыстык \"Ж еттсу\" газет]Н1н жаркырап шыгуына кеп енбек с!н'рген Баймолда Мусин, Жумаш Аргынбаев, Нурманбет К.изатов, Молдахан Мукатаев, Сэлнха Сэмбетова, М етрбек Оспа- нов, Нус1пбай Эбд!рахимов, \"Егемен К,азакстан\" газет1нде мазмунды макалаларымен ж т керияет1н Талгат Суйшбаев, Гулзейнеп Сагцркызы, аудандык \"Атамекен\" газетшщ тэж!рибел! кызметкерлер! Кумкжан Байжанова, Эл1мжан Дэу!тов, Жуматай К.алыгулов, сол сиякты езге салада журген Рэтбек Терл)кбаев сынды журналистер)М13 бар екешн де естен шыгармаймыз. Аудан абыройын аспандаткан спортшылар арасында боксшы Жандос Кек1мов, ерюн курес шеберлер1 Мадияр К,урамысов, Бер4к Денгелбаев, боксшы Бекет Махмутов, футболшы Аскар Цадыркулов, еркш курестен Казакстаннын енбек нщрген жаттыктырушысы Атабек Элиев сынды ж енк тугырынан кер!нген Ж)пттер!м4з бар. Сол сиякты ат спортынын, аламан байгелердщ алдын бер- мейтш сэйгул1ктер де б)здщ ауданда бапталатыны, осы орайда жузден аса бэйгелер мен жулделерге ие болган жуйр{ктерд!н Бекберген Шмаев, Нэркен К,алыбеков, Онласын Сатыпалдиев, Габит Цуралбаев, Рабит Умбетов, Аскар Мустафаев сынды бапкерлерге сайыпкыран атбеп Орынтай Эм!ргалиевт4н унем! уйыткы боп журетшш атап еткен орынды. Карасай батыр бабамыздын бугшг! батыр урпагынын б4р1 — гарышка ек1 марте сапар шег:п, аса жауапты тап- сырманы абыроймен орындаган, Ресей Федерацйясынын ба- 88

тыры, Цазакстаннын халык каЬарманы, халкымыздын ерекше мактан тутар маргаска улы Талгат Мусабаев. Умбетэл! ауылында к1нд!к даны тамган Талгат бауырымыз- ды букш казан кекке кетерсе, Жамбыл ауданыныц журтшылыгы ез улы ретжде дэрштейдь Мемлекет кайраткерлер) санатында Нуртай Эбжаев, Канат Турапов, Бакыт Оспанов, Цуандык, Турганкулов, Алмабек Нурышев, Серж Байбатыров, Слэм Эбсэметов, Эбд!разац Жомартов, Кайрат Мэмиев, Тыныбек Оналбаев, Марат Нурбеков, Танатар Султанбеков, Нурплеу Бэк1ров, Орынбасар Мулк)баев, Еркебек Аргымбаев, Сей:ткер!м Са- риев, Эуесхан Кырбасов, Амангелд! Есенжолов, Амангелд! Ермигяев, Мэрия Жуйр!ктаева, Нусшжан Нурманбетов, Айткул Самакова сынды азаматтарымыздын барлыгы мак- таныш сез!М!н уялатады. Республика, облыс келемщдег! басшылык кызметтерде журген Сер1к Умбетов, Кул)мхан Жэйипбекова, Мэткасым Шепбаев, Нурпеюс Касымов, Нурхан Бектасова, Сырым Туймебаев сынды езге де ул- кыздарымызды лайыкты мактан тутамыз. Карасай бабамыздын мерейтойы карсанында аруак же- беген ауылдын бес перзенп Болатби Кутпанов, Кудайбер- ген Орымбетов, Кенжебек Омарбаев, Нурсултан Экежанов бупнде Талдыкорган, Енбекш1казак, Талгар жэне Кексу аудандарында ел туткасын устап отырган ¡скер уйымдасты- рушы, басшы. Эрине, осы ауданнан шартарапка канат каккан бй!!мд! азаматтардын баршасын лзбелеп айтып шыгу т!пт! мумкш емес. \"Гул ескен жерге гул еседГ' демекш), батырлар мен акындар елкесыпн топырагынан жаралып, ескен елд;н енеге тэл]мж кер4п есейгендер буг1нде Казакстаннын барлык тукп!р1нде ез!нд:к кырынан танылып, жерлестерше суйппш болып жургеж куанышты. Лайым, осыдан жазбасын дей- м!з. БЬд!н аудан орталыгына юре бер)сте улкен де айшыкты эрштермен жазып, !Л1п койылган \"Т ой — казына, конак — ырыс\" деген халкымыздын канатты сез1 сонадай- дан кез тартатыны бар. Жэне бул эарекызыл сез емес, б4зд!н аудан ушш кунделжт) машыкта айтылатын сез. Олай болуы занды да. Улы аруакты бабамыз Жамбыл жаткан ауылга элемн4н терт бурышынан Казакстанга кунде ат ба- сын тфейтш меймандар бф сокпай кетпейд). Ж экенюн куд4рептл1гш!н бф белг1с1 осы. Кезшде кулл! казактын телкужаты ¡спетп болган Жамбыл, осы дуниеден ез! еткел! елу жылдан асса да, эл! кунге дейж халкын элемге таны- 89

тып келедь Танытып кана поймай, казактын касиегп конакжайлыгын, дархан кен!л!н келген шет елд)ктерд!н санасына куйып жатады. Элдеб4реулер: \"Ойпырмай, сендер осы конак кутуден шаршаган шыгарсындар. Кунде б!р делегацияны аткарудан мез! боп, б!р жакка кашып кетк)лер1н келе-пн сэт болмай ма?— деп тандана сурайтыны бар. Ондайда б<з, манагы к:ре бер4степ жазуды нускаймыз. Расында, той — казына, конак — ырыс. Э й тк ет, ата дэстур!м1з солай. Ел пзпнш ез колына алып, егеменд)пн жалпак дуниеге жария еткен куннен бер) б!зд)ц ауданда откЫлген той-жи- ын, мереке, мерейтойлардын, кызыкты кездесулер мен баскосулардмн баршасын жинактап рес1мдесе, езшше бip кызыкты ютап болатын ед1. Соны кунттамаганымызга кей- де екМ п каламын. Мэселен, дуниежуз] казактарынын ен алгашкы курылтайы еткен кундердеп мерекен!н жалгасы б1зд1ц Дегересте улан-асыр тоймен тамамдалды. Оны енд: кергенде арманда, кермегенде арманда б1р кезен ед! гой. Содан кейш 1986 жылгы желтоксан окигасына катыскан жастардын басын коскан жиын 1993 жылы кыркуйек айын- да Казакстан жене Кыргызстан мемлекеттершщ Елбасыла- рынын катысуымен ауданымызда ерекше салтанатпен егп . Сол жылы кузде улы Карасай бабамызга арнап ас берЬчд1, ескертюин орнатылды. Оган алты алаштыц баласы шарта- раптан тугел жиналды. Ж етку елкесМ н, аныгырак айтканда Алматы облысы- нын 60 жылдыгына арналган улы той да б!здщ ауданда етт1. Содан кей1нг1 жылдары да тойсыз томсырайып калган кез!м1з болган емес. Оспанхан агамыздын — 60, Энуарбек Дуйсенбиевтщ — 60, Нургиса агамыздын 70 жылдыгы, Эс1мхан Косбасаров атамыздын 80 жылдыгы, ел! ардак- таган Сэке болыс Ниязбекулынын, Этеп батырдын, Най- манбай батырдын, Касымбек Айдарбекулынын, Байжума Естайулынын, ынтымактык уш арыстын — Сарыбай бид1н, Сэт болыс Ниязбекулынын, Шымырбай эулиенщ рухына багышталган ас-жиындар етт!. Осынын бэр1 халкымыздын езара ынтымагын ныгайтып, тарихн танымдык мэселе- лерд1н кен'нен ер1стеу)не ип ыкпалын типзд1 деу!м!з ке- рек. Будан кейш улы Жамбыл бабамыздын салтанатты 150 жылдык мерейтойынын ету1 аудан тарихындагы аса елеул! окигалардын б1ршен саналады. Уагында халыктын назарын- да болган, эл1 кунге дейш кекей1нде жацгырып турган 90

улкен тарихи окиганы ешк)м умыта койган жок деп ойлай- мын. Былтыр заманымыздын зангар жазушысы Мухтар Эуезовтщ 100 жылдыгына арналган мерекел1к салтанатты шараларды да 6)3 ез денгей!м!зше баска жиындардан ерек- ше сипатта етк1зд!к деп санаймын. Сол сиякты шыгарма- шылык кештер де ж и ь ж т кепш)л1к назарына усынылып турады. Откен жылы осындай эсерл1 кеш акын жерлес1м1з Есенкул Жакыпбековт1н еншкше тид), сондай-ак К,азак- станнын халык акыны, асылдын туягы саналатын Эл<мкул Жамбылов агамыздын 70 жаска толу салтанатына орай етк1з1лген жиын да ауданымызда калыптаскан жаркын дэстур1м1зд1ц жаксы кырын жэне б ф танытты. Ал енд[ биылгы тойдыц жеш т:пт1 белек. Ел<не уран болган казактын К,арасай батырынын мерейтойына арнайы шаралар жоспарын жасау ойластырылган заматтан бастап- ак, ел-журтымыз кезщце асыгыс орнатылган ескертюпин алмастырсак деген орынды усыныстарын алга тартты. Со- сын кепш)Л)кпен акылдаса келе, батыр бабамыздын салта­ натына деЙ1н аталмыш ескертк1шш езгеше турпатта жанартып кою камына к1р)С)п, кызу жумысты бастап кетт1к. Онын устше ежелп К,азак Ордасы курылып, Ту ттккен жер1нде турган б1зд1н ауданныц ек1 б!рдей мерейл1 кезец! де осы тоймен орайлас шыкты. К,астек ауданы бо- лып курылганына — 70, Жамбыл ауданы болып аталганы- на — 60 жыл толатын алтын бес1пм:здщ абыройы уш1н азаматтарынын м ерейт тасытар тагы б1р салтанаттын рет1 кедщ сейпп. Тарихтын аты — тарих. Бул жерде б1з ауданымыздын еткешне кыскаша шолу жасап, онын бетке устар ул-кызы, ел алдында жаркырап журген жулдызы бар ек етн атап етуд1 гана мурат тутып отырмыз. Осы ретте ез1м1з енбектерш пайдаланган жазушы Мухтар Магауин, аяулы агамыз, аудан тарихын зерделеп зерттеген жазушы маркум Мухаметжан Етекбаев, кергет мен туй гет мол шеж1ре ке- уде кариялар Нурсей!т Талдыбаев пен Алмабек Сурапбер- генов, б)рнеше кунды енбектер!мен ел тарихын жангыртып, К,арасай батыр бабамыз туралы ен кунарлы матметтерд! ел-журтымызга алгаш таныткан маркум Балгабек Кыдырбекулы сынды азаматтардын шыгармаларын, бурын ездер! басшылык еткен кезен жайлы к)тап жазган Аймуха- мет Мансуров пен Бекболат Турысжановтын енбектерщдег! кейб!р деректерд:, баска да баспасез басылымдарында жа- рияланган дуниелерд) энпмем1зге аркау еткетм1зд1 айта

келш, аттары аталган жандардыи баршасына ¡зп ттлекпен ел алгысын б!лд!рем:н. Эрине, ауданнын цаз)рг4 экономика- сына токталып, мэдениет:м:здщ ернект) ор]с!не кеншен барлау жасай сейлейтгн болсак, бул жазбанын келем1 тым шарыктап кететш едь Сондыктан, аркауды осы тустан тартканды жен санаймыз. Мерей! аскан журтымыздьщ мэртебес: би1ктей берсэн. М м ;з д е кунде той болсын. СЬдермен б)здерд{ Тэн)р)м ла- йым тойда кездесуге жазгай! Тощ ож а ЕСТЕНУЛЫ Жамбьм ауданычыц эюмЬ

/í l í e Æ iM КАРАСАЙ— ОН ЖЕТ1С1НДЕ КОЛ БАСТАГАН БАПАДУР 93

А^азак аумлдарм к ^ й та дурл ^т, бар^ас^а не, л;алла%тм л;мр^асл;а не дея алакандармна т у к :р /с т /. Дмлер ке/^ес курмп, одам ÆcLu хан Асмда (ТурАг/станЗа^ ке/^ес м/а^мрмя, Х ул тебе де^ен жерде 6¿p/<eiae ку// т о н болдм. Сол жерде Æc/^< хан кайтадан кол кураудм л;ол^а аладм да, мж- дыАаттанадм. 0з/не еазаза батмрла- рмн.* А^азактм/t А^арасай батм рм н, Ар^мн А ем н тай багнырдм, ТУай^ан ÆeKcepeK батм рдм , А^а^лм Сармбука ба/имрдм м акм рты н, эркайсмсммда бее -мм/( ада^(//ам еарбазм бар ж амр^а .мм^ колдм Жаймкка а ттам дм рдм . X/íaí жу.э Эл/^у^мнан мумккан Г ерт^ ара Ж м е^бет б а т ы р да бес -мм/i кол жынап, жолдан ¿л ек т/д ен космлдм. Датмрлардм/% улкен космн бул жал;тм^ жер жаадаймн жа^см б/лет/н Ж ме^бет батмр^а жуктед/. Х азар me/(¿3ÍH¿/% б а т м с жааалаумнда елс/з, ^асалм, к а ^ м ст м ел кеде кун CWMC бгмдм. Осм cwMcma жекле-жек- т е се^и ада^дм елт/р^е/i со/%, тоемзмнш м ада^^е// тускенде а т м жмбмлмя А л а та у б а т м р дунме сала- дм. У рм стм /; т у р а б/р жарм^ айм жекпе-жекяен етед/. Жекне-жекке ¡амккан А ем н тай б а т м р майдан ала^мнда ж е т / кун, Сармбука бес кум, А^ексерек а л т м кун, А^арасай б а т м р т о а м з кун турадм. К.АЗЫБЕК БЕК ТАУАСАРУЛЫ

БАТЫРЛАРДЫЦ БАТЫРЫ Ойраттыц назад жер!не шабуыл жасаганына, мше биыл мешш жылы тура 255 жыл болыпты. Ойрат шабуылын хижранын 899 жылы бастаган. Содан бер1 олар тыныш тап- тырган жоц. Тыныштын дегетм!зге, мше, он сепз жылдай мерз!м етп. Цазак жерш<н енд4г} кауп) ойрат емес, ол кел- меске кетп. Енд4п нау!п ол бурынгыдан элдекайда улкен де, номанты да. Ол — аркамыздагы кез1 нысын, тйа кисыктар; батысымыздагы \"кез! шепр, ез) жем!рлер\". Ойраттар 850 жылы Масаншы тайшысы кезшде назад жерше шабуыл жасады да, 1ленщ он жагалауында Жушс хан жен!Л1п, Сыр бойына кетт1. Осыдан кейш-ан ойраттар б)зд1н журтты билеп, илеп алды. Кепип-конып журетш б13Д1н журт Ед1л мен Алтайдын, Алатау мен тер1ст1кт1н налын Алай орманына дейш алып жатты. Ол кезде ел4м4з Сыганакка нараган. Анорда аталган бул б4зд;н журттын хандыгы бурынгы хандыдтан болса да ¡ргесш аулан салган. 806 жылы Жалайыр Эбшнайырдын хандык нуруы б]зд1н журтты болшектеп, б)разын езбек атна нондырды. Озбек дегендерд!н бэр) де б1здщ журт болатын. Онын ¡шшде Уйсш де, Аргын да, К,онырат та, Найман да бар, бэр1 де б1з ед)к. Амал не, осыдан кейш арамыз ажырап ж ур т бергенб)з. Бул жагына келгенде, ел)М1зд1 алгаш белшектеген Эб4лнайыр баИадурга да шалдарымыз наргыс айтып отырады. Егер Эбищайыр болмаса, езбек болып отыргандар б:р ту астына жнналса, б[зге к!мн)н пс4 батар ед{? Бул б!зд)н журттын тауарихта уш4нш4 кезек белшекте- ну! ед{. Каракыпшан К.обландынын Дайыркожаны елт1ретш! де осы шакта-дур. 823 жылы Жалайыр Эбшнайыр хан ойратгардан жен<лд1. Онын басты себеб: де арамыздагы мансапна, хан орнына талас болатын. Оган араб тукымдастардын от тастауы себеп болган-ды. К,ожа баласмнын елтфму] тепн емес-т:. Сондыктан журт как жа- рылып, казакпын деп сыбанып шыннандар К,озыбасы мен 95

,3 , арасьта жиналып, енд! езбек аталатындармен ат .рыгын кес:сем4з деген-дур. Эйтпесе, б)з 64р ел болатын- оыз. М те, ¡ргем:зд)н ажырауы — осы. Бул жерде де бетен журттын максаты б!р4м)зд! бф]м:зге айдап салып, ¡штей ¡р ^ п , билеп алу-ды. Мен енд) сез!мде ез)м бьпетш 978 жылдан берп жерд! гана энпмелеймш. Э й тк е т бул кездерде менщ атам Матай гумыр кешкен. Мен ютабыма сол атамнын жазбаларын колдандым. Ал атам Матай кундел4кт4 окиганы болган- болганындай ет1п кана тчркеп отырган. Ол — корытып жаз- баган к!С!. Бэлк:м, оны норытып тауарнхтауды б<лмеген де шыгар. Алгашкы ойратпен урыстын басы Торгауыттар мен Дурбггтердщ шыгыстан батыска жылжуына байланысты болды. Цазак ордасына карап келген бул калмак рулары аяк астынан бул!нд). Кеш)п бара жатып журтымыздын тер4ст(г4ндег) ауылдарына шабуылдап етп . С е й т т , ездер< кеп кырылып, Едыдщ Хазарга куяр тусына коныс тейп. Енд< олар орыс патшасына карады да кала берд). Олардын о бастагы ойлары мулдем баска-дур. Олар казак жерш айнала коршап алып, урыс салу, сейт!п, бил4к журпзу олардын арманы болды. Б]рак тьтегеш карнына болмай, кырын кепп, батыска бара жаткан жолын орыстар к ест, оларды кеп шыгынга ушыратты. С е й т т , олар 976 — меш:н жылы орыска ант берд{, бодан болды, сек !р т жур!п какпаннын канды ауызына ез! урынды. Онын себеб!, б{р жагынан казакпен; екнпп4 жагынан, ногаймен, уинншщен, орыспен б4рдей урсысуга олардын кетен ¡т е п узьлер болды. Сонан сон бала-шагасын тыныш, орыс карауына койып, тауык жылы жан-жактан казак ж ер те от койды. бйткеш осы б)р шакта Тэуекелден к е т н Епмнщ такка отырган кез4 ед) де, ол туст)к батысындагы Турсын ханмен арасы нашар едк М<не, осыны малданган ойраттар казакты шап- ты. Екмшн жактан доныз жылы Ташкенттен казакка Имамкулы да шабуыл жасады, казактар элс!реп Сырды бойлап, темендеп кетт!. Б!рак казактар сэлден сон е с т жи- ып, кайта согысты. Э зМ н улы Ескенд4рд{ бнл4кке койды. Б!рак оны казактын б!р карт батыры Жанай е л п р т , казак бил)к алды. Арада алты ай еткенде Имамкулы кайта кол жиып, казакты кагты кырды. Мундай кыргынды казак журты бурын-сонды кермеп ед), тш п Имамкулы бес1ктеп баланы да олт)рд). Шыгай баласы Ес<м казактын басын косу ушш аянбады. Ес)мн:н алгаш кезге тусу4 агасы Тэуекелд1н Самаркантка шабуылында болды. бдан сон 96

Ташкент эмф! Турсын Мухамед Асыга (Турюстанга) шабу- ыл жасап, б4зд!н журтты женд!. Епм хан Ж еткуга кашып, одан б4зд!н шыгысымыздагы Турпан ханы Эбдшрахым елше етт4. Сейт{п, одан кемек алып, Жет1суда косын т!пп, эскерш курады. Оган жет4сулыктар коп катысты. Алдымен согыста батырлар жекпе-жекке шыгады да, сонан сон ханга жетед!. Ем<лд)н ерешнен Ерман, одан Жайык, одан Шонай. Онын бел баласы Жанай батыр ез замаяында Шапырашты тайпасынын туын кетерген. Таш­ кент эм4р4 Турсынмен болган согыста Жанай батыр — ерек- ше куш керсеткен адам. Ол Шапырашты Асыл Сулеймен екеу) осы урыстын басынан аягына дейш катыскан. Б:рак он адамды жекпе-жекте елтфген Сулейменд! катаган Танау мерген алыстан турып урланып атып елт!рген. Сулейменшн сол кездеп жалгыз улы Сыйкымбай да жас та болса Ес1м ханга коп кемек керсетш, Турсын эм]рд! эбден маскаралаган. Ол сол кездер) он бес жасар бала ж!пт Турсын ордасына тунде урланып юрш , дэр4 тскет4п, оны талдырып, сакал-муртын кузеп, бетше кара куйе жагып, бар кшмш шеш!п, жаланаштап, куйрыгына карала арканды шубата тыгып, бар кару-жарагын алып, басына: \"Муны ¡стеген Сулеймен баласы Сыйкымбаймын\",— деп жазып кеткен. Осы урыста Сыйкымбайдын керсеткен енер: елге аныз болып калды. Сулеймен осы урыста езшщ кайынагасы Айырылмасты да елт4рген. Екеу! б)рш б!р< б4лген. Б<рак елдщ намысы ушш таласты. Жеке бастын куйпнен гер4 елдщ, жерд4н на­ мысы ек! ерд1 де билеп, акыры Сулеймен Айырылмасты мерт кылган. Алда энпме кылатын тумен басы Шапыраш­ ты Наурызбай — осы Сулейменшн шеберес!. Турсын эм 4р1мен болган бул екшш< согыста Турсын Ес4м ханмен жекпе-жекке шыкпай кашты. Акыры оны Е&м хан Сай- рамсудан Ташкентке дешн куып, Ташкент туб)ндеп хан Абат деген жерде еллрдь Осыдан сон Ташкент шаЬары куш бугшге дейш казак каласы болып калды. К.алмактар осы арада Ж еткуда Ес!мн!н кол кураганынан кау<птешп, шабуылды ездер) бастап, Ес!м такка отырган сон одан !ш жиып, 997-кой жылы хошоут- тардын тайшысы Байбагыс торгауыттар мен дурб!ттерге косылып басы Далай Батыр болып кел!с4мге келш, енд! ти!спеу жешнде сез салды. Б1р жагынан осылай емекс1те отырып, кеше келк:м жасайык деп ед)к демей, казак елше эр жерде шабуыл жасай берд). Нак осындай сэтте тагы да елш1 ж)бере калган калмак елш!С1шн Ес<м бэр!Н елттрш, оларга он мыц кол ж4бердь С ейлп, оларды талкандап 7— 843 97

туткынга алды. Одан кейж казак, б<раз тыншыган сон, Ал­ тын хан мен Ногай ордасымен сез байласа отырып, Ес)м ойраттардын б!ржола ун)н еш:рг4с) келд!. Сейт4п, 998 жылы отыз мын колмен ойратка лап койды. Ойраттардын эбден корлыгы еткенд)ктен, бул урыска кыргыздар да катысты. Согыстын бет алысынын киын екежн керген сон, буган калмактын хонтайшысы Убашы да косылып кетт[. Урыс Кара Ерт!стщ бойында болып, одан аркасынан Алтын хан, туспк батыстан казак пен кыргыз тиген сон, бул тегеур<нге шыдамай ойраттар женкш, темендей кашты. Ойраттарды казак елже айдап салган орыс патшасына бул сез жеткен сон, ол ойраттан ат-тонын ала кашты. Эйткен) ойраттар­ дын Ед4л, Жайыкка карай женк!л)п орыстардын шаруасын шайкалтып тастап едь Осыдан кей)н 64раз уакыт калмак атаулы езара алакез болды да, казак жер) тынышталды. Кара Ерт4степ согыска Шапырашты туын устаган карт батыр Жанай катыса алмады. Ол туды жас жолбарыс Карасайга колымен тапсырды. Карасай батыр кол астында Ес1мн!н белгьг!! батырлары Аргын Агынтай батыр, Конырат Алатау батыр, Алшын Жнембет батыр, Дулат Жаксыгул батырлар бар ед:. Уйсия Шапырашты — Асыл Дэулет, Ду­ лат — Жаныс Кудайберд) билер де урыска катысты. Дэулет би — мен4н бабам, дэл!рек айтсам, Матай атамнын экес4, ал К,удайберд[ — Теле бидщ атасы. Дэулет бабам е з ^ н немере-шебере туысканы Орымбет шеберес! Эйтей Кулмамбет баласын ешкашанда касынан тастамайды екен. О йткет талай согыста ерлМмен кезге тускен Карасай ба- тырдьщ он колында журетш Эйтейд4н атагы сол кезде жер жарган. Эс<ресе онын Каскелен уст)нде калмак батыры Жаргакпен болган согысын журт аныз кылып айтады. Эйтей батыр жауын к е б т е кшд'кт)н басынан шаншып, ¡шек-карнын актарып тусфед1 екен. Басын, колын, аягьт шапкызганды талай согыс бшед}, ал ¡шек-карныныц актарылып, ерд)ц басынан жерге ¡шепнщ шубатылып жатканы ете сирек кездескен. Сондыктан да мунын урысын керген, еспген калмак манайынан алые болуга, онымен жекпе-жекке шыгудан кашатын болган. Цара Ерт1 стщ он канаты таулы болып келед). Ойратпен болган осы сотыста Еюм ез! де ете катты куш керсетш, \"Енсегей бойлы ер Ес:м\" атанды. Ес)м карауьшдагы батыр- ларын да ардактай бищ1. Ол жас батыр Парасайды \"казактын Карасай батыры\" атандырды. Кдзак даласына ойраттардын согыс салмауы тек жен!л*с табуынан емес-тп. Ол гайры ойдан болган екен. Цазакпен езара бейкутшылыкта болу жен)нде кел4с<мге 98