Владимир Набоков "Лужин қорғанысы"

Владимир Набоков Защита Лужина 1 Бəрінен бұрын дүйсенбіден бастап оның Лужин болатыны таңғалдырып отыр. Оның əкесі - нағыз Лужин, мосқал Лужин, кітап жазатын Лужин, - одан жымия шығып, түнде мөлдір ағылшын кремімен майланған қолын ысқылап, асықпай ақырын басып өзінің жатын бөлмесіне оралды. Əйелі жатып қалыпты. Ол басын көтеріп: \"Не болды, қалай?\" - деп сұрады. Ол сұр халатын шешіп \"Дұрыс болды. Сабырмен қабылдады. Уһ... Иықтан жүк түскендей болды ғой\". \"Қандай жақсы... - деді əйелі, жібек көрпесін өзіне баппен тартып. -Құдай қалады, құдай қалады...\" Шынында да, иықтан жүк түскендей болды. Жаз бойы сиреннің, шабылған шөптің, түскен жапырақтың - үшеуі қатар бұрқырап өте шығатын саяжай жазында, оған шындықты қалай айту керек деген мəселені талқылаумен боп, кейінге шегере-шегере тамыздың аяғына дейін келген еді. Батылдары жетпестен оның айналасында айналшықтап жүрді де қойды, ал ол басын көтерсе-ақ, əкесі тілі кілең дауылды көрсетіп тұратын барометрдің шынысын тықылдатып сырт айналып, ал шешесі рояльдің қақпағы үстіндегі қоңырау гүлдерінің ұзын, ебедейсіз бумасын ұмытып, барлық есіктерді ашық қалдырып, үйдің түкпіріне жөнелетін. Оған \"Монте-Кристоны\" дауыстап оқып отырып, ара-арасында өзінің сезімталдығын көрсетіп \"байғұс Дантес- ай\" деп тебіреніп кететін толық француз əйелі, оның əке-шешесіне, бұқадан өлердей қорықса да, бұқаны мүйізінен мен алсам қайтеді деп, талай айтты. Байғұс Дантес баланың жанын тебірентпеді, тəрбиелік мəні бар оның күрсінісіне қарап отырып, ватман қағазын өшіргішпен өші кеткенше ысқылай берді. Көп жыл өткен соң, сергек те серпілісті бір сəтте, шулы бақтың астындағы веранда да, сол бір оқуларды аңсары ауа есіне алғаны бар. Күннің нұры мен сол əйел қалам ұш ұштайтын бəкімен ұнтақтап, тілінің астына салдырып қоятын мия сабағының тəтті-сия дəмі оның ойынан, сірə, кетер ме?! Ол əйел мол денесімен отыра қалғанда күтірлеп кеткенін көру үшін, бірде оның креслосына қабырға қағаздарының шегелерін қойғаны, оның ойынан күн, бақтың шуы, жыртық тізесінің қанын сорып қып-қызыл боп ұшып кететін маса қандай орын алса, сондай орын алатын. Он жасар бала өзінің тізесін

əбден жақсы біледі -күн қақтаған терісіне түскен тырнақ орынының қанталап жалбырап тұрғаны жəне құмның, ұсақ тастардың, шыбықтардың қолтаңба етіп қалдырған денесіндегі сызат-сызықтар да есінде. Маса сарт еткізіп ұруға үлгертпей ұшып кетті де, оған француз əйелі қыбырламай тыныш отыр деді, ал ол болса қисық- қыңыр тістерін ақситып маса шағып алған жерін бес саусағымен бірдей осып қасыды да, - француз əйелі бір сұмдықты көргендей, ашық жатқан сурет дəптерінің бетіндегі алабөтен карикатураға қарап қалды. \" - Жоқ, өзім айтқаным дұрыс шығар, - деді үлкен-Лужин оның ұсынысына. - Кейінірек, əзірше менің айтқандарымды жаза тұрсын\". \"Театрда ложа жоқ деу өтірік - сыныпта жүргендей алай - бұлай жүріп бірқалыпты қайталайды, - театрда ложа жоқ деу өтірік\". Баласы, өтірік пен ложаның орнын бос қалдырып үстелге еңкейе созылып жазып жатыр. Арифметика жақсы өтетін. Оның еліктіре жөнелетін құпиялылығы сонда, - зорға тізілген ұзынсонар сандар, көптеген қысылтаяң кезеңдерден өтіп, ең соңғы шешуші сəтте, ешқандай қалдық қалмай он тоғызға бөлініп кететіндігінде. Үлкен Лужин, ешқандай айтары жоқ Тривор мен Синеус, \"6\" жұмсақ белгісін талап ететін сөздер кестесі, басты-басты орыс өзендері не үшін керек екенін білсе, екі жыл бұрынғы оқиға қайталанары сөзсіз. Сол күні төселген кілемді оқпен бытырлатып атып жатқандай басқыштарды сықыр-сықыр еткізіп, бүкіл үйді толтырып француз əйелі келген-ді. Ол алғашқыда байыппен тыңдап отырды, сонан кейін əкесі қызықтыра еліктіріп əкету үшін қайдағы-жайдағыны айтып, тек, сөз арасында əншейін айта салғандай, енді бұдан былай оны үлкендер сияқты аты-жөнімен атайтын болады деген кезде, ұлы қызарып, көзі жыпылықтап, жастыққа етпетінен құлай кетті де, аузын ашып, басын шайқады (\"Олай бұлғақтама\", - деді əкесі, оның қызарып кеткенінен жылап жібере ме, деп қорқып), бірақ жылаған жоқ, оның есесіне ұртын томпайтып, жастыққа бетін басып, ернімен өрескелдеу дыбыс шығарды да, кенет орнынан атып тұрып - əбден уқаланған көзі қызарып кеткен -асығыс түрде, үйде де мені Лужин деп атай ма деп сұрады. Енді, міне, станцияға апарар жол үстінде, бұлыңғыр ауыр күні үлкен Лужин əйелімен қатар тарантасқа жайғасып, егер тіктеп көз салса күліп жіберуге дайын баласына қарады да, əйелі айтқандай қалай ол кенет \"берік\" боп шыға келді деп дел-сал боп отыр. Қоңыр плащқа оранған баласы алдыңғы орындықта матрос бас киімін қисайта киіп алыпты, бірақ оны қазір ешкім де түзеп қоя алмас еді. Ол сыртқа, жол бойында жапырақтары жайылып шыр көбелек айналып қалып жатқан ақ қайыңдардың жуан діңгектеріне қарап келеді. \"Саған суық емес пе?\" деп сұрады анасы, көпірге бұрылар жерде қалпағындағы сұрғылт құс қауырсынын салқын жел үрлеп өткен кезде. \"Суық\" - деді баласы өзенге қарап. Шешесі əлдене деп күбірлеп оның плащына қолын соза

берді де, көзіне көзі түсіп, қайта тартып aп, тек \"Қымтанып ал, жөндеп қымтан\" деп ауада асылып қалған саусақтарын жайды. Баласы селт еткен жоқ. Шешесі аузына ілініп қалған бетпердесін түсіріп жіберу үшін, ернін түртитіп, сен де бірдеңе десейші дегендей, күйеуіне қарады. Əкесінің үстінде де плащ, биялай киген қолы алабажақ төсеніштің үстінде жатыр. \"Лужин, - деді ол іштей көңілденіп, - Лужин?\" - баласын төсеніш астынан аяғымен түртіп қалды. Лужин тізесін жиып алды. Міне, қалың мүк өсіп кеткен жер үйлер, міне, жартылай өшіріліп тасталған жазу, (деревня аты мен адамдар саны), міне құдық басындағы тырна, қара батпақ, ақ балтырлы əйел Деревнядан əрі қарай аяңмен тауға көтерілді, ал артта, төменде бірін- бірі жек көретін француз əйелі мен экономка сығылысып отырған екінші тарантас көрінді. Ат айдаушы таңдайын қағып қалды да, аттар желе жөнелді. Шөмелелер үстіндегі сұрықсыз аспанда қарғалар қалықтайды. Станса усадьбадан екі-ақ шақырым, ал анау жолды, шыршалы алқапты көлденеңінен қақ жарып өтетін Петербор шоссесі шлагбаум астымен рельс арқылы белгісіз бағытқа созылып жатыр. \"Көңілің қаласа, қуыршақтарды ойнат\" деді үлкен Лужин, тарантастан секіріп түсіп, қытықтаған плащтың жүнінен мойнын алып қашып, жерге қадалып қарап қалған баласына. Баласы берген тиынды алды. Екінші тарантастан, біреуі оң жағынан, екіншісі сол жағынан, ауыр ырғалып француз əйелі мен экономка түсті. Əкесі қолғабын шешті. Бетіндегі пердесін алып тастаған шешесі төсеніштерді көтеріп жатқан кеудесі аяққаптай жүк тасушыға қарап тұр. Аттардың жалдарын көтеріп, ат айдаушының күрең жеңін үрлеп жел соғып өтті. Платформада жалғыз қалған Лужин, тиын түскен бойда жанданып айнала жөнелуге əзір, салбыраған жалаңаяқ бес қуыршақ тұрған шыны жəшікке жақындады; бірақ бұл күткені болмады, өйткені автомат бұзылып қалған екен, тиыны босқа кетті. Лужин шамалы күтіп тұрды да, сонан кейін бұрылып, платформаның ернеуіне келді. Оң жақтағы байлаулы жүктің үстінде шынтағына сүйеніп шикі алма жеп бір қыз отыр. Сол жағында түймелі етік киген, қолына қамшы ұстаған адам, ол бірер минөттен кейін пойыздың келе жатқанын хабар беретін ақ түтінді күтіп, алысқа, орман жаққа қарап тұр. Ал қарсы алдында, рельстің арғы бетінде, жерге жамбасынан көміліп, адам тұратын баспанаға айналған, доңғалақсыз екінші класты сары вагонның жанында, бір мұжық ағаш жарып жатыр. Кенет тұман түсті де, бəрін көрсетпей жіберді, қазір болатын қарбаласқа қарап тұрудың өзі қиын, - əкесі бір уыс билет ұстап, шешесі шабадандарды көзімен түгендейді; тоқтаған пойыз, жұрттың көтерілуіне ыңғайлы болсын деп вагонға басқыш қойып жатқан жүк тасушы. Ол артына қарады. Қыз əлі алма жеп отыр; түймелі етік киген адам алысқа қарап тұр; бəрі сол қалпында. Жай қыдырып жүргендей платформаның шетіне дейін барды да, кенет шапшаң жүріп, басқыштың бойымен жүгіре жөнелді, -

таптаурып соқпақ, станция бастығының бағы, қоршау, есік, шыршалар, - одан əрі сай, сонан кейін қалың орман. Алдымен ол папортниктерді сыбдырлатып, қызғылт түсті гүлдерге тайғанап орманмен төте тартты, - резеңкеге ілінген бас киімі желкесіне салбырап қалыпты, қалада киетін жүн шұлықтан тізесі ысып, пысынап барады, - бұталар бетін сабалап өткен кезде балаға тəн еркетотайлықпен сыбап, жүгіріп жылап келеді, - ақырында ентіге тоқтап, плащы аяғын жауып жүрелеп отыра қалды. Тек бүгін ғана, деревнядан қалаға қоныс аударған күні, көңіл қабаржытатын, үйдің ішін уілдеген жел толтырып жіберген, ешқайда сапар шекпейтін бағбанға қызғана қарайтын күні, тек бүгін ғана, əкесі айтқан өзгерістің бүкіл азабын сезгендей болды. Бұрынғы кездегі қалаға оралу бақытты шақ екен. Француз əйелімен күнделікті ылғи бір көшемен, Невск көшесімен, сонан кейін Набережный арқылы үйге оралумен бітетін қыдырыстау -енді ешуақта қайталанбайды. Бақытты қыдырыстар. Кейде оған Набережныйдан бастайық дейтін, бірақ ол ылғи бас тартатын, - тек құйтақандай кезінен əдеттеніп кеткендіктен емес, үйлердің терезелерін дірілдетіп, құлағын жарып жіберердей боп күркіреп гүрс ете түсетін Петропавл зеңбіректерінен зəре құты қашып қорыққандықтан, өзіне ыңғайластырып (айла-шарғы жасап), сағат он екіде зеңбіректен əрірек Невскіге кетіп қалуды көздейтін, егер қыдыру тəртібі өзгерген болса, онда зеңбірек күркірі оны дəл сарайдың алдында күтіп алар еді. Таңғы астан кейін жолбарыс жолақты көрпенің астына кіріп, диван үстінде əдемі ойларға бату да бір басқа, дəл сағат екіде - сүтке ерекше дəм кіргізетін күміс шыны аяқпен сүт келеді, ал дəл үште - ашық ландода сырғанау. Осылардың бəрін əрі ысырып тастағандай боп өзінің жаңалығымен, белгісіздігімен адам төзбейтін, адам қабылдамайтын - қатарынан бес сабақ пен одан да қорқынышты жақында ғана, маусымның бір күнінде, оны көпір үстінде қоршап ап, қаңылтыр пистолеттерін бағыттап, резеңке ұштары алынып тасталған таяқшалармен атқылаған балалар тобыры пайда болады. Орман іші тып-тыныш, дымқыл екен. Əбден жылап болған ол, мұртын селтең-селтең еткізген қоңызды қызықтап, сонан кейін оны, алғашқыдағы күтір еткен дыбысын тағы шығару үшін, таспен ұзақ жаныштады. Көп ұзамай жаңбыр сіркірей бастады. Сонда ғана ол орнынан көтеріліп, таныс соқпақты тауып ап, ағаш тамырларына сүріне-қабына жүгіре жөнелді. Оның басын, үйге жеткеннен кейін, тығылып қалам да, қыс бойы қоймадағы тосаппен, ірімшіктермен қоректеніп жатып алам деген бұлыңғыр, өшпенді ой торлап алған. Тағы да он минөттей ирелеңдеген соқпақпен жүріп, жаңбырдан беті жүзіктеніп жатқан өзенге құлады, тағы да бес минөттен кейін ағаш кесетін зауыт, диірмен, көпір көрінді. Одан əрі жол жоғары өрлейді де, сиреннің жалаңаш бұтақтарының арасынан үйі көрінеді. Ол қабырға жағынан бұқпалап өтті де, қонақ бөлменің терезесі ашық екенін

байқады, сонан кейін су жүретін құбырға шығып, терезе арқылы ішке секіріп түсті. Ол қонақ бөлмеде аялдап, тың тыңдады. Қолдарына скрипка ұстаған ұзын қара самайлы шешесінің атасы мен əкесінің суреттері оған қадала қарап тұр, бірақ олар, егер қырынан қараса, шыны ішінде шатысып-бытысып, күлкі- мүлкі боп қалады. Үстіңгі ернімен қасқа тістеріндегі платин сымын əрі-бері қозғап, жайлап қана есік ашты да, қожайындар кетер-кетпестен үйді еркін қоныстанып алған жаңғырықтың үрейлі күңгірінен дəлізге, одан басқыш арқылы шатырға бір-ақ ытқыды. Шатырдың бір ерекшелігі терезесі бар. Ол терезе арқылы төменге, қалқып барып тұманға сіңіп кететін қоңыр қанатты басқышты қарап тұруға болады. Үй іші тып-тыныш. Шамалыдан кейін, төмендегі əкесінің кабинетінен телефонның безілдеген даусы шықты. Телефон ұзақ шырылдады. Сонан кейін өлі тыныштық орнады. Ол жəшіктің үстіне отырды. Жанында дəл сондай, ішіне кітап салынған жəшік тұр. Бұрышта қабырғаға сүйеп қойған сүргіленбеген тақтайлар мен сандықтың арасына артқы дөңгелегіне жыртық дорба жабылып, шалқасынан жатқан əйел велосипеді қойылыпты. Бірнеше минөттен кейін, бір кезде тамағын орап қойғанда шыға алмай қалған кездегідей, Лужиннің іші пыса бастады. Ол, қолының қара таңбасын қалдырып, жəшіктегі сұрғылт кітаптарды түрте бастады. Кітаптардан басқа онда құс қауырсынды қос етек, үлкен фотография (əскери оркестр), беті жарылып кеткен шахмат тақтасы, жəне басқа да адам қызыға қоймайтын заттар бар. Осылай бір сағат өтті. Кенет ол улап-шулаған дауыстарды, кірер есіктердің сарт-сұрт дыбысын есітті, терезеден жайлап қарап, əкесінің бала құсап басқышпен жоғары жүгіріп шығып, алаңқайға дейін барып, қайтадан төмен түсіп аласұрып жүргенін көрді. Төменде, буфетшінің, ат айдаушының, күзетшінің дауыстары шығады. Бір минөттен кейін басқышқа қайтадан жан бітті, бұл жолы онымен юбкасының етегін ұстап шешесі көтерілді, бірақ ол да алаңқайға дейін жеткен жоқ, басқыш қанатынан бүгіліп қарап, сонан кейін шапшаң қолын жайып, төмен түсіп кетті. Ақырында тағы да бір минөттен кейін бəрі бірдей жоғары көтерілді, - əкесінің жылтыр басы жарқырап шешесінің қалпағындағы қауырсын көлшіктегі үйрек сияқты көлбеңдеп, буфетшінің кекілі желбіреді: соңында, қайта-қайта басқыш қанатынан төмен қарағыштаған ат айдаушы, күзетші жəне неге екені белгісіз Акулина - сүт сатушы, сондай-ақ диірменде жұмыс істейтін қара сақалды мұжық келеді. Осылардың ішіндегі ең күштісі сол болу керек, мұны шатырдан көтеріп алып тарантасқа бір-ақ салды. 2 Үлкен Лужин, кітап жазатын Лужин, баласының кім болатыны туралы көп ойланатын. Оның кітаптары ұмытылып қалған \"Улы ауа\"

романынан басқасының бəрі ұрпақтар, жасөспірімдер мен шəкірттер үшін жазылған. Жақсы безендірілген қатты мұқабалы ол кітаптарда тəлім-тəрбиесі үлгілі, түбінде не скрипкашы, не суретші боп шығатын ойлы жанарлы аққұба баланың бейнесі жасалынатын. Оның ойынша, ештеңемен көзге түсе қоймаған, ертең қатардағы адам ғана боп шығатын көп балалардан оның баласының енді ғана білініп келе жатқан бір ерекшелігі - тегі барлығында, марқұм қайын атасы композитор болғанында (кемеліне келді деген кездің өзінде тым біртекті, шабытты бұрқанысы бола бермейтін), ол сондықтан да, кейде тəтті арманға беріліп кеткен кездерінде, кішкентай дарын, тобығына түсетін ақ көйлек киіп, үлкен қара рояльда ойнап отырған баласын көру үшін, қолына шырақ ұстап қонақ бөлмеге түсетін. Баласының аса қабілет иесі екенін жұрттың бəрі көруге тиіс деп ойлайтын, мұны сырт көз жандар, сезіне қарағанда көбірек ұғады деп есептейтін. Баласы үшін таңдап алған мектеп, шəкірттің \"ішкі дүниесіне\", дүниетанымына, ойлауына, өзіне-өзі үңілуіне көп көңіл бөлетіндігімен аты шыққан мектеп болатын. Аңыз ғып айтатындай, мұғалімдер үлкен үзіліс кезінде балалармен бірге ойнап кететін, - физиктің иығына жұмарланған қар лақтырылып, математиктің бүйіріне доп тиетін, ал директор бұл ойынды айқайлап құптап тұратын. Мұндай ойындар қазір тиылып қалған, бірақ сол бір дақпыртты даңқ жұрттың есінде. Баласының классикалық тəрбиешісі, Лужиннің қадірлі танысы, өзі де əп-əжептəуір өлеңдер жазып, Анакреонға еліктеп кітап шығарған əдебиеттен беретін мұғалім еді. \"Келіп тұрыңыз, - деді ол, үлкен Лужин баласын алғаш рет мектепке алып барғанда, бейсенбіде, сағат он екі шамасында\". Лужин келді. Басқышта ешкім жоқ екен, зал арқылы мұғалімдер бөлмесіне өтіп бара жатып, екінші сыныптан ду күлкі есітті. Сонан кейін оның аяқ дыбысы сары түстес паркет залында тіпті дүңкілдеп кетті. Мұғалімдер бөлмесінде, емтиханды еске түсіретін матамен жабылған үлкен үстелге еңкейіп тəрбиеші хат жазып жатыр екен. Баласы мектепке барғалы бері, ол тəрбиешімен сөйлеспеген еді де, енді міне, бір ай өткеннен кейін келген ол тағатсыздана күтуден абыржып толқып тұр, - мұндай сезім оның басынан, студенттік форма киген жасөспірім кезінде, өзінің алғашқы хикаятын жіберген редакторға келген сəтте өтіп еді. Қазір де, сол бір кездегідей, үн - түнсіз мақтау күтіп тұрды (əдетте, басқа қалада, оянып кеткенде, əлі көзіңді ашпастан, бұрын көрмеген таң шапағын күтпейтін бе едің), алайда күші жетпесе өзі-ақ айтып аузына салатын, ол сөздердің орнына - бұлыңғыр, салқын сөздер есітті. Яғни баласын тəрбиеші əлі жөнді түсіне қоймағаны көрініп тұр. Құпия дарыны жөнінде тіпті де ауызға алған жоқ. Танауының екі қапталы қызара шұңғылданған боп- боз сақалды жүзін иіңкіреп, баппен ғана шынжырлы пенслесін алып, алақанымен көзін сүртіп, сөзді бастап кеткен тəрбиеші, баланың жақсы оқып кетуге мүмкіндігі бар екендігін, оның басқа балалармен тіл

табыса бермейтіндігін, баланың үзілістерде аз ойнайтынын... айтып кетті. \"Баланың қабілетті екені күмəнсіз, - деді тəрбиеші, көзінен қолын алып, - бірақ босаңдық та байқалады\". Осы сəтте төменнен қоңырау даусы шықты да артынша бүкіл ғимаратты күмбірлетіп жіберді. Осыдан кейін екі-үш секунд тыныштық орнады да, кенет айналаның бəрі абыр - сабырға, шуға парта қақпақтарының тарсылына, зал ішіндегі сөздердің гуіліне, жүгіріске толып кетті. \"Үлкен үзіліс, - деді тəрбиеші. - Аулаға шығайық, балалардың қалай көңіл көтеретінін көресіз\". Олар тас басқышты қуалап, жып-жылмағай əр тепкішектің ернеуіне тайып кете жаздап төменге түсті. Төменде, қараңғы, тар киім ілгіш жанында балалар киімдерін ауыстырып əлек: кейбіреулері кең терезе алдына шығып аяқ киімдерінің бауын байлап ысылдап-пысылдап жатыр. Кенет ол еңкейіп, қапшықтан етігін шығарып жатқан баласын көрді. Бір бала оны асығыс итеріп жіберіп еді, ол шеттеп кетті де əкесін көрді. Əкесі оған күлімсіреп қарап, қолының қырымен қалпағының төбесіне қажетті ойық жасады. Арқасын əкесіне беріп, еденге отыра қап етігімен боп кетті; киініп алғандары оны аттап өтеді, сондайда ол бұрынғыдан да бүріліп, қараңғыға сіңіп бара жатқандай болады. Ақырында ол ұзын сұр пальтосы мен қаракөл қалпағын киіп (оны сол бір еңгезердей бала қайта-қайта қағып түсіреді) шыққанша, əкесі ауланың түкпіріндегі қақпа жанында оны тағатсыздана күтіп тұрды. Футбол ойнап жүрген балалардың резеңке добы оның аяғына домалап келіп қалған кезде, қасында тұрған əдебиет мұғалімі, ойынға беріліп кеткендей, допты теппек боп, бір орнында тапырақтап көбісін түсіріп ала жаздап, онысына мəз боп күлді. Əкесі оны шынтағынан ұстап қалды. Ал кіші Лужин, осы бір сəтті пайдаланып, киім ілгіштердің тасасында швейцар маужырап есінеп, тып-тыныш бола қалған ауыз бөлмеге қайта оралды. Ол жұлдыз үлгілі темір тор қағылған есіктің шынысы арқылы, əкесінің кенет биялайын шешкенін, тəрбиешімен шұғыл қоштасқанын, қақпадан əрі өткенін көріп тұр. Тек сонда ғана ол сыртқа шығып, ойнап жатқандарды айналып, сол жақтағы отын жиналған арканың астына өтті. Жағасын көтеріп, отын үстіне отыра кетті. Оны шетелге алып кеткенге дейін, екі жүз елуден астам үлкен үзілісті ол осылай өткізді. Кейде тəрбиеші аяқ астынан бұрыштан шыға келеді. \"Лужин, сен неге отырасың да қоясың, Балалармен ойнасаң қайтеді\". Лужин орнынан тұрып, арка астынан төрт бұрышты аулаға беттеп, тəрбиешінің жоқ кезінде тіпті құтырып кететін бірер сыныптастарынан əрірек болатын ыңғайлы жер іздеп аяғын бір-екі басады да, зуылдап ұшқан доптан жалт бұрылып, тəрбиешінің алысырақ кеткеніне көзі жеткен соң, қайтадан орнына келіп отыратын. Ол бұл орынды алғашқы сол бір лағнет атқыр күні-ақ, айналасынан бетімен кеткен дарақы алыс-жұлысты байқаған, қай жаққа қараса да көзіне ыстық лай құйылып кеткендей болатын күні-ақ

сезінген болатын, - бүкіл болмыс - бітімі төңкеріліп түскен-ді. Көгілдір тордағы парақ бетін тұман басты; қара тақтадағы ақ цифрлар кейде бір тұтам боп, кейде жайылып кетеді; мұғалімнің даусы ақырын-ақырын алыстап бəсеңдейді де, түсініксіз күбірге айналады, ал парталас көршісі зеңбірек-түтікпен бетіне бір атып жіберіп, баяу ғана нықтап: \"Қазір жылайды\" - дейді. Ол бірақ жыламайды, тіпті ол бəрі жабылып оның басын сары көпіршіктер кілкіген раковинаға тықпақ болғанда да жылаған емес. \"Мырзалар, - деген тəрбиеші алғашқы сабақтардың бірінде - сендердің жас достарың - жазушының баласы. Сендер оны əлі оқыған жоқсыңдар, бірақ оқисыңдар\". Сонан кейін саусақтарымен борды үгілгенше басып тақтаға ірі əріптермен: \"Антошаның басынан өткендер, Сильвестр баспасы\" деп жазып қойды. Осыдан кейін екі-үш ай бойы оны, Лужинді Антоша атап кетті. Ал əлгі содыр сыныпқа əкесінің кітабын құпия əкеп, сабақ үстінде басқаларға тасалап көрсетіп, Лужинге көзінің қырымен аярлана қарады да, сабақ аяқталған соң, ортасын ашып сөздерді əдейі сақауландырып оқи бастады. Оның иығынан қарап тұрған Петрищев парақты ұстаймын деп жыртып алды. Ал Кребс асыға-үсіге: \"Менің папам бұл жазушыны екінші сортты жазушы\" дейді. Громов айқай салды: \"Антошаның өзі бізге дауыстап оқып берсін\". \"Одан да əрқайсымызға жапырақтап бөліп берейік\", - сыныптағы сайқымазақ таңдайын тақ еткізді, сонан кейін-ақ қызғылт-алтын түспен безендірілген кітаптың пора-порасы шықты. Парақтар сынып ішіне шашылып қалды. Беттердің бірінде көгілдір көзді гимназист көшенің бұрылысында өзінің тамағымен қаңғыбас итті тамақтандырып тұрған сурет бар еді. Келесі күні Лужин оны парта қақпағының ішкі жағына мұқият жапсырылғанын көрді. Көп ұзамай оған тиісуді қойды, тек анда-санда лақап атын атағанмен, бірақ оған үн қатпаған соң, ол да ұмытылып кетті. Лужинге көңіл аударуды қойды, онымен ешкім де сөйлеспейді, тіпті сыныптағы ең момын (əдетте, ондай бала — етжеңді, күшті мысқылшыл болып келеді) баланың өзі оның жұрттан саяқ қалғанын бөлісуге жарамады. Алты жыл өткеннен кейін қатерлі барлаудағы ерлігі үшін Георгий кресін алған, сонан кейін азамат соғысы жылдарында қолын жоғалтқан сол момын бала, мектепте Лужиннің қалай болғанын (өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдарында) есіне түсіргісі кеп, қайсы бала екенін, сыныпта оған арқасын беріп отыратын құлағы қалқиған бала ма, жоқ əлде қолын қалтасына сап, арқасындағы сөмкесіне қар қонған, үйіне тарантаспен қайтатын бала ма, қайсысы екенін көз алдына келтіре алмады. Ол, есіне түсіргісі кеп, ойша оның алдына шығып жүзіне қарағысы келеді, бірақ зердесі мен жадын жылдардың толассыз жауған қалың қары басып қалыпты. Сол бұрынғы момын бала, бүгінде сабырсыз эмигрант Газеттегі портретке қарап отырып: \"Оның жүзі мүлде есімде жоқ.. Мүлде есімде жоқ...\" -деді. Сағат төрттер шамасында терезеге қарап отырған үлкен Лужин шанамен келе жатқан баласының жүзі аппақ шүберектей болып

кеткенін көрді. Баласы, əдеттегідей, оның кабинетіне кіріп, оған бетін тақағанмен, тек ауаны қармап шөп еткізіп сүйді де, шұғыл бұрылып кетті. \"Тоқтай тұр - деді əкесі, - тоқтай тұр. Бүгін ие болғанын айтшы. Шақырды ма?\" Ол бетін бері бұрған баласына қадала қарап, оның иығынан тартып, боп-боз жүзінен, солыңқы самайынан сүйгісі кеп кетті Сол бір алғашқы мектептегі қыста доктордың айтуымен кішкентай Лужиннің мышьяк себілген үстінен сарымсақтың иісі бұрқырап шығып тұратын. Оның тісінен платин сымын алып тастаған, бірін ол, содан қалған əдетпен, үстіңгі ернін қозғап қасқа тістерін ақситып қояды. Ол төменгі жағы түймелі қысқа шалбар, артында белдікшесі бар ағылшын костюмін киген. Ол бір аяғына салмағын салым үстел жанында тұр, ал əкесі оның мызғымай қатып қалған жүзіне қарап, дəрмен көрсете алар емес. Баласы сөмкесін кілеммен сүйретіп кетіп бара жатты; үлкен Лужин көгілдір мектеп дəптерлері жатқан (болашақ мемуаристер осынысын айтар деген ниетпен) үстелге шынтағын тіреп, жазып отырған хикаятын тоқтатып, қапталындағы асханадағы əйелінің, тыныштықта, какао ішуге үгіттеген монологына құлақ тосты. \"Балам қиын, - деп ойлады үлкен Лужин. Ол ауырады, оның жаны дертке ұшыраған... Мектепке барғаны бекер болды ма екен. Бірақ басқа балалардың ортасына үйренуі керек қой... Жұмбақ... Жұмбақ...\" \"Ең болмаса кекс жеші\", - қабырғаның арғы жағындағы дауыл жалбарына шығады, - тағы да тыныштық. Бір пəлекет басталды аяқ астынан шиқылдаған қарлығыңқы дауыс шығып, дауыл соққандай есік тарс жабылды. Ол орнынан атып тұрып қолына қаламын жебе құсатып қысып ұстаған күйі асханаға кіріп барды. Əлі дірілдеген қолымен дастарқан үстінде төңкеріліп жатқан шыны ыдыстарды сынып қалған жоқ па екен деп қарап жатыр. \"Meн одан мектеп жайын сұрадым, - деді əйелі күйеуіне көз салмай, - оның жауап бергісі келмеді, - сонан кейін, міне... жын ұрғандай...\" Исі де құлақ түре қалды. Француз əйелі Парижге кетіп қалған, қазір өзінің бөлмесінде не істеп жатқанын ешкім де білмейді. Оның бөлмесіндегі ақ қабырға қағазының жоғары жағына сұр қаздар мен сары күшіктер салынған болатын. Қаз күшікке жақындап бара міне, осы сурет бөлме қабырғасында шыр айнала қайталана бере ( глобус пен бір кезде Вербеден сатып алынған тиіннің тұлымы тұр. Кресло астынан жасыл паровоз көрінеді. Бөлме ажарлы, жарық. Көңілді қабырғалар, көңілді заттар. Кітаптар да жетерлік. Əкесі жазған, қызғылт-алтын түспен безендірілген кітаптардың бірінші бетінде əкесінің қолтаңбасы бар. Ғаламның хайуанаттар мен адамдарды Антоша сияқты қадірлеу жанын шын ниетпен тілеймін\", - үлкен леп белгісі. Немесе: \"Бұл кітапты, балам, сенің болашағыңды ойлап отырып жаздым\". Бұл таңбалар \"Соқыр музыкант\" немесе \"Паллада\" фрегаты\" секілді

жатады. Қалың ерінді, бұйра шашты баланың суреті бар Пушкиннің үлкен томының беті ешуақта ашылған емес. Оның есесіне апасы сыйлаған екі кітапты ғұмыр бойы сүйіп өтті, ұлғайтылған шыны арқылы қарағандай, жадына тұтып қалды. Бірақ біршама жылдан кейін, ол кітаптарды қайта оқып шығып, олардың қысқартылған нұсқа, құрғақ баяндау екенін көрді де, бейне бір кітаптар, бір кезде оның жанына өшпейтін із қалдырған мəңгілік өмірден кеш қалып қойғандай əсер етті. Бірақ оны Филеас Шоптың соңынан шұқшиып қалмау алыс сапарларға деген құштар болғандықтан, немесе, қыран тұмсықты ұзынтұра ізшінің скрипкада əсіріле ойнайтын Бэккер-стриттегі оның үйінен еліктіріп əкеткені жайлы оқиғаларға деген балалық бейімділіктен емес еді. Тек кейінірек қана бұл екі кітаптың оны неге толқытқанын түсінді: əрі дұрыс, əрі қатыгездікпен дамитын өрнектер, -цилиндрлі ма екен Филеас (бірде миллионға піл сатып ап, бірде кеме үстінде жартысы жанып мтстің жанармайға шығынданып өзін-өзі ақтайтын құрбандықтарға баратын шырғалаң жолдардан өтеді; логикаға аңсарлы əсер қоятын Шерлок, бүкіл сигара түрлерінің күлі туралы монография құрастырған Шерлок, сол күл, тұмар сияқты, мүмкін болған дедукцийлардың шытырман жолдарынан өтіп жалғыз жарқырап тұрған қорытындыға алып барады. Əке-шешесі Рождествоға шақырған фокусшының бойынан, уақытша болса да, Фогг пен Холмстың бөлмесін табуға болады, сол күні алған əсер, фокусшының кей тұста - жағымсыз қимыл-қозғалысын білдірмей жібергендей болды. Одан кейін-ақ аса сақтықпен сирек айтылатын \"сенің мектептес достарыңды шақырайық\" деген өтініштердің бəрі түкке аспайды. Бұлай ету əрі көңілді, əрі пайдалы болады деп ойлаған үлкен Лужин, балалары сол мектепте оқитын өзінің екі танысына айтып, онымен бірге алыстан қосылатын жақындарының екі момын, болбыраған балалары мен толық бұрымды қызды шақырды. Матрос костюмді ол балалардан опа иісі шығып тұрады. Кіші Лужин балалардың екеуін, үшінші сыныпта оқитын, мектепте қалай болса солай киініп жүретін, нағыз сотқарлар Берсенев пен Розенді таныды. \"Міне, - деді үлкен Лужин шаттана, баласының иығына қолын қойып (оның қолының астынан иығы жайлап сырғып шықты). - Енді сендерді жалғыз қалдырамыз, - танысыңдар, ойнаңдар, - сонан кейін шақырамыз, сюрприз болады\", - деді. Жарты сағаттан кейін ол шақыруға келді. Бөлмеде - тыныштық. Мүйіс іс отырған қыз \"Ниваның\" қосымшасынан сурет іздеп аударыстырып отыр. Опаланған, өрттей қызарып кеткен Берсенев пен Розен дел-сал болған қалпы диванда отыр. Солбырайған жиендер бөлмені кезіп қабырғадағы ағылшын гровюраларын, глобусты, тиінді, үстел үстінде жатқан, баяғыда сынып қалған педометрді əйтеуір қараған боп тұр. Ақ тоқыма баулы матросқа киген Лужин болса теріс маңындағы вена орындығына жайғасып aп, бас бармағының тырнағын тістелеп, қабағының астымен қарайды. Бірақ фокусшы көңілін орнына түсірді. Тіпті келесі күні Берсенев пен Розен, кəдімгі өздерінің содырлық қалпына түсіп, мектеп залында оған

жақындап, бастарын иіп, сонан кейін дарақылана қарқылдап күліп, бір- бірімен құшақтасып қасынан жөней бергенде де - тіпті сол мазақ еткендері де оның алған əсерін бұза алмады. Оның салқын өтініші бойынша қастары бір-бірімен қосылып кеткен - шешесі оған қонақ тарапынан қызыл ағаш түстес реңмен боялған үлкен жəшік йен мұқабасында қоянды құлағынан көтеріп тұрған медальді фрак кипи мырзаның суреті бар ғажайыптар оқулығын сатып алып берді. Жəшікте екі түпті сандықша, жұлдызды қағаз жапсырылған тақтайша, жартысы корольдер мен байлар да - жартысы мундирлі колир салынған дөрекі карталар, жиналатын цилиндр, не міндет атқаратыны белгісіз, екі ұшы ағашты жіп... бар. Əлем-жəлем сурси конверттерде суды көгілдір, қызыл, жасыл түстерге бояйтын ұштар да жатыр. Бəрінен де тартымдысы кітап болып шықты, Лужин одан бірнеше карта фокусын үйреніп ап, айна алдында тұрып, он сағаттар бойы өзіне-өзі көрсететін. Ол сол айлалы, дəл фокустан өзіне белгісіз рақат сезіміне бөленетін, солай бола тұра əлдебір құпияларды меңгеріп алуға əлі де бірдеңелердің жетпейтінін сезетін, мəселен, фокусшының ауадан рубль, немп Розеннің құлағынан жетілік шыбын алуын үйрене алмай- ақ қойды. Кітаптағы түсіндіру сөздерінің күрделілігі оның жынына тисін. Оның ұмтылғаны құпия қарапайымдылық, үйлесімді қарапайымдылық еді. Рождествода жіберілетін оның үлгерімі туралы хаттың ескертпелер\" тақырыпшасында оның енжарлығы, дəрменсіздігі қалғып-мүлгіп отыратындығы, қолапайсыздығы айтылып, башкирмен жиналғанда былай боп шығатын: орыс тілінен - \"қанағаттандырылды\", - оның ішінде математика да бар. Алайда, дəл осыны ол мұқабасына \"көңілді математика\" деп жазылған есептермен көп айналысып, сандардың сан құбылысқа түсетініне, геометриялық сызықтардың заңдылыққа бағынбайтын ойындары тамаша болатын. Ал олар мектеп тапсырмасында жоқ еді. Əсіресе, мысал есептегі параллель құпиясын ашатын көлбеу парақтың тік сызықтың бойымен сырғуы айрықша рақатқа бөлеуші еді. Барлық сызықтар сияқты тік сызық та шексіз еді, көлбеу сызық та шексіз, оның бойымен сырғып жоғары өрлей беру, мəңгілік арпалысқа түсу деген сөз, одан тайып түсу мүмкін емес, оларды болмыстарымен бірге қосылу нүктелері шексіздік бойымен əрі өрлей береді. Бірақ ол сызықшаның көмегімен оларды \"'адам ажырататын: оларды бір-біріне параллель етіп қайтадан сызатынын, сол кезде ол алыс шексіздікте көлбеу сызықты ауытқытып Фип енінен ақыл жетпейтін апат, түсіндіріп бере алмайтын ғаламат болады да, ол ұзақ уақыт бойы, жердегі сызықтардың бəрі енді-естен айырылғандай, ал өзі сол биіктікте демін ішіне ап қалатын. Кейде ол аз да болса құрастырылатын картиналарға қарап та табатын. Əуелде шеті тісті дөңгелектеніп қырқылған қарапайым ол жапырақ-жапырақ қиындылар бір-біріне жалғастырылып, пайда

болған картинаны тіпті көтеріп тұруға болатын еді. Сол жылы ағылшын модасы үлкендер үшін де шытырман жиналмалы шыршалар жасап шығарды: əрқайсысы бір затты көрсететін, мəселен жай қарапайым шеңберден (болашақ көгілдір аспанның бірі) қырлары мен мүйістері көп мойнақтар мен ыдыстардан артқы формалар пайда болатын, жəне соларға қарап тұрып олардың түптің түбінде не боп шығатынына, қара ала сиырдың терісі ме, жоқ əлде құлағы мен қарақұсы анық көрініп тұрған бақташы аяғындағы таяқтың көлеңкесі ме, - əйтеуір басың жетпей далбасалағансың. Сонан кейін біртіндеп сол жағында сиырдың сауыры, оң жақтағы шалғында сырнай ұстаған қол шығады, ал көгілді пеш үстіндегі бос кеңістікке манағы шеңбер кіріге кетеді, ала қиындылардан құрала кеп, ең соңғы сəтте, дəл үйлесім тауып мықты картинаның дүниеге келгенінен Лужин толқып кететін- ді. Бірнеше мыңдаған бөлшектерден тұратын өте қымбат бастырғыштар болды; оларды жиен əпкесі, көңілді, мейірімді, (Крышашты жиен əпкесі алып келген, - ол залдағы үстелдің үстіндегі қиындыларға, бір-біріне кірігетін-кірікпейтінін алдын ала (төмен тексеріп, кейбір айрықша белгілер арқылы картинаның тегін біліп алуға тырысатын. Қонақтар шулап жататын көрші бөлмедегі жиен əпкесі: \"Құдай үшін ештеңе жоғалтпа\" дейтін. Кейде əкесі кіріп қиындыларға қарап тұрады да қолын үстелге созып: \"Мынау, сөз жоқ, мына жерде жату керек\" дейді, сонда Лужин, басын көтерместен: \"Бос сөз, бос сөз, кедергі жасамаңыздар\" дейді, - сонда əкесі оның кекіліне жайлап қана ернін тигізіп алтын түстес орындықтардың, шар айнаның, суға түсіп жатқан Фринаны бейнелейтін суреттің, рояльдің, үнсіз тұратын нəн рояльдің жанынан өтіп бара жататын. 3 Тек сəуірдегі пасха каникулында ғана Лужин үшін, бейне бір тетігін бұрап өшіріп тастағандай бүкіл дүние үн-түнсіз қалған сол бір күні, оның бар өмірін бір бағытқа шоғырландырған, тас қараңғылық ішінде жарқырап көрінген, жаңа туған ғаламат, ғажайып арал пайда болды. Жалынан ұстаған бақыт, қалт тұра қалды: сəуірдегі сол күн демін ішіне алып қатып қалды, тек басқа бір жақта, басқа бір жазықтықта күндердің абыр-сабыры, қаланың көктемі, деревняның жазы жалғасып жатты, - оған мүлде қажетсіз бұлыңғыр ағысты тіршілік. Бұл аяқ астынан басталды. Үлкен Лужин қайын атасының жылында үйінде музыкалық кеш ұйымдастырды. Оның музыкадан түсінігі шамалы еді, \"Травиатаны\" ұяла тыңдайтын, рояльға концерттердің басында ғана құлақ тосады да сонан кейін тыңдауды қойып, қара лактан көрініп тұратын пианистің саусақтарына ғана қарап отырады. Бірақ марқұм қайын атасы орындайтын репертуардан құралған бұл музыкалық кеш лажсыздан болған еді: газеттер мүлде үн-түнсіз қалды, - ауыр үнсіздік басты, - ал шешесі мұның бəрі, тірі кезінде əкесінің дарынын көре алмағандардың, енді өлгеннен кейін даңқын көзге

ілмей қойғысы келгендердің жасап отырған қаскүнемдігі деді. Алды ашық қара көйлек киген, мойнында жарқ - жұрқ еткен бриллиант алқасы бар, толықша ақшыл жүзінен шуақты мейірім төгіліп тұратын ол қонақтарды аһлап-уһлемей-ақ əлденелерді шапшаң жұмсақ сыбырлап, ұяң, момақан қалыпта қабылдай жүріп, көзімен нымшасынан крахмал қабыршығы шығып, үй ішін жайлап басып кезіп жүрген, өзінің толықтығынан ептеп қысылатын, ақкөңіл күйеуін іздеп тұрды. \"Тағы да жалаңаш шықты\" - деп күрсінді көркем журналдың баспагері, жарық молынан құйылып, тіпті бұрынғыдан да жарқырап кеткен Фринаға өтіп бара жатып көз салып. Ол аяғына оралған кішкентай Лужинді басынан сипады. Лужин кері шегінді. Ту сыртынан \"қандай үлкен боп кеткен\" - деген дауыс естілді. Ол біреудің фрагының тасасына тығылды. \"Жоқ, тоқтай тұрыңыз, тоқтай тұрыңыз - дəл төбесінен біреу күмпілдетіп қоя берді. - Біздің баспасөзге ондай талап қоюға болмайды\". Тіпті де үлкен емес, қайта өз жасына қарағанда көп кішкентай ол, қонақтардың арасымен жүріп өзіне оңаша орын іздестірді. Кейде əлдебіреу иығынан тартып, түкке арзымайтын бірдеңе сұрайды. Зал, қатарластырылып қойылған орындықтардан тарылып кеткендей. Біреу есіктен нота юпитерін абайлап кіргізіп жатыр. Лужин ешкімге білдірмей əкесінің қап-қараңғы бөлмесіне өтті де, бұрыштағы диванға барып отырды. Екі бөлменің арғы жағындағы басқа залдан скрипканың нəзік сыңсығаны естілді. Ол, тізесін құшақтап, көшедегі газ шамынан төгілген көгілдір жарыққа толық жабылмаған перделердің арасындағы саңылау арқылы қарап, салғырт тыңдап отыр. Төбеден құпия доға жасап жеңіл сəуле өтеді, жазу үстелінің үстінен, не екені белгісіз, жарқыраған ноқат көрінеді: хрусталь жұмыртқаның, не сурет шынысының шағылысы. Ол қалғып бара жатыр екен, кенет үстел үстіндегі телефон шырылдап қоя берді де, селк ете түсті, сонда ғана ол, əлгі сəуле ноқаты - телефон тұтқасынан түсіп тұрғанын білді. Асханадан буфетші кіріп, жазу үстелін түгел жарқыратып жіберген шам жақты да, тұтқаны құлағына апарып, Лужинді көрместен, тұтқаны былғары мұқабалы дəптерге жайлап қойып, шығып кетті. Бір минөттен кейін бір мырзаны ертіп келді, ал ол шамның астында бір қолымен тұтқаны алып, екінші қолымен артында тұрған креслоның арқалығын сипап тұр. Қызметші алыстан естілген музыка даусын тұншықтырып есікті жапты. \"Мен тыңдап тұрмын\" - деді мырза. Лужин, қимылдауға қорқып, қараңғыда оған тесіле қарап, сол бөгде адамның əкесінің креслосына емін-еркін жайғасып алғанына өз-өзінен қысылып та отыр. \"Жоқ, мен ойнап болдым\", - деді ол жоғарыға қарап, аппақ тынымсыз қолымен үстел үстіндегі əлденені қозғап. \"Мүмкін\" - деді мырза. Лужин оны бір қырынан көріп тұр, мұрны тіл сүйегі сияқты, қара шашы, жып- жылтыр, қою қасты. \"Мен, шынын айтқанда, неге бұл жаққа телефон соғып тұрғаныңды білмеймін, - деді ол баяу ғана, үстел үстіндегі əлденені түрткілеп. - Тек тексеріп қою үшін бе... Балалық\", - деді ол, аяғындағы жалт- жұлт еткен туфлиін қозғап. Сонан кейін тұтқаны құлағы мен иығының арасына ып-ыңғайлы жатқыза қойды да, анда-

санда \"иə\", \"жоқ\", \"мүмкін\" деп отырып, екі қолымен жаңа ғана түртіп отырған хатты алды. Ол, жуырда ғана əкесіне біреу сыйға тартқан, шағын ғана жып-жылтыр жəшік еді. Лужин оның ішінде не бар екенін əлі көре қойған жоқ болатын, содан да əлгі мырзаның қолын бақылап отыр. Бірақ ол жəшікті бірден аша қоймады. \"Мен де, -деді ол, - қайта, қайта. Қайырлы түн, сүйіктім\". Тұтқаны іліп, күрсінді де, жəшікті ашты. Алайда ол бұрылып кетті де, оның көлегейлеген иығынан Лужин ештеңе көрмей қалды. Ол жайлап қозғалып қап, еденге жастық түсіріп алды. Мырза жалт қарады. \"Сен не істеп отырсың? - деді ол, күңгірт бұрыштағы Лужинге қарап. - Ой-ой-ой, тың тыңдағаның жақсы емес! Лужин үндеген жоқ. \"Есімің кім?\" - мырза достық көңілмен сұрады. Лужин диваннан түсіп, оған жақындады. Жəшікте ойылып жасалған əр түрлі фигуралар жатыр екен. \"Əдемі шахмат, - деді мырза - папаң ойнай ма?\" \"Білмеймін\" - деді Лужин. \"Ал сен білесің бе?\" Лужин басын шайқады. \"Бұл енді дұрыс емес. Үйрену керек. Мен он жасымда жап- жақсы ойнайтынмын. Сен қаншадасың?\" Баяу есік ашылды. Үлкен Лужин аяғының ұшымен кірді. Ол, скрипкашы əлі де телефонмен сөйлесіп отырған шығар, сондықтан оған өте ізетпен, \"Сөйлесе беріңіз, сөйлесіп болғаннан кейін жұртшылықтың сұрауымен тағы бірдеңе орындарсыз\" деп айтуға дайындалып келген-ді. \"Сөйлесе беріңіз, сөйлесе беріңіз\", - сол екпінмен сөйлей кірген ол баласын көріп үндемей қалды. \"Жоқ, жоқ, болдым, - деді скрипкашы, орнынан тұрып. - Тамаша шахмат. Сіз ойнайсыз ба?\" \"Онша емес\" - деді Лужин. (Сен мұнда неғып тұрсың? Бар музыка тыңда...) \"Тамаша ойын, тамаша ойын, - деді скрипкашы жəшіктің қақпағын ықтияттап жауып жатып. Комбинациялар - əуен сияқты. Кейде мен жүрістердің сарынын есітем\". \"Меніңше, шахматқа үлкен математикалық қабілет керек сияқты, - деді үлкен Лужин асыға сөйлеп. -Бұл мəселеде менің... Сізді күтіп тұр, маэстро\". \"Одан да бір партия ойнап жіберсем ғой, -деді скрипкашы есікке беттеп бара жатып. - Құдайлар ойыны. Мүмкіндіктері шексіз\". \"Өте көне өнер, - деп Лужин баласына қарады. - Сен неғып тұрсың. Бар\". Бірақ Лужин залға жетпей, есебін тауып, үстелдің үсті тамаққа сықап толған, асханада қалып қойды. Ол одан тарелкеге сэндвич салып ап, өзінің бөлмесіне кетті. Ол оны шешініп жатып, сонан кейін төсекте жатып жеді. Шамды сөндіргеннен кейін, мойнындағы алқасы жалт-жұлт етіп, оны көріп кету үшін шешесі келді. Ол ұйықтаған болып жатыр. Шешесі кетерде есікті сарт еткізіп алмайын деп, ұз-а-ақ абайлап жапты. Ол келесі күні таңертең түсініксіз бір толқу сезініп оянды. Күн желді, бірақ ашық екен, сыртта көгілдір нұр ойнайды; көшеге төніп тұрған Сарай арқасына жақын жерде үш түсті полотно желмен қомпайып, олардың арасынан аспан да үш түсті реңмен көрінеді.

Əдеттегі мереке күндеріндей ол əкесімен қыдыруға шықты, бірақ бұл бұрынғыдай балалық шақтың қыдырысы емес еді: түс əдетінде күркірейтін зеңбірек оны енді қорқытпайды, бірақ əкесінің кешегі кешкі салтанатты еске ап, музыкамен айналысқан жөн болар еді деген сөзі көңіліне онша қона қойған жоқ. Таңертеңгілік дастарқанда кілегей пасхасының қалдығы (дөңгелек төбелі сұрғылт жатаған пирамида) мен үйілген тəтті тоқаш бар. Сондай сүйкімді, сары шашты, шешесінің шөбере сіңлісі жиен апасы, əдеттегідей, көңілді қалыпта Латамның жиырма бес рубльге өзінің \"Антуанетесімен\" қыдыртпақ болғанын айтты, ал ол ұшақ, міне, бес күннен бері жерден көтеріле алмай жатқан-ды. Ал бұл кезде Вуазен аспанға қайта - қайта көтеріліп, оның төмен ұшатыны сондай, ұшқыштың Кулагина тығып алған мақтасына дейін көрінетін. Лужин, неге екені белгісіз, алыс сапарға шығатын күнді қалай есіне тұтса, бұл ертеңгілікті де, бұл таңғы шайды да дəл сондай есіне ұстап қалды. Əкесі таңғы шайдан кейін алқабын сарғалдақ жапқан аралға кетсек жақсы болар еді деп сөйлеп жатқанда, жиен апасы бір қоқымды оның аузына лақтырып кеп қалғаны. Шешесі үн-түнсіз отырды да, тек екінші тағамнан кейін, орнынан тұрып, бұзылып кеткен жүзін жасырып, \"ештеңе етпейді, ештеңе етпейді, қазір дұрыс болады\" деп күбірлей қайталап шығып кетті. Əкесі орамалды үстел үстіне тастап, ол да кетіп қалды. Не болғанын аңғара алмай қалған Лужин, жиен əпкесі енді дəлізбен кетіп бара жатқанда, жатын бөлмеден шешесінің ақырын жылаған дауысын əпкесінің \"фантазия\" деп қайталаған сенімді үнін есітті. \"Бір жаққа кетіп қалайық\", - деді көзі бір орнында тұрмай, қып- қызыл боп, жуасып қалған жиен апасы, - екеуі кабинеттен бір-ақ шығыпты. Былғары креслоның үстіне түсіп тұрған сəуле сызығында тозаң айналады. Ол темекі тартыпты, ал оның түтіні əлгі сəулеге жетіп қатталып жатыр. Жиен апасы отырғанда ол өзін еркін ұстайтын, қазір де ол өзін жақсы сезініп отыр: үй іші əлдене күткендей жым-жырт бола қапты. \"Бірдеңе ойнасақ қайтеді, -деп асығыс сөйлеп кеп апасы оны ту сыртынан кеп мойнынан қысты. - Қарағым-ау, мойның қандай жіңішке...\" \"Сен шахмат ойнай аласың ба?\" - Лужин абайлап тіл қатты да, басын алып қашып, жүзін оның гүлді жібек көйлегінің жеңіне төседі. \"Алты карта ойнасақ қайтеді\", - деді ол салғырт қана. Бір жерде есік сарт ете түсті. Ол қабағын тыржитып, дауыс шыққан жаққа құлағын тіге қалды. \"Жоқ, менің шахмат ойнағым келеді\", - деді Лужин. \"Күрделі ғой, жарқыным, бірден үйрене алмайсың\". Ол портрет артында тұрған жəшікті алмақ боп жазу үстеліне келді. Жиен əпкесі күлсалғыш іздеп орнынан тұрып, \"сұмдық болар еді, сұмдық болар еді...\" деп оның ойын білдіретін бір əуен айтып қалды... \"Міне\" - деп Лужин жəшікті бəкене түрік үстелінің үстіне қойды. \"Тақтасы қайда, - деді əпкесі. - Мен саған одан да басқа нəрсе үйретейін, ол оңайырақ\". \"Жоқ, шахмат\" - деп Лужин шұбар тақтаны жаза бастады. \"Алдымен фигураларды қойып алайық, - деді жиен апасы күрсініп. -

Мына жақта ақтар, мына жақта қаралар. Король мен королева қатар тұрады. Мыналар - офицерлер. Мыналар — аттар. Ал шетте зеңбіректер. Енді...\" Кенет ол фигураны ұстаған бойда, есік жаққа қарап қалшиды да қалды. \"Тоқтай тұр - деді ол мазасызданып. - Мен осы орамалымды асханада қалдырып қойдым ғой деймін. Мен қазір келем\". Ол есікті ашып, сол сəтінде қайта оралды. \"Мейлі, - деді ол өзінің орнына отырып жатып. - Сен менсіз қойма, бəрін шатастырасың. Мынаны - пешкі дейді. Енді олардың қалай жүретінін қара. Ат, əрине секіреді\". Кілем үстінде отырған Лужин əпкесінің тізесіне жантайып, фигураларды алып, оларды орын-орнына қойып отырған оның жіңішке платин білезікті қолына қарап отыр. \"Ең жүрдегі королева\" - деді ол, шаршы ортасынан сəл қиыс тұрған фигураны саусағымен ұстап масаттана. \"Ал олар былай жейді, - деді əпкесі. - Міне, осылай тықсырады. Ал пешкілер былай: бүйірлеп. Корольді алар сəтті шах дейді, ал олардың қашар жері қалмаса - мат. Сен менің королімді алуың керек, ал мен сенің. Көрдің бе, қаншама көп түсіндіру керек. Бəлкім, кейін бір ойнармыз, а?\". \"Жоқ, қазір\" - деп Лужин оның қолын сүйіп алды. \"Жарқыным-ау, деді əпкесі, - неткен сергектік... Не болғанда да, жақсы баласын\". \"Ойнайықшы\" - деді Лужин кілем үстімен тізерлеп жүріп кеп, үстел алдына тоқтады. Бірақ ол кенет бірнеше фигураларды құлатып орнынан атып тұрды. Есік аузында əкесі тұр еді. \"Өзіңе бар\" - деді ол, баласына көзінің қиығымен бір қарап. Өмірінде бірінші рет бөлмеден шық деген сөзді естіген Лужин, тізерлеген қалпы аңтарылып тұрып қалды. \"Естіп тұрсың ба?\"- деді əкесі. Қып-қызыл боп кеткен Лужин, шашылған фигураларды іздей бастады. \"Тезірек\", - деді əкесі гүрілдеп, ол бұрын-соңды бұлай сөйлеген емес. Əпкесі фигураларды жəшікке асығыс-үсігіс сала бастады. Қолы дір-дір етеді. Бір пешкіні ұстай алмай əлек. \"Ал, ала ғой, - деді жиен əпкесі, - алсайшы енді! Ол шұбар тақтаны асықпай жауып, қабағы тұнжырап, жəшікті қолтығына қысты, екі қолы да бос болмағандықтан есікті жаба алмады. Əкесі шапшаң жүріп кеп, есікті қатты жапқаны сонша, Лужин тақтаны түсіріп алды да, ішіндегілері шашылып қалды; ол оны қайтадан жинауға кірісті. Кабинет есігінің арғы жағында өлі тыныштық орнап тұрды да, кенет -ауырлықтан креслоның сықыры, жиен əпкесінің абыржыған сыбыры естілді. Бұл үй есінен адасқан шығар деген ренішпен Лужин өзінің бөлмесіне кірді. Ол, əпкесі көрсеткендей етіп фигураларды орын-орнына қойып, ұзақ қарап тұрды: сонан кейін оларды жəшікке мұқият түрде қайта салды. Сол күннен бастап шахмат осында қалды. Əкесі оны ұзақ уақыт бойы іздеген жоқ. Сол күннен бастап оның бөлмесінде, қалай ойнауын білмесе де, еліктіріп есті алған құпия ойыншық пайда болды. Сол күннен бастап жиен əпкесі олардың үйіне қонаққа келуді доғарды. Бірнеше күннен кейін екінші сабақ болмай қалды: география мұғалімі тұмауратып қалыпты. Қоңыраудан кейін бес минөт өтті, ешкім келмеді, бақытты бір сəтті күтіп бəрі де ішінен тынып қапты,

дəл осы кезде шынылы есік ашылып ішке əдеттегідей жүгіре басып геогроф кіріп келсе, жүректер жарылып кетердей еді. Тек Лужинге ғана бəрібір болатын. Ол партаға еңкейіп қарандашының ұшын инедей етіп ұштап отырған. Қуанышқа толы шу көтеріліп келе жатты. Бақытты сəт шынымен-ақ туа қалатындай. Кейде, адамды ал-дал ететін де шақ туады: ауырып қалған мұғалімінің орнына бəкене бойлы, жыртқыш математика есіктен кіріп келеді де, ызалана жымиып қара тақтаның алдындағы ойықтан бор таңдай бастайды. Бірақ он минөт өтті, ешкім келер емес. Шу күшейіп барады. Біреу бұл бақытқа шыдай алмай, партаның қақпағын сарт еткізді. Қайдан шыққаны белгісіз, тəрбиеші жетіп келді. \"Тып-тыныш отырыңдар, - деді ол. - Қыбыр етпеңдер. Валентин Иманович ауырып қалды. Бірдеңемен шұғылданыңдар. Бірақ тып-тыныш отырыңдар\". Ол кетіп қалды. Терезе сыртынан үлкен алба-жұлба бұлттар көрініп, тамшының тырсылы, бозторғайлардың шиқылы естіледі. Керемет сəт, рақат сəт. Лужин сол қалпында екінші қарындашын ұштауға кірісті. Громов тамсанып қойып, арасына бейпіл сөздерді қосып қырылдап бірдеңелер айтып жатыр. Кенет Лужин ту сыртынан ағаштың дік ете түскен айрықша даусын есітті де денесі ысып, жүрегі асқақтап кетті. Ол жайлап бұрылды. Сыныптағы жалғыз момын Кребс шағын шахмат тақтасына жеп-жеңіл фигураларды қойып жатыр екен. Тақта екеуінің арасындағы орындықта тұр еді. Олар бір-біріне қырын отыр. Лужин қарындаш үш - тауын қойып, оған жақындады. Ойыншылар оған қарар емес. Сол момын бала, көп жыл өткен соң, өзінің сыныптасын есіне түсірмек болғанда, осы бір болмай қалған сабақ кезінде ойналған партия, оның ойында жоқ еді. Күндер мен жылдарды шатастырып, ол өткеннен бұлыңғыр бір əсерлерді қанша тірілтпек болса да, Лужиннің мектепте шахматтан біреуді ұтқанын жадынан таба алмай-ақ қойды. \"Тура ұшты\" - деді Кребс. Оның қолына қарап отырып, Лужин жиен апасы оған барлық фигураларды айтпағанын ұқты. Сөйтсе, тура дегенің зеңбіректің екінші аты екен. \"Мен көрмей қалдым\" - деді екіншісі. \"Мейлі, қайта ойнай ғой\". Лужин бұл ойынға, музыкант айтқан жүйелі əуенді таба алмай, қыжырлы қызғанышпен, көңілі бітпестен қарап тұр, солай бола тұра, басқа корольдің лагеріне ешқандай шығынға ұшырамай ену үшін не істеу керектігін, қай жүрістің жақсы, қай жүрістің жаман екенін білмесе де, Лужин ол əуенді мынау екеуінен артық сезетінін біліп тұр. Оған, өзінің көкейге қонымдылығымен бір əдіс қатты ұнады: Кребс тура деп атаған фигура мен оның королі бірінің үстінен бірі аттап кетті. Сонан кейін ол, қара король, өзінің пешкілерінің арасынан шығып (біреуі тіс сияқты түсіп қалған), сасқалақтай олай бір, бұлай бір жүреді. (Шах - деді Кребс, - шах (король шах тағып алғандай ниетке қарай ытқып кетті), — былай да кете алмайсың, былай да - кете алмайсың. Сол кезде өзі де бір фигурасынан айрылып қап, жүрісін кері алғысы келді. Сыныптың кəнігі содыры Лужиннің желкесінен бір түйіп басқа

қолымен тақтаны төңкеріп тастады. Лужин шахматтың қандай осал зат екенін екінші рет көріп тұр. Келесі күні таңертең, əлі төсекте жатып, миға сыймайтын пішімге келді. Ол мектепке, əдетте, тарантаспен баратын да, жол жөнекей нөмірлерді мұқият қарап, оларды жекелеп бөліп керсі» кезінде алып шыға қою үшін, оларды жадына рет-ретімен жинай беретін. Бірақ бүгін мектепке дейін барған жоқ, толқу үстінде ол нөмірлерді есіне тұта алмады, жан-жағына үрке қарап Керуен көшесіне шықты да, мектеп маңынан қашып, айналма жолмен Сергиеевке өтті. Жол-жөнекей ол қолтығында портфелі бар, сіңбірініп, қақырынып ентелей басып мектепке қарай ұшып бара жатқан география мұғалімін көрді. Лужин жалт берген кезде, сөмкесіндегі құпия зат салдыр-гүлдір ете түсті. Тек мұғалім жанынан кісі құсап, сумаң етіп өте шыққанда ғана Лужин, оған тесірейе қарап тұрған үш балауызды əйелдің басы қойылған шаштаразының алдынан бір-ақ шыққанын білді. Ол демін алып дымқыл тротуардың бойымен, əр аттағанда өкшесімен бір плитаны басуға тырысып шапшаң жүріп кетті. Бірақ плиталардың ені əрқилы боп шықты да, жүрісі өне қоймады. Сонан кейін ол көшенің өзіне түсіп, былғанышқа қарамай тіке тартты. Ақырында ол балкондарды иығымен тіреп тұрған жалаңаш шалдары бар, кірер есіктеріне сурет салып отырған үйді де көрді-ау. Ол қақпаға бұрылып есігіне ақ кептерлер салған, екіншісі тарантас жуып жатқан аулаға өтті де, басқышпен көтеріліп, қоңырау шалды. \"Əлі ұйықтап жатыр, - деді күтуші əйел оған таңдана қарап. - Мына жерде отыра тұрыңыз. Шамалыдан кейін оларға баян етейін\". Лужин байыппен иығынан сөмкесін түсіріп, оны өзінің жанындағы үстел үстіне қойды. Ал онда фарфор сия сауыты, моншақ тігілген былғары дəптер жəне əкесінің бұл көрмеген суреті тұр еді, ол, қарап отырғанша деп, кілемдегі бояуларды санай бастады. Бұл бөлмеде ол бұрын бір-ақ рет болған, - Рождество кезінде, əкесінің жұмсауымен үлкен шоколад қорабын алып келген-ді, əрине, оның жартысын жол-жөнекей өзі жеп, жартысын біліп қоймайтындай етіп жайғастырған еді. Жиен əпкесі оның үйінде күні кешеге дейін күн сайын дерлік болатын еді, ал енді келуді қойды, оның мəнісін сұрауға, тыйым салынғандай, ақылы жетпейтін. Бояу санауды онға жеткізіп, көзін енді қамыстар мен лəйлік салынған пердеге аударды. Перденің екінші жағында да лəйлік бар ма екен деп ойлай бастағанда, шашы таралмаған, «көздері қанаттай кең халат киген жиен əпкесі кіріп келді. \"Неғып жүрсің? - деді ол - Мектеп қайда? Түріңе болайын...\" Екі сағаттан кейін ол көшеге шықты. Іші бос сөмке иығында желп- желп етеді. Үйіне ерте барып қоймас үшін, əлі бір сағаттай жүру керек. Таврия бағына барды, иығындағы бос сөмке жынын келтіре бастады. Біріншіден, шахматты əпкесінің үйіне сақтыққа сап қалдырып кетті, бір жағынан екінші келуіне де сылтау бар; екіншіден, кешке қарай ол үйде де керек болар еді. Енді ол келесі жолы басқаша жасамақ.

\"Үйдегі жағдайға байланысты\" - деді ол келесі күні, оның неге мектепте болмағанын білгісі келген тəрбиешіге. Бейсенбі күні мектептен ерте кетіп қалды да, үш күн бойы сабаққа қатыспай қойды. Салмағым ауырып қалды деп сылтау айтты. Сəрсенбі – қайталау күні. Сенбі күні, үйден ертелеп шығып кетсе де, кешігіп келді. Жексенбіде, шешесін таңғалдырып, жолдасым шақырып еді деп, бес сағат бойы жоғалып кетті. Сəрсенбіде оларды ерте босатты (бұл бір көгілдір тозаң қалқыған, көп ұзамай оқу жылы бітетін, содан да енжарлық пайда болатын, сəуірдің аяғы еді), бірақ ол үйге əдеттегіден кеш оралды. Сонан кейін есін алып, рақатқа қалдырған - тұтас бір апта бойы сабаққа бармай қойды. Тəрбиеші болғанын білу үшін үйіне телефон соқты. Телефонға əкесі келді. Лужин төрттер шамасында үйіне оралған кезде, əкесінің жүзі кемтапырық, көзі алайып кеткен, ал шешесі тілі байланып қалған, алқынып тұр, сонан кейін ышқыну мен қышқыру аралас есірік күлкі. Сəлден кейін есін жиған əкесі оны үн-түнсіз кабинетке алып барып, қолын кеудесіне қойып, не болғанын сұрады. Лужин ауыр, қымбат сөмкесін қолтығына қысып, еденге қарап отырып, жиен əпкесі опасыздық жасамас па екен деп ойлады. \"Не болғанын айт\", - деді əкесі. Ол опасыздық жасай алмайды, оның үстіне менің қолға түсіп қалғанымды ол қайдан біледі. \"Айтпайсың ба? - деді əкесі. Жиен əпкесіне, мұның мектепке бармай жүргені ұнайтын да сияқты еді. \"Тыңдай ғой, - деді əкесі бейбіт үнмен, -достарша сөйлесейікші\". Лужин күрсініп креслоның қырына отырып, көзін еденнен алар емес. \"Достарша сөйлесейік деді əкесі бұрынғыдан да жұмсара түсіп. - Сен мектепке əлденеше рет бармай қалыпсың. Қайда болғаныңды, не істегеніңді білгім келеді. Ауа райының жақсы екенін, адамның қыдырғысы кеп тұратынын мен де білем\". \"Иə, қыдырғысы келеді\", - деді Лужин салғырт қана, тұнжырай түсіп. Əкесі қай жерлерде қыдырғанын, қыдыруға қашаннан бері құмар бола қалғанын білгісі келетінін айтты. Сонан кейін ол əрбір адамның, əрбір азаматтың, əрбір солдаттың, тіпті мектеп оқушысының да парызы бар екенін есіне салды. Лужин есінеді. \"Өзіңе бар\", - деп үмітін үзген əкесі кабинет ортасында ұзақ тұрып, есікке үн-түнсіз қарап қалды. Келесі бөлмеде тыңдап отырған əйелі ішке кіріп, диванға отырды да қайта жылай бастады. \"Ол алдап отыр, - деп қайталады ол, - сен сияқты алдап отыр. Мені жұрттың бəрі алдайды\". Ол иығын қиқаң еткізіп, өмір сүрудің ауырлығы туралы, парыз өтеудің қиындығы жайында, күн-түн өзіне тартып тұратын сол жерге бара алмай, онымен кездесе алмай қор боп жүргенін ойлап қамығып отыр. Қапалықпен күн кешу, басқа ештеңе де жоқ. 4 Қанша ашып қойсаң да, тіпті ең аптапты күндерде де іші көрдей дымқыл боп тұратын атасының бұрынғы кабинетінің терезесінің

алдында бір-бірімен қойындасып шатасып кеткен шыршалар өсіп кеткен, - осы бір қараң қалған бөлменің жалаңаш үстелінің үстінде скрипка тартқан қола бала тұр, кітап шкабының аузы ашық, онда келмеске кеткен əдемі безендірілген журналдың жуан томдары. Лужин оларды тез-тез парақтады, -Коринфскийдің өлеңі мен көшпелі батпақтар, американдық сайқымазақтар, адам ішегінің ұзындығы туралы аралас мəліметтер арасына шахмат тақтасының да суреті салынған. Басқа картиналардың ешқайсысы - даңқты Ниагар сарқырамасы да, аштыққа ұшырап қарындары қампиып, қу сүйектері қалған үндіс балалары да, испан короліне жасалынған қастық та - Лужиннің көңілін аудара алмады. Өмір парақ сыбдырымен өтіп жатты, кенет қалт тұра қалды, - күткен шаршы тақта, этюдтер, дебюттер, партиялар. Жазғы каникулдың басында жиен əпкесімен гүл жинап жүретін қарттың орны үңірейіп-ақ тұрды. Əсіресе, үстінен бірде шегіргүл, бірде інжугүл, жиен əпкесіне қандай гүл əкелсе, сондай гүлдің исі аңқып тұратын сол бір қарт айрықша еді. Ол үйге жиен əпкесі сағатына қарап үйден шығып кеткен бойда келе қалатын. \"Несі бар, күтеміз\" - дейді қарт, гүлдің бумасынан дымқыл қағазды алып жатып, ал Лужин шахмат тігіліп қойылған үстелге кресло жақындатады. Гүл көтеріп жүретін қарттың пайда болуы қолтығынан демеп жібергендей болды. Бірнеше күн қатарынан мектепке бармай ойнағанда-ақ жиен əпкесінің шахматтан əлсіз екендігі көрініп қалған. Оның фигуралары бір жерге опыр-топыр жиылып алады да, кенет ол жерден жалаңаш қалған король шыға жөнеледі. Ал қарт ойыншы еді. Алғаш рет жиен əпкесі биялайын киіп жатып, асыға-үсіге: \"Өкінішке қарай, менің кетуім керек, бірақ сіз менің жиеніммен шахмат ойнаңыз, ал гүліңіз үшін рахмет!\" - Сол алғашқы күні бір күрсініп ап, қарт: \"Көптен бері мұны қолыма алған емес ем... ал, жас жігіт, - солы ма, оңы ма?\" - деп сұрады, алғаш рет сол күні бірнеше жүрістен кейін-ақ оның құлағының ұшы дуылдап бара жатты, Лужинге бұл ойын, жиен əпкесі үйреткеннен мүлде басқа ойын боп көрінді. Қарт королеваны ферзі, тураныладья деп атап, қарсыласына аса қатерлі жүріс жасайды да, бейне бір қымбат аспаптың механизмін ашқандай, оны қайтадан кері тартып aп, қарсыласы қатерден қалай құтылу керек екенін көрсетеді. Алғашқы он бес партияны ол бір де бір ойланбастан, ешқандай қиындықсыз жеңді, он алтыншы ойында ол кенет ойланып отырып, зорға жеңіске жетті, ал соңғы күні, қарт бір бума сирень алып кеп, оны қайда қоярын білмей абдырап, ал жиен əпкесі өзінің жатын бөлмесінде аяғының ұшымен жүгіріп жүріп, сонан кейін жасырын есіктен шығып кеткен сол бір ең соңғы күні, ұзаққа созылған табанды тартыстан кейін, қарт мұрнын қайта-қайта тартып пысылдап отырып алғаннан кейін, Лужин бір биікке көтерілгенін, бір нəрсеге көз жеткізгенін, еркіндікке шыққанын, шахмат перспективасын бұлдыратып жіберген ойдың тар құрсауынан босанғанын сезінді. \"Басқа шара жоқ, тең ойын\", - деді қарт. Ол ферзіні, бұзылған машинаның тұтқасын қалай бұраса солай етіп, бір олай, бір

бұлай қозғады да, тағы қайталады: \"Тең ойын Үздіксіз шах\". Лужин де тұтқа іске қосылып кетпес пе екен дегендей, тақтаға қарап əрі-бері қозғап, байқап көрді. \"Алысқа барасыз, - деді қарт. Осылай жалғастыра берсеңіз, алысқа барасыз. Үлкен нəтиже. Бірінші рет көріп тұрмын... Өте, өте алысқа...\" Ол оған қарапайым жүйенің ретін түсіндіріп берді, ал Лужин журналда келтірілген партияны ойнап көріп, өзі үшін мəнді бір жұмбақ ашты; бірде əкесі дастарқан басында біреуге қайын атасының ноталарға қарап отырып бірде күлімсіреп, бірде қабағын түйіп, бірде бір сəтке кейінге оралып, бейне бір роман оқып отырғандай, сағаттар бойы партитураны оқып музыканың бүкіл қимыл-қозғалысын ұғатынына əлі түсінбейтінін əңгіме етіп айтқан еді. \"Музыканы алғашқы нұсқасында үлкен лəззат жататын болу керек\", - деген еді əкесі. Лужин дəл сондай лəззатты, жүрістерді көрсететін əріптер мен сандар арқылы басынан кешіп отыр. Ол алдымен партияларды ойнап көруді үйренді -өткен турнирлерден қалған мəңгі өлмейтін партиялар, - шахмат ноталарына бір қарап-ақ тақтадағы фигураларды оп-оңай жылжыта қояды. Сұрақ белгісі, немесе леп белгісі қойылған бір жүрістен кейін, оның не жақсы, не жаман ойналғанына байланысты жақша ішінде тағы да бірнеше жүріс көрсетілген, ал ең тиімді жүріс өзен сияқты тарам-тарам боп кетеді де, əрбір тарамды негізгі арнаға қайта қосылғанша қалт жібермей бақылап отыру керек. Жеңіліс пен жеңістің мəнін көрсетіп беретін, ойға тұтылып қалатын бұл жүрістерді Лужин сол қалпында тақтаға көшіре салмай, ретті белгілер бойынша олардың үндестігін ұғуға тырысты. Енді ол ойнаған партияны тақтаны пайдаланбай-ақ оқи беретін болды: тақтасыз-ақ шұғылдануға тіпті оңтайлы болды, біреу-міреу келе жатқан жоқ па екен деп тыңдап əлекке түспейсің; ол есікті құлыптап қоятын да, ашса да амалсыздан ашатын, -дымқыл қаңырап тұрған бөлмеде не істеп отыр деп қарауға келген əкесі, баласының құлағының қызарып кеткенін, тұнжыраңқы, мазасыз қалпын көретін; үстел үстінде журнал томдары жатады, үлкен Лужин олардан баласы жалаңаш əйелдердің суретін іздеп жүрген жоқ па деп күдіктенетін де. \"Сен неге есікті жауып қоясың? - деп сұрайды (кішкентай Лужин мойнын ішіне тығып, əкесі дəл қазір диванының астын қарап, шахматты тауып алардай зəре-құты қалмайтын). - Ауасы тастай ғой. Мына ескі журналдардан не қызық тауып жүрсің? Одан да, шыршалардың астында қызыл саңырауқұлақтар жоқ па екен, соны қарайық\". Қызыл саңырауқұлақтар бар боп шықты. Оның жұмсақ кірпіш түсті бөркіне шыршаның инелері жабысып, кей тұстарына шөп - шаламдар ұзын, жіңішке із қалдырған. Кейде астыңғы жағы шұрқ тесік болады да, оған сарғылт шырышты ұлу жайғасып отырады, үлкен Лужин оларды кəрзіңкеге салмастан бұрын, бəкісімен жуан, шұбар-сұр тамырларды мүк пен топырақтан тазалап алады. Баласы оның соңынан бес-алты адым артта, шал құсап, екі қолын арқасына ұстап келе жатады, ол

саңырауқұлақ іздемек түгілі, əкесі ысылдап - пысылдап қазып алған саңырауқұлақтарға да көз салмайды. Кейде аллеяның түкпірінен, өзіне онша қона қоймайтын мұңлы ақ көйлек киген, толық сұр түсті шешесі, бірде күнге, бірде көлеңкеге түсіп, ақ туфлилі аяғының астындағы құрғақ жапырақтарды сыбдырлата кешіп оларға асыға басып келе жатады, маусымның бір күнінде, веранданың басқышында тайып кетіп аяғын шығарып алды да, ұзақ уақыт жатып қалды, - бірде күңгірт жатын бөлмеде, бірде верандада, алқызыл халатты, опаланған, қасындағы үстел үстінде кəмпит толы ваза. Аяғы көп ұзамай жазылып кетті, бірақ ол өмірдегі менің маңдайыма жазғаны осы дегендей, орнынан тұрмай жатып алды. Ал жаз аса аптапты болды да, маса мазаны алды, өзен жақтан суға түсіп жатқан қыздардың шыңғырған дауыстары шығады, осындай күндердің бірінде, шыбын-шіркейлер сатал-сатал аттардың əлі есін кетірмей тұрған таңертеңгілікте үлкен Лужин қалаға кетті. \"Түсінсеңші. Менің қалайда Сильвестровпен кездесуім керек, - деген ол жақында ғана алған тышқан түстес халатын киіп, жатын бөлмені əрі-бері кезіп жүріп. - Өзің қандай қызықсың. Бұл өте маңызды. Өзімнің де еш жаққа шыққым жоқ\". Бірақ əйелі жастыққа бетін басып жатып алды, тек оның толық, қорғансыз жотасы солқ-солқ етеді. Ол ертесіне бəрі бір кетті, - бақ ішінде тұрған баласы, бақты жолдан бөліп тұрған пəкене шыршалардың арғы жағында кетіп бара жатқан ат айдаушының сұлбасы мен əкесінің қалпағын көріп қалды. Сол күні ол үйге сыймай кетті. Көне журналдағы барлық партиялар зерттелген, барлық есептер шығарылған, енді өзімен өзі ойнау ғана қалды, ал бұл фигураларды үздіксіз ауыстырумен, ақырында тең түсумен аяқталды. Күн күйіп тұр. Құм үстінде веранданың үш бұрышты көлеңкесі жатыр. Аллея іші күн көзінен шұбарала, егер көзіңді сығырайтып қарасаң, олар бірде жарық, бірде күңгірт, бірде шаршы боп мың құбылады. Скамейкалардың астындағы көлеңке ұзын- ұзын тор сияқты. Бақтың төрт бұрышында тұрған төрт бағана, бір- бірімен аңдысып тұрғандай. Сирек көзге түсетін қарлығаштар, əлденені шұғыл кесіп жүрген қайшылар секілді. Əбден іші пысқан ол, соқпақпен өзенді бойлап біраз жүрді, өзеннің арғы бетінен көңілді дауыстар естіліп, жалаңаш денелер көрінді. Бұтақтардағы құстар дегбірсіздене шиқылдап кетті де, ол секем aп, шұғыл кері қайтты. Ол бір өзі, үстінен үнемі кофе иісі шығып тұратын сарғылт өңді экономка кемпірмен бірге шай ішті. Сонан кейін қонақ бөлмедегі диванға ұзынынан созылып бақтағы құстың сайрағанын, терезеден, кіріп кеткен араның ызыңын, төмендегі шешесінің бөлмесінен əкеле жатқан ыдыстардың сылдырын естіп жатты, осы бір дыбыстардың бəрі оның қалғып-мүлгіп бара жатқан сəтінде қайта жаңғырып, күңгірт фонда əрі күрделі, əрі ашық ою - өрнектерге айналды да, оларды тарқатпақ боп жатып, ұйықтап кетті. Оны шешесі жіберген қызметші əйел оятты. Жатын бөлме күңгірт, көңілсіз екен; баласы өзіне-өзі тығылып, басын алып қаша берді де, оны жіберуге тура келді. \"Маған бірдеңе айтсаңшы\", - деді ол баяу ғана. Ол тізесін шұқылап, иығын қиқаң

еткізді. Ештеңе айтқың келмей ме, — деді шешесі одан сайын баяулап. Ол түнгі үстелге қарап, одан кəмпит ап аузына сап сора бастады - екіншісін, үшіншісін, тағы, тағы да алды, көп жегені сондай, аузы көбіктеніп, көпіршіп кетті. \"Ал, ал, қанша алғың келсе, сонша ал\" - деп сыбырлап, қолын созып, оны сипағысы келді. \"Биыл сен мүлде күнге күйген жоқсың, мына жерде сондай өлі жарық, əлде жөнді байқай алмай тұрмын ба. - Пердені көтерші. Жоқ, тоқтай тұр. Кейін\". Кəмпитті əбден сорып боп, ол кетуге рұқсат сұрады. Шешесі оның қазір не істейтінін сұрап, жетіде келетін пойыздан əкеңді күтіп алғың келмей ме, деді. \"Мен кетейінші, - деді ол. - Сізден дəрі иісі шығып тұр\". Мектептегідей басқыштың бойымен сырғанағысы келді, бірақ текпешектер тым биік боп шықты. - Басқыштың астындағы, əлі жете зерттеле қоймаған шкаптан журналдар іздестірді. Журнал бар екен, одан дойбы бөлімін тапты, бірақ шахмат туралы ештеңе жоқ екен. Қолына, еңлік гүлдер мен алқызыл жапырақтар жапсырылған альбом- гербарий, қайта-қайта түсе берді, онда баланың қолымен сұрғылт көгілдір етіп, шешесінің қазіргі жазуына мүлде ұқсамайтын қолтаңба сақталыпты: \"Давос, 1885 ж.\", \"Гатчина, 1886 ж.\". Ол шашылып жатқан кітаптардың арасына жүрелеп отыра қап жапырақтар мен гүлдерді беттерден сыдырып, тозаңнан түшкірумен болды. Сонан кейін басқыштың астына қараңғылық жиналды, ол кайта ақтара бастаған журналдардың парақтары майлы біркелкі түске айналып кетті де, кейбір жайылып көрінген картиналар шахмат есептері сияқты көрініп, көзді алдай бастады. ол кітаптарды шкаптың ішіне қалай болса, солай тыға салды да, буфетшінің керосин шамын жағып жатқанына қарағанда сегіз боп қалған болу керек деп, қонақ бөлмеге келді. Бір қолымен таяққа, бір қолымен басқыштың қанатына сүйеніп шешесі ауырлап түсіп барады, жүзінде үрей бар. \"Əкеңнің əлі келмей жатқанын мен түсінбеймін\" деп ол, зорға қозғалып верандаға шықты, əне жер, мына жерінен шам жарығы түсіп тұрған шырша діңгектерінің арасынан жолға қарап тұр. Ол тек онға таман келді, сөйтсе, пойыз кешігіп қалыпты, жұмыс көп болған, баспагермен тамақ ішкен, жоқ, жоқ сорпаның қажеті жоқ. Ол күліп, даңғырлап сөйлеп, емен-жарқын тамақ жеп отырды, Лужин кенет, оның осында отырғанынан біртүрлі секем алғандай, əкесінің одан көз алмай қарағанын байқап қалды. Түскі тамақ кешкі шаймен жалғасып кетті де, шешесі шынтағымен үстелге сүйеніп үн-түнсіз таңқурай салынған тарелкаға сүзіле қадалып қалды, əкесі неғұрлым желпіне түскен сайын, оның көзі де соғұрлым кішірейіп сүзіле түсті. Сонан кейін ол орнынан үнсіз тұрды да кетіп қалды. Ол верандада əкесімен жалғыз қалды да өзіне қадалып қарап отырған жанардан сескеніп, басын көтеруге қорықты. \"Уақытты қалай өткіздіңдер? - деді кенет əкесі. - Немен шұғылдандыңдар?\" \"Ештеңемен\", - деді Лужин. \"Ал енді немен

шұғылданбақсыңдар?\" - деді үлкен Лужин даусын баласының даусына сап қалжыңдай сөйлеп. - Жатасыз ба, жоқ əлде менімен отыра тұрасыз ба?\" Лужин маса өлтіріп, бір қырындап, көзінің ұшымен əкесіне қарады. Əкесінің сақалына қоқым ілініп қапты, ал көзі жөнсіз күлім- күлім етеді. \"Білесің бе? - деді ол, қоқым секіріп кетті. - Білесің бе? Бірдеңе ойнап жіберсек. Мəселен, мен сені шахматқа үйретейін?\" Ол баласының қызарып кеткенін көрді де, оны аяп, асығыс: \"Немесе алтылық ойнайық -үстелде карта бар\". \"Бізде шахмат жоқ\", - деді Лужин, əкесіне тағы да сақтана қарады. \"Жақсысы Петерборда қалды, - деді əкесі байыппен, - бірақ шатырда ескісі бар. Жүр, барып қарайық\". Шынында да - əкесі жоғары ұстап тұрған шамның жарығымен, əртүрлі керексіз заттардың арасынан тақтаны алып шығып, мұның бəрі бұрын да бір қайталанғанын есіне алды, -бүйірінде шегесі сорайған ашық жəшіктің ішіндегі шаң басқан кітаптар, ортасында сызаты бар ағаш тақта. Жылжымалы қақпағы бар бір қорап та табылды, онда жіңішке-жіңішке шахмат фигуралары жатыр. Ол шахматты іздеп жатқанда да, оны верандаға алып барғанда да, əкесі шахмат туралы əңгімені кездейсоқ бастады ма, жоқ əлде бірдеңені сезді ме екен деген ой Лужиннің басынан шықпай қойды, - бірақ оның басына, кейде шахмат есебін шешіп жатқанда, ол жүрістің кілті өте бір қиында жатқандай боп көрінгенімен, іздей келгенде қарапайым ғана боп шығатыны келе қоймап еді. Енді, міне, жарық үстелдің үстінде, шам мен айранның арасына қойылған тақтаны əкесі газетпен сүртіп жатқанда, Лужин үрейді, құпияны ұмытып, егер шын берілсе, өзінің өнерін көрсете алам деген ой оны тебірентіп, толқытып бара жатты. Əкесі фигураларды қоя бастады. Бір пешкінің орнын кішкентай көгілдір бөтелке қойылды, ладьяның орнына тағы бір шыны басты, аттардың басы жоқ боп шықты, қорапты ақтарып төккен кезде шыққан аттың басы мүлде басқа екен. Бəрі орын-орнына қойылып болғаннан кейін Лужин батылсыздау ғана: \"Мен ептеп білем\" - деді: \"Саған кім үйретті?\" - деп сұрады əкесі, басын көтерместен: \"Мектепте, - деді Лужин. - Кейбіреулер ойнайтын\". .\"А! Тамаша, -деді əкесі. - Онда бастаймыз ба...\" Ол шахматты жасөспірім кезінен білетін, бірақ сирек, қалай болса, солай, ойыншы таңдамай ойнай беретін, - кешкілік пароход үстінде, бір кезде ағасы қайтыс болған шетел санаториясында, - бірақ олардың бəрі аңғалдық пен жеміссіз ойға құрылған кездейсоқ партиялар еді, ол ойындар оған демалуға, немесе сөзің жараспайтын адаммен бірге уақыт өлтіруге қызмет етті, - шабытсыз, намысқа шаппайтын, тез аяқталатын жүйесіз партияларды, ол əдетте қарсыласының жүрісіне мүлде мəн бермей, біркелкі бастайтын. Ұтылғанына ешқашан өкініп көрмеген ол, ішінен, жақсы ойнаймын деп ойлайтын, ал ұтылғанын тек салғырт ойнағанынан, мəн бермегенінен, немесе ойынды

жандандырып жіберу үшін батыл жүрістер жасағанынан көретін де, егер шындап кетсе, оқулықтағы кез келген гамбиттің өзін ешқандай теориясыз-ақ тас-талқан етердей сезінетін. Баласының шахматқа деген құштарлығы оны таңғалдырып қана қоймай, оның пешенесіне жазылған тағдырдай боп көрінді, - фигураларға еңкейсе-ақ болды маңдайы керіліп, кеңейіп кеткендей болатын, қап-қараңғы жазғы түнде жарық верандада, мына балаға қарама-қарсы отыру əрі қорқынышты, əрі бір түрлі еді, - əрі қорқынышты, əрі бір түрлі бола тұра, ол шахмат жүрістеріне өзінің ойын жинақтай да алмай отыр еді, өтірік ойланғандай боп, ұятты із қалдырған Петерборда өткен күн бұлаңдап басынан шығар емес, оған көп берілгісі келмей, баласының фигураларды ауыстырып жатқан жеңіл де, енжар қимылына қарап отыр. Бірер минөттен кейін баласы: \"Егер былай болса, онда мат, былай болса, онда ферзіңіз кетеді\" - деді. Əкесі ыңғайсызданып қап жүрісін кері алды да, кəдімгідей ойланып қалды, басын олай бір, бұлай бір бұрып, саусағын ферзіге жайлап жақындатып барады да, күйдіріп алғандай қайта тартып алады, ал баласы бұл кезде байыпты түрде, өзіне тəн емес ыждаһаттылықпен алған фигураларын жəшікке салып жатты. Ақырында үлкен Лужиннің жүріс жасағаны сол еді, оның позициясының тас-талқаны шықты, сасқанынан кеңкілдеп күліп, королін жыға салды. Осылайша ол үш партия қатар жеңілді, ол егер он рет ойнаса да нəтиже осылай боп шығар еді, бірақ ол өзін тежей алар емес. Төртінші ойынның басында-ақ баласы оның жүрісін жақтырмай басын шайқап, əрі нық, əрі ересек үнмен: \"Нашар жауап Чигорин. Пешкіні ал деп кеңес береді\", - деді. Түсініксіз жағдайда, бар үмітін жоғалтып, ол бұл партияны да ұтылғанда, үлкен Лужин тап əлгіндей кеңкілдеп күліп, дірілдеген қолымен қырлы стақанға сүт құйып алды, стақан түбінде жатқан таңқурай сүт бетіне қалқып шықты да, алып тастағанға көнгісі келмегендей, шыр айналды. Баласы тақта мен қорапты жинап, тоқыма үстелдің бұрышына қойды да, немқұрайлы ғана \"қайырлы түн\" деп есікті жаймен жауып шығып кетті. \"Несі бар, мұндайды күтуге болатын еді, - деді үлкен Лужин, саусағының ұшын орамалмен сүртіп жатып. - Ол шахматты ермек үшін емес, қасиет тұтып ойнайды екен\". Жүн-жүн, нəн қоңыз шамға соғылып, үстел үстіне құлап түсті. Соққан желден бақ шулап тұр. Қонақ бөлмедегі сағат сыңғырлап он екіні соқты. \"Түк те емес, - деді ол, - бос фантазия. Көп балалар шахматты жақсы ойнайды. Таңғаларлық ештеңе жоқ. Бұл оқиғаның бəрі менің жүйкеме тиіп болды. Жиен əпкесі бекер қолдаған. Солай бола тұра...\" Ол қазір өтірік айтатынын, көңілін аулайтынын ойлап кетті, уақыт болса кеш... \"Ұйқым келіп тұр\", - деді ол, бірақ креслодан тұрар емес.

Ертеңіне ертемен бақтың бір қараңғы түкпір қалыңына кірген кіші Лужин, əр түрлі керексіз сөздерден қашудың ең бір тиімді əдісі осы деп, жақсы шахматты жерге көміп тастады, оның үстіне емін-еркін пайдалануға болатын басқа фигуралар бар. Əбден құмарға кіріп алған əкесі, өзінен əлдеқайда жақсы ойнайтын тұйық мінезді докторға кетті де, түскі тамақтан кейін, кешке қарай, қолын ысқылап, онысының ерсілеу екенін біле тұра, - баласы мен докторды верандадағы үстел басына жайғастырып, кішкентай бөтелке үшін кешірім сұрап, фигураларды өзі тікті де, қапталға отырып беріле ойын қарауға кірісті. Серейіп-серейіп тұрған қалың қасын қозғап, жүн басқан жұдырығымен етті мұрнын азаптап, əрбір жүрісті ұзақ ойланып, алыстан қараса бейне бір жақсы көрінетіндей, кейде шалқайып отырып, көзін алайтып, сонан кейін тізесіне қолын қойып қайта еңкейеді. Ол ұтылып қалды да, тамағын қатты кенегенде астындағы кресло сықырлап кетті. \"Жоқ, жоқ, - деді үлкен Лужин, - былай жүрсеңіз бəрі аман қалады, - сіздің жағдайыңыз əлдеқайда жақсы\". \"Мен шахта тұрмын ғой\", - деп гүр ете түскен доктор, фигураларды қайта тіге бастады. Кейінірек, оны қараңғы бақ ішімен жарық түсіп тұрған соқпаққа дейін шығарып салып тұрып, үлкен Лужин өзі соншалықты естігісі келген сол сөзді есітті, енді ол сөздердің салмағы мұны жаншып жібергендей, - естімей-ақ қойғаны жақсы еді. Доктор күн сайын кешке келетін болды, ол шынында да жақсы ойнайтын, солай бола тұра ол үздіксіз жеңілістің өзінен үлкен лəззат алатын. Ол шахмат ойынының оқулығын əкеп берді де, оған қатты беріліп кетуге, шаршамауға, таза ауада оқуға кеңес берді. Ол өзі көрген үлкен шеберлер туралы, жақында өткен турнир жайында, шахматтың өткен тарихы хақында, музыкадан да жақсы хабары болған ұлы Филидора туралы əңгімелеп берді. Кейде ол тұнжырай күліп, өзі айтқандай, \"сый-сияпат\" əкеледі, - бір жерлерден қиын алған құйтырқы есептер. Лужин оған үңіле қарап отырып, шешімін таба қоятын, ал шал болса жүзі айрықша жанданып, көзі бақыттан ұшқындап, дауыстап жіберетін: \"Қандай тамаша! Қандай тамаша!\" Бірақ ол есеп құрастырумен шұғылданған жоқ, өйткені кім-кімді де тықсырып, жаныштап жіберуге əзір, бойын кернеп тұрған күшті босқа рəсуа етіп шашқысы келмеді. Ол доктордың жүн басқан саусағы королін үздіксіз алып қашып, ақырында оның тақтаға қарап басын шайқап отырып қалатыны, ал əкесінің ол жеңген кезде əрі шошынып, əрі қуанатыны, осы бір аласапыран сезімдерден əбден шаршап діңкелеп, ат пен ладьяны алып, əлі де үміт бар деп, ешқандай нəтиже бермейтін ойынды соңына дейін ойнап көретін. Басталды да кетті. Верандадағы осы кештер мен астаналық журналда Лужиннің суреті басылған күндердің арасында гүлдерге жаңбырын себелеген күз де, қалаға келгендері де, мектепке қайта оралғаны да, - ештеңе болмаған сияқты. Ол сурет, еш уақытта ұмытылмайтын шахмат клубына барғаннан кейін қазан айының бір

күнінде пайда болып еді. Ол оқиға мен Петерборға келгенге дейінгі екі айдың арасын Лужин, кейінірек, қанша еске алғысы келсе де, сол бір шақ бұлыңғырланып, шатысып-бытысып кете береді, мəселен ол, мектепте өткен кешкі сауықтың қашан болғанын - онда ол жолдастарының көзіне түспей, бір бұрышта отырып ап, белгілі ойыншы география мұғалімін ұтқанын, -немесе əкесінің шақыруымен үйіне түскі тамаққа келген, барлық əлем қалаларын да жеңіске жеткен, қаусап қалған шахмат данасы, кейіннен жеңіл жүріске салынып азып- тозған, көзі суалған, жүрегі дімкəс, күш қуатын, қарымын, бақытын... жоғалтқан ақ шашты еврейді дəл қай уақытта көргенін айта алмайды. Лужин бір-ақ нəрсені анық біледі, - мектепте басынан өткен қорқынышты, оның дарынын біліп, оны келемеж ете ме деген қорқынышты, - кейінірек, осы бір естеліктен мұздай қаруланып алған ол, сол сауық кешінде ойнаған партиядан кейін, мектепке қайта бармаған сияқты, өйткені өзінің балалық шағындағы бүкіл үрейін есіне алса, ертеңгілік сыныпқа кіріп барған кездегі оған қадала қалған жанарларды мүлде көз алдына келтіре алмайды. Сурет шыққаннан кейін оның мектепке барудан бас тартқаны да есінде, сауық кеш пен сурет екеуі байланып қалған жадындағы түйінді тарқату мүмкін еместей, өйткені ол қайсысының ерте, қайсысының кеш болғанын айта алмайды. Журналды əкесі əкеп берді, ал сурет өткен жылы бақта ағаш үгіндісінің жанында түсірілген сурет екен, маңдайына жапырақ түсіп, қабағы қабаржып тұр, бұтында алдынан түймеленетін, балағы қуықтай шалбар. Əкесінің қуанғанынан басқа, ол ештеңе сезген жоқ, - бірақ дегенмен іштей қуаныш болды: осы оқиға мектепке баруды тоқтатуы сөзсіз. Оны бір апта бара тұр деп үгіттеді. Шешесі, əрине, жылады. Əкесі жаңа шахматты алып қоям деп қорқытты, - əсем тақтадағы үлкен фигуралар. Кенет бəрі де өзінен-өзі шешіле қалды. Ол үйден қашып кетті, - үстінде күзгі пальто, сəл ертерек сəтсіз қашудан кейін қысқы пальтосын тығып тастаған, - енді қайда барарын білмей (ұйытқып жауып үйдің иықтарына қонған қарды, жел сол сəтінде үрлеп ұшырып əкетеді), ақырында ол көктемнен бері көрмеген жиен əпкесіне тартты. Ол оны үйінің есігінің алдында күтіп алды. Əпкесі қара қалпақ киіп, қолына қағазға оралған гүл ұстап, қазаға бара жатыр екен. \"Сенің кəрі қарсыласың қайтыс болды, - деді ол. - Бірге барайық\". Ол жылы жерде отырудың қолайы келмегеніне, қардың жауып тұрғанына, жиен апасының бетпердесінің арғы жағында көз жасының жылтырап тұрғанына ызасы келді де, - жалт бұрылып, жөніне кетті, бір сағаттай жүріп, үйіне оралды. Ол қалай келген сəтін толық есіне түсіре алмайды, бəлкім, шын болған оқиға басқаша өрбіген шығар, өйткені ол сандырақтай да бастап еді. Лужин осылай бір апта бойы сандырақтап жатты, докторлар оны адам қатарына қосылмайды деп шешті, өйткені ол өте əлжуаз болатын. Оның ауырғаны осы ғана емес, дəл осы ауырғанының əсерін есіне ала отырып, одан да жас кезіндегі ауырғандарын ойына түсірді, əсіресе, оның есінен анық кетпейтіні, тіпті құйтақандай кезінде, өзінен-өзі ойнап отырып, корольді бейнелемек боп жолбарыс жолақты көрпе жамылған, - оның корольді

бейнелемек болған себебі, тұла бойын қалшылдатып алып бара жатқан суықтан қорғанып көрпе жамылғаны содан, - содан кейін оның маңдайын ұстап, қолтығына градусник қойып, шұғыл түрде төсекке жатқызған. Бірақ олардың бірде-біреуі қазан айындағы шахмат ауруындай болған емес. Чигоринді көрген-ақ бас еврей, бір кезде көңілдене, қуақылана қарап, оған журналдар əкеп беретін, енді гүлдерге көмкеріліп өліп жатқан қарт, мат алып қап, серейген де қалған география мұғалімі, шахмат клубында түтінге оранған жап-жас жігіттер, бəрі оны қоршап апты, сондай-ақ неге екені белгісіз, телефон тұтқасын скрипка құсатып беті мен иығының арасына ұстап тұрған музыкант та сандырағының ішінде жүр. Аяғынан тұрғаннан кейін əбден сылынып, сорайып шыға келген оны шетелге алып кетті. Алдымен ол Адриата теңізінің жағасындағы күн нұры молынан түсетін бақтың ішінде, енді ешкім де тыйым сала алмайтын, партияларды ойша есіне ап жататын, сонан кейін, -бір түрлі құйтырқы қоршаумен қоршалған, соқпақтармен əкесі қыдыртып жүретін неміс курортында болды. Он алты жылдан кейін ол осы курортқа соғып, гүлдермен қоршалып саз балшықтардан соғылған сақалды қарттардың бейнелерін, сондай-ақ аңғал жолаушы адасып кетпесін деп шамшат ағашының діңгегі мен қиылыстардағы жартастарға əр түсті майлы бояу жағылған (əр бояу қыдырыстың белгілі бағытын көрсетеді) жота басындағы қараңғы дымқыл орманды жазбай таныды. Сол кездегідей дөңес шыныға салынған інжудей көкпеңбек пресс-папье перламутрмен бірге бұлақ қасындағы дүкенде қызу түрде сатылып жатты, сол кездегі оркестр əлі де операдан папурри ойнап тұрғандай, дəл сол кездегідей үйеңкілер адамдар кофе ішіп, сыналап кесілген кілегейлі алма тортын жеп отырған үстелдерге жанды көлеңкесін түсіріп тұр. \"Сонау терезелерді көріп тұрсыз ба? - деді ол таяғымен қонақ үйдің шатырын нұсқап. -Сол жерде бұрын турнир ұйымдастырылатын. Оған мықты-мықты неміс ойыншылары қатысатын. Мен он төртте едім. Үшінші орын, иə, үшінші орын алдым\". Ол қолын тағы да жуан таяғына салып, өзіне əбден жарасатын бипаз қимылымен, бейне бір музыка тыңдап отырғандай, басын сəл иіп отырып қалды. \"Не? Қалпақ киуім керек пе? Күн жанып тұр дейсіз бе? Жоқ, маған ол əсер етпейді. Қойыңызшы, не керек? Біз көлеңкеде отырмыз ғой\". Бəрібір ол үстел үстімен ұсынылған сабан қалпағын алып, түбінен түртіп-түртіп қап киді де бір езуін қисайта күлді. Иə, иə қисайта күлді: бетінің оң жағы шамалы түріліп, оң жақ ернінің астынан темекі ысынан сарғайып кеткен, қисық-қыңыр тісі көрінеді, ол басқаша күле алмайтын. Оны қырық жаста деп айтпас еді, - мұрнының екі

танауының астынан терең екі сызық тартылып жатыр, иығы солбырайған қушық, оның бүкіл болмысын кеселді бір ауырлық басқан, ол кенет шынтағымен арадан қорғанып орнынан шұғыл тұрғанда оның əжептеуір толық екенін көрер едің, - осы бір енжар, ерсі толық адамның бойында кіші Лужиннен ештеңе де қалмаған еді. \"Неғып маған жабысып қалды!\" - деді ол жыларман болып, шынтағын көтере қорғанып, бір қолымен орамалын алмақ боп əбігерге түсті де қалды. Ара тағы бір айналды да ұшып кетті, ал ол оны біразға дейін көзімен шығарып сап тұрды да, орамалын қағып- сілкіп, сонан кейін металл орындықты қиыршық тас үстіне орнықтырақ қойып, құлап қалған таяғын көтеріп, ауыр дем алып орнына отырды. \"Неге күлесіңдер? Ара дегендер өте бір жағымсыз мақұлұқтар\". Үстелге қарап қабағын түйді. Оның портсигарының қасына қара жібектен тігілген сопақша əйел сөмкесі жатыр. Ол абыржыңқырап оған қолын созды да, оның құлпын ашып-жаба бастады. \"Нашар жабылады екен, - деді ол, көзін көтерместен. - Бір күні мұны түсіріп аласыз\". Ол күрсініп сөмкені қойып, сол бірқалыпты дауыспен: \"Иə, өте мықты неміс ойыншылары. Бір австриялық болды. Менің марқұм əкемнің жолы болмады. Бұл жерде шахматтың иісі де жоқ деп кеп, тура турнирдің үстінен түстік\". Қосымша бірдеңелер салған болу керек, үйдің қанаты басқаша сияқты. Олар сонау көрініп тұрған екінші қатарда тұрды. Күзге дейін қалып, сонан кейін Ресейге қайтпақ болдық, ал əкемнің екінші рет айтуға батылы жетпей келген мектептің елесі тағы да қылаң бере бастады. Шешем жаздың басында-ақ қайта оралды. Ол орыс деревнясын өлердей сағынып жүргенін айтты, ал ол таусылмастан іркес-тіркес сол бір \"өлердей\" деген сөз күн сайын құлақтың құртын жеп, миды шаға бергендіктен болу керек, баласының ойында жатталып қалыпты. Солай бола тұра ол қинала айтатын-ды, - кетсем бе, кетпесем бе деген екі ұдай сезімде болды. Оның баласы екеуінің арасының алшақтауына біраз уақыт боп қалған-ды. Бейне бір баласы тым алысқа жүзіп кеткендей, ол осы бір есейіп қалған, газеттер жазып жатқан бозбала вундеркиндті емес, сол бір жып-жылы құйтақандай, сəл нəрсеге жерге құлай кетіп, аяғымен шыға келетін шалдуар баланы жанындай жақсы көреді. Осының бəрі соншалықты мұңлы, соншалықты қажетсіз едім станциядағы мынау селдір сирень де, норд- экспрестің жатын купесіндегі қызғалдақ үлгідегі шамдар да, алқымды буып, кеудені қысып жіберетін сəтте - күйеуі айтқандай, не талма, не жүйке ауруы. Ақыры шешесі кетті де, əкесі көңілденіп, басқа шағындау бөлмеге көшіп алды, сонан кейін кіші Лужин, онымен шахмат ойнаған ересек адамдардың ортасынан, яғни қонақ үйден қайтып оралып, бір күні деревня жақтағы шабындықта əкесінің бір əйелмен қыдырып жүргенін көріп қалды. Ал ол əйел ешқандай күмəнсіз петерборлық

сары шашты жиен əпкесі еді, ол таңғалды, жерге кірердей ұялды, бірақ əкесіне ештеңе деген жоқ. Бірнеше күн өткеннен кейін, ертемен əкесінің дəліздің бойымен қарқылдап күліп, оның бөлмесіне келе жатқанын есітті. Есік айқара ашылды да, əкесі кіріп, оған, тезірек құтылғысы келгендей, жеделхат ұсынды. Көз жасы бейне бір судан шыққандай, бетін жуып кетіпті, деміге сөйлеп, қайталай береді: \"Бұл не? Бұл не? Бұл қателік, өтірік айтады\" - деді қағаздан тезірек құтылғысы келгендей ұмсынып. 5 Ол Петерборда, Мəскеуде, Нижныйда, Киевте, Одессада ойнады. Тəрбиеші мен антрепренердің арасындағы міндетті атқаратын Валентинов деген пайда болды. Əкесі əйелін азалағанның белгісіндей білегіне қара белгі тағып алып, жергілікті журналистерге, егер балам вундеркинд болмаса туған жерді еш уақта да осындай терең деп біле алмас едім деп жүрді. Ол турнирлерде үздік орыс шахматистерімен шайқасты, жиырма шақты əуесқойларға қарсы жалғыз ойнап жүрді. Үлкен Лужин көп жылдан кейін (сол жылдары оның эмигрант газетінде шыққан əр шығармасы ең соңғы ашу əніндей көрінетін) əкесі бір қаладан екінші қалаға (кітап бойынша - асырап алған баласы) алып баратын бала- шахматшы туралы хикаят жазбақ болды. Ол бұл кітапты жиырма сегізінші жылы бастады, - бір мəжіліске жалғыз барып, одан оралғаннан кейін. Берлин дəмханасының жеке бір бөлмесінде отырған кезде бұл кітаптың болмыс-бітімі басына аяқ астынан келді. Ол дəмханаға əдеттегідей уақытта келсе, əлі орындықтар қойылмаған екен, ол шапшаң түрде малайды шақырып, тез ретке келтіруді айтты да, шай мен бір рюмка коньяк сұрады. Үстел үстіне қалықтап кеп тап- таза ақ дастарқан келіп қонды. Ол шайға шақпақ қант салды да, мұздап қалған қолымен шыны сыртынан ұстап көпіршіктің көтерілгеніне қарап отырған. Қапталдағы, жалпы залдан \"Травиатаны\" ойнап жатқан скрипка мен рояльдің үні шығады, - жағымды музыка мен коньяктан, ақ дастарқанды көргеннен Лужин қарттың көңілін мұң басты, ол мұңның оған жағымды болғаны сондай, тіпті ол орнынан қозғалуға қорқып бір қолымен сүйеніп, бір қолын самайына тіреп тынып қалды, - тоқылған нымша мен қоңыр пиджак киген сіңірлі, көзі қып-қызыл қарт. Музыка ойналып жатты, бос бөлмеге жарық молынан түсіп тұр, - мəжіліске ешкім келмеді. Бірнеше рет ол сағатына қарап, сонан кейін музыка мен шайдан бойы балқып уақытты ұмытып кетті де, анау- мынауларды, жазу машинасы туралы, Маринин театры хақында, Берлинге жолы түсе бермейтін баласы жайлы ойлап кетті. Бір кезде барып ол бойын жиып алды да, отырғанына бір сағат болғанын білді, ал ақ дастарқан үстінде əлі ештеңе жоқ... Осы бір жарық, болмай қалған мəжіліске жайылған үстел басында, дуалап қойғандай бос кеңістік ішінде ол кенет көптен жоғалып кеткен шабытының қайта оралғанын

сезді. \"Қорытып қоятын уақыт жетті\" - деп ойлап ол, белгілі адамның дүниеге келген бөлмесін қалай қараса, бұл бөлмедегі заттарды да — дастарханды, көгілдір қабырғаны, натюрмортты - солай қарай бастады. Көптен толғатып жүрген хикаяттың фабуласы, дəл осы кезде дүниеге келгендей əсер етті де, ойша болашақ мемуаристі (уақыт жағынан оған қатты жақын болса, сонша алыс, сонша бұлыңғыр), \"Гамбит\" хикаяты дүниеге келген мына кездейсоқ бөлмені дұрыстап қарап алуға шақырды. Ол қалған шайды бір-ақ ұрттады да, пальто мен қалпағын киіп, малайдан бүгін сəрсенбі емес сейсенбі екенін біліп, өзінің аңғалдығына риза боп қалды да, үйіне келген бойда жазу машинасының металл қақпағын ашты. Оның көз алдында жазушы қиялымен сəл ғана боялып-сырланған естелік тұра қалды: жарық зал, екі қатар үстелдер, үстел үстінде шахмат тақталары. Əрбір үстел басында бір адам отыр да, əрбір отырған адамның желкесінен қарап мойындарын созған көрермендер тұр. Міне, үстелдер арасымен, ешкімге назар аудармастан, бір бала асығып келеді -ханзада сияқты ақ матроска киген - кезекпен əр тақтаның алдына аялдап, шапшаң жүріс жасап немесе алтын жалатқандай сап-сары басын иіп сəл ойланып қалады. Егер сонадай жерден қараса, мұның не екені белгісіз: əп-əжептеуір ересек адамдар бір-бір тақтаның алдында отыр, ал қауырсындай əсем киінген бала, осы бір түсініксіз тыныштықта бір үстелден екінші үстелге өтіп, мызғымай қатып қалған адамдардың арасын жалғыз өзі кезіп жүр. Естеліктің стильге құрылғанын жазушы Лужиннің өзі байқамай қалды. Ол, сондай-ақ, баласына шахмат вундеркиндтің бейнесін емес, \"музыкалық\" вундеркиндтің бейнесін бергенін - əрі дімкəс, əрі періштелік түр байқамай қалды, көзі тым тұнжыр, шашы бұйра толқынды, жүзі мақтадай аппақ. Бірақ енді қиындықта болмай қалған жоқ: артық нəрсенің бəрінен аршып алынған, нəзіктіктің шырқау шегіне жеткізілген оның баласының бейнесін белгілі бір тұрмыстық жағдаймен қоршау керек болды. Ол бір шешімді анық білді, - бала бала қалпында қалу керек - одан, Берлинге анда- санда соққанда қабаржиды да отыратын, сұрақтарға біртекті жауап беретін, көзін жұмып отырып- отырып, терезе алдындағы тақтаға ақша салынған конвертті қойып кетіп қалатын адам бейнесін жасамақ емес. \"Ол жастай өлуге тиіс, - деді ол, бүкіл тетік- тұтқаларымен оны күтіп тұрған, қақпағы алынған машинканың қасында, бөлмесін олай-бұлай кезіп жүріп. - Иə, жастай өлуге тиіс, оның өлімі аяқ астынан боп, өте аянышты болу керек. Өзінің соңғы партиясын ойнап боп төсекте өлуі тиіс\". Осы ойдың оған ұнағаны сонша, ол кітапты соңынан бастағысы келді. Неге солай етпеске? Көру керек... Ол ойын кері жүргізіп көрді, - осы бір аянышты, осы бір анық өлімнен кері қарай, кейіпкердің тууына қарай шегініп көрді, кенет серпіліп қап үстелге отырды да, қайтадан ойға шомды.

Бұрын, мұндай кітап жазуды армандаған кезде, оған екі нəрсе кесір жасайтын: соғыс пен төңкеріс. Баласының дарыны, оның вундеркиндтен маэстроға айналған кезі соғыстан кейін еді. Жүйеленген əдеби фабула бойынша жұмыс істеуге кесірін тигізген соғыстың қарсаңында ғана ол баласымен жəне Валентиновпен шетелге кеткен-ді. Оларды Венаға, Будапештке, Римге шақырған еді. Есімдері шахмат оқулықтарына енген кейбір атақты ойыншылармен кездескен орыс баласының даңқы шырқап кетті де, оның да жазушылық атағы жанама болса да шетел газеттерінде айтылып жүрді. Ол үшеуі Австрия эрцгерцогы өлтірілген кезде Швейцарияда болатын. Аяқ астынан келген ойдың ықыласымен (балаға тaза ауасы пайдалы, сондай-ақ Валентиновтың айтуынша дəл қазір Ресейге шахматтың түкке қажеті жоқ, ал бала шахматсыз өмір сүре алмайды, сондай-ақ, соғыс ұзаққа созылмас деген ой) ол Петерборға жалғыз оралды. Бірер ай өткеннен кейін ол шыдай алмастан баласын шақырды. Іші ділмар, құйтырқы сөздерге толы хат келді де, онда Валентинов баласының келгісі келмейтінін жеткізіпті. Лужин тағы жазды, Тараспадан емес Неапольден жазылған жауап хат та сондай сыпайы, сондай ділмар болғанмен нəтижесі таз қалпы. Валентинов жек көріп кетті. Аңсар сағынышты күндер басталды. Айтпақшы, Валентинов келесі бір хатында баласына кететін шығынның бəрін өз мойнына алатынын жазыпты, өзіміз ғой, есептесе жатармыз (дəл осылай депті). Уақыт өтіп жатты. Күтпеген жерден əскерге тілші ретінде Кавказға барды. Сағыныш пен Валентиновке деген жеккөрінішке толы күндерден кейін (шындығында оған сыпайы жазатын) баласына Ресейден гөрі (Валентиновтың айтуынша) шетелде əлдеқайда жақсы деген сөзге тоқмейілсінген оның жаны жай тапқандай болып еді. Енді, он бес жылдан кейін қарап отырса, соғыстың ол жылдары адамды жаныштап жіберген, шығармашылық бостандықтың тас - талқанын шығарған жылдар болыпты, өйткені кітапта жазылатын əр адамның біртіндеп дамуы, тіпті кейіпкер жас кезінде өліп кетсе де, бəрібір соғысқа бір соқпай кетпес еді. Баласының образы айналасындағы адамдар мен жағдайлар да, өкінішке орай, тек соғыс фонында ғана көрінер еді, соғыссыз олардың өмір сүруі мүмкін емес боп шығар еді. Төңкеріс одан да сорақы. Жұрттың бəрінің айтуы бойынша, ол əр орыстың өміріне ықпал етті; оның отына шарпылмаған кейіпкерді дүниеге келтіру бос əңгіме боп шығар еді. Бұл енді жазушы еркіне жасалынған зорлық болатын. Солай бола тұра, оның баласын төңкеріс оты қалай шарпып өтпек? Көптен күткен мың тоғыз жүз он жетінші жылдың күзінде сондай көңілді, аңқылдаған, сыптай боп киінген Валентинов келді, қасында мұртты жас жігіт бар. Асып-сасып қалған, уайым жеген, сан соғып қалған сəттер басталды. Баласы үн-түнсіз терезеге қарайды да отырады (\".Атып тастаудан қорқады \", — деп күбірлеп түсіндірді Валентинов). Алғашқыда бұл жаман түс сияқты əсер етті, артынан көз үйренді. Валентинов сендірумен болды, оның \"өзіміз ғой - есептесерміз\" дегені, оның үлкен

құпия істері бар көрінеді, ал ақшасы бүкіл Еуропа банктеріне салынып қойылған. Баласы, азамат соғысының қарбалас кезінің өзінде тасы өрге домалап тұрған шахмат клубына барып жүрді, ал көктемде Валентиновпен бірге тағы да шетел асып кетті. Əрі қарай тек өзінің ғана, соншалықты еліктіре қоймайтын естеліктер, яғни аштық, тұтқынға түсу, жарайды оларды қойшы, кенет, - жер аудару, заңды қуғын-сүргінге салу, тап-таза сары палуба, Балтық желі, профессор Василенкомен жанның өлмейтіні туралы айтыстар басталған. Еркін ойлаудың жолын кесіп тастайтын, барлық естелікті аяқ асты ететін сондай жабысқақ, жадтың барлық түкпірінен аңыздап шыға келетін сол мещандық доғал өмірдің ішінен қалай да аса сақтықпен біртіндеп, бір-бірлеп жинап Валентиновтың бейнесін кітапқа енгізу керек болды. Оны жамандағысы келген адамның өзі оның сөзсіз талантты адам екенін мойындайтын; лəуки, қолынан өнер тамып тұрған талантты, əуесқой спектакльдерді орналастыруда теңдесі жоқ, инженер, керемет математик, шахмат пен дойбының жанашыры, өзі айтқандай \"жан - жақты мырза\" болатын. Оның қой көзі ұшқындап тұратын, күлкісі кім- кімді де арбап алатын. Ол сұқ саусағына Адам-атаның басы бар жүзік салып жүретін де, өз өмірінде дуэльге шыққан сəттер болғанын ишарамен сездіретін. Бір кездерде кіші Лужин оқитын мектепте гимнастикадан сабақ та берген, сол тұста лимузин мінген құпия бір əйелдің оны іздеп келіп тұратыны оқушылар мен мұғалімдерге қатты əсер ететін. Сөйтіп жүріп ол металдан салынатын көше де ойлап тапты, кейін ол Петербордағы Қазан соборына жақын Невскіге пайдаланылды да. Ол бірнеше ақылды шахмат есептерін де құрастырды, \"орыс\" тақырыбындағы бірінші экспонент та болды. Соғыс басталғанда ол жиырма сегіз жаста еді, денсаулығында ешқандай кінəрат жоқ болатын. \"Қашқын\" деген қансыз-жансыз сөз осы бір көңілді, қуатты, еті тірі адамға келмейтін сияқты, - бірақ басқа сөзді таба алмайсың. Соғыс кезінде оның шетелде немен шұғылданғаны белгісіз. Сонымен ол Валентиновты пайдалану керек деп шешті, ол қатысса кез келген фабула қайта түлеп, жанданып шыға келеді. Бірақ ең бастысын əлі ойлау керек. Өйткені мұның бəрі бояулар ғана еді, олар қанша жылы, қанша жанды болғанмен, жеке-жеке ноқаттар қалпында қалды; əлі нақты сурет, негізгі тін жоқ еді. Алғаш рет жазушы Лужин бояулар сөйлейтін кітап ойлап тапты. Ол бояулар оның қиялында қаншалықты айшықты көрінген сайын, жазу машинкасына отыру соншалықты қиындай түсті. Бір ай, екі ай өтті, жаз да келді, ол əлі де көзге анық көріне қоймаған тақырыпты гүлмен көмкерумен жүр. Кейде оған, кітап жазылып біткендей, міне, оның гранкалар жолағы, міне, ол енді кітап боп сықырлап қолымда тұр, ал əрі қарай оның қиялы алдамшы қызыл- ала тұманға сіңіп жоқ болды. Ол өзінің қаптаған таныстарының үйлерінде қонақта отырып өзінің кітабы туралы тамсана əңгіме соғады. Тіпті бір эмигранттық

газетте, ол жаңа хикаят жазу үстінде деген мақала да шықты. Өзі жазып, өзі салып жіберген бұл мақаланы ол үлкен толқыныспен үш рет оқып шықты да, қиып алып шиланына салып қойды. Ол адвокаттар мен əйелдер ұйымдастырған əдеби кештерге жиі келетін де, жұрттың бəрі оған аса қызыға, құрметпен қарап отыр деп ойлайтын. Бірде ол ақ саңырауқұлақтар теруге қала сыртына шығып, жауын астында қалды да, келесі күні төсек тартып жатып қалды. Оның ауруы қысқа болды, жанталасып жатып қаза тапты. Эмигрант жазушылар одағы басқармасы оны орындарынан тұрып естеріне түсірді. 6 \"Сөзсіз бəрі шашылып қалады\", - деді Лужин сөмкені тағы да алып жатып. Ал əйел қолын созып сөмкені үстелдің бір шетіне сарт еткізіп тастай салды, - сонысымен тыйым салғандай. \"Бірдеңені шұқыламасаңыз отыра алмайсыз ба?\" - деді əйел наздана. Лужин саусақтарының арасын ашып, қозғап қойып, қолына қарап отыр. Тырнақтары темекіден сарғайып кеткен, буындарын көлденеңінен түскен əжімдер басқан, төменірек селдір жүн өсіпті. Ол үстелдің үстіне əйел қолының жанына қолын қойды. Əйел қолы тырнақтары мұқият алынған сүттей аппақ жұп-жұмсақ екен. \"Сіздің əкеңізді білмегеніме өкінем, - деді əйел сəлден кейін. - Ол өте мейірімді, өте байыпты, Сізді жақсы көрген болу керек\". Лужин үндеген жоқ. \"Тағы да айта түсіңізші, - бұл жерде немен айналыстыңыздар? Сізде бір кезде кіп-кішкентай боп, жүгіріп, тентектік жасадыңыз ба?\" Ол тағы да екі қолын таяққа салды, - оның жүзіне, марғау салбыраған қабағына, есінердей еріндерінің түріліңкіреп тұрғанына қарап отырған əйел, ол енді еске түсіруден жалықты. іші пысты деп ойлады. Иə, немқұрайлы салғырт еді, шынында да əйел, əкесінен айрылғанына бір ай ғана болса да, осы кісінің балалық шағында əкесімен бірге тұрған үйге ешқандай көзіне жас алмай қарап отырғанына таң қалды. Тіпті, бір аударылып түсіп қайтадан ұйқыға кете беретіндей халдегі оның осы бір салғырттығында, доғал сөздерінде, жанын жеген ауыртпашылықта, танысқаннан кейінгі алғашқы күндері-ақ ерен бір тебіреніс, көзге көріне бермейтін əсемдік жатқандай сезінген. Əкесінің рухына енжар бола тұра, ол осы курортты, осы қонақ үйді таңдағанында бір құпия сыр жатқандай еді. Басында ебедейсіз түкті қалпақ, аяғында үлкен галошы бар, ол айнала жасылға оранып, сіркіреп жаңбыр жауып тұрған əдемі бір күні келіп еді, автобустан созалаңдап түсіп жатқан оның тұлғасына терезеден

қарап тұрып, бұл адамның курорттың басқа тұрғындарына ұқсамайтын айрықша адам екенін сезді. Асханадағылардың бəрі тамақты асығыс, бұралақтап жейтін, кейде əлдене ойлап, қолымен дастарқанды сипалап отырып қалатын осы бір адамға қадалып қараушы еді. Сол күні кешке оның кім екенін білді. Ол еш уақытта шахмат ойнап көрген емес, шахмат турнирлеріне қызығушылық танытқан емес, солай бола тұра əйтеуір оның есімі, жадына берік орнығып алғандай, оған таныс боп көрінді, бірақ ол есімді қашан естігенін есіне түсіре алар емес. Ол туралы сөйлесе шешіліп қоя беретін, іш ауруынан азап шегетін, бəрін бірыңғай ойлайтын, бірақ ақжарқын, жұғымды, талғаммен киінетін фабрикант кенет іш ауруын да, емдік қасиеті бар суды да ұмытып, осы бір қабағы ашылмайтын адам туралы бірқатар қызықты əңгімелер айтты. Бұл кезде түкті қалпағын жай бас киімге ауыстырып алған ол мырза сатуға қойылған қолдан жасалған заттарға қарап тұр еді. \"Сіздің отандасыңыз, - деді фабрикант, - атақты шахмат ойыншысы. Франциядан турнирге келіп отыр. Турнир екі айдан кейін Берлинде өтеді. Егер ұтса, əлем чемпионы болады. Əкесі жақында қайтыс болды. Мына газетте бəрі айтылған\". Оның онымен танысқысы, орысша сөйлескісі келді, - қолапайсыздығымен, тұнжырап отыратындығымен, музыкантқа ұқсатып жіберетін жағасының жайылып тұратындығымен ол мұны өзіне тартты да тұрды, қонақ үйдегі барлық бойдақ еркектер құсап ол оған қарамайды да, онымен сөйлесуге себеп те іздемейді. Ол əйелді ажарлы деуге болмайды, оның жүзінде əлдене жетпей тұрғандай көрінетін. Бір қарағанда бет ажары əп-əдемі боп көрінгенмен, соның бəрін жандандырып, құлпыртып жіберетін ең соңғы бір серпіліс жетпей қалғандай. Бірақ ол жиырма бес жаста еді, соңғы модамен қырқылған шашы құйылып төгіліп тұр, кейде ол басын ерек бір бұрған кезде, жетпей қалған сол бір соңғы серпілістің нышанындай боп əсем үйлесімнің сесі білініп қалушы еді. Ол қолы мен мойнын ашып көрсететін өте қарапайым, бірақ өте жақсы тігілген көйлек киіп жүрді. Ол бай еді, əкесі Ресейдегі байлығын жоғалтып, Германиядан басқа байлық көзін жасаған-ды. Оның шешесі жақында осы курортқа келу керек, бірақ бұл жерде Лужиннің пайда болуынан айқай-сүрең салып жүретін шешесінің келмегенін іштей қалап отыр. Ол онымен, ескі романдар мен киноларда жазылып-көрсетілетіндей үшінші күні танысты: қыз орамалын түсіріп алады, жігіт оны көтереді, бірақ бұл жолы керісінше болды. Лужин соқпақпен мұның алдында кетіп бара жатып түсіріп алды: өте лас, қалтадағы бүкіл қоқым мен қоқысты, ортасынан бөлініп қалған папирос үгінділерін жаңғақ пен француз франксін өзіне жинап алған үлкен тор көзді бет орамал екен. Ол еңкейіп орамал мен монетаны алды да, тағы да бірдеңе түсіріп алмас па екен дегендей оны жайлап қуып жетті. Лужин оң қолындағы таяқпен əр діңгекті, скамейканы бір-бір түртіп бара жатты да, ал сол

қолымен қалтасын қайта-қайта қарап, ақырында тоқтап, оны аударып, тесігіне үңілді. Сөйтіп тұрғанда тағы бір монета секіріп түсті. \"Көктей өтіпті\" - деді ол немісше, басын көтерместен орамалды алып жатып (\"Тағы да міне \" - деді ол орысшалап). \"Түкке алғысыз материя\" - деді ол басын да көтерместен, орысшаға да ауыспастан, бейне бір заттардың қайтарылуы заңды сияқты. \"Енді ол жаққа салмасаңызшы\" - деп ол сыңғырлап күліп жіберді. Тек сонда ғана ол басын көтеріп, оған қалың қабағымен қарады. Оның əр жерін ұстара қарпып кеткен, сақалы шала алынған сұрғылт жүзі аңтарылған бір түрлі кейіпте. Бірақ оның шаң басқандай ауыр қабағы жауып тұрған сығырайып қарайтын көзі ғажап екен. Сол түбітті шаң астындағы көгілдір, дымқыл ұшқында ести алатын бір сиқырлық жатқандай. \"Енді, түсіріп алмаңыз\" - деп ол, жөнеле берді, бірақ ол арқасына қадалып тұрған жанарды сезді. Кешке, асханаға кіріп бара жатып оған алыстан күлімсірей қарады, ол да бір езуін қисайта жымиды. Кейде ол бір үстелмен екінші үстелдің арасын дыбыссыз кезіп жүретін қонақ үйдің мысығына дəл осылай қарайтын. Келесі күні гроттар, фонтандар, саз балшықтан соғылған ергежейлілері бар бақтың ішінде, ол оған жақындап кеп, қою, мұңлы дауыспен орамал мен монета үшін алғысын айтты (содан бастап Лужин əйел де бірдеңесін түсіріп алмас па екен, егер түсіріп алғандай болса құпия симметрияны қалпына келтіре қоймақ боп, оған қарағыттап тұрды). \"Еш уақытта, еш уақытта\" - деді əйел, ол мұндай сөздердің талайын айтты, нағыз мықты сөздердің бейшара ағайын- тумалары болып саналатын, уақытша бос кеңістікті толтыру үшін айтылатын, сол бір қоқыс-қоқым сөздер қандай көп десеңізші. Ол сөздердің тым ұсақтығын біле тұра, ол одан курорт ұнай ма, əлі қанша уақыт су ішпексіз деп сұрады. Ол бұл жердің ұнайтынын, көптен бері бұл жердің суын ішіп жүргенін айтты. Сонан кейін ол, сұрағанын əнтек екенін біле тұра, бірақ өзін-өзі тоқтата алмай, шахматты көптен бері ойнайсыз ба, деп сұрады. Лужин ештеңе деместен бұрылып кетті, ал ол қысылып қалды да, кешегі, бүгінгі, ертеңгі ауа райының белгілерін тізбелей жөнелді. Ол үндемей тұра берді, əйел де үндемей қалды да, əңгімелеудің тақырыбын іздегендей сөмкесінің ішін ақтара бастады, бірақ ол одан сынған тарақ қана тапты. Бір кезде ол жүзін бұрып: \"Он сегіз жыл, үш ай, төрт күн\" - деді. Бұл оны мүлде жеңілдетіп тастады, сонымен бірге жауаптың сындарлығы оған айрықша əсер етті. Солай бола тұра, оның бұған ешқандай сұрақ бермейтіні, ептеп ызасын да келтіре бастады. \"Əртіс, үлкен əртіс\", - деді ол, оның толық, еңкіш денесіне, тершіп тұратын маңдайына түсіп тұрған қара шашына қапталынан қарап тұрып. Бəлкім, оның шахмат туралы ештеңе білмейтіні содан да болу керек, өйткені ол шахматты тек уақытты өткізуге ғана жарайтын үй ішілік ойын деп емес, басқа өнерлердің қай-қайсымен де терезесі тең құпия өнер деп білді. Бұрын ол мұндай адамдармен еш уақытта кездесіп көрмеген еді, оны тек Рим императорының, инквизатордың біраздары қандай айқын, қандай бұлыңғыр болса, есімдері дəл сондай

əрі айқын, əрі бұлыңғыр естілетін музыканттармен, ақындармен ғана салыстыруға болар еді. Оның жадында шағын күңгірт галереядағы адамдардың жүздері сақталып қалыпты. Мұндайда мектептегі сəттер де еске түседі, трамвай жүрмейтін шаңы бұрқырап жататын шолақ көшедегі, фасады еңкіш Петербордағы қыздар гимназиясы, сондағы ерлер училищесінде де сабақ беретін, көзі алайған, маңдайы ашық, айтуларынша көксау, айтуларынша, Далай-ламаның өзінде қонақ болған, айтуларынша, көгілдір қабырғалы, ақ пешті мұнтаздай кабинетте отыратын, көгілдір көзді, ақ шашты инспектор əйелдің жиені боп саналатын жоғары сынып оқушысына ғашық география мұғалімі болды. Географ оның есінде көгілдір ауа аясындағы кеңістікте қалыпты, сыныпқа шұғыл, асығыс ұшып кіретін əдетімен адамға да ентелеп жетіп келетін, кенет ол жым-жырт боп жоғалып кетті де, оның орнын дəл сол сияқты ешкімге ұқсамайтын бір кісі кеп басты. Инспектор əйел бұл келген адамға күлмеңіздер, еш уақытта да күле көрмеңіздер деп олардың миларына мықтап құюмен болды. Бұл кеңес үкіметі кезінің алғашқы жылы болатын, сыныпта қырық қыздан он жеті ғана қыз қалған, олар күн сайын мұғалімнен \"Біз бүгін оқимыз ба?\" - деп сұрайды, ал олар мызғымастан: - \"Біз əлі бекітілген ережені алған жоқпыз\", - деп жауап береді. Инспектор əйел, егер халық ағарту комиссариатынан біреу-міреу келіп, не айтса да өзін қалай ұстаса да күлуші болмаңдар деп талап ететін. Ақыры келіп тынған ол адам өте бір күлкілі, басқа бір əлемнен келгендей адам екен. Ол ақсақ бола тұра, өте бір тынымсыз, өте бір мазасыз, көзі бір орнында тұрмайтын жан боп шықты. Залға жиналған қыздардың алдында ақсақ аяғын сылтып басып олай-бұлай жүреді де маймыл құсап жалт бұрылады. Өкшесі екі қабатты аяғын шапшаң көтеріп, ақсаңдай басып, бірде оң қолымен ауаны тігінен кесіп жібереді, бірде оны мауыты сипағандай сипайды, сонан кейін өзі лекция оқитын социология туралы, ерлер мектебімен бірігетіні жайында шапшаң, мыжып сөйлейді, -оған қарап тұрып ішегің үзіліп кеткенше, дем жетпей, тұншығып қалғанша күлгіңіз келеді. Сонан кейін, өзінің саяжайымен, шыршаларымен, ағаштардың бейнесі түсіп тұрған қап-қара көлдегі аппақ қайықтарымен Ресейден де гөрі орысшалау жанына сондай жақын Финляндияда, - сол бір саяжайлы петерборлық Финляндияда ол əлденеше рет жүзі күлбеттеніп кеткен, шоқша сақалды, жау аэропландары айналып жүрген аспанға қарай беретін атақты жазушыны алыстан көрген. Ол, түсініксіз бір себептермен, кейінірек қырымда қолынан айырылған орыс офицерімен бірге қалды, - ол бір тып-тыныш жүретін ұялшақ адам еді, онымен жазда теннис ойнап, қыста шаңғы тепкен. Ал шаңғыны есіне алса-ақ, жолы тазартылып, үйілген күртік қарлары электр шамымен жоталанып жататын атақты жазушының саяжайы ойына оралады. Жазушы сол саяжайда қайтыс болып еді. Əр текті, өзімен - өзі өмір сүрген осы адамдар оның жадын сан бояумен құлпыртып жібереді (көгілдір географ, жасыл түсті комиссар, жазушының қара пальтосы, шырша жаңғағын лақтырып ойнайтын аппақ адам). Берлиндегі кездейсоқ балдардан, монархиялық жиналыстардан, жалғыз қалған

адамдардан тұратын бұлыңғыр, бір сəттік көріністер, - осының бəрі тым жақыннан көрінеді де, оның қайсысы асыл, қайсысы қоқыс екенін білу үшін алысырақ тұрып қарауға уақыт таба алар емес, өйткені бойындағы бар орынның бəрін қабағы ауыр, құпиялы, соған қарамай өзі білетін адамдардың ішіндегі ең тартымдысы осы бір адам жайлап алып еді. Оның өнері, ол өнердің пайда болуы, ол өнердің барлық белгі- нышандары, бəрі - бəрі құпия еді. Көп ұзамай, кешкі астан кейін ол түннің бір уағына дейін жұмыс істейтінін білді. Бірақ ол оның бұл жұмысын көз алдына келтіре алмады, өйткені оның жұмысында мольберт те, рояль да, жалпы өнерге қатысты бір де бір эмблема жоқ еді. Оның бөлмесі бірінші қабатта болды да, қараңғы бақ ішінде қыдырыстап жүргендер кейде оның шамын, оның төмен қарап отырған жүзін көреді. Біреу тіпті оның бос шахмат тақтасына қарап отырғанын көріпті. Оны өзі көргісі кеп кетті де, алғашқы əңгімелескеннен кейінгі бірнеше күннен соң, ол бұталардың арасындағы соқпақпен оның терезесіне жақындады. Бірақ бір түрлі ыңғайсызданып көзін де салмастан, музыка естіліп тұрған аллеяға шықты, артынша əлденеге елігіп қайтадан терезеге қарай жүріп, аңдып жүр деп ойламасын деп, жол-жөнекей ұсақ тастарды сықыр- сықыр еткізді. Оның терезесі ашық, пердесі түсірілмеген екен, саңлаудан ол, оның пиджагын шешкенін, мойнын талыстай етіп есінегенін көрді. Қараңғылықтан жарық түсіп тұрған алаңға қарай асығыс бара жатып, көз алдынан кетпей қойған оның иығының ауыр, баяу қозғалысынан, белгісіз, жұмбақ еңбектің адам зорықтырар сесін байқағандай еді. Лужин шынымен шаршап еді. Кейінгі кезде ол көп жəне жүйесіз ойнады, əсіресе, оны едəуір қымбат төленетін, сондықтан да бас тартпайтын, ондай кездесулердегі қалай болса солай ойналатын ойындар оны діңкелетіп кетті. Ол кездесулерден зор лəззат алатын: ол жер өзінің оймыш-оюларымен, ағаштан жасалған заттық болмысымен жай көзге байқала қоймайтын сиқырлы шахмат қуатым қарабайырландырып, дөрекілендіріп жібереді де, алдыңда көрініп тұрған, ұстауға болатын фигуралармен ісің де болмайды. Ондай жерде аттың жалын да, жалтыраған пешкілердің басын да көрмейсің, - бірақ сен мынау немесе анау қиялдағы шаршының белгілі бір жинақталған күшке ие боп тұрғанын сезінесің, сондықтан саған фигуралар қозғалысы, бейне бір от шашқан найзағайлар соққысы сияқты боп көрінеді де, бүкіл шахмат алаңы демін ішіне тартып тынып қалғандай болады, міне, сен сол бір сəттегі электрленген қуатты мына жерге жинап қоятын, əне жерден босататын билікке не боласың. Осылайша ол он бес, жиырма, отыз қарсыласқа қарсы бір мезетте ойнайды, əрине оны уақытты көп алатын тақталардың көптігі шаршатып жіберетін, бірақ бұл тəн шаршауы ой шаршауының қасында түк те емес еді - бұл ой шаршауы, жер үсті өлшеміне сыймайтын қуатпен ойналғанының өтеуі болатын. Мұнан басқа ол, осы бір көзсіз ойын мен жеңістен əп- əжептеуір жұбаныш табушы еді. Оның мəнісі, соңғы жылдары қайдағы-

жайдағы бірдеңелер кедергі боп, бірінші орын ала алмай, турнирлерде жолы болмай-ақ қойғаны. Осылай болатынын Валентинов бірнеше жыл бұрын алдын ала айтқан болатын. \"Озатын кезде, озып қал\" деген еді ол соғыстан кейін Лондонда өткен ұмытылмайтын турнирге жиырма жастағы орыс шахматшысы жеңіске жеткен кезде \"Озатын кезде, - деп қайталаған Валентинов, - əйтпесе вундеркиндтіктің күні көп ұзамай бітеді\". Бұл Валентинов үшін аса маңызды еді. Лужин феномен болғандықтан ғана онымен айналысқан еді, - ал феномендік кемтар құбылыс, бірақ тазының қисық аяғы сияқты сүйкімді. Лужинмен бірге өмір сүрген уақыттың бəрінде ол үздіксіз оның дарынын дамытуға қызмет етті де, Лужин-адам туралы тіпті ойлаған да жоқ. Ол бай адамдарға оны қызықтауға болатын құбыжық ретінде көрсетіп, сол арқылы тиімді адамдармен танысып, сансыз турнирлер ұйымдастырды, тек ол анда-санда ұтыла бастағанда, вундеркинд енді жай ғана жас шахматшыға ауысты деп, оны Ресейге əкесіне алып барған-ды, сонан кейін осы мен қателестім-ау деп ойлап, оны бір бағалы мүлік құсатып, тағы да екі-үш жыл ойнатпақ боп кері ала жөнелген. Бұл мерзім аяқталғаннан кейін ол Лужинге, əбден жалықтырған нақ сүйеріне бергендей тиісті қаржысын беріп, өзі кинематографиядан, жұлдыздар іздейтін астрология сияқты осы бір сиқырлы кинематография ісінен жаңа бір шаруа тауып, кетіп тынған- ды. Экран философиясы, бұқара талғамы, фильм ерекшелігі туралы айтып, тағы да əп-əжептеуір табыс табатын тынымсыз, пысық, алаяқ, менмен адамдардың ортасына кеткен ол Лужин əлемінен шығып қалды, ал бұл оқиғадан кейін Лужин, бақытсыз махаббаттан құтылғандай, тіпті жеңілдеп, еркін тыныстап еді. Валентиновке ол бірден, Ресейді кезіп кеткен алғашқы жылдары-ақ бауыр басып кетті де, сонан кейін оған, алаңсыз, тайғақ қатыгездеу əкеге адамның қалай еті үйренсе, оған да солай еті үйреніп кетіп еді. Валентинов оны тек шахматшы деп қана білді. Оның бойында, атлеттің қасынан шықпай, аяусыз қаталдықпен белгілі режим белгілейтін тренерлік қасиет болатын. Мəселен, Валентинов шахматшының темекі тартуына болады дейтін (өйткені шахматта да, темекі тартуда да шығыстық мінез бар), бірақ еш уақта да ішуге болмайды деп үлкен асханаларда да, соғыс жылдарында бос қалған қонақ үйлерде де, кездейсоқ мейрамханалар да, швейцар харгевнялары мен итальян тратторияларында да жасөспірім Лужинге тек қана минеральді суға ғана тапсырыс беретін. Ол Лужинге, ойы еркін қозғалыста болсын деп жеңіл тамақтар таңдайтын да, бірақ неге екені белгісіз (бұл да ту маңды \"шығыспен\" байланысты болу керек) Лужиннің тəттіге құмарлығына қолдау көрсетті. Сонымен бірге оның Лужиннің шахмат дарынының дамуы оның жыныстық дамуымен қатысты өзінше жасақтаған теория бойынша, Лужин өзінің бойындағы қымбат қуатты рəсуа етіп алмас үшін, оны əйелдерден аулақ ұстауға тырысты. Осының бəрінде бір қорлау жатқан сияқты еді: Лужин сол бір кезеңді таңғала еске ала отырып, Валентинов екеуінің арасында адамдарға тон шүйіркелескен бірде бір əңгіме болмағанын айтатын. Ақырында жан

жүрегіне сондай ауыр, үш жылдан кейін біржола Ресейден кеткеннен кейін, ол демеусіз бос кеңістікте ілініп қалғандай болды да, сонан кейін болған іске болаттай берік болу керек деп, бір күрсініп aп, шахмат тақтасына қайта үңілген. Соғыстан кейін турнирлер жиілей бастады. Ол Манчестерде сүйегі қаусаған ағылшын чемпионымен екі күн ойнап тепе-тең түсті, Амстердамда шешуші партиядан жеңіліп қалған себебі, уақыттан шығып кетті де, қарсыласы оның сағатының төбесінен бір-ақ ұрды, Римде Турати өзінің атақты дебютін іске қоса білді, басқа да көптеген қалаларда, ешқандай жер таңдамай - қонақ үйлерде, таксомоторда, дəмхана залдарында, клубтарда ойнап жүрді. Жанынан өте шыққан сол бір қалалар, сол бір сарғылт шамдар, кенет алдынан тағы да сол тас ат қоршаған алаңдар шыға келеді, - соның бəріне ағаш фигуралар мен ақ-қара тақтаға қалай еті үйренсе, дəл сондай үйреніп алды, ол қоршаған ортаны солай болуға тиіс деп қабылдағанмен, соншалықты құштарлана қабылдаған жоқ. Ол үстіндегі киімге де, күнделікті тұрмыстық тіршілігіне де соншалықты мəн бермей, үстірт қылық көрсететін, іш киімін анда-санда ауыстырып, сағатын түнде қанға сіңген əдетпен ғана бұрап, ұстарасын тастамайтын, бұрынғы əдетінше тамақ үстінде минеральды су алдырып ішетін де, оның көпіршігі мұрнын жарып жіберердей боп, көзінің аңғалағын қытықтап, із-түзсіз кеткен Валентинов жоқтаған жас сияқты жанары дымқылданып қалатын. Ол анда-санда ғана баспалдақта ауыр денесін көтере алмай демігіп тоқтап қалған кезде, немесе тісі ауырған кезде, немесе түнгі бейуақта шахматтық қалың ой үстінде отырып қолын сіріңке қорабына созып, бірақ сіріңкенің сылдырын сезінбей қалған кезде, немесе оның аузына өзі емес əлдебіреу білдірмей кеп папирос емес, жат, жансыз бірнəрсе қыстырып кеткендей болған кезде ғана ол өзінің өмір сүріп жатқанын сезінетін, ондай кезде оның бүкіл өмірі тек темекі тартуға ғана тіреліп тұрғандай көрінетін-ді, ал қаншама темекі мəн-мағынасыз тартылды десеңізші! Оның айналасындағы өмір бұлыңғыр тұманның ішінде жатқандай еді де, одан ешқандай күш-қуат күтпей-ақ, əлдекім - құпия, көзге көрінбейтін антрепренер -оны турнир деп турнирге ала жөнелетін, кейде мүлде түсініксіз, жым-жырт сəт орнайды да, басыңды шығарып дəлізге қарайсың - барлық есіктердің алдында тек етіктер, етіктер, етіктер тұрады, ал құлақта жалғыздықтың шуы. Əкесінің тірі кезінде Лужин оның Берлинге келуін сағына күтіп, оны көргісі, онымен сөйлескісі, оған көмектескісі келетін, -бірақ көңілді қалыптағы, тоқыма нымшалы, иығынан ебедейсіз қағып қалатын сол бір шал бейнесі ол үшін көзіңді жұмып, ерніңді жымқырып отырып құтылғың келетін ұятты бір естелік сияқты ауыр болды. Ол Парижден əкесінің жерлеуіне өліктерден, табыттардан, аза гүлдерінен, бəрінен бұрын, иығына түсетін жауапкершіліктен қорқып келген жоқ, бірақ кейінірек келді де, бірден зиратқа тартып, жаңбыр астында, аяқ киімі батпақтан ауырлап, қабірлердің арасын кезіп жүрді, бірақ əкесінің жатқан жерін таппады, ағаштардың арасынан күзетші болу керек, бір кісіні көрді, бірақ одан сұрауға бойын жайлап алған əлдеқандай бойкүйездік жібермеді; содан

кейін ол жағасын көтеріп ап сыртта тұрған таксо моторға қарай ілбіп бара жатты. Əкесінің өлімі оның жұмысын тоқтатқан жоқ. Ол Берлин турниріне бір-ақ оймен дайындалып жатты: турнирге қатысатындардың ең азулысы итальяндық Туратидың күрделі дебютіне қарсы мықты қорғаныс табу. Шахматтағы жаңа ағымның өкілі болып табылатын ол ойыншы, əдетте ойынды ортадағы пешкілермен емес, қос қанаттан бастайтын да, екі бүйірлеп ортаға қауіп төндіретін. Рокировканың қауіпсіз құшағын елеп жатпай-ақ аяқ астынан басталатын жүрістерімен қарсыласының есіп алатын. Лужин онымен кездесіп ұтылған еді, ол жеңілістің Лужин үшін өте ыңғайсыз болғандығы сондай, Турати өзінің темпераменті жөнінен де, ойын мəнері жөнінен де, орын ауыстыра қоюы жөнінен де онымен туыстас екендігінде ғана емес, одан алға шығып кеткендігінде еді. Балғын кезінде оны таңғалдырған ойыншылардың шахматтың негізгі заңдылықтарын белден басып өңмеңдеп ұмтылатыны, Туратидың мүлде шектен шығып ойнайтынының қасында ескіріп қалғандай боп көрінетін. Лужин, ə дегенде-ақ, өнердегі жаңалықты игеріп, белгілі бір уақыт бойы сол ерек əдіс-айлаларымен шоқтықтанып, кенет, қайдан шыға келгені белгісіз біреулер сол əдіс-айлалармен оны артқа қалдырып кететін, содан ол өзін қалып қалғандай сезінетін, алдын орап кеткен ол өркөкірек немелерді тек бір бетсіз еліктеу- солықтаушылар көретін, ал шын мəнінде ол өзінің жеткен жерінде қалып қойғанын мойындамайтын суретші жағдайында қалып еді. Өзінің он сегіз жылдан асатын шахматтық өміріне қарап отырып, Лужин алдымен жеңістен соңғы жеңістерін, содан кейін анда-санда ғана жылт ете қалған жеңістері болмаса жым-жырт кезеңді өмірді, яғни үміті қырқылған, адамның жүйкесін жейтін тепе-тең қалғандармен былқ етпейтін аса сақ, қатып қалған ойыншыға айналды. Бұл да бір түсініксіз жағдай еді. Турнирлер аралығындағы жұмыс үстінде оның қиялы неғұрлым батыл, ойы неғұрлым ұшқыр болған сайын, ойын кезінде ол өзін соғұрлым үргелек, соғұрлым бейшара, жалтақ сезінетін болып алды. Халықаралық ойыншылардың алдыңғы легінен орын алған, өте белгілі, барлық шахмат оқулықтарына кірген ол əлем чемпионы атағынан үмітті Гк-о-алты адамның бірі боп саналатын, ал ол мұндай сөзге, айналасына бұлыңғыр бір сəуле, тұлғалылықтың тəж гүлін, атақтың жəудірін аударған өзінің ертеректегі ойындарымен ілінген еді. Əкесінің өлімі оған өткен жолын анықтайтын бір белгі боп қалды. Кейбір сəтке болсын соңына қарап, соңғы кездегі өзінің соншалықты сылбыр болғанын көріп селт ете қалғандай болды да, қорғанысқа қажетті жүрістер үйлесімінен сес беретін жаңа есептердің тұнжыраған тұңғиығына батып бара жатты. Қабір басына барып қайтсақ, Берлин қонақ үйінде оның түні бойы мазасы кетеді: жүрегі ауырады, сандырақ ойлар келеді, бейне бір миы қатып, оның үстін майлап тастағандай сезімде болады. Сол күні таңертең оны қараған дəрігер \"айналасы жап-жасыл\" тыныш бір жерге кетіп демалуға кеңес берді. Лужин бірден уəде берген сеанстан бас тартып, дəрігер айтқан

\"жасыл желекті жерді\" есіне алып, көңілі түскен осы жаққа тартып берді, ал ол келген курорт барлық жағдайды мойнына алып, оны дайын қонақ үйіне жайғастырды. Адамға ұстамдылық пен сабыр беретін сұлу да, жасыл желекті курортта ол өзін жақсы сезінді. Ілініп тұрған əлеміш бояулы қағазды бет-жүзі күлім қаққан адамның басы жұлдыз оймыштандырып қақ айырып шыға келетін балаған дейтін ойын-сауықта болатындай, кенет аяқ астынан ғұмыр бойы тартынып сөйлеп кеп, күндердің күнінде өзіне-өзі тығылып жатқан тірліктің ту-талақайын шығарып таныс бір дауыс сарнап қоя бергені. Ежелден белгілі осы бір əсерді саралай бергені сол еді, жадының бір түкпірінен, қайдағы бір қалалардың біріндегі қара мүйісте, есік көзінде тұрған қара шұлықты, иығы жалаңаш жап-жас жезөкше бейнесі сопаң етіп шыға келгені. Енді, міне, тап қарсы алдында сол қыз тұрғандай болды, тек енді ол үстіне əдемі киім киіп, бетіндегі əлеміш бояуын сүртіп, сонысымен қарапайым қалыпқа енгендей. Оны алғаш көрген кезде, онымен сөйлескен кезде ол дəл сондай əсерде болғаны анық. Оның, ол күткендей, ажарлы емес екеніне алғашқыда аңтарылып та қалды. Ол бұған тез көзін үйретті де, біртіндеп оның бұрынғы бұлың бейнесін естен шығарды, бірақ оның өзімен сөйлесіп тұрғанын, оған күле қарағанын көріп бойында салиқалық пен мақтаныш пайда болды. Сол күні, бақ алаңындағы төбесін қызыл-жасылды күнқағарлар жапқан темір үстелдер жанында отырып, ол кенет баяғыда, бала кезінде осы қонақ үйде тұрғанын айтып, біртіндеп ғашықтық туралы əңгімеге меңзейтін ақырын жүрістер бастағанын сезінді. \"Тағы да бірдеңелер айтыңызшы\" - деді қыз, оның тұнжырап үндемей отырып қалғанын көріп тұрса да. Ол таяғына сүйене отырып, сонау тұрған үйеңкімен ат жүрісін жасап анау тұрған телеграф бағанасын жеп қоюға болады-ау деп, сонымен бірге əлгінде не туралы айтып отыр едім деп ойлап кетті. Саусақтарына пəленбай сыра саптыяқтарын қыстырып aп үй шатырының астымен жүгіріп өткен даяшыны көріп, бір кезде дəл сол шатырдың астында өткен турнирді есіне түсіріп жеңілдеп қалды. Ол толқып, пысынап кетті, қалпағы шекесін қысып жібергендей болды да, бұл толқудың себебін түсіне алмай қалды. \"Жүріңіз, - деді ол. — Мен сізге көрсетейін. Ол жер қазір бос жатқан шығар. Салқын да болуы мүмкін\". Ауыр қозғалып, артына ұстаған таяғы ұсақ тастарды сылдырлатып кеп табалдырықтан секең етіп секіріп түсті де, есікке бірінші боп кірді. \"Қандай қолапайсыз\", - деп ойлады əйел басын шайқап, - бірақ əңгіме оның қолапайсыздығында емес. \"Мұнда болу керек\" - деп Лужин бүйірдегі есікті итерді. Шам жанды да, ақ халатты адам əлдене деп айқайлап жіберді, тарелкелердің мұнарасы адамдардың аяғына құлап түсті. \"Жоқ, əрірек\", - деді Лужин дəлізбен жүріп бара жатып. Ол басқа есікті ашып жіберіп құлап қала жаздады: баспалдақтар төмен кетеді екен, ал төменде - бұталар мен қоқыс

үйіндісі жəне секеңдеп қашып бара жатқан тауық. \"Мен қателесіппін, - деді Лужин, - оң жақтағы мынау болу керек\". Маңдайы ысып тершіп кеткеннен кейін қалпағын шешті. Кең де қоңыр салқын зал əлі көз алдында - бірақ таба алар емес! \"Мынау есікті көрейік\" - деді ол. Есік құлыптаулы екен. Ол тұтқаны бірнеше рет басты. \"Анда кім?\" - деген қарлығыңқы дауыс шықты да, төсек сықырлады. \"Қателік, қателік\" — деп міңгірлеген Лужин, одан əрі жүріп, артына қарады да, тоқтай қалды: ол жалғыз қалыпты. \"Ол қайда кеткен\" - деді ол, жан-жағына қарап. Қабырғасына нөмірлер үшін шаршы ұялары бар аппарат ілінген, баққа қараған терезесі бар дəліз. Бір жақтан қоңырау шылдырлады. Бір ұядан нөмір секіріп түсті. Ол бір түрлі сандырақты мазасыз күй кешті де, \"Орынсыз қалжың, орынсыз қалжың\" - деп күбірлеп, шапшаң кері жүрді. Кенет ол бақтан бір-ақ шықты, ал онда оған таңдана қарап екеу отыр. Жоғарыдан күлкі естілді де, ол жоғары қарады. Ол өзінің бөлмесінің балконының ернеуіне шынтағын тіреп, алақандарымен бетін ұстап, құйтырқылана бас изеп күліп тұр екен Ол Лужиннің жалпақ бетін, желкесіне кеткен қалпағына қарап, енді оның не істейтінін күтіп тұр. \"Мен сізге ілесе алмадым\", - деп айқайлап, тіктеліп тұрды да, əлдене түсіндіргісі келгендей қолын жайды. Лужин ұнжырғасы түсіп, үйге кірді. Лужин қазір есік қағады, бірақ үй ыбырсып жатқандықтан оны кіргізбеймін деп ойлады. Бірақ ол есік қаққан жоқ. Ол тамақтануға төмен түскенде, Лужин асханада болған жоқ. \"Ренжіп қалды\" - деп ойлады да, əдеттегіден ерте жатып қалды. Таңертең қыдырыстауға шықты да, ол кəдуілгідей қолына газет ұстап бақтағы скамейкада отырған жоқ па екен деп қарады. Лужин бақта да, галереяда да көзге түспеді, ол қыдыруға жалғыз кетті. Оның енді түскі тамаққа да келмегенін, ал оның орнында ерлі-зайыпты біреулердің отырғанын көріп, кеңседегілерден Лужин мырза ауырып қалған жоқ па деп сұрады. \"Лужин мырза бүгін таңертең Берлинге жүріп кетті\", - деді ондағы əйел. Бір сағаттан кейін оның жүгі қонақ үйге қайтып оралды. Швейцар мен бір бала аспай-саспай, салғырт қалыптарында таңертең алып шыққан шабадандарын қайтадан кіргізіп жатты. Лужин станциядан жаяу оралды, - толық, аптаптан еңсесі түскен, аяқ киімі аппақ шаң, қабағы түсіңкі. Ол жолдағы барлық скамейкаларға отырып демалды, екі рет бүлдірген үзіп аузына салды да, қышқылынан тітіркеніп тыжырынды. Шоссемен келе жатып ол кенет, соңынан жып-жып басып, қолына сырадан босаған бөтелке ұстаған, əдейі оны басып озбастан, оған қадала қараған бір баланың ілесіп келе жатқанын көрді. Лужин тоқтады. Бала да тоқтады. Лужин жүрді, бала да жүрді. Бала бір секіріп түсіп, тұра жөнелді. Лужин əлдене деп күбірлеп, ысылдап- пысылдап əрі қарай кетті. Күтпеген жердей дəлдеп лақтырылған тас сол жақ жауырынына сарт ете түсті. Даусы шығып кетті де, жалт қарады: Ешкім жоқ, - жол, орман, арша гүлдері. \"Мен оны өлтірем\", - деп немісше айқайлаған ол, ту сыртынан атылған оқтан қорыққан (бір кітаптан оқыған) адамдар құсап бұралаңдап қаттырақ жүріп ешқандай

əсері жоқ сөзін қайта-қайта қайталап бара жатты. Ол демігіп, əбден шаршады, тіпті қонақ үйге жеткенде жылап жібере жаздады. \"Қалатын болдым, - деді ол кеңсенің терезесі жанынан өтіп бара жатып. - Қалатын болдым\". \"Бөлмесінде шығар\", - деді ол басқыштан көтеріліп келе жатып. Бейне бір есікті басымен соққандай алқына кіріп келіп, төсекте жатқан алқызыл көйлекті əйелді болар болмас көзі шалып, асығыс \"Саламатсыз, саламатсыз\" - деп, осылай еткенім орынды деп бекінгендей, бөлмені əрі-бері шарлап кетті. Толқудан екі иығынан дем алады. \"Сонымен бұрын айтқанымдай, сізді хабардар етер болсам. сіз менің жарым боласыз, айналып кетейін, бұдан бас тарта көрмеңіз, мүлде кете алмадым, бəрі де басқаша, бəрі де дұрыс болады\", сонан кейін жылу жүйесінің жанындағы орындыққа отыра қап, қолымен бетін басып, дауыстап жылап жіберді; одан əрі бетін түгел жапқан боп бір қолының саусақтарын тарбитып, екінші қолымен орамал іздеп кетті; ол дірілдеген көз жасы мен саусақтарының арасынан сусылдап оған қарай жылжып келе жатқан алқызыл көйлекті көрді. \"Жарайды, жарайды, - деді ол сабырға шақырған дауыспен, үп-үлкен еркек жылай ма екен\". Лужин əйелдің шынтағынан ұстап əлдеқандай қатты, салқын нəрсені сүйіп алды (білегіндегі сағаты), Ол оның сабан қалпағын алып маңдайын сипады да, ебедейсіз қарманған қолынан қорқып, шапшаң кері шегінді. Лужин орамалымен бір рет, тағы да бір рет дар-дар сіңбірінді; сонан кейін көзін, жүзін, аузын сүртіп, дымқыл көзімен алдына қарап, жылу жүйесіне сүйеніп, иығынан жүк түскендей күрсініп алды. Əйел мықтап түсінді мынау адамды мейлі ол саған ұнай ма, ұнамай ма бəрібір, енді өміріңнен аластау мүмкін емес, оның осылай нық отырғаны отырған. Сонымен бірге ол бұл адамды əкесіне, шешесіне қалып көрсетпек, ол қонақ күтетін бөлмеде қалай отырмақ, бұл адам ешкіммен де, ештеңемен де сай келмейтін басқа өлшемнің, бас киім түр мен бояудың адамы ғой. Алдымен оны олай да, бұлай да ой елегіне, олардың ортасына ойша салып көрді, қиялдағы Лужинді бөлмеге кіргенін, шешесімен сөйлескенін, самса жегенін, шетелден сатып алған самаурынға түскен бейнесін көз алдына елестетті де, ол елестетулердің бəрі дерлік күйреумен аяқталып жатты, Лужин шағын қолапайсыз қозғап қап, бүкіл үйді, əзер ілініп тұрған декорация құсатып шаңын бұрқ еткізіп бір-ақ құлататындай. Берлиндегі пəтерлері əрі қымбат, əрі жайлы болатын. Қайтадан байыған оның əке- шешелері славян ою-өрнектерімен, байлардың қыздары салынған открыткалармен, бетіне үш атты тарантас пен тоты құс күйдіріліп салынған сандықшалармен, көне усадьбалар мен форфорлардың суреттерімен, яғни қатаң орыс талғамымен өмір сүрмек боп шешті. Əкесі достарына, шыққан тегі күмəнді адамдармен іскерлік кездесулер мен əңгімелерден кейін, нағыз орыс болмысына кіріп, нағыз орыс тағамын жесем рақатты лəззат алам деп отыратын. Бірде олардың үйінде Берлин маңындағы орыс барағынан денщик қызмет етті, бірақ

неге екені белгісіз дөрекі боп шыға келді де, немістік польша əйелімен көңіл қосып кетті. Өзін неміс тегіненбіз деп отыратын науша бойлы тіп-тік шешесі нағыз \"орыс əйелі болатын ол, теософияға бет бұрып, радионы еврейлердің ойлап тапқаны деп жек көретін. Ол өте мейірімді, не нəрсені көзге тіке айтатын, өзі айналасына жасап қойған жасанды Ресейді шындай жақсы көретін əйел еді, кейде, рас, өзіне тағы не жетпейтінін білместен дал болушы еді, өйткені ол өзінің Ресейімді алып шықтым деп ойлайтын. Əрбір жиһаз бен əрбір заттың өз орны бар, анардай жарқырап тұратын апельсин түстес шкаптар, əр креслоның артына семіз ақылды мысықтың суреті тоқылған, мыңдаған уақ-түйектер, жұпар иістер, бояулардың бəрі қосылып адамды айтып- масайтатын, ештеңемен ауыстыруға болмайтын Петербордағы тып- тыныш мүлгіген үйіне мүлде ұқсамайтын бұл қарабайыр пəтер үйді қыздары салғырт қана қабылдаған. Олардың үйінде болып тұратын жас жігіттер оны өте бір сүйкімді. Бірақ іш пыстыратын бойжеткен деп есептейтін де, ал шешесі уысынан шығармай мысқылдап) оны зиялы қауым мен декадентгионың үйдегі өкілі дейтін, - өйткені ол \"Көркем өз декламатордан\" табылған Бальмонттың өлеңдерін жатқа оқитын, əлде басқа мəселеге байланысты ма -белгісіз. Əкесіне оның бірбеткейлігі, кей кезде көзін түсіре қоятын ерек мəнері ұнайтын. Бірақ оның шын ең бір сұлу түкпіріне əлі ешкім үңіле қоймаған еді: оның сонау бала кездегі не нəрсеге де сондай сергек, не нəрсеге де сондай бəйек қабілетті сол қалпында сақтап қалған-ды; тебіреністі толқытатын құбылыстар іздейтін; бақытсыздыққа ұшырап, панасыз қалғандардың бəріне үнемі жаны ашып тұратыны сондай, мыңдаған шақырым жердегі Сицилияда жүні үлбіреген есектің қодығын ішінен тепкілеп жатқанын сезіне алатындай еді. Егер ол шын мəнінде өзі қастер тұтатын тіршілік иесін кездестіре қалса, онда ай мен күн тұтылып айналаны тұттай қараңғылық басқандай, күл бұрқырап, қабырғалардан қан сорғалап тұрғандай сəтті басынан кешіріп, егер қазір, - дəл осы қазір, -қасіретке тап болғанға қол ұшын беріп, оны азаптан құтқармаса, онда сол азап пен қасіретті өзі бастан кешіріп отырғандай жүрегі жарылып өліп кетер еді. Сондықтан да ол, қашан көрсең де аяушылық сезім құрсауында болып үнемі тебіреніс құшағында жүретін, ол туралы жұрт итті жанындай жақсы көреді, қарызға ақша бергісі кеп тұрады дейтін. Жұрттың ұсақ-түйек əңгімесін естігенде оның есіне бала кездегі ойын есіне түсуші еді: сен бөлмеден шығып кетесің де өзгелер сен туралы əрқилы пікірлер айтады. Көрші бөлмеден (онда мені қашан шақырады екен деп ыңылдап əн айтасың, немесе қолға түскен кітапты ашып қап, түсініксіз əңгіменің соңы сияқты романның үзіндісін оқисың) əлгінде ғана тастап кеткен ортаңа қайтып оралып, пікірлерін білер кезде, олардың ортасында сөзге сараң, отырып - тұруы ауыр, ол туралы не ойлайтыны белгісіз біреу отыр дейік. Оның, сөз жоқ, ешқандай да сен туралы пікірі жоқ, өйткені ол оның ортасын, оның өмірін білмейді. Міне, ол содан да аузына не

келсе соны оттай салуы мүмкін. Оларды көбірек күттіріп қойған жоқпын ба деген оймен ол желкесіндегі шашын жөнге келтіріп, күлімсіреп холға кірді. Жаңа танысқан Лужин мен шешесі пальма астындағы тоқыма креслода отыр екен, Лужин тізесінің үстіндегі көріксіз қалпағына қарап томаға тұйық қалыпта, оларға қарап оның бойын үрей биледі, Лужин не айтты екен (егер бірдеңе десе), ал шешесі оны қалай қабылдады. Шешесі келген бойда жатын бөлменің терезесі теріскей жақта екен, түнгі үстелдің үстіндегі шам жанбайды екен деп дау бастаған, ал ол болса ол сөздерді құлағына да ілмей, атақты шахматшы Лужинмен өте жақын достасып кеткенін сөз еткен. \"Лақап аты шығар, - деген шешесі, - Рубинштейн немесе Абрамсон ғой\". \"Өте, өте атақты, - деген қызы, - өте сүйкімді\". \"Сен алдымен сабынымды тауып беруге көмектесші\", - деген шешесі. Енді, міне, оларды таныстырып боп, лимонад алдыртам деген себеппен екеуін бетпе - бет қалдырып, холға қайта оралған кезде, оның бойын сондай бір үрей, қайтып орнына келмейтін бір апатты жағдай болды-ау деген ой билеп ап, кірер-кірместен дауыстап сөйлеп келе жатып кілемнің шетіне сүрініп кетті де, қолын ербеңдетіп, өз-өзінен күле бастады. Сабан қалпаққа мəнсіз қарау, үнсіздік, шешесінің таңданысқа толы жанары, кенет жақында ғана жылу жүйесін құшақтап оның жылағанын еске түсіру, - соның бəріне төзу оған ауыр еді. Бірақ кенет Лужин басын көтерді де, оның езуінде өзіне таныс мұңлы жымиыс пайда болды, - оның жүрегі орнына түскендей боп, əлгінде ғана ойлаған қорқынышы бірдеңе өзгертуге дəрменсіз жай бір ойын боп көрінді. Лужин кету үшін оның келгенін күтіп отырғандай, тамағын бір қырнап ап орнынан тұрып басын иді де (\"Нағыз қыртың\", — деп ойлады, бұл бас июді шешесінің тіліне аударып) баспалдаққа бет алды. Ол жол-жөнекей подноспен үш стақан лимонад алып келе жатқан даяшыны кездестірді. Лужин оны тоқтатып, одан бір стақанды алып, оны ұстаған бойда, ішіндегі сұйықтың шайқалуымен бірге қасын да қозғап, жаймен ғана басқышпен жоғары көтеріліп бара жатты. Ол бұрылыстан көрінбей кеткеннен кейін, \"Қырт\", - деді шешесі даусын көтеріп, ал қызы шетел сөзінің мағынасын сөздіктен тапқан кезде лəззат алатын сəттей рақаттанып қалды. \"Бұл адам емес қой, - деп жалғастырды шешесі ашулы түрде. - Бұл не? Бұл адам емес қой. Мені мадам дейді, сатушы сияқты мадам дейді. Адам емес, кім екенін құдай білсін. Онда советтік паспорт бар болу керек. Большевик, кəдімгі большевик. Ақымақ боп отырдым. Сөздерін-ай. Балақ-жеңі кір-кір. Сен байқадың ба? Мүлде кір- кір боп оңып кеткен\".

\"Қандай сөз айтылды?\", - деді ол көзінің астымен қарап. \"Иə, мадам, жоқ мадам. Бұл жерде жақсы атмосфера. Атмосфера, а? Сөзін қарашы? Мен оны сөзге тартып: Ресейден қашан келдіңіз? - дедім. Ал ол үндемейді. Үндемейді. Сонан кейін ол, сенің салқын сусындарды жақсы көретініңді айтты. Салқын сусындарды! Түрін қарашы, түрін. Жоқ, жоқ, мұндайлардан аулақ болайық...\" Пікір жинау ойынын жалғастырып, енді ол Лужинге тартты. Түнеугүні сəтсіз сапарынан кейін, оны жоғарыдағы басқа бөлмеге ауыстырған. Ол бейне бір қайғыға ұшыраған жандай үстелге таянып алыпты, күлсалғышта сөнбеген папирос бықсып жатыр. Үстел мен еденде қарындашпен жазылып тасталған парақтар шашылып қалыпты. Олардың есептеу қағаздары екенін байқап, олардың көптігіне таңданып қалды. Ол есік ашқан кезде терезеден соққан жел лап қойды да, Лужин тез ес жиып едендегі қағаздарды мұқият жинап aп, оған күлімсіреп қарады. \"He? Қалай?\" - деді ол \"Ойын үстінде тіркелу керек, -деді Лужин. - Кейбір мүмкіндіктерді белгілеп отырмын\". Ол есіктен жаңылысып, бұл жерге емес, басқа жерге кіріп кеткендей жағдайда қалды. Бірақ Лужин шахмат туралы əңгімесін доғарып, оның қасына орындықпен жылжып кеп, ішкі толқыныстан дірілдеп кеткен қолымен оның белінен құшақтады да, одан əрі не істерін білмей, тізесінің үстіне отырғызбақ боп жатты. Ол оның иығына қолын тіреп, бетін бұрып алды да парақтарға көзі түсті. \"Мынау не?\" - деді. \"Ештеңе емес, ештеңе емес, - деді Лужин, - əр түрлі партиялардың көшірмесі ғой...\" \"Қоя беріңіз\" - деді ол нəзік дауыспен. \"Əр түрлі партиялардың көшірмесі ғой, көшірме...\" - деп қайталаған Лужин оны өзіне тартып төменнен оның ақ тамағына қарады. Кенет оның жүзі бұзылып кетті, көздері сөніп бара жатты; бет-пішіні солбырайып, қолдары босап, жайылып кетті, оның жібере салғанына таңырқап, əрі оның неге ашуланғанына түсінбей, ол кері шегінді. Лужин жөткірініп, темекіні үсті-үстіне сорып, оған құйтырқылана қарайтындай. \"Мен келгеніме өкініп тұрмын, - деді ол. - Біріншіден, мен сіздің жұмысыңызға кесір жасадым\". \"Ешқандай да\", -деді Лужин тізесін салып қап, күтпеген жерден көңілденіп. \"Екіншіден, мен негізінен сіздің пікіріңізді білейін деп едім\". \"Зиялы ортаның əйелі, - деді Лужин, - бірден көрініп тұр\". \"Тыңдаңыз, - деп айқайлап жіберді ол, ызалана, - сіз бір жерде тəрбие көріп пе едіңіз? Сіз бір жерде оқып па едіңіз? Сіз жалпы адамдармен кездесіп пе едіңіз, адамдармен сөйлесіп пе едіңіз?\" \"Мен көп саяхаттағам, - деді Лужин. - Анда да, мұнда да. Барлық жерде болдым\". \"Мен қайдамын? Ол кім? Одан əрі не болады?\" - деп өз - өзіне ойша

сұрақ қойып, нөмірге, қағаз толы үстелге, мыж-тыж төсекке, тат басқан \"жиллет\" ұстарасы жатқан жуынғышқа, қызыл секпілді галстук жылан құсап шұбатылып шығып жатқан жартылай ашық шкапқа қарап тұрды. Осы бір ыбырсып жатқан дүниелердің ортасында тұрлаусыз бір өнермен шұғылданатын ойға бөккен адам отыр, енді ол өзін дəл осы жерде тежеп, оның бүкіл кемшіліктері мен түсініксіз халдерін алға тартып, өзіне-өзі бұл адамға қосылуға болмайды деп бір-ақ кесім айту керек дей тұра, ол өзін шіркеуде қалай ұстайды, фрак кигенде қалай көрінеді деген ойларға да мазасыздана шомып кетеді. 7 Əрине, кездесулер жалғасып жатты. Байғұс шеше қызы мен күмəнді Лужин мырза екеуі жұп жазбайтынын үрейлене байқап жүр, - сөз жоқ, екеуінің арасында əңгімелер, көзқарастар бар, бірақ ол қандай əңгімелер мен көзқарастар, ол жағын білу қиын; бұл өте қауіпті боп көрінді де, жек көрсе де, Лужинді өзінің қасында көбірек ұстап оны тілімен шаншып отыру керек, бəрінен бұрын қызы ұзақ жоғалып кетпеу керек деп шешті. Лужиннің мамандығы түкке алғысыз боп көрінді... Мұндай мамандықтың бар болуы қарғыс атқыр қазіргі заманның мəнсіз-мағынасыз рекордтарға жаппай ұмтылуымен ғана түсіндіруге болады (күнге дейін ұйытқып барғысы келетін бейне бір аэропландар, марофон жарысы, олимпиада ойындары). Ертеректегі, оның жастық шағындағы Ресейде шахмат ойынымен айналысатын адам ақылға сыймайтын құбылыс боп танылар еді. Қазір де ондай адам біртүрлі боп көрінер еді, олай болса Лужин шахмат ойынын бетперде етіп, шын мəніндегі басқа бір қулық - сұмдығын, мəселен, масондық мүттəйім қылмысты іс-əрекетін жасыру үшін күнəсіз ойынмен айналысып жүрген жоқ па екен деген күмəнға батады. Алайда, көп ұзамай бұл күмəн сейілді. Мұндай малғұннан қандай сұмдық шығуы мүмкін? Сонымен бірге ол шынында да атақты. Көп жұртқа бұл есімнің таныс екендігі оны əрі таңғалдырды, əрі ызасына тиді (алыстан қосылатын бір туысының айтқан Лужин деген Петербор помещигімен байланысы болғаны құлағында еміс-еміс қалып қойыпты). Осы курорттың қонақ үйінде жатқан немістер де аты-жөнін ысылдап жүріп, құрметпен атайды. Қызы оған соңғы бетінде жұмбақтар мен əр түрлі ойындармен бірге, жақында ғана Лужин жеңіске жеткен партияны берген көркем-суретті журналды көрсеткен. \"Осындай түкке алғысыз нəрсемен айналысуға бола ма? - деген ол қызына абыржи сөйлеп, - осыған бола бүкіл ғұмырыңды арнау... Мəселен, сенің нағашың көп ойындарды жақсы ойнайтын, - шахматты да, картаны да, биллиардты да, - бірақ оның қызметі, карьерасы, бəрі болды...\" \"Оның карьерасы осы, - деп жауап қатты қызы, - ол өте белгілі адам. Сенің шахматқа қызықпағаныңа ешкім кінəлі емес\". \"Сиқыршылар да атақты болады\" - деп ренжи сөйлегенмен, бірақ Лужиннің атақты болуы бір жағынан оның өмір сүруін ақтайды деген ой оны тосылдырып тастайды. Оның өмір сүруі азапты еді. Оның оған

үнемі ту сыртын беріп отыратыны ызасын келтіретін. \"Ол ту сыртын беріп отырады, ту сыртын, -деп қызына шағым айтты. - Ешқандай адам құсап сөйлесе алмайды. Сен маған, оның жанының бір ақауы бар\". Лужин оған еш уақытта да сұрақ берген емес, еш уақытта да үзілген əңгімені жалғастыруға тырысқан емес. Күліп тұрған күн астында соқпақтармен ұмытылмайтын серуен жасап келе жатып ер жер-əр жерден кездесетін көлеңкелер астына бір қамқор жандар скамейкалар қойған, - сол ұмытылмайтын серуендерде Лужиннің əр адымы оны қорлап келе жатқандай болады. Семіздігі мен демікпесіне қарамай, ол кенет оларды артқа қалдырып шапшаң жүріп кететін, ал шешесі ернін жымқырып қызына қарап, егер рекордты жүріс жалғаса берсе, онда дəл қазір, - түсінемісің, дəл қазір - үйге қайтам деп ысылдай сыбырлайды. \"Лужин, - деп шақырады қызы, - а, Лужин? Демалып ал, шаршайсың\". Қызының оны аты-жөнімен атауы да жағымсыз естіледі, - бірақ ол мұның ескертпесіне күліп: \"Тургеновтың қыздары осылай еткен. Менің нем кем?\", - деді Лужин бұрылып, қисық езуімен мырс етіп, скамейкаға отыра кеткен. Қасында қоқыс салатын кəрзіңке тұр. Ол бірден қалтасына қол сап, əлдеқандай бір қағаз тауып ап, оны мұқият жыртып кəрзіңкеге тастады да кеңкілдеп күлді. Əзілінің түрі. Бəрі бірге қыдырыстап жүрсе де, қызы мен Лужин жеке кездесуге уақыт табатын да, ондай жеке кездесулерден кейін қызына ызалана сұрақ қоятын: \"Онымен сүйісіп жүрсің бе? Сүйісіп жүрсің бе? Мен білем, сен сүйісіп жүрсің\". Бірақ қызы күрсінетін де жалған қамығып жауап береді: \"Əй, мама-ай, сондай сөзге қалай аузың барады...\" \"Өліп-өшіп\", - деп шешкен шешесі, күйеуіне өзінің бақытсыз екенін, көңілі орнында емес екенін, қызы қатерлі бір тоңмойынмен кездесіп жүргенін айтып хат жазып жіберді. Күйеуі Берлинге қайт, немесе басқа курортқа ауыс деп кеңес берді. \"Ол ештеңе түсінбейді, - деп ойлады ол. - Бəрібір. Жақында бəрі бітеді. Біздің көгершін ұшады да кетеді\". Кенет, Лужиннің Берлинге жүретініне үш күн қалғанда, шағын бір оқиға болып, оның Лужинге деген қатысын өзгертіп қана қоймай, ептеп болса да сезімін селт еткізгендей болды. Үшеуі қыдырыстауға шыққан. Тамыз айының кеші, күн сөлі əбден сығылып алынған апельсин сияқты батып барады. \"Тоңази бастадым, - деді ол. - Маған бірдеңе əкеп беріңдерші\". Қызы басын изеп, аузына шөптің сабағын салған қалпы, қолын сермелей сілтеп қонақ үйге қарай жөнеле берді. \"Қарашы, қызым əдемі емес пе? Балтырлары тіп-тік\". Лужин басын иді. \"Сонымен сіз дүйсенбіде жол жүресіз бе? Ойнап болғаннан кейін Парижге қайтасыз ба?\" Лужин тағы да басын иді.