Шекербек Садықанұлы Жолсапар

'd h r -------------------------- 4 9 ----------------------------'d b ' Yjtri болды жолдас пен жорасьша! Жаксыга таныс мшез, таныс кылык, Kepfli ез1н езгелермен салыстырып. К^лынына риза ана, экпе, Муныц 6api бойдагы намыстылык! Бойында намыс оты, жпер кайраты бар Ракым жо­ гары оку орнына емтиханды кшец бес'пк багага тап- сырды. Сейтш, Алматыдагы ауыл шаруашылыгы ин- стптутыньщ студент! болып шыга кедщ. Боламын деп турган балага к1м тоскауьш болады. О баста, мектеп табалдырыгынан жаксы бш м алган ол мунда да ез ка- тарларыньщ алды болып кезге шщщ. Когамдьщ жу- мыстарга белсене араласты. 0 cip ece жогары оку ор- ындарындагы устаздарымен ортак тш тауып, бшме- генш уялмай сурап алып, жаксы окуга, терец бшм алуга умтылды. 03iHiH Kicire деген аса жугымдылыгы, кеп бш па келетш таланты устаздарына катты унады. Сейтш, институтты кызыл дипломмен 6iTipin шьщты. Согыстан жан экей оралмады, Баланыц куанышын кере алмады. Эжей Ншбала мен Шалдыкеннщ, Жузеге аспай калды сол арманы. Шалдыкен Ана болды ары бшк. Турса да сыр бермейтш жайы куйin. Каншама кпындыкты умыткандай, Рахымды карсы алатын 6api кулш. Сол кун1, Рахым институтты кызыл дипломмен 6 i- Tipin, уйге келген куш уй-iiuiHe береке, бакыт орна- гандай, кощлдер1 тасыган отбасы мушелер1 керемет шагын шаттык тойын отйздг «Оразалы атана тарткан алтыным, акылдым, барым, байлыгым, мен сенщ осы- лай б!зд1 шадыман шаттыкка белейпшцщ о бастан

•rifr— ---------------------- 50 --------------------------- бшгенмш. Kspi журек сенщ елгезек мшезщнен жаксы ж т т болатыньщды сезген» деп Рахымды ыстык куша- тына алып, ж1бермей 6ipa3 nicKen отырды. Рахымныц экес1 1942 жылдьщ аяты мен 1943 жыл- дьщ басында Смоленск майданында шайкасып жур- in, ерлйспен каза болтан. Ал оньщ улкен атасы Нурбек те согыста кайтыс болды. Kirni inici Сутен болса 1947 жылы елте оралып. 1976 жылы коз жумды. Сутен эке орнына эке болып, opi акылшы, opi камкоршыльщ мш- детш адал аткарды. Рахымта бауырымныц коз! деп ер­ екше сез1ммен карап, эр кезде айтар акылы мен берер кецесш аятан жок. Институтта окып жургенде Рахымта кшец жаксы адамдар, улагатты устаздар, гылымды мецгерген Kici- лштер1 мен адамгерпплштер! мол устаздар кездесть Атап айтар болсак, Виктор Ефимович Казаков, Чул- туров Шаухат Махмудулыньщ, Мехлис Касымулы Су- лейменовтьщ жэне баскалардьщ типзген кемектерк ыкпалы зор болды. Олар жаксылыкка, тек жаксыльщка тура жол сштедь «Мына жолмен журсец адасасыц, ал мына жолмен журсец коздеген максатыца киналмай жетесщ» деп багыт берд1, акылдарын аямады. O cipece Рахым кезшде «казактыц Вильямсы» атанган дарынды да дара тулга Шаухат Махмудулымен Казак егшшшк институтында 6ipre кызметтес болып, сол Kici кайда барса сонда барып, ершбей ел аралады. Бармаган жер! жок десе де болгандай. Сейтш журin Одессага окуга 61л1м1н жетьдщруге ж1бершд1. Сол жерде максатты аспирантурага кабыл- данып уш жарым жыл окыды, диссертациясын абы- роймен коргап, елте, туган жерше оралды. Куш-туш сарыла еткен ецбек, тыньшсыз isjxemc пен алга койган мурат-максаты Рахымды абырой би1г1не кетерд1. Казакстан гылымында ез орны, салган сара жолы бар Рахым Алмабекулы селекция жумысымен

t f c r ----------------------------------- 51 ----------------------------------- t f c r мьщтап айналысты. Селекциялык гылыми жумыстьщ нэтижесшде К,азакстанныц жер, ауа райы табигаты- на бешмдеп, бидайдын 6iрпетпе сортын eMipre экелдк к;азак елшщ байлыгын, ырыс-дэулетш арттырды. Абы- ройьш аскактатты. Казак егшшшнс гылыми-зерттеу институтыньщ ди­ ректоры, гылым докторы, Казахстан Республикасы Еылым академиясы мен Украин Аграрлык гылымдары академиясыныц академии. Ею мемлекет академнясы- ньщ улы Да улагатты тулгасы. Тау баласы гауга каРап оседь Кептен 6epi айтпагым да осы e;ii. Казак гылым саласында айтулы, Рахадныц орны бар кошель Бул Рахац карапайым аса тым, Онын орнын галымдар аз басатын. MiHe3i бар юнппешл, биязы, АскаКадам журектен нур шашатын. Айтулы галым, аса ipi тулга, абзал азамат, оз ель нщ енбекторысы, ешкашан мактаньш, KOKipeK кагу- ды бшмейтш, менменсшен жандармен жаны кас, жар- кын мшездк жылы жузд! Раханныц отбасында кунде той, кунде шаттык. Достары кэндай коп, келш-кетш, акыл сурап, камкорлыкка беленш жургендер1 канша­ ма. Рахан солардын бэрш куана, куле жадырай, жай- ма шуак ковдлмен карсы алады. Бос уакытында бала- ларына, немерелерше оз OMipiHiH откен-кеткен кы- зыктарын эшлмелеп отырады. O cipece, 6i3 Рахым Алмабекулын осы Таусамалыньщ ец 6ipiHHii api ipi азаматы, ауылымыздьщ кокке, сонау Алатау шыцына шыркап ушкан тунгыш тулеп, жерлеслм1з, досымыз деп мактанамыз. Мундай адамдармен канша мактансак та жарасатын сиякты.

52 ¥ЯДАН ¥Ш Ы П ШЬЩТЫ Б1Р КЛР.1ЫГЛШ Жас тачапкер Райхан Нэквева туралы лирикалыц очерк К^аршадай гана жас кыз жакында енер сайысы - облыстык акындар айтысында жулдел1 орынга ие болып, республнкалык улкен айтыска жолдама алды. Ол тагы да жузден жуйрж, мыцнан тулпар шыгыи, биыл орта мектепт1 уздж. Алтын медаль- мен б т р д ь Кос куаныш - кос канат. Журекжарды осындай зор куаныштардан эсерленген арманшыл албырт жас талабына канат байлап алып, плеулес кещлдер кокжиегше карльн аш болып канат как- ты. Кыз киялы - кияда. Оныц 6 y r i H r i максаты - студент болу. Сонан сон— Жыр канатында, елец элемшде еркш 6 i p самгасам дeйдi. Оны алдагы ом- ip корсетер. Б1зд1ю тек тшеулестж кещл. Байкап отырсак, кыздыц кус жолындай шацгыга созылып, княга тарткан арман сапары сонау балалык шак- тан басталган екен-ау. Базарлы балальщ! ИЕркш, киялыцнан бал дэм! кет- пей, адамныц тамсана еске алатын тэтп де сэтп де ша- гы-ау 6ip. Сондыктан болар кушнген кезшде де сушне елестете беретшщ. Райхан да сейтп. Ол эцпмест аркы- лы балальщ шагына сапар шекй, балалыгы, балгынды- гы аркылы туган жерш жырлады... ...Оныц балалык бакытты шагы табигаты тамаша Кеген ещршде erri. Таулы аймактыц жайсац да жо- март, кайсар мшез1 нэзш: кыз жанына эсер етпей кал­ ган жок- Тау баласы тауга карап еседь Ьуысы кутпрмей ерте тусш, кектем1 сагындыра кенжелеу келепн осы 6ip ощр кай аерзенгiiie ыстык емес дейсщ! Сондьщтан да

'r i b '— -------------------- 5 3 ----------------------------- 'r i b ' ол жыр басын, эцпме басын, ат басын туган жерге 6 ip иремей кете алмайды. Тулымшагы желГмреген каршадай кыз жалац аяк, жалац бас атакты Каркара жазыгында канша рет сай- ран сап, еркештенш жаткан Мыцжылкы тауларын кызьщтады екен, таудьщ ерке де мелд1р булактарына рахаттана жуынды екен. Канша рет екенш и м бшсш! Сан рет шыгар. Сол 6 ip туган жер тесш кара табанымен басып журген эр жолы базарлы балгын шактыц эр шу- мак олеш болып, коюрепне куйыла 6 epinri, куйыла oepimri. Ол OMip бойы жырланса да таусылмас. Кыздыц 03i де осыны максат етедг Канша жалацаяк журсе де туган жер! табан ауырт- пайтын майда е;д, жайлы едг Олде балахьщпен, оган деген шынайы перзентак гашьщтыкпен шецгей Kipin жатканын да сезбед! ме екен. Не болса, ол болсын, да- ланы жалпагынан басканга не жетс!н, ннркш! Сондай шакта кыздыц албырт та арманшыл жанын аскак 6 ip эн аялап, тэта 6 ip куй элдилей беретш. Ол туган жер топырагын нык кадаммен басып турып, мацдайын кун суйген, туб1т булттардан алып ак калпак киген аркалы тауларга кызыга караушы ед1. Сол сэтте алып шын- дар анасы болып елж!реп, куанышы болып желб1реп туратын. Кандай ыстьщ, кандай ocep.ii де эрл1, мацгаз KopiHic. Ол сол сэтте тау шаткалдарын жангырта эн салганды, немесе дала гулin кызыга терш, тамсанган- ды унатушы едг Сойтсе, Keftinri жазьшар жырларына ом1рл1к eiiHii алып жургенш сол сэтте бшмеген екен гой. Осындай копии нурга, журсы' жырга толган шак- тарында узак ойлана, сагына турып, коплдф канатты кектем1пн тез1рек келуш lijieymi ед1. Сонда туган ел- кесгне кустар тез!рек оралып, кыр тул1гнц ертерек бой

t f c r --------------------------- 54 --------------------------- 'ИЬ' KepceTin, куаныпггы кундердщ жшрек канат капли келе беруш калайды екен гой. Ой, балальщ, албырттьщ шак- ай! Эсерл1 6 ip кун - сондай 6 ip шак едт К^ытымыр кыс кет1п, жер аягыныц кещгенше де едэулр болган. Райхан курбыларын ертш, кырга шьщты. Айналаныц бэр! жасылданып, жасара бастаган мезгш. Ол куанып кетп. IIIeK-ci'ieci ката мэз болып, санын шапалактап, шапкылап жур. Сонан соц жещл калкып барып, бшктеу тебенщ 6 ipiHe шьщты. Шьщты да колын келегейлеп, алые жолдар мен жопдар га суйсше, узак-узак карады. Баскалары да сол тебеге жапырласа кетерЫп, кыз караган жакка тесше коз tiKii. Туган жерш, ескен ещрш сагынган болуы керек, кустар, кустар канаттарын камшылап келедк екпшдершен жел ескендей. Кднат- тарына ко;цмп кегщщр коктемд] байлап алган, mecin келедь Коктем эр жер, эр жерге ерте бурнпк жарган шок- шок гул, агаштардыц 6 ypi, бозторгайдьщ шырьг- лы болып, шашылып калып жатыр. Осылайша enipre кустар келш, кещлге кектем уялады. Ол - жыр едг Жыр. BypmiriH жаца жарган жас шыбыктай, кыз кеудесшен уыз e n ip re сэби саусактарын жая бастады. Саусактары - 3 cep;ri шумактар. Куннен-кунге кебейе тусть Балальщ-ай! Ол кезде елец кадгрш бшген бе? Талай парактар отка жагылып, талай елецнщ eMipi кыска болып жыртылып кеттьау. Оюнбейдо. Онысы да дурыс болыпты. Егер сол елендер сакталганда, бар- га канагат erijiiii, одан api еш нэрсе жазылмай калар ма едй кайтер е/н? Не екенш кайдам, мына 6 ip шумак Канша жыртылса да ешпей, отка лактырылса да жан- бай, кеудеге берйс уялап сакталып калыпты. O si де жыр телшщ басы.емес пе! Райханныц герллnrni класта окып журген кез! бола-

t f r ------------- ------— 55 ----------------------- тын. Б1рде класс кезекнпс! бола калды. Кезекпп болтан соц окушыларды тэртшке шакырып, класс тазалытын сактау — басты мшдетщ. Bspi де ойдатыдай больш жатты. BipaK Ер Kinбек Турлыканов деген ерке мгнез­ да шолжацдау бала тана кезекнннщ айтканына KOHrici келмей, таза белмеш эдеш ластай бастады. Айтканта кенбейдк отан не icTey керек? Сол сэтте оныц басына кутпеген 6 ip ой конактап, шарасыз кызта шабытты олен кемекке келш, жещс алып берген e;ii. Ол - кэд1м- ri журектен шымырлап шьщкан акын жыры, басканы- Ki емес, озппю. О, тажап-ай, адам киналтан, кысылтан кездершде де акын болып кетед1 екен-ay. BipaK ceHin бойыцда ол уппн соныц ерекше касиеттер! —шабыт, талап, ынта, куштарльщ, тагы баскалар болуы керек. Мундай касиегпн оз бойында бар екенш Райхан ол кезде мулде 6 ijrMeynii еда BipaK акындар елецдерш ку- марта, кушырлана окып, окытандарын жаттап алып, «Болмасац да уксап бак» деп, Абай атасы айткандай, 03i де «Эттец, мен де елец жазсамшы!» деп, кезш жума бала киялта шомып, кеудесi жырга толтандай лыксып, жаны жадырап, журеп шымырлап, кещл кусы барын- ша кальщтап, дуниенщ 6 spi сырлы сазта айналгандай кызыктырып, тамсандырып, тан калдырып журунп еда «Ак туйенщ карныныц жарьшып», асау арнаныц бас бермейтш, ак кайнардыц OMiрден сэулет-сызат 1здеп аткылайтын KyHi бугш екен-ay. Bip шумак елец кут- пеген жерден топлш кета. Турльщанов Еркшбек, Кеттщ тштен ерюндеп. Кезекнпш тыцдамай, Жургенщ не селкшдеп?! Мэ, керек болса! Айтылган сез - атылган ок. Шолжац бала муны кутпеген еда Te6eciHeH жай тускендей

t f c r --------------------------- 56 --------- ----------------- t f c r болды. «Осьшы мына езщ шыгардыц ба, Райхан-ау?» дегендей тентекпгш лып тыйып, курбысына суpayлы кезбен карай калды. Балгын кыз жаны гулден де нэзпс емес пе. Ойына келгенш 1рк1лмей актарып, айтарын айтып алганымен, отты сезден соккы жеп, кшпрейш кеткен кластасын Kopin, осы 6 ip шумак елещц атар ок кылып, одан api дуылдаса, шуылдаса KOTepin журген баскалардан Ер- кшбекп цптей коргай, аяй, «булай боларын бшме;цм, бекер-ак айткан екенмш» деп, балальщ кецшмен бар- мак истей калды. BipaK болары больш, бояуы сщген едг Сонша ауыздьщ каншауына алаканьщмен какпак бола аласыц? Оган шектен шыга тыс ecipin кеткен Ерюнбектщ 03i де кшэлк Ол тентекик жасамаганда, бул елец шьщпайтын едг BipaK олай емес едь Райхан балальщпен сол сэтте шолак ойлапты. Оны кешн бщщ. Алгашкы 6 ip шумак елецнщ ерке Еркшбекке кутпеген жерден арналуы - кулактыц касылуына mypinneHiH басылуы сиякты гана нэрсе. Жырдыц 6 yriH бе, ертец бе, oopi арнасын тау- ып, аткылап шыгатыны анык едь Шабыттыц шарык- тап, ойдын тушнделш, елец жолдарыныц шумактала, туйдектеле калган канатты шактарыныц 6 ipi екен гой бул. Жэне 6 ip байкаганы (эрине, кешн) - бул касиет кез келген адам бойында бола бермейтш ете нэзш, сез1м- тал, сыршьш, жыршыл журектерге гана конган бакыт кусы. Бакыт кусына бап керек, аялы алакан керек. Ба­ ла оны кайдан бшсш. OMxeyip, жыр жазып, акын ба- балардыц жаксы дэстурш жалгастырганына мэз бол- ыпты. Онан кешн де канша елецдер жазылды. Bip тацда- нарлыгы - кластасына деген аяушыльщ сез1мнен кешн бе, алгашкы шыгарганы соцгысы болып, сьщак елец-

------- :---------- -------- 57 --------------------------- нен ат куйрыгын б1ржола узin, лирикалык елецдерге ауысты. Ещц оны туган жер табигаты барынша там- сантып, кызыктырып, ынтьщтыра бердг Дегенмен де, тертшнп класс окушысы 10-11 жасар кыз шытартан, кутпеген жерден киналыстан туган, нэ- з1к жанды туйьщган шытартан, жещске жетюзген сол жалтыз шумак елец-жырлар канжыгасыньщ олжасы, кеткен балгын да балауса шактыц 6 ip б елп а гана емес, каршадай кыздыц ешкашан сезшбеген, бурын-соцды керметен апапат, асау, арналы сез1мшщ гана кулы мен гул1 —акындык атты ерте кектемнщ ещрше емес, емь рше келул. Сол-ак екен кыз журеп шалкар шатгыктан, эсерипл шабыттан шымырлап. шымырканьш кетп. Ол енд1 тутан жер тебелершде жыл кустарын гана емес, ез бшггнде жыр кустарын да куана карсы алып турды. Бул окита жакында гана болды. Райханныц езш бурынгыдан мулде езгеше сезшш, улкен ем ip толган- ыстарын балауса жырларына аркау етш журген шагы едг Кеннинде api журек жарды куаныш, api кимастьщ киналыс бар. Куанышы - аз кунде кэмелетпк аттес­ тат алып, улкен OMipre канат кагады. Кдналысы - он жыл, бш м алган ыстьщ уя - алтын мектеб1мен, барын­ ша аялап, екшгш ата-анасындай болып кеткен сушки устаздарымен коштасар киындыгы. Ол осылайша ой киырына жете алмай келе жатты. Элдеюм «Райхан» дегендей болды. Ойы узшш кетп. Жалт карады. Мектеп окушыларынын 6 ipi екен. Ж упрш келген болуы керек, енпге дем алып тур. Бул керйпс epkci3 езу тарткызды. Райхан: - Жайшылык па? - де;д. - CeHi директор агай жылдам келсш деп жатыр. Осьшы асыгыс айта салды да, бала куйын болып ез женше кети . Райхан мектепке карай аяндап келедт

'Л Ь --------------------------- 58 ------------------ ---------* * * Неменеге шакырды екен? Кимылы ширап, жур1С1 жыл- дамдай тустг Директордын кабинет! адамга толы екен. Ko6 i бей- таныс жандар. Конактар ма, юм бшсш? Оньщ Te6eci кершгеннен-ак директор агайы курак ушып, жьшы шыраймен карсы алды. Бейтаныс жан- дардьщ 03i де оны бурыннан бшетшдей, eciMiH айтып, даурыгысып кетп. Бул не жумбак? Бала жаныньщ баг- баны - сушки устазы кыз ойын б1рден тусищ ме, не себепп шакыргандарын айта бастады. - Райхан, жакында облыстык акындар айтысы бо­ лады екен. Мына юсигер - сонау Жамбылдан, Алма- тыдан арнайы 1здеп келген агаларыц мен тэтелерщ - облыстьщ мэдениет бел1мшщ MeHrepyuiiei Рама­ зан Ешмуханбетов, Казак ССР Гылым академиясы- ныц гылыми кызметкер i, осы айтысты уйымдастыру- га атсалысып журген Мардан Байдщдаев, жыр алыбы Жамбыл ауылыньщ тулеп, акын экпен Ж1бек Жар- кынбаева, акын агац Есенкул Жакыпбеков. «Куш ата- сын танымайды» деген, Есенкул агацныц елецдерше суырьш салып, еленмен жауап бере алсан, облыстьщ айтыска катысуьща мумкшдщ туады. Бул - бурын OMip, енер бэйгесше косылмаган жас кыз ушш алдагы емтиханнан да киын сын едг Б1рак ол балгын кезшен елен жазып, ауыл eMipiHe терен араласкан сон, жыр кадорш, айтыстьщ не екенш жак­ сы бшедк Кегенде окып жургешнде жарыса жыр жаз­ ып, елен окып, кабырга, аудандьщ газеттерге 6 ipre шыгып, акындар eniir 6 ipre ансап, ат басын тузеген курбысы Нурмира Олплерова, одан кешн Корам ор­ та мектебше ауысып отырганда, кластас досы Сагила Шолпанбаевамен талай сез сайысына тускеш бар. Ол­ ар канша рет кагаз алмастырып, жазбаша да, ауызша

----------- --------------- 59 — ----- ----------------- * * * да айтысты. Сонда да кыз денесл каз1р ептеп т тр к е н - in, сескенш отыр. Сез таба алмай муд!рт, кысылып калса кайтедг Шып-шып тер шыта бастады. Осы сэт устаздарыныц тшеулес коцш мен умггп карастары, атасынын «Жытылсац, жер котередй куреске тус- сен. тартынба!» деген кайратты создер1 комекке келе калып, басынып бара жаткан элсЬдЬсп жастыкка тэн отты жн ермен жещп, «Нар тэуекел» деп бойын жиып, ширыгып, кайта комданды. Сонан соц «Тэж1рибем жок болса да, стзге оцайлыкпен rise буте коймаспын. Кел- сец кел, акын ага!» дегендей, алдында отырган акын агасьша тайсактамай, пке карады. Есенкул: - Атамын деп несше мактанайын, Ал сойлеуте барынша баптанайын. Болашак акын сipо езщ болсац, Б1ржан салдыц мшдетш аткарайын. Райхан: - Уа, ага, алдыменен сэлем берд1м, Сыпайылык корсетсем бэлен дер юм, Каршадай кыз болсам да айтысуга, Келшстз арнайы ндеп элем жерден. Сыйлап мен ез1щзд1 ата дермш, E cti де сездер1ме бага бергш. Табигат берген маган 6 ip сездшк. Берген тагы намысын маган ердщ. Аскан 6 ip болмасам да акын - жалын, Шындьщты бетке айтуга батылдандым. Егер, ага, сгз карсы болмасацыз, Ал, кэне, айтысуга жакындагын.

'r i b '--------------------------- 60 ----------------------------- Мектептеп, директор кабинепндеп айтыс осымен аякталды да отырган конактар кыз ушне конакка ша- кырылды. Айтыс, сол жерде кайта жалгасты. Укип дом- быраньщ кулагын тузете шерт1п, куй in келн’ре баптап, ес1ктен Kipin келген карындасына Есенкул тагы да сез тастады: - Ак куеым, сэлем алгай ещц менен, Олецнщ бэйшешеп мелд1реген. Жамбылдан Есен агац 1здеп кеп тур. Айналдым кеюлишен желб1реген. HeciHe агамын деп мактанайын, Озщнен осы бастан сактанайын. Болашак акын cipa езщ болсан, Б1ржан салдьщ мшдетш аткарайын. Райхан: - Ей, ага, улкен акын емесшн мен, Данк ушш айтыспаймын мен ешюммен. Акын деп меш acipe асырмаган, Болсан да ж ш т саган бас урмадым. Шынымды айтар болсам, Есен ага, Жабыстым боп езще кесел, ага. Айтар болсам, саркылмас мол-ак б1зде ой, Байкаймын айтысуга олаксыз гой. Журт алдында берер ем сыбаганды. Кайтемш каз1р айтып, конаксыз гой. Есенкул агасы да, баскалары да кызды одан api ма- залай бepгeндi жен кермедг Олар жас кыздын алгаш­ кы аяк алысын осылайша байкап, куанысып калды.

--------------------------- 6 i ----------------------------- ' f f c Облыстьщ енер сайысында да Есенкул мен Райхан айтыеы тындаушыларын суйсштш, желпшдорш, ша- бытты eTTi. Оньщ эсершен де болар, олар дараланып, жулдел1 орындарды жецш алып, республикальщ ай- гыска жолдама алды. Балгын бала кезшен талаптанып, он жасынан елец- мен тана канаттанган. болашатынан ум1т кутпретш талапкер акын карындасымыз алдагы улкен айтыска гана емес, улы e.viip жарысына, жылдар мен жырлар аркылы келетш енер, елец бэйгесше осы бастан бап- талып, дайындалуда. Сондьщтан да жыршыл кауым асыга куткен, шын журектен Te6 ipene кол согар ша- бытты шак та алда. Оныц eMipiHe терец уцшген адам, акындыгы, ба- тылдыгы, суырып салмалылыгьшен катар, ете зешн- дш ш мен зерекйгше де суйсшген болар едт Ол езшщ де, езгенщ де елецдерш жатка айта алады. Сейтсек, Райхан елецщ oipneuie кайталап окып, жаттап жатпай- ды екен. Озше унаган елецдер! oip окыганныц езшде- ак кекешне уялап, жатталып кала бередь ...Мше, туган жер атты алып уядан жэне 6 ip карлы- таш кунте карай канат кагып, ушып шьщты. Арманы - алые, жолы - узак. Б1з оныц соцынан кальщтаганын кызыктай, суйсше карап турып: «канатыц талмасыц, бшкке самгай бер, жырдыц жас карлыгашы» демек- шз. Ол эл1-ак аспан сэнше айналып, жыршыл кауым- ды жаксы жырларымен куантьш. тшеулес коцшдердщ кекжпепне кетерше берер. Лайым солай болсын! EKi араны кезге кершбейтш умгг ж!б1 жалгастырып жатыр. «Егорам» совхозы, Шелек ауданы. «Жегтсу» газетi, 1 тамыз 1979 жыл

62 АЛТЫН ЖУЛДЫЗДЫ АЗАМАТ АУЫЛ АГАСЫ Сарыбастаудыц салкын самалына кеудесш кере демалып, аты ацызга айналган Шартаска oip сзт кез тастады. Оньщ баурайында кун сайын кулпырып ecin, еркендеп келе жаткан ауылына карады. Бойын шаттык кернедг Кундеп эдетч осы. Тан cspi де турады да, 6 ip-eKi шакырым жаяу журедт Таза ауада салкындап, бой жа- зады. Селоньщ шетшдеп кырга шыгып, туган ауылын козбен шолады. Kip жуып, кшдж кескен атамекен ка- раган сайын кезше ыстык болып кершедь Оныц apoip тасы, талдарагы, ушне д е й т кезше шоктай басылады. Шынында да адамга туган жер! ыстьщ болады екен, осы! Адамньщ эрдайым 6ip жакка шыкканда туган жерге жеткенше асыгатыны Heci? Буган жауап ретшде Нусекецнщ: «Уйщнен шыгып жол журш, кайта ор- алтаныцда озщнщ ержетш, ескен жер-суьщды жа­ цадан квргендей сезшесщ... Кырдан асып тускенде Сарыбастаудыц твбеа кершедь Bip уй шифрмен жабылса, eKiHHiici ryp ii бонумен безеген шатырлы уй. Октай тузу кеше- HiH бойындаты зэул1м Мэдениет сарайына карасан козщ тоймайды. Он жакта уш катарлы орта мектеп, анау сары уй - балалар комбинаты... Ощм бе, T y ciM бе, осыныц 6api менщ селом ба? Неге танымай калганмын. Бэт1р-ау, сен шынымен Сарыбастаумысыц?.. К¥- лазыган ку далада осындай улкен село канат жаяды деп юм ойлапты; бурын терт класты мектеп™ кор- in, журт зор мактаныш ететш efli той. Эуелп баспа-

t f c r -------------------------6 3 -------------------------- т 4 т на салган, катарластыра кшз уй тнскен, ншнде пате­ фон ойнатк;анда тац-тамаша болган селомыз осы емес пе, карагым-ау? Сенбкщ, Сарыбастауым? Из, сен екенсщ гой» - деген сезш келпруге болады. Ол муны кун сайын кайталайды. Бул Нарынкол ауданын- дагы Ленин атындаты колхоздын председател! Hycin- бек Этшмбаевтыц 1970 жылы «Кайнар» баспасынан жарьщ керген «В.И.Ленин атындаты колхоз» атты ю- табындагы ез созй журек толганысы. Бул сез оньщ туган жер1 жайлы сан рет кайта-кайта айта беретш монологы. Олай дейтш себеб1м1з де бар. Мен Нусекецмен ет­ кен жылдьщ жаркыратан жаз айында колхоз кенсесшщ алдында кездеспм. К,арттыкка мойьш бура коймаган, сез1 ширак, жур1а тын Нусекен э дегеннен езшщ таби- ги елгезекипмен кощл1мгз;и б1рден баурап алды. Kici жанын баурайтын жаксы касиепмен 6ipre бау- ырмал, кшйпешл, эцпмешш адам екен. Ал, эцпме туй- iHi Сарыбастауга прелгенде сэл ойланын калды да, ме- Hi epTin сыртка шыкты. Б1з ауыл сыртындагы тебеге шыктьщ. Село сайлы жерге орналаскандыктан, алыс- тан кершбещн екен. Бшктен барлыгы да анык керше- дь Селоньщ жалпы KepiHici KiiniripiM каладан аумайды. Оскен ауылдьщ дэулет1 мен сзулетш ащартатын зэу- -тнм уйлер мен бшк муржалар, кешеде кетш бара жат­ кан машиналар мен адамдар, колхоздын машина-трак­ тор жендейин шеберханасы, барлыгы да меш кердщ бе деп туртандай. Нусекен ауыл керкше кызыга карайды. Бэлюм одан ез колтацбасын Kepin, 1штей шаттанып турган болар. Маган ce3fliprici келмейдц эрине. BipaK, мен оныц ке- KiperiHin куаньшща толы екенш, айтпай-ак, жайдары жылы жузшен, ушкын аткан отты жанарынан байкап турмын.

t f c r - ------------------- — 64 — -------------------t f c r ...Нус-екецнщ ушне кедщк. Ол стол устше бума-бу- ма кагаздар. журналдар, кiтат а р экеп койды. - Осыньщ бэр!ндс де б1зд1ц колхоз жайында жаз- ылтан. Мен оларды эрдайым 1здеп тауып, жинап жу- рем1н. Кажечт болар. 031М|'зд1'ц ютапханашыларга да табыстадым, 6 ip a K олардш тольщ емес, - дед1 Нусе- кен. Аудандык газеттен бастап, республикалык барльщ газет-журналдарда, одактьщ басылымдарда жария- лапган материалдардьщ 6ipiHeH-6ipi кызьщ. Колыма Стокгольмнен шыккан Швецияньщ б!р журналы тустг Оныц 1968 жылгы 25 апрельдеп санында Нусекецнщ «Октябрь» революциясы 6i3re не берд1?» деген макаласы жарияланыпты. Макала былай басталады. «Отанымньщ Шыгыс жагында басында булт ор- наган, аскак Хан Tanipi тур. Мше, осыньщ бауы- рына MeniH туган жepiм Сарыбастау орналаскан. Мен осында 1910 жылы дуниеге келдш. Экем ке- дей болды. Рахымбай деген байдыц малый бакты. Кысында тауга кешш, ал, жазында Сарыбастау жайлауын жайлайтын едш. 0Mip оте киын болды. Карнымыз тойып тамак йппедж. Мешч 6 жас- ка толган кез1мде экем коклрек ауруынан кайтыс болды. КазФ мен 60-ка таяп калдым. Егер де улы Октябрь революциясы болмаса б1здщ бэр1м1здщ де аштык пен аурудан олетнпмп айкын едь..». Иэ, заман озгер;п. Кешеп ячейка, алгашкы артель келе-келе улкен колхозга, ягни усак шаруашыльщтан жан-жакты дамыган кооперативтш ipi аграрльщ ен- flipicriK базага айналды. Bip кездеп 6 ip гана ori3i, он eici сокасы, бес арбасы, 1 0 0 гектардан аса жер] бар бы- тырадай шашыраган 40-50 утад 6 yriHri Сарыбастаумен мулде салыстыруга болмайды. Коллектив™ ецбектщ

--------------------------- 65 -------------- -------------- 'd h r нэтижесшде 6ipxe-6ipTe кол ецбеп жещлдене бастады. Соканы тракторлар алмастырды. EricTiK жер келем! арттырылды. Когамдык малды кебейтудщ жолдары карастырылды. Кайр шаруашылыкта 64 мьщнан астам аркар меринос койы, мьщга жуык сиыр, 6ip мьщнан астам жылкы багылады. 5280 гектар жерге жайкалып епн еседь Бесжылдьщ корытындысы бойынша шаруашылык мемлекетке 23 мыц 400 тонна астьщ, 4860 тонна ет, 1182 тонна жун тапсырды. Колхоздыц жалпы жылдык табысы ею миллион сомнан асады. Ал, еткен жылы колхозшылар Отанга 1113 тонна ет, 4534 тонна астьщ, 264 тонна жун сатты. Мше, осыныц бэршде де Нусшбек 0нпмбаевтыц улкен улес1 бар. 0 йткеш ол - осында туып ескендер- дщ, колхоз курылган алганщы куннен бастап бел шеш- in, ецбек еткендердin oipi. Б1раз уакыт кой фермасын баскарды. Кеп жылдан 6 epi колхоз председатели 031- гпн icKcpjiiK каб!лет1. акыл-ойы, енбек суйг1шт1г1мен ел курмет!не ие болган ол шын мэншде eMip талабьш ерте угынган жаксы басшы бола б1лд1. Колхоз председател1 туган ауылыныц туын бгпкке кетеру уийн кеп енбекгенд1, аянбай тер тект]'. Тугимен отырып ютаптар окыды. Партиямыз бен ук!мет1м1зд1н каулы-карарларын кайта-кайта аударып, керект! жер- nepin койын дэнтерше жазып алды. Колхоз экономикасын кетеру ол унйн 6ipiHmi мэсе- ле болды. Алдымен ецбект1 уйымдастыру жумысы кол­ га алынды. Мамандардын тапсырылган icKe жауапкер- ш1л1г1 кушейт1лд1. Колхозшылардыц етнмд! ецбек етум' yrniii оларга колайлы жагдайдар жасау керек екендй ш уккан Нусекен мэденп-турмыстык курылысты ор1стет- in, осы заманга лайык уйлер салу жон1нде туцгьпп рет

--------------------------- 66 ----------------------------- *fcr бастама кетердп Муны аудан шаруашылыктары тугел колдады. Нусекец - жалпы жасынан 1зденгпл, 6ip нэр- сеш удайы ойлап журетш, инициативашыл адам. Мэ- селен, казактьщ асыл тукымды аркар, меринос койы- ньщ фермасы алгаш осы колхозда, Hycin6eK Энпмбаев- тьщ фермасьшда К¥РЬШДЫ- Аудан, облыс адамдары, эйресе, жерлестерк оны сыйлап, ауыл академии деп орынды мактаныш тутады. Ойткеш, ауыл шаруашылыгы саласында оньщ бшмей- TiHi кемде-кем. Колхозда мэдени-турмыстьщ курылыс- ты ер1стету жайлы бастама кетермес бурын ол бэрш ойластырып алды. Аудандьщ енеркэйп комбинаты барльщ шаруашыльщты KipnimneH, тагы баска К¥РЫ\" лыс материалдарымен камтамасыз ете ала ма? Эрине, жок. Сондьщтан колхозда KipniiH заводын салу керек деген шенпм оньщ коюрепне элдекашан уялаган. Ка_ 3ip колхоздагы юршш заводы жыльша 6 ip миллион­ ная аса KipniiH шыгарады. Сарыбастау тещрепнде не кеп, ак тастар коп, оларды жинап кайнатсац, экке айналады. Нусекен муны да колга алды. Осыньщ нэ- тижейнде еншмнен эк сурамады. Кайта Kepmi ша- руашыльщтардыц басшылары Нусекецнен Kipnim, эк сурап келейщц шыгарды. 0ткен жылы квсем[ атындагы колхоз езшщ елу жылдыгын тойлады. Осыган байланысты ауыл шарушылык енд1ркш дамытуда кол жеткен зор табыстары ушш колхоз жэне оныц председател1 Нусшбек Эшшбаев ауыл шаруашылык ещцркшде кеп жылдар бойы ж ем кй кызмет аткарганы уruin жэне 70 жаска толуына байланысты Казак ССР Жо- гаргы Советшщ Курмет грамоталарымен наград- талды. КПСС Ортальщ Комитет Саясн Бюросыныц му-

' f h --------------------------- 67 ----------------------------- 'd b ' ineci, Казакстан Компартиясы Орталык комитет1- шц 6ipiHuii секретары Д.А.Конаев колхозшылар- дын республикалык III съезшде солциалистйс ку- рылыс барысында селода колхоз omipicimn icKep, тэж1рибел1 улкен отрядынын ескенш атап корсет- in, олардын inimen Эннмбаевтьщ да eciMiH атаган болатын. Жуырда Нусекен тагы 6ip улкен куанышка кенелдь СССР Жогаргы Совеп Президнумыныц Указы бойынша Социалистж Ецбек Epi атанды. Кун KeniKipin калган. Кеудеа' ордендер мен медаль- дарга толы Нусекец кецсеге карай жаяу аяццап келедн Омырауындагы Алтын жулдызы неон шамдарыныц жарыгына шагылысып, ерекше жаркырайды. Жеггпс- тен асса да эл1 сыр берер емес. Оныц жаркын жузшен оз iciHe деген сешмдшк ризалык нышаны байкалгандай. - Нусеке, жол болсын! - дед1 карсы кездескен Мыр- залы JTayсанов. - Элей болсын, бупн ардагерлер советниц кезекп мэжш1с1 едт Kemirin калдым ба деп... Одан кешн бас- карма мэжипа кектемге эзтрлйс, тагы баска мэселе- лер жайында акылдасу керек. Жаксы кездестщ. Жур, катыс. - Рахмет, мен сендерге акыл айта алар ма екенмш. Нусекец Мырзакецмен эцпмелесш кецсеге калай жеткенш бшмей калды. Мырзалы Лаусанов - ецбек ардагерк кезшде осы колхоздыц ipre тасын каласкан- дардьщ 6 ipi. Нусекен оз ецбепнщ жем1сш еске алганда бакытка шын мэншде М.Лаусанов, Н.Жусанова, Ленин ордеш- н1ц кавалер! К-Дуанкулова, Енбек Кызыл Ту, «Курмет БелпсЬ> ордендершщ кавалер i Омаржан Жазьщбаев, Максим Суанбеков, Мышан Молдаспанов, Курманэл!-

' t f r --------------------------- 6 8 --------------------------- 'И к Шоганбаев жэне баскашрдыц ецбеп аркылы жетпм деп ойлайды. Осындай адат адамдардыц ерен en6 eri нэтижесш- де, оны дурыс уйымдастыра бшудщ аркасында Ленин атындагы колхоз дэулепне сэулет1 сай мэдениегп се- лога айналды. Мандаты турмыстык комбинат, 640 ор- ынды Мэдениет сарайы, балалар театры, емхана, фин моншасы, мын юсшш стадион, балалар комбинаты, 1314 орындык онжылдык мектеп, су коймасы, демалыс парю, олкетану музей!, ютапхана, «Таугул» магазин! колхозшылардын игш гш е айналган. Ал, жаз кезш­ де тау боктершдеп Шэюрамбал сайында колхоздьщ пионер лагер1 туракты жумыс !стейд!. Нусекец - улдарын уяга кондырып, кыздарын кия- га ушырган улпл1 семья басы да. Оныц зайыбы За- кан каз1р пенсияда, бурынгы ютапхана мецгеруuiici. Улкен улы К^анат Абай атындагы совхоздыц зоотех­ нии, Мияты - шофер, Мараты - Казак ССР TycTi ме­ таллургия министрлш нде инженер, Светланасы ас- танамыз Алматыдагы «Карлыгаш» жатакханасынын M enrepym ici, Нэд1рханы - мекгеп-интернатта ктейдк Максаты - «TericTiK» совхозыныц бас агрономы, ал Мэкеш - Алматыдагы медицинальщ институтыныц 5 курсында окиды. Кар жапалактап жауып тур. Нусекец Мэдениет сарайыныц алдына орнатылган В.И.Лениннщ кола ес- керткшп алдына келш, узак карап турды. Юм бшсш, бэлюм, Kemeri жалшы бугш ауыл академии, Социалис- т1к Ецбек Epi атанган Сарыбастаудыц сарабдал азаматы езшщ ен ыстык журек алгысын косемге, Коммуниста партияга быд1рш турган болар. «Ленин» колхозы, Нарынцол ауданы. «Жетгсу» газет ':, 24 наурыз 1981 жыл

69 C0MEH БАТЫРДЬЩ ¥РПАГЫ Бетегеден бшк, жусаннан аласа болып, коцыр прлж Kenrin, кеудесш кетермейтш, ез йрлнтн уксата агкар- ып, езгеге жен сштей бшетш, 6ip тога адамдар болады. Сондай жандардьщ 6ipi де oiperefii Жакен жарьщтьщ едн Ол аз сейлесе де астарлап сейлейтш, айткан сез- iH тындата бшетш жан тугын. Алатау аясындагы ая- дай лашьщта ел катарлы кун керш, ецбек аркылы гана езше лайьщты Heci6eHi Tepin жеуге болатынын тым ерте сез1н1п ескен Жакец шынынды да сушки атасы Шпекбай аксакалга нагыз кемекпп, колканат бола бш- д1. Кеш жатты, ерте турды. Атасы кандай жумыс аткар- са да соныц касында болды. Сейтш, эбден шыныгып ecTi, ауыл прлш не белсене араласты. Озшщ ецбексуйпшттмен, тшалгыштыгымен, api аса кш ш ейщ дш гш ен кезге Tycin мактауга ш н е бас- таган Жатканбай 6ip кундер1 эскер катарына шакыр- ылды. Мусахан кария Жатканбайды эскер катарына шыгарып турып: - Карагым, жортканда жолыц болсын, кыдыр жол- дасьщ болсын! Сен теки тукымнан шыккан ж ттсщ . Сэмен батырдыц жегший урпагысыц. Кай жерде жур­ сец де сол ата-бабамыздыц эруагы колдасын. Атымыз- га Kip келпрмей, жаксы кызмет ет! - деп ак батасын береди Бул 1939 жылы болатын. Осьщан 6 ip жылдан кешн Жакецнщ туган экес1 Мусаханныц ей де армия катары­ на алынды. Жасы алпыска алкымдап калган Мусакец кужатында кате жазылганын ешьамге туащйре алма- ды. Амал жок, ел-журтымен кош айтысып, алые сапар- га жол шектй Эскери борышын ойдагыдай eTKepin, ещй аз кун- де туган елге ораламын деп журген Жакецщ ага офи-

--------------------------- 70 --------------------------- 'ИЬ' церлер даярлайтын окуга баруга усыныс жасайды. Ойхкеш оньщ кабшетшшт, жауынгерлерд! баскдра бшу женшдеп икемдипгш байкап калган бел^м ко- мандирлер1 осылай шсннмге келген. Эйтсе де бул уй- ta p ым icKe аспай калды. 1941 жылы маусым айында кухпеген жерден согыс басталды. ¥лы Отанга Kavin тенген мундай кысылтаяц шакта еппамнщ де Отан коргау мшдетшен кашуга кукыгы жок екеш белгш. Ал Жатканбайлар болса алгашкылардын 6ipi болып колына кару альш Ата жаумен айкасуга аттанды. 0M ip мен ел1м арасындагы шайкас, алгашкы кездердеп не- Mic-фашиет баскыншыларыныц басымдыгы б1здщ Отан коргаушыларымыздьщ рухын баса алмады. Кбайта Жакецнщ журепнде Мусахан экесшщ «Ыз Сэмен батырдьщ урпагымыз! Атымызга Kip келпрме» деген co3i жудырыктай журепнде сан мэрте жадгыра xycin, алга, тек алга карай жнерленд1ре xycxi, Согыс баста- лар алдында взвод командиршщ орынбасары болып, хэж!рибе жинактаган Жакен майдан шебше иргеннен кешн взвод командир! атанып улгердь Экельбалалы Шпекбаевтар осылай ата жаумен ар- ыстандай арпалысып жургенде ауьшдагылар да айх- арльщтай азап uierin, кун Kopicxepi хемендедх Сонда да сыр бермей, киындьщка тоз1п, eKi майдангердщ елге жещспен оралуын хшедь Жатканбай болса алгашкы урыска Украинаньщ Терновая сханциясында кахысты. Ен киын сэх. Харь- ковке таяу жердей Уразово деп ахалатын елд1 мекен колдан колга охуде. Ырде жаудыц колында, б1рде Ке­ цес эскерлершщ колында калады. Асхац-кесхец ду- ние. Жау кайхкен кунде арам ойларын хольщ жузеге асыруга хырысуда. Ал бндщ жауынгерлер болса нагыз ерлерше хабан xipecin, касьщ кандары калганша курес- in багуда. Осындагы канды кыргын осылай он уш кунге созылды.

------------------------- 71 ------------------------- Дондагы Ростов каласындагы шайкас та жантурнй- герлш сойканга уласты. Ал Сталинград шайкасы 1942 жылгы 17 шшдеде басталып, 1943 жылдьщ 2 акпанына ДСЙ1Н созылды. Жатканбай жанкиярльщ Kypeci уппн ерекше кезге тусш алгаш рет «Кызыл Жулдыз» орден [мен, еюнпн рет Днепрд1 алу кезшде тагы да «Кызыл Жулдыз» ордешмен наградталды. Жалпы кыргьш согыста журш Жэкен уш рет жараланды. Егер ол взше тапсырылган аса мацызды тапсырманы орындаганда батыр ата- гын алар ед1. BipaK оган мумкшдж болмады. Жаудьщ кангыган огы оны окыс жаралап кетт1. Тагы 6ip айтпай кетуге болмайтын окига мынадай. Эке мен бала, ягни Мусахан мен Жатканбай Ста­ линград шайкасында болыпты. BipaK 6ip-6ipiMeH кез- десе алмапты. Жатканбай осы согыска экесшщ де ка- тарда журген !нен мулдем бейхабар болды. Алайда, осы шайкаста eKeyi де жаралы болып Саратов жэне Энгельс калаларында емделед1. Ею госпитальд1ц арасы жап-жакын. Эйтсе де тагдыр олардьщ 6ip-6ipiH KepyiH жазбады. Мусахан госпитальда о дуниеге аттанып кетт1. Жатканбай Шпекбаев Курск шайкасына бастан аяк катысты. Одан сон Белгород багытында болды. Днепр- д1 жаудан азат етуде кезге тустн Осьшай майдангерд1н курес жолы Молдавия, Венгрия, Болгария, Югославия елдер1 аркылы orri. Жен1ст1 Вена кагасында карсы алып, улкен куанышка ие болды. Немк-фашист баскыншылары енд1 бас кетермес- тей болып жецшд1. Алайда жауынгерлер елге б1рден кайтарылган жок. Бул солдаттардыц ойына келме/н. Бейб1т oMip кундер1 басталды. Аман болсак елге де кайтар кун туар деген 6epiK сен1мд1 кок1ректерше уя- латып, кундер1н onci3in жатты. Уакыт осылай созыла берд1. Bip кун1 полк командиршщ саяси icTep жешн-

'r i b '-------------------------72 ---------------------------'r ib ' деп орынбасары Жатканбайды шакырып, Жогары эс­ кери академиясына баруга усыныс жасады. ¥сыныс жаксы. BipaK Жатканбай буган б1рден карсы жауап айтты. 0Keci болса майданда каза тапты, ауылда анасы мен карындасы калган. Олардьщ куш не болып жа- тыр. Крлушын 6 epin, кемектесетш мен емесшн бе? деп орынды дэлел келглрдг Командир канша ойлан десе де осы шепймнен танбады. «Жатканбай эскерден келе жатыр екен» деген куа- нышты хабар ауыл-ауылга тез тарады. Бул кезде буюл ауыл адамдары, улкеш-кшпс1 бар тугел майдангердщ алдьшан шыгып карсы алатын дэстур кальштаскан. Куаныштарында шек жок- Кеше ез колдарымен май- данга аттандырган улын прщей кергендерше мэз- мейрам. Qcipece, шеше куанышында шек жок. «Кара- гымды кергенiM рас па, eTipiK пе?» деп кушактап ж1бермейдк кайта-кайта бетшен суйедь Ею кезшен жас парлап тур. 0 рине, куаныш жасы. К°й сойылып, шагын той жасалды. Ауыл адамдарыныц кулагы Жатканбай- да. Не айтады деген оймен жанынан кетер емес. 0ci- ресе, оньщ 6 ipre ескен курбы-курдастарыньщ энг!ме- ден ауыздары кургамай жатыр. Жатканбай далага шьщты. Туган ел, ескен жерш, Алатаудай аяулы мекеонн сагынганы сез1л1п-ак тур. Ал балалар болса офицер кшмш киген, кеудеа ордендер мен медальдарга толы Жэкецд1 айналып-уй1рш1п жа­ нынан шыгар емес. Жатканбайдыц кабыргасьша ау­ ылдыц тозып кеткен! катты батты. «0 й, орнында бар оцалар, аман болсак бэр! де тузелер» деген оймен уйге к]рд!. Не керек, ол куш, тек ол куш емес-ау, oipneuie кун Жатканбайдыц уйшщ шамы сенбед1, казаны оттан туспедк Айман ана баласыныц аман-есен оралганьша мэз больш, кудайга кулшылык етуден 6ip шаршаган жок. «¥лымды кергешм рас па, eiipiK пе?» дегендей жанынан айналшьщтап шыгар емес. ЦИркш, ана журе-

t f c r — :---------------------7 3 ----------------------------- * * * ri-ай. Екьуш куннен 6 epi кимылы ширак, болып, 6 ip турл1 жасарып кеткендей ме, калай? Omevip 6 ip тыным таппайды. Жатканбай 6ip-eKi апта демалганнан кешн, ел аягы саябырсыган кезде ертенп дастархан басында анасына ез ойьш бщщрдо. - Шеше, эскерде «Урыста турыс жок» деген канатты сез бар едд. Ещц мен жумыска шыгайын, - дедь - Шырагым-ау, эл1 ерте емес пе? Тагы 6 ipa3 демалу- ьщ кажет кой, шаршаганыцды бас, - деп анасы шыр- пыр болып жатыр. - Жок, шеше, демалдым. 9 з ушмде ез1м конак бол­ ып жаткандай. бул маган жараспайды. Экем Мусахан «Ецбек етсец ершбей, тояды карныц тшенбей, ерте тур, кеш жат, эр нэрсенщ periH тап» деп отырмаушы ма ед1. Енд1 мен ез1м ymiH де, майданда каза тапкан экем уннн де, ею есе ецбек етуге тшспш. - деп баласы ток етер cesin айтты. Орынды сезге кандай карсьшык болады. «Осылай шешсец, жарайды балам» деп анасы ак батасын берд!. Уй ншшц ризашьшыгын алган соц Жатканбай жумыс- ка KipicTi. Колхоздыц прлнл таусылган ба, ертеден кара кешке дешн тыным алмай, бел шешпей енбек еткен кундер 6ip-6ipiMeH жалгасып, уакыт ете берд1. Кектем- де жер жырту, жазда шеп жинау, кузде eriH ору, кыс- та мал куту сиякты жумыстардыц uieri жок. Каменка- да мемлекетт1к асыл тукымды мал шаруашылыгында бакташы болып, кунд1з-туш мал соцында журд1. Кун батады, одан соц тац атады, Алтын шапак шуагьш гаратады. Ерте шыгып жумыска ер азамат, Беленед1 дуб1рге дала тагы, - дегендей есел1 ецбек аптал азамат, майдангер Жаткан- байдьщ жанын жадыратьш, кецш1н кетере тускендей.

* * * --------------------------- 74 --------------------------- * * * Согыс жылдары аналардыц аткарган тсрлптн, кер- сеткен 1р1л1г1н, шыдамдыльны мен тез1м д ш тн т1лмен айтып жетюзу киын едь Олар кезшде шаттыкка толган шацырактарыныц согыс кезшде шайкалмауы ушш аскан адамгершшш жасады. Айман ананьщ сушп кос- ылган жан жолдасы Мусахан майданда бар болганы 42 жасында кыршынынан киылды. 03i де жас бола тура бар кызыктан айырылып, канаты кайырылгандай болды. Эйтсе де ол жеармш деп жерге карал отырмады, кайта карсы турып, epi ибсй ецбек erri. ¥лы Жатканбайдыц эскерден аман-есен оралуын кудайдан жатпай-турмай тшедо. Осындай ауыр шакта Айман анага eKi кызы да колушын 6epin, ездершщ жастыгына карамастан кол- канат бола бшдг Жатканбай да жар суйдг Отау иесл болды. Кули- манмен кещл жарастырып, Айман анасын тшеген тшегше жетмздь Олай дейпшм1з OMipre Акылбек, Римма, Алик, Назгул, Гулнэр жэне Мухтар келш Жат­ канбайдыц шацырагын шаттыкка беледк «Алдыцгы арба кайда журсе, соцгы арба сонда журедЬ деген ка- натты сез бар. Жалпы уй йгпнде уйлеймдЫ к болса, адамдар 6ip-6ipiH шынайы сыйлап турса ол уйде береке де, б1рлж те, бакыт та болады. Бакыт дегеннен пгыга- ды. Жогарыда 6 i3 Жэкецнш дуниеге келген балалары- ныц аттарын атап пгыктык. BipaK олардыц катарына 6ip кызыныц атын коскан жокпыз. Ал ишндыгына келеек, Бакыт Кулиманныц гула бойы туцгышы, тел басы. Бабаларымыздыц дэстур1 бойынша 6ipiHLui бала ул болсын, кыз болсын, атасы мен апасыныю. Осыны жаксы TyciHin, улкендердщ дэстур-салтын бойларына cirdpirr ескен Айман мен Жатканбай бул кызды б!зд!ц кызымыз деуге ауыздары бармайды. MiHe, бшгещцктщ жеш, тэрбиенщ улкен!. TinTi ол кыздыц атьш коюга да атсалыспай, ат-тонын ала кашты. Сонда анасы Айман

* * * --------------------------- 75 --------------------------- t f c f улы мен келшше шьш журектен алгысын, ризалыгын бйцйре отырып, атты esi койды. - Бул к,ызымныц eciMi Бакыт болсьш! - дедь - Ойт- кеш мен Жатканбай баламныц согыстан аман-сау келу- iH тые;цм. Оныц уйленуш тшед1м. Нэрестел1 болуын т1лед1м. Осыныц ospi мен уппн Бакыт, емес пе?! Демек, кызымнын аты Бакыт болады! - деп Айман ана агы- нан жарылды. Сейтш, кыздыц тууы туралы кужатына 3Keci Мусахан, uienieci Айман деп жазылды. Бул дэстур тек б1здщ кецпешлд1, ак ниеттк улкен журекп казак халкында гана бар нэрсе. Будан казак епщашан утылган емес. Осы Бакыт осе келе ете зерек, акылды api абыройлы болды. Мшез1 де, icTereH прянт де Ай­ ман анасынан айнымай калды. Клмге болса да камкор- льщ жасасам, кещшн ecipceM, жэрдем берсем, уй-inii- ме камкор болсам деп ушып-коньш жургеш. Ешк1мд1 беле жармай, intiHe Kipin Kerin, эр к т н щ жанына жакын келш, тшш тауып, емен-жаркын сырласа бшедо. Ocipe- се, бЫ м кумарлыгьш, ецбек суйпштшн айтсайшы. Бакытка епш м де «Сен ананы icTe, сен мынаны icTe!» деп айткан емес. Эйтседе юшкентайынан эр нэрсеге зер салып, кещлше токып алатын жас кыз анасындай, ягни эжесшдей болсам деп армандайтын. Эжесшщ журк- турысы, кшм Knici, icTereH ici, токыган ого-орнектерк т1ккен кестелерк ущц айнадай етш таза устауы, ыдыс- аякты жалтыратьпт жуып, орнын тауып коюы, дастар- хан M33ipiH жасауы - oapi-oapi катты унайтын. Осыныц 6api улкейген сэтте Бакытка керемет тэл- iM-тэрбие MeKre6i болды. Ocipece ол нп-сщлшерш де e3i сиякты ецбеккор, бипмд1 болып ecyiHe кеп ат сал- ысты. Окытты, уйретп, тэрбиеледй Бул кундер1 бау- ырларыныц улкен азамат болып, ат Т1згшш тартып мшуше Бакыттьщ ciHipreH yneci зор. 6 м1ршщ ер басына туган нагыз сын, ец ауыры артта калгандай болган Жатканбай тагы да сын тезше TycTi.

t f c r ------------------------- 76 -------------------------'d b ' Он бес жасында экей Шпекбайдан айырылса, атьщ еш- idp ку согыс экесш жалмады, ардакты эжей де OMip- ден озган. Ещц мше, Kinii улы Мухтардыц 2 сыныпта окып журген кезшде кудай коскан косагы, алтындай балаларыныц асыл анасы, немерелершщ сушки эжей Кулиман да кез жумды. Бул кайгы Жатканбайга ауыр тид). Алайда каншама киындыкты Kepin, соньщ бэрш иыгымен кетерген Жатканбай езшщ байыргы кайтпас, кайсарлык мшезше салып, мойымады, борт кетпедт «Омгрдщ заны осьшай, 6ipey елу керек, 6ipey оган кену керек» деген кагиданы inrrefl кайталап, басын жогары кетердг «Жатканга жан жуымайды» дегендей енбекке кайта KipicTi, ашуын жумыстан алды. Эйтсе де жалгыздыц аты жалгыз. Оныц уст1не Ку- лиманнан шиеттей 8 бала калды. Дуниедеп ец киыны балаларга ананьщ орнын жоктатпау. Ал баска 6ipey канша жаксы болса да туган анасыныц орнын ауыстыра алмайды. Осы жагы Жатканбайды кейде ауыр ойлар астына алып, сонгы кезде Жэкец узак тацды кезбен атыратын болды. Эшешнде томага туйык, айтатын сез- iH кабагымен ацгартатын Жэкец дастархан басында да ыцгайлы сез болмаса кеп ауыз ашпайтынды шыгарды. Муны сезген Бакыт 6ip куш Жатканбайга колка салды. - Эке, - дед1 ол, - 6i3 ci зд1 суйем!з, кащрлейм1з, эке деп ардактаймыз. Слздш кещл куй, коцыр п р л т щ з менщ кабыргама батады, - дей бергеш сол ед1 Жаткан­ бай мынау HeHi пьщсыткалы отыр дегендей кызына ала кез1мен 6ip карады. Оныц ce6e6i де бар. Откенде кай- ын журтыныц адамдары «Кулиман анамыздыц жыл- ын бердппз. Ещц уйленсещз кайтедЬ деп кабыргасын басканда дэлелдо сезш айтьш, кенбей койганы бар едг Бакыт та солай дегел! тур ма деп ini тартып калды. «Эке, - дед1 Бакыт элп сезш кайталап, - 6i3 куйеу балац екеулпз сгздщ колыцызга Koinin келеек деп уй- гардык. Осында турып, бауырларымызга кемектесе-

■rib’— --------------------- - 7 7 --------------------------- t * r м1з. Бэр! де ойдагыдай болады», - деп отырып алган кьпына Жатк,анбай акыры кел1с1мш бердь Сейтш. уй- шнне кайтадан кещ лдш к орнады. Жэкецнщ кабагы да ашылгандай болды. вйткеш, жумыста балалардыц жагдайын ойлап, аландамайтьш болды. «Акыльщнан айналайын кызым-ай, анацныц жоктыгын бишрмей- т1н болдыц» деп Жатканбай бутан шын мэншде риза болды. Уакыт етт1. Кыздар мен улдар ер жетп. Барлыгы да эке кецш нен шыгып, ез орындарын тапты. Бакыт Абылайхан атындаты элем тшдер1 институтында де­ кан, профессор болса, жубайы Калиахмет гылыми-зерт- теу институтында инженер, ал Акылбек шаруашылык директоры. Алик - Казакстан Республикасы IniKi icTep министрлпшщ вице-министрц Назгул, Гулнар - Улт­ тык Каушаздж комитетшде, Гулнар Зоовет институ- тын 6 iTipreH, биология гылымыньщ кандидаты, Алтай мен Римма eKeyi де бизнесмен. Ал олардан тарап ес- in-енген немерелершщ ездер1 мактаныи айтарлык дэ- режеге жеткен, бэр! де 6 ip-6 ip кызметтщ басын усгаган жпггтер мен кыздар. Мерекель атаулы кундерде бала-шага, немере-ше- берелер! Жатканбай атаньщ ушне жиналып, Жакад- ды куантады. Кезек-кезек олардьщ беттершен суйген Жакан шын мэншде 6 ip жасап, маркайып калады. Ер­ екше токталатын, мактанышпен айтуга болатын 6 ip нэрсе Жатканбай аксакал ез1 кандай адал, адамгершЫ- ri мол, oip сездь енегел1 жан болса балалары да экесш- дей ете кшыпешл, инабатты болып есть 0cipece Жакац олардьщ бакытка кол жетюзудщ шын Heri3 i - ецбекте екенш сезш ескендерше катты риза. Алик арада 6 ipa3 уакыт салып Саратов каласына барьш, атасыньщ кай жерде кайтыс болганын аньщтап кайтты. - Онда «Бауырластар зираты» жэне жанында ес- керткпн-монумент бар екен. Сонда атамньщ «Муса-

--------------------------- 78 --------------------------- t f c r хан Шпекбаев» деген аты-жеш жазылыпты, - дейд) Алик Жатканбайулы. Мусахан Шпекбаев 1942 жылы Саратовтагы госпиталъга Tycin, сонда кайтыс болган. Жатканбай Аликтщ Саратов каласынан Мусахан ата­ сы жерленген зираттан 6 ip уыс топырак акелгешн ез кез1мен керш, катты теб1рендг Топыракты Мусахан- нын экей Шпекбай мен зайыбы Айманныц 6 emrrepi- не койды. Бул да Жатканбай ушш Аликтьщ тарапынан жасалган ерлйс icneTTec болды. Ерлж демекпп, Жакацды Сэмен батырдын урпагы деп марапаттаган, мактаган сэт1м1зде унем1 коса айты- латын мына 6 ip енеге-есиет еске туседк Тай да тулпар болады бабы келсе, Бала да хан болады ханы сенсе. Теки зге сенбе, терще шыгып. тебетше уред1, Тект1ге сен, тебеце 63i туынды iлeдi! Бул касис г'1'i де кастерл1 сезд1 нак пэлен айтты деп нактылай алмаймыз. Эйтсе де Жатканбай эулетшщ расында тект1лер гукымынан шыкканы сезйз. Иэ, ем1р бар жерде елш бар. Каз1р Жатканбай акса­ кал арамызда жок. EipaK ол эркашан кез алдымыздан кетпейд1, кешл1м1зден ешпейд1. Артында жалгасын тапкан Шпекбаевтар эулет! ecin, жетшш келед1. Оньщ асыл да адамгершЫк бейнесг, Москва туб1ндеп киян- кеск] ерлiri, аскан адамгерипл1г1, парасатты да парык- ты улкен Kicijiiri. батыр тулгасы умытылмак емес. Ол ез1 туып ескен Карасай ауданыньщ курметт1 азаматы. Оньщ атында Акжар ауылында улкен кеше бар. Осы кешеде журш келе жатканда осы ауылдыц ардакты да асыл азаматы Жатканбай ага алдыцнан шыгып «¥рпактарым, аман болыцдар» - деп акбатасын бергендей болады. Эруагыца бас ием1з, абзал ага!

79 МЕРЕЙ Аспан ашьщ. Кек буйра толцын осынау кызылша плантациясы куннщ кумю соулеслмен шагылысып, ал- ыстан жаркырайды. Советбек Аспараныц самал жель не кеудесш кере Tycin, рахаттана алыск,а карайды. Кез жетю аз кекжиек меш кердщ бе дегендей кец кесш п жатыр. Куаныш кушагындагы Советбектщ жудырьщ- тай журеп кеудеане сыймай дурс-дурс согады. Бул - ецбек куанышы едт Жер-анага ащ рген ецбегщ зая кетпей, оган тамган мел;л'р тамшы байлык маржанына айналса калай куан- байсыц! ...1971 жыл. Колхозда бригаданыц ecenuiici болып журген Советбек колхоз баскармасыныц мэжЫсше шакырылды. Баскарма мушелер1 оны б1рауыздан бри­ гадир сайлады. Алматыдагы ауыл шаруашылык; инсти- тутыньщ агрономдык факультетш сырттай 6iTipin, жогары бш м алган ол бул усыныска алгаш куана K eaicii де кешннен ойлана бастады. Алгашында сезге келмей келюкен ce6e6i бригаданы жацаша баскару, ецбекп гылыми жолмен уйымдастыру, техниканы ти- iMfli пайдалану жешнде езшше тушп журген кейб1р ойлары бар болатын. Ал, артынша ше-шала ойлана бастаганы - айту оцай да, ютеу киын. К,иялмен, оймен кез жупрткеш болмаса тэжлрибе жок. - Жанарыцнан жалт еткен от кершген кезде ж1гер.'и ж1п т не деп калып едгм, ал енднл тунжырап турысыца жол болсьш, - деген председательдщ сез iне Советбек тосылмай жауап катты. - Келюуш келкпм. Эйтсе де ойланбаска болмай­ ды. Иван агай болса, тэжчрибес1 мол, ic тетнш жаксы бшетш, адамдармен тш табыса алатын Kici болатын. Оныц жугш кетеру мен ушш оцай емес, эрине. - Иван Тютельников колынан келгенш аяган жок.

' d b ' --------------------------- 8 0 ----------------------------- 'r i b ' Кеп жыл бригаданы баскарды. Ещц Mine, пенсия жа- сына келуше байланысты курметп демалыска шы- гарып салып отырмыз. Эркайсымыздыц ез ici\\ii3 fle шыга алатын шыцдарымыз, жетпеген бшктер1м1з бар. Сондьщтан сен киындьщтан корыкпай, кке сешммен KipicyiH керек. Осыньщ алдында колхоз парткомыныц секретары да есепте туратын ею жузге тарта коммунистки ш ш ен кездейсок ipiKTen отырмаганын санасына жетшзгендей. Советбектщ б1рден келюуше муньщ да ce6e6i бар. ...Бугш дала уйкысынан ерте ояныпты. Кулакка ал- ыстан сазды эн еепледь ецбек дабылын каккан трак- торлардыц уш келдг Дуниенщ кеудей кумб1рлеп тур- гандай. Кез алдьшда жанды ом ip. Кумарал учаскей бурын елд1 мекен едг Туртындар колхоз орталыгына кенпп кеткендктен уш-торт жыл­ дан 6 epi бос жаткан. Советбек осы жерге кызылша егу- д[ уйгарды. Буган алгашында келюпеушшер де бол­ ды. Дегенмен Советбектщ кадала eTiHyi нэтижесшде колхоз баскармасы келМм берген. Советбек Кумарал учаскесш тацдап алуын алганмен кеп киналды. Брига­ да мушелерше ecKi коныстарды, ойлы-кырлы жерлер;н тепстеу, жырту оцайга туспедт - Откен жылы эр гектардан 590 центнерден ошм алып, жаксы керсетюшке ие болдьщ. EipaK ол бурын- гы бригадирдщ ецбеп. Ал ещц о т п зд щ юкерлшм1зд1, ерен ецбепм1зд1 танытуымыз керек, - дед! Советбек ондайларга. Мынау кунi-тунi тынбай жаткан ецбек уш, трактор rypLni осынау icKe жацаша юрюудщ алгашкы белпй болатын. Зор уйымшылдьщтыц аркасында Кумарал игершш, оган кызылша тукымы ce6ijr;ii. Коп узамай ол жер бетше теис кектеп шьщты. Плантацияны арам шеп- тен тазарту, катар аралыгын копсыту, оны минералдьщ жэне органикалык тыцайткыштармен коректещпру. суару, iy6 iн босату сиякгы жумыстар рет-репмен, дер

^ -------------81-------------- кезшде журпзшш отырды. Кызьтлшатылар ецбеп зая кетпедь Кызылшадан мол ешм алынды. Сейтш, Совет­ бек жаца жерд1 игеруде абыройга ж ета, табыс бшгшен KopiHe б!лдi. MepKi ешрпгдеп мактаулы, ягни «Победа» колхозыныц № 1 комплекстьепс бригадасы жылдан- жылга тамаша корсеткпптерге жетш келедо. Ойткеш, оны тэж1рибел1, жогары арнаулы б ш м 1 бар маман, OHflipicTiH icKep уйымдастырушысы Советбек Рахимов баскарады. Советбек ез icinin эркашан нэтижел! болуы ушiн кеп куш-жц-ер жумсайды, енд1ркке прогрессивн жана эдктерд1 колдануга умтылады. Ол баскарган бригаданыц кызылша ecipyuimepi то- гызыншы бесжылдьщты жогары керсетю штермен аяк- тап, мемлекетке 994004 центнер тэта тамыр етшздк Кант кызылшасынан мол ешм алуга кол жетюзгеш уш- iH жэне осы максаттагы ж ем кп ецбеп уппн Советбек Рахимов Ленин жэне «КуРмет БелпсЬ> ордендер1мен, СССР Хальщ шаруашылыгы жетктштер1 кермесшщ Алтын м едат жэне дипломымен наградталды. Бригада курамында бес звено бар. Оларга Мария Михайловна Личко, Вера Петровна Селиванова, Жак- сыгул Адамбекова, Ольга Андреевна Галушкина жэне Гамаша Селимова сиякты тэж1рибел! кызылша ecipy- шшер жетекпшйк егедк Мысалы, 1971-1975 жылдары Мария Михайловна бастаган звено мушелер1 ездерше бекггшш бершген кызылшаныц эр гектарынан орта ес- еппен 450 центнерден, Вера Петровна жетекпшйк еткен звено мушелер1 442 центнерден ешм алды. Осы жогары KopceTKiuirepi уппн М.М.Личко мен В.П.Селиванова Енбек Кызыл Ту ордендер1меи наградталды. Бригада мен звеноларда ецбекп уйымдастыруга осы замангы техника купйн тшмд1 пайдалануга, оны ендорк- ке енпзуге ерекше назар аударылады. Алгаш 9 звено болса, кейшнен 5 звено болып кайта курылды. Бурын эр звенода 18-20 адам бекггшш, олар 40-50 гектар жерд1 кутетш болса, ещп эр звенода 25-35 адам - 90-110 гектар

--------------------------- 82 --------------------------- 'd b ' жердщ ericiH кутедо. Кызылшаны куту женшдеп ецбек уйымдастыру да езгердо. Кызылшашылар кеп жылдан 6epi бригадальщ эдюпен жумыс штейдт Муныц e3i жумыс кушш эр жакка белмей 6ip жерге жумылдыруга, ецбек е н ш д ш г т артгыруга, техниканыц тшмдо жумыс icieyiHe толык жагдай жасады. Жумысты колайлы мерз1мде жэне жыл бойы жур- пзу yuiiH бригадага жеткинюл мелшерде техника бел- iHreH. Механизаторлар жерге тыцайткыш себедь зябь котередь ericTiK жерд1 ецдеу жумысын журпзедь план- тацияныц катар аралыгын копсытады. ешм жинауга катысады. Осьшдай кыруар icTi аткаруда Ецбек К,ыз- ьш Ту ордендершщ кавалер! кызылша ecipyuii П.Рож­ кова, механизатор М.Селиков тагы баскалардыц ецбеп ерекше. Кектем куш шуагын аямай-ак Terin тур. Айнала кокпецбек болып кшемдей кулпырады. Колхоз партия комитетшщ секретары С.Есенбеков «УАЗ» машина- сыныц жылдамдыгын арттырып, газды басып келедг Максаты - бригадага тез жетш, Советбек баска 6ip учаскеге кетш калмай куанышты хабарды айтып, суй- шuricin алу. Парторгтыц машинасын таныган Советбек ацтарылып турьш калды. Парторги ц eKi кулагы езуш- де. Машинадан тусе салып, Советбекп кушактап. беп- нен алма кезек суюп жатыр. - Сушннп! Социалиста Ецбек Epi атандыц!... Осы кезде механизатор жплттер, кызылшашы кыз- келшшектер де келin Советбек'П аспанга кайта-кайта KeTepicin, улкен шаттыкка белещц. «Ецбек абыройга белейдь бакытка жетюзедЬ) деген осы. Советбек бастаган бригада устгшздеп жылы да кызылшадан жогары eHiM алып, абырой бшпнен кер- iHin отыр. Мерейщ устем бола 6 epciH, Советбек! Мерю ауданы, Жамбыл облысы. «Бтм жэне ецбек» журнал, цацтар, 1980 жыл

83 ЭУЛИЕШОКЫ БАУРАЙЫНДА «Елу жылда - ел жана» деген емес пе?! Бугш еэш мен салтанатты езгеше, мэш мен мазмуны терец бакытты 0 М1рд1 осыдан он-он бес жылгы кезецмен TinTi де салыстыруга болмайды. Кун сайын жацарып, жасарып жаткан осынау кут мекенде езгермей, бэз калпында туратын тек Эулиешокы гана. 1ле Алатауыныц 6 ip- те-б1рте аласарып б1тер ж ервде кекке мойнын созып, «MeHi кердщ бе?» дегендей каскайып карап турганы. Рыскелд! yniiH бул алаботен ыстык. Эулиешокы шыцы оган ерлйстщ символындай эсер етедт Соган карап ол 03iH эрдайым мьщты да бекем устайды. Жасынан бауыр басып, эр тасын колына устап оскенднсген бе, ол туралы эцгтме бола калса бей-жай отыра алмайды. Муныц ce6 e6 i де бар. Оныц баурайында алдымен эке- nienieci мал баккан, ел дэулетш еселей арттыруга мол улес коскан. Енд! езк.. 03i демекш1, бул 1959 жыл болатын, Макац малый epicKe шыгарып келген соц, уйыктап жаткан баласын тесег1нен тургызып алды. Шэй устшде оган: - Сен oMipre келгенде менin колканатым болсын деп, eciMiH/H Рыскелд! койып ед!м. Тш аузым таска, ceHi кергел1 мына экен жаман болган жок. Алганы - алгыс, керген1 - курмет. Осы ненщ аркасы? Эрине, ецбект1ц аркасы, - деп баласыныц жотасынан сипап койды да, созш одан 9pi жалгастыра rycTi. Ешкашан С0 з1н белмеген жубайы Кулэн да «Не деп отыр бул Kici» дегендей куйеушщ созш акылмен iuiTeft баг- дарлап отыр. Сонымен, - дед1 Максут, - мен сенщ енбек суйпш болып 0 cкeнiцдi калаймын. MiHe, жнтг болдыц. M eK renri тауыстьщ. Енд] мешмен кой бак. 0з1м уйретем. Мен де картайып барам. Кейin отарым- ды оз1це тапсырсам деген ойым бар.

t f c r --------------------------- 84 ----- — ------------------ Кулэн болса сораптап шэшн iniin отыр. Рыскелд! лэм-мим деген жок;. Б1рден не олай, не булай деп жау- ап катпады. 0Keci баласыныц мунысын кшшейщщ- лш, келккендж деп укты да, кецш орнына тускендей, алдындагы шынысын KeMnipiHe усынды. У й-шшщ ше- miMi осылай болса, баласы кайда кетупп едь Экесшщ айткан тшеп бойынша колхозда шопан болып калды. Судгак бойлы, елгезек Рыскелд1 экесшщ жанын тын- дырьш, кешшлишде койды 03i бакты. Тауда ескен мал- шы баласына бул жумыс онша киындыкка туспедк он­ ын кыры мен сырын, айла-тэсшш, койды калай куту, калай жаю керектитн тез уйрещц. Баласына риза бол­ ган экес) «Балам, мал багуды менен жаксы бшетш бол- дьщ. Ещц мен сенщ юсипкке Kip келнрмейтш пара- сатты да парыкты азамат болуынды капар ед1м» деп оган адамгершшк жайында кеп-кеп эцпме айтатын. Осылай Эулиешокы баурайында экельбалалы шопан жуп жазбай бес жыл мал бакты. 1964 жылы Рыскелдшщ экей Максут Накысбеков пен ineineci Кулэн Эл1мжанова курметп пенсияга шьщты. «Ат туягын тай басар» дегендей езшщ кутты таягын баласьша устатты. Содан 6epi Рыскел;п езше ceHin тапсырылган отарды багып-кутш, ecejii ецбек- Tin аркасында улкен абыройга ие болып келедо. КЬ1С кезшде малын ортальщтан уш шакырым жердеп Ка­ нал учаскесшде, калган мерзш шпнде осы Эулиешокы баурайында багады. Мунда оньщ To6eci шатырланган, еденше тактай теселген терт белмел1 уш бар. Онда Ильич шамы жаркырап, радио сейлеп тур. Рыскедщ мен Кулпархан болса кешшде койларын коралап, кец- iAqepi орнына тускеннен кешн теледидарды токка кос- ып, букш ел1м1здщ, республикамыздьщ жанальщтарын кызыктайды, бакытты шаттык ем1рлершщ думанды кундерше ризашыльщ бшд1редо. Кулпархан Байгожаева - Рыскелдшщ жубайы, ко-

* * * ------------------------- 85 -------------------------* * * мекнп шопан. Ym ул, терт кыздын анасы. II дэрежел! «Ана» орденшщ Herepi. отбасы, ошак касыньщ уйткы- сы. Ой-максат б1рлн1, семья татулыгы, ецбекке деген сушспеншшк ерльзайыпты Рыскелдо мен Кулпархан- ды жылма-жыл зор енбек женiстерiне жетюзш келедк Мал басьш аман сактап, телдт жунд1 кеп any олардьщ туракты iciHe айналуда. Ол 6ipiHHii бесжылдыктьщ терт жылы пшнде ерльзайыпты шопандар 470 козыны жоспардан артык алып, аман ecipjn. Рыскедщ мен Кул- парханньщ осындай табыска жетулершщ тагы 6ip сыры бар. Ол ездершщ icxe деген сеш м дш п жэне колхоз басшыларыньщ тарапьшан удайы жасалынатын кам- корлык. Bip сезбен айтканда, олар жалгыз емес, артын- да арка суйер ауыл адамдары, кала берсе колхозы бар. Откен жылдьщ кектем! болатын. Мундай кезде Эу­ лиешокы баурайы керемет болып, эр турл! гулдерге оранады. Одан шьщкан хош шс мурнынды жарады. Табигаттын осы 6 ip шагы адамдарга да, малга да жай- лы. Кенет маужыраган май айыныц 21-1нде ауа райы бузыльш, кун жауды да, жерд1 кар басып калды. Кеше гана кыркылып «тонынан» айрылган койлар мен жас козылардьщ д1р-;нр eTin, бурсен какканын Kepin Рыс- келд1 катты киналды. Qcipece оньщ жанына койлар- дьщ колга карап калганы катты батты. Осы кезде, иэ осы кезде колхоздын зоотехнип Садьщ Сасьщов, бас экономист Турсын Турдыбакиев, бас бухгалтер! Эблаким Абдынапов, ферма MeHrepymici Аудин Шау- дннов жэне баскалар бастаган 6 ip топ адамньщ сау ете Tycneci бар емес пе?! Мше, осыньщ нэтижес!нде мал басы шыгьшга ушырамай, аман калды. Осы орайда колхоз председател1 Жолдас Дауытов айткан мына 6 ip жайга токталып еткен жен шыгар. Колхоздын Heri3ri мал отарлары отарлыктан онша кашык емес. Сондык- тан кез келген жагдайда, ягни ауа-райыньщ осындай 6 ip колайсыз боранды кундер1нде кажеттт кемек керсететш

------------------------------8 6 --------------------------------r i k жедел топ курылып, олардьщ эркайсысыпа жеке-жеке учаскелер б е к т л ш бершген. Ецбек адамды абыройга жетюзед!, к¥Рметке болей- Д1. Муньтн карапайым мысалын Рыскелд! Максутов- тыц ецбек жольшан айкын корем1з. Ецбек сонымен 6 ipre адамды есейтедй шыныктырады, ысылтады. То- гызыншы, оныншы, он oipinuii бесжылдьщтыц жарыс жещмпазы, 6 ipiHnii класты шопан Рыскелхи бул кундер! кешеп SKeci Макац аксакал армандаганындай парьщты да парасатты ауыл азаматы болып калыптасты. Кеу- десшде «Ецбектеп ерлш уппн» медал1, СССС Халык шаруашылыгы жейстжтер! кермесшщ алтын жэне кумю медальдары жаркыраган, оны тек кана ецбек ус- тшде емес, колы калт еткен кезде эр турл! когамдьщ жумыстар аткарып журген сэттершде де кездеепруге болады. Бгрде ол жас малшылар арасында болып, олардьщ идеялык-адамгерпшйк жагынан шьщдалуына ыкпал жасаса, б1рде ез1 катарлас шопандармен сыр- ласып, мал багудыц тэсип жайлы эцпме козгайды. Рыскелд] 1971 жылдан КПСС Mynieci. Коммунистщ кай жерде кпындьщ болса, сол жерде болу ерскшелп i- нен баска артык правосы жок екенш ол о бастан жаксы туслнген. Сондыктан болу керек, жиналыс сайын сей- леген созшде коммунистердщ абыройы мен бедел! жайлы Ko6 ipeK айтады. Б1з Рыскелдже жольщпас бурын «Илтыз» колхозынын Ka3 ipri партком секретары Са- дьщ Сасьщовпен эцпмелесш, ол жайында, ягни ком­ мунист Максутов жайында птарлескен болатынбыз. Ойымызга секретарьдыц «Ецбек су й гш тк жагынан да, адамгершшк жагынан да, коммунист ретшде де, тш- Ti кай жагьшан алсацыз да Рыскелд1 мактауга турады», - деген c©3i орала бердь Ол ©3i узын бойлы, атжак- ты, жылы жуздк бетке тура карайтын, ойланып барып сойлейтш ж\\пт агасы екен. Б1здщ келгешм1зге аса риза болып калды.

------- -------------------- 87 ------------------------------- * * * ©цпмелесе отырып Рыскелдшщ кептеген жаксы касиеттерш тани тустш. взегеге, ез ieme деген жогары талап пен уй-iini, семьясына, жолдастарына деген Kiini- пейщдшк жэне мешрбандыльщ оньщ жанынан езара уйлес!м тауып, оны рухани жагынан тулгаландыр- ьш тургандай. Б1збен 6 ipre журген ферма мецгеруппй Аудин Шаудинов та сез арасында Рекецнщ артык ce3 i жок накты icTiH адамы екенш ангартьш кояды. Онысы б!зд1 эбден ouiin алсын дегеш болса керек. «Bip гажабы, - дейдо ол, - Рекеце кандай жумыс тапсырсан да тастай етш, ете тиянакты орындайды». Рыскелд1 колхоз партия комитетшщ мушей. Парт­ ком Mynieci ретшде оган малшылар арасында саяси- тэрбие жумысын журпзу тапсырылган. Сондай-ак уй- ретупп тэл1мгер. Жас шопан Айнам 1лиясов, бакташы Дэулет Атеев соныц шзклртт. Екеуш де ез камкорлыгына алып, олармен эрдайым эцпме етгазш, алдьщгы сапта ецбек етуге жетюздй Осыдан ек! жыл бурын екеушщ партия катарына етуше ез1 кепшдеме бердт Y c m m - деп жылы Дэулет алгаш бузаулайтын сиырлардыц эр жузiиен 85-тен бузау алса, Айнам эр жуз саульщтан 128-ден козы алып, сегпмд) актап шьщты. Колхоздагы ашьщ партия жиналысына коммунис- термен 6 ipre партияда жок ецбек адамдары тугел ша- кырылды. Кун тэртсбше коммунист Р.Максутовтыц социалиста мшдеттемесш орындауы жайында мэсе- ле койылды. Баяндама жасаушы Рыскелд1 ец алдымен коммунист жауапкерпшпп жайында айтты. Совхоз партия комитетшщ эл[ де болса барльщ коммунистер- ге б1рдей катац талап коймайтынына наразыльщ бш- дфди Когамдьщ мал басын кебейтудщ жолдары мен проблемаларын, резерв кездерш, сапалы ецбек етудщ тиш дш гш сез erri. 0 зшщ кол жетюзген керсеткпн- iH баяндады. Озгмен социалистпс жарыска тускен эр- inTeciH сынады, барльщ кемшшктерш бетше басты.

t f c r --------------------------- 88 --------------------------- tHhr Шыгып сойлеушшердщ создершде ецбек тэрт1бш жаксартуга, жауапкершЫкп арттыруга деген умтылыс байкалды. Жиналыс б1рауыздан Рыскелдг Максутов- тьщ ю-тэж1рибесш макулдап. баскаларга тарату жен- шде шеппм кабылдады. Жиналыстан Рыскелд1 кощлдг шьщты. Атына кона бергеш сол ед1 «Токта. мен де 6 ipre барамьгн», - деп Кожабай артынан коса шесть Кожабай Оразбеков Рыс- келдшщ жарыстасы. - Сен меш катты рлтты ц гой, - дед1 Рыскелдйп Жолшыбай эцпмеге тартып. - ¥ялмай жерге Kip, жерге Kip сен, шынымен уялсац, ic cipa, оцга басатын болар, - деп Рыскелд! Кожабай- дыц бетше тже карады. Расында да оныц унжургасы тусш калган сиякты. Рыскелд1 эцпмесш кайтадан жалгастырды. - Курдастыгымды пулдайын деген ой болган жок менде. Сыртта катты кылжактасканымызбен партия жиналысында оган жол беруге болмайды. Сел iм; кем- шЫгщщ керер козге бые турып, калай айтпаймын, езщ айтшы. Менщ биыл эр жуз саульщтан 131-ден козы алган кез1мде сен эр жуз тусактан 60-тан ак козы алып отырсыц. Осы жараса ма?.. - Эрине, жараспайды. Мен сенен келес1 жылы оз- басам карап тур, бэлем... «Ендеше санаца 6ip нэрсе жеткеш гой. Маган да Keperi сол» деп айта жаздап. Рыскелд1 к!лт токтап кал­ ды. Екеу1 жол айырыгына жетш коштасты. KeTin бара жатып, «Сен1 ме, Кулпарханга айтып сазайыцды тарт- кызбасам», - деп кояды Кожабай. Рыскелд1 болса атына камшы басты да, шаба жонел- дт TipmLTiK камы гой оны асыктырып бара жаткан. - «Ильтыз» колхозы, ¥т ыр ауданы. «Жепйсу» zasemi, 13 шшде 1984 жыл

89 КОС БЭЙТЕРЕК «Тамшылап аккан су дария болмайды, шалдардын, 6api кария болмайды» дегендей картая бшудщ де ез жолы, ез жеш, сыр-сипаты, мэн-магынасы бар екен. Сол кариялыктын ак; туын бшкке кетер1п, б т й с п т к таныту да жасы келген адамга онай сокпайтыны белгип. «Менin пэлендей балам бар, ел1м-журтым бар» деп мактанады кейб1реу. Сейтед! де езшщ сол бала- шагасына, отбасы, ошак касына, ельжурты, агайын- туысына, улкен Kiuiire керсетер кандай улп-енеген, улагатты сездерщ, айтар акылдарын бар деген кезде т ш курмелш, кенеттен тосылып калады. Мше, мэселе кайда? Демек, жасыц улгайып. каншага келсен де жасаган гумырьщнын жаркыраган 1здер1 ел журепнде сайрап жатпаса куныцныц 6ip тиын гурлы болмаганы. Ондай адамньщ кумютей сакалын сыйлаганынмен атагына, абыройына жыгыла алмайсыц. Алматы облысыныц Карасай ауданында улкенмен ушрлес, iciiuijiepMen сыйлас, кездескен адамдармен эпеке-шепеке болып журетш, оз!м жаксы керетш ем карт Kici бар. Оларды мен кос бэйтерек деймш. Клайда журсе де бул ею кария жуптары жазылмай, кашан бол­ са да 6ip re журед). Бас косатын кабинегтер! бе 6ip. Bipi - согыс жэне енбек ардагерлершщ, ягни аксакалдар алкасыныц eKiHuiici, аудандык «Казак тип» когамыныц курметп терагасы. Айтары бар абыройлы жандар. Жастары токсаннан асса да кэршкке бой алдырмай аудан келемшде ездершщ адами болмасымен, ю сш к Касиет1мен, айтар есиет!мен журекке жол тауып келе жаткан - алтын казынага айналган кариялар. 0 м1рдщ кыр-сырын толык мецгерген, жаксылык-жамандыкты бастарынан кеппрген, туйгеш мол, кергеш кеп ардакты

'd h r --------------------------- 9 0 ----------------------------- t f c r да абзал адамдар. 0 негел1 ул ecipin, тэрбиел1 кыз ecipreH жандар. Бул ею Kici аудандык алкалы жиындар да,улкен бас косулар да, жиын той дейа'з бе, барлык салтанатты куаньпнтарда жш тебе KepceTin турады. Онын себеп- Tepi бар. 0 йткс1П, Сешткан ага улагатты устаз, Каз­ акстан Республикасыньщ бiлiм саласындагы узддк MyrajriMi, Ыбырай Алтынсарин атындагы медальдын Herepi, Улы Отан согысыныц ардагерк карт педагог - елкетанушы, тарихшы, Каскелец каласыньщ жэне Карасай ауданыныц курметп азаматы. Ед бастысы Казакетаннын туцгыш Президент! Нурсултан Эбпп- улы Назарбаевтьщ су й п т устазы. Мшеки, 6ip басына жетерлпс атак-данкы, курмет-абыройы бар Kici «мен картайдым» деп аякты аспанга жпберпг, ушнде, бала- шагаларыныц касында жатуына тольщ кукыгы бар. Эйтсе де ол Kici булай етпейдг Ойткеш езшщ бой- ындагы жп-ер-кутш, жинактаган бЫмш, тагпм-тэр- биесш, халкьшьщ эдет-гурып, дэстур салтын кей- iHri урпактыц бойына cinipin, эдсгуп картайгысы ке- ледг O cipece, жастардын бойынан жасампаздьщты, Отанга деген суйкпеншшйсп, бшм-гылымга деген ынталыкты, болашакка деген кулшынысты, мелдор та- залыкты, аскак адамгершшкп, парасат пен парыкты мшезд1 Keprici келе/ii. Осылай арман-ойын кунделшп iciMeH уштастырып журген адамды юм сыйламайды, юм жаксы кермейдг Арада осындай адамдар бар бол­ са сыйламаудыц ©3i, тыцдамаудьщ 03i улкен кунэ, бар­ ып турган кателк. Ауданньщ атка мшер азаматтары, эюм1 жэне эюмкаралары осыны жаксы тусшгендк- тен бул KiciHi 6ipHeine жылдан 6epi согыс жэне ецбек ардагерлер1 кецес in k жэне аудандык аскакалдар алка- сыныц торагасы erin , берер кецесше, айтар акылына ыждагатпен кулак асып отыр.

t f c r — -----------;-------- 91 ----------------------- - 'r i b ' Kepiciiiuie меш сыйлап курметтейщ екен, сыйлайды екен деп не болса соны аудан экшшщ кулагына жетюз- in, мазасын алу касиеп Сешткан аганыц канында жок. Ол уипн алдына келш, арыз-OTiHimiH, 6ipeyaepre реш­ или бйццрген улкен юсшер, ардагерлердщ эцпмелер- iH эбден тьщдап алады. Орынды мэселеш койын дэп- тер1не xypi in алып, эр дуйсенб1 куш етшзшетш эюмнщ лездемесшде кепшЫктщ кулагына жетюзедь Бул да кеп жылдан 6epi калыптаскан жагдай. «Жас есемш деп yMirri, Жалгыз Жарлы байимын деп умгга Ауру жазыламын деп умггп» - дегендей eiviip бол­ ган соц кундел1кп шешуш тез кажет ететш усак-туйек мэселелердщ де туындап жататыны зацды нэрсе. Мун- дайда Сешткан ага отшил айтушы адамньщ турган жершдеп ауылдьщ аумак эюмдшне барып. 6ipa3 нэр- селерд1 дабыра жасамай-ак дурыс шешшуше ьщпал жа- сайды. Бул да бшгендоктщ, бшштшжтщ нэтижеет Сешткан агамыз гайыптан пайда болган жок- Эке мен шешенщ ыстьщ 3pi адал махаббатынан осы дуние­ ге келген ол экеден repi шешесшщ тэрбиесш кеп кер- дт Экес1 Ахмет ете акылды, адагеришпп зор, юсшйл мол болган, байлык жолын кумаган, эрдайым адал OMip еуруге тырыскан, юсшщ жолын кеспей, жет1м-жес1рге, кун Kepici темен, кембагал адамдарга камкоршы бол­ ган Kiel екен. Коз1 каракты жан баласыныц бш м алуын, жаксы адам болып есутн армандаган. BipaK арманына жете алмаган. Сешткан агай алдымен рабфаки, оны бшргеннен кешн Абай атындагы казак педагогикалык институт- тыц тарих факульте ппе окуга туседт Эйтсе де тагдыр- дьщ жазмышы солай, экей кылшылдаган кырыктан аса бергенде «халык жауы» атанып, 1937 жылы жазыксыз жаламен усталып кеткен. Сол кеткеннен мол кеткен.

ъЬ --------------------------------------------------------------------------------9 2 -------------------------------------------------------------------------------- Жан жолдасынан ерте айырылган ¥лбебек ете сы- пайы адам-тын. Мгнез! жумсак, акылды, кепнпл, ете конакжай жан едт Керюне ici сай, байыпты да байсал- ды, устамды да улагатты Kici болды. Баска тускен киын- дьщты натыз ерлерше кетерш, куйеушен калган ei<i жас баласын епгюмге жалтактатпай ecipe бшдг Сонымен 6ip re немерелерш де, шеберелерш де жаксы тэрбиелеп ecipjii. Ал сатына, саргая куткен к е л ж Нургайьшды ту­ ган кызындай еркелетш устады. Сейткен ана, иманы жолдас болсын, мунда 1984 жылы 8 6 жаска келпт кез жумды. Каскеленнгн кад1р бшер азаматтары кейуананы ак жуып, арулап, акыргы сапарга шыгарып салды. «Ер жшттщ косы оналмай ici оцалмайды» деген ка- натты сез бар. Сешткан агага Нургайын женгелпз де лайыкты кездестг Eri3 козыдай ею жас 6 ip шанырактыц астында тату-тэтп гумыр кешш келедт Бакытты, ежел- ден кут-береке дарыган шацырактан улды-кызды бес бала ербда. Bapi де адам болып, ез жолдарын тапты. Терец бш м иэр1,мен сусындап, 6 ip-6 ip кызметпц туща- сын устаган азаматтар мен азаматшаларга айналды. Сешткан аганыц жары Нургайьш жецгейдщ де OMip тарихы кызьщ. Bip уйдац, ягни Хауезхан эулетшщ сол кездеп ес-токтатып, бойын тузеген жалгыз кызы. 0те зерек api зерделт Киялга бай армангиыл жан. Bip кун1 Нуртайынга мынадай ой келедт Осы 6i3re жакын жануялардьщ азаматтары болса бар! де Отанын кор- гауда жур. Ал 6 |ЗД1Н отбасымыздан ешюм катыса ал- май отыр. Окем болса карт адам, жасы асып кеткен. Менен кейшп балалар болса ajii буындары катпаган. Ел болып майданта аттанып «Отан уппн жан пида» деп урандап жаткан да ез ушнен елш жаудан коргайтын 6 ip адамнын шыкпаганын Нургайын кэд1мгщей уят са- найтын кершедо. Сондыктан «менщ майданга баруым керек» деп ой туйед! кайсар кыз. Мунысын, ягни e3 iH

------------------------- 93 ----- ------------------- 'd b ' кептен мазалап журген ойын Хауезхан экесше айхады. 0Keci 6ipa3 ойланып отырып былай дейдх - Сенщ колыццы ешнэрседен хархпаймын, не айт- са да орындаймын деп, Аллага анх 6 epin ед1М. EKi сей- лемейш. Кудайга хапсырдым. Бойжеткешщи таныхып улкен шеннмге келшсщ. Бердш руксахымды, - деп, ак бахасын бередь Сойтш, Нургайын е°л суранып, май- данга ахханган екен. 1942 жылдыц 8 мамыр куш эс­ керге алынган ол алдымен эскери даярльщхан exin, радио-хехника байланыс куралдарын, оны пайдалану эдютерш, машинаны журпзу мамандьщтарын жаксы мецгерш, сержанх деген эскери ахак алып шыгады. Будан кешн К,иыр Шыгысхагы авиация эскери бел- iMre ж1бершедх Майдандьщ ем1рдщ кыр-сырын хол- ьщ мецгере басхаган ол бо:пмше командир! болып хагайындалады. Жауынгерлк ушакхарга 500-1000 келш к бомбалар, ок - бэрш хиейдь Одан соц армия шхабыныц радиобайланыс бе/пмше алынып, Жапо- ниямен согыс бпкснше майданда болады. Сойтш 1945 жьшдыц кыркуйек айында туган жерше, ысхьщ уясына улкен 3 pi харихи жешспен аман-есен оралады. Ал Сешткан агай болса жауынгерлш мшдетш етеи келгеннен кешн Ецбекшщазак ауданында, одан соц Каскелец каласындагы Абай ахындагы казак орха мектебшде кызмех гстейдт Табаны курекхей 50 жыл- дан асхам уакых осы мекхепхе муга-им болып, шэюрх- херге харих пэншен дэр1с окып, хэл1м-хэрбие 6 epin, кнындыгы мен кызыгы жехерлж устаздыц жолды ба­ сынан етюзедь Сешткан ага осыншама абырой бшгше калай жех- in, хальщ арасындагы курмех беделге калай ие болды, шэюрттершщ ысхык ьщыласына калай беленд1 деген сауалга назар аударахын болсак, оган ол юсшщ койын дэптершдеп мына 6 ip данальщ сейлемдер epiKci3 кез

'rik;—----------------94-------------------- 'rib' жетюзетш сиякты. «Окушьгнын кемшЫгш кергйн болсац, ьщыласын елпресщ», «Баланы тацкалдыруды ум ы та: «Даналыкка умтылу тангалудан басталады», «Мугал1мдш кызметтщ максаты ез пэнш жаксы уй- ретуден терещректе: мугал1м - адамды жасаушы адам, мупипм унйн бага кунды емес, бала кунды», «Кептщ козшше баланыц кемншпгш бетке баспа, оны курмет- те, сыйла, 6 ipeyre сыйлы боламын десен, езхщц сыйла» жэне тагы баскалар. Bis осындай тушщц ойлар Сештхан агайдын iniKi жан дуниесш, букш элем in, алга койган максатын, би- ткке шыгар тугырын, адами тулгальщ ка;йр-касиетш айкындай тусед! десек кателеспейтш сияктымыз. Exi- м1здщ Тунгыш Президент! Нурсултан Назарбаевтьтн бул KiciHi баска устаздарынан айрьщша курметтейпт де осыдан болар. - Устаз эке бола 6 myi керек. Ойткеш, ол шэюрттерш алаламай камкорлык жасайды. Устаз ана да бола 6 i- jiyi керек. Ол шэюртш туган баласындай баурап, eMip ернектерш, турмые-прпшпк мехнаттарын, киындык- тары мен кызьщтарын сезщщрш баураудан жальщ- пайды. Устаз - дос, ол шэюртше тек жаксылык ойлап, кымсынбай кемек кесетед1, жан сала жаксылык жа­ сайды. Мен ез1мнщ OMipjiiK жолымда устаздык маман- дьщты тандаганыма ризамын, - дейд1 агамыз езшщ oip эцпмесшде. Абай атындагы казак орта мектебшдеп мына oip окиганы айтпай кетуге эсте болмайды. 1993 жылдьщ 11 желтоксан куш мектептщ 55 жылдык мерейтойы етюзшдг Бул тойга мектептщ 1958 жылгы тулеп Нур­ султан Эбйнулы Назарбаевтьщ келу1 салтанат ажарын аша TycTi. Тура бала кезшдегшдей ацкылдаган ак кещл Нурекен эдеттепдей кушагын айкара ашып кеп- тен кермеген жерлестергмен кауышты-ай дейсщ. Осы

'd b '------------------------------- 9 5 --------------------------------- салтанат кезшде Нурекец «Дуние жузшде бармаган жер1м калмаган шыгар, 6ipaK дуниенщ кай тукшр- шде журсем де К^аскелецнщ дэл устшен ушып бара жаткандай, журепм лушл кагып турады» деп журек- жарды шьш куаныш сезшш бщщрдо. Куры кол кел- мей езшщ алтын уя мектебше Оцтустш Кореядан шыгарылган компьютерлер жэне езшщ бейнес1 сал- ынган тамаша портрета сыйга тартты. Сондай-ак езш окыткан мугал1мдерге сый-сияпатын жасады. Ал Сешткан Исаев агамызга Алтын сагат такты. Айтулы азамат Николай Никифирович Шлыков мыр- зага багалы автокалам устатты. Мектеп ужымы болса ез кабыргасынан тулеп ушкан, сейтш, самгау бшк- ке кетершген шэюрпне ата дэстур1мен шапан жауып, басына 6 epiK кипздт Мектеп окушылары да карап калмады. «Мектеб1мпдш 1958 жылгы тулеп Нурсул­ тан Эбш1улы 03i окыган Абай атындагы орта мектебь нен» деген арнайы жазуы бар жэне колдан токылган орнекп кшемшеш тарту e rri. Тойга катыскан журт Президеним1здщ ез1мен 6 ipre uiecin келген сушки эшш Нурлан 0нербаев пен республикалык «Дарын» жастар сыйлыгыньщ nerepi Сэуле Жанпешсованыц сазды эндершен сусындады. Иэ, дэл осы жолы Сешткан Ахметулы Исаев ага- мыздыц баскалардан ерекше сез1м кушагына беленш, мактаныш с е т и аскактап, рухы кетершп, ерекше мерейленш, жулдызы жаркыраганын оз кез1м1збен кердк. «¥стаз болу 6 ip бакыт» деп езшщ жш айта- тыньшдай карапайым мугал1м ушш будан артьщ бакыт бола ма?! Аудан, кала берсе облыс халкыньщ Иса- евтын аты аталса айрыкша ьщыласпен курмет кер- сетет1н1, эрдайым сыйлап журеиш, унем1 саликалы бас косулардан, улкен отырыстардан, ipi-ipi теориялык гылыми конференниялардан, кыдыр шалган адамнан

'd h r --------------------------- 9 6 ----------------------------- 'd b ' жастардьщ уйлену тойларынан калдырмай бата сурап ж\\'рет1ндер[ де осындай себептерден болса керек. Менщ, жалгыз менin емес-ау, букш карасайльщтар- дьщ 1зет штипат керсететш, удайы Сешткан Исаев агамызбен кушактары жазылмай 6 ipre журетш епздщ сынарындай болган, тагы 6 ip ардакты агайым бар. ¥лы Отан согысыньщ ардагер]', дацкты партизан, жазу- шы, белгш журналист, шеж1репп, очеркист Каскелен каласыныц жэне Караеай ауданыньщ курметп азама- ты Усенбай Бахтиярулы Тастанбеков жайында да узак тацга эцпме-дукен шертуге болады. 03i де копнил, эр адамньщ бойынан тек жаксыльщты коре бшетш, кез1 каракты, акылгей дана карт. Жас жагынан Сештхан ага eKeyi карайлас, жацылмасам eKeyi де токсанга жа- кындап калган жампоз, жаны жай таппайтын, ты- кыршып уйде отыра алмайтын карт, эттец кейде ауа райыньщ колайсыздыгына байланысты ауырып-сыр- кап калатыны болмаса. эшешнде аудан эктмд1та арнайы болш берген кабинеттен шыкпайды. СеЙ1гхан ага eKeyi кундеп эдеттер1 бойынша осында токайласады. Bip- oipiH кормей калса жатып кеп 1здейд1, телефон шала- ды, жагдай сурасады. Жас кезшде жазу-сызуга бей1мд1- л1к таныткан Усекец колынан каламын тастамай елец, 3 Hri\\re, очерк жазуга талпынады. - Мен «Редакция» атты роман жазамын деп жас- ымда кеп талпындым. Оныц 6ipnenie тарауларын ка- газ бенне TycipreH де кездер!м болды. Менщ бул эре- кет1мд1 мектептес досым, атакты акын Курмангали ¥ябаев байкап калып, шын журектен куттыктаганы бар. Эйтседе, кей!ннен ары ойланьпг, 6epi ойланып, бул ойымнан ешнэрсе шыкпайтынын 61л1п, онымды тастап Ker riM, - дейд1 Y cenoafi ага жастьщ шагын еске ала отырып. Алайда, ол эдебиетке деген кумарлыгын арттырмаса кемггпейдг Б1раз акын-жазушылармен

--------- — -- ---- 9 7 ---------------------------'r ib ' достасып, олармен жаксы араласады. Казак жерше атак-давдтары белгЫ тарлан акын-жазушылар Тайыр Жароков, Эдш Шэршовпен ажырамас дос болады, жаксы сыйласады. Ал oepxiji келе атакты акын Туман- бай Молдагалиевпен де ете сырлас, дос, бауыр болып кетедь Ак сейлеп, эрдайым актарыла сейлейтш Ту- мекец журген жершде «Тастанбеков Усенбай агам менщ алгашкы устазым» деп орынды мактаныш етедь Сейтсек оньщ сыры былай екен. 0те устамды api уялшак Туманбайдыц жас кезг Bip куш елецдерш аудандык газет редакциясына экеле- дг Газет редакторы оны ете жылы кабылдайды. Сол 1953 жылдан бастап Тумекецнщ елецдер1 газет бетше жш жарияланады. Облыстык, республикальщ басылым беттершен де керше бастайды. Туманбайды мактап, болашагынан улкен ум1т кутш айтулы акын Эбдшда Тэж1баев «Лениншш жаска «Сэт сапар!» жариялайды. Жана кер1не бастаган жас акын Туманбайдыц жаука- зын жырларын кере алмай «6 ip мьщты» аудандык газетп катты сьшапты. Газет бетш кажетаз, ешюмге пайдасы жок елецсымакпей толтырганша баска мацы- зы бар мэселелерд! котермей ме деп газет редакторы Тастанбековке байбалам салыпты. Bip сезбен айщан- да, акка куйе жагып, жас акынныц елецдерш жокка шыгаргандай болыпты. Бул аудан келемшде улкен эц- riM ere айналыпты. Аудандык партия комитетшщ кон- ференциясында да тшге тиек болыпты. Осы аудандык конференцияда газет редакторы сыналган елецдердщ арбip жолын, мэн-магынасын колма-кол орыс тш не аударып алып, жарыссезге шыгыпты да элп жалпыла- ма сейлеген адамга аямай соккы бередь «Б1рде 6 ip мысал кел'прмей жатып, «жаман», «зиянды» дегеннен не шагады - деп, Молдагалиевтщ елецдершщ орысша аудармасын дауыстап окып шыгыпты. Конференция

t f c r --------------------------- >>8 --------------------------- *$*■ орыс тш нде еткендштен осындай амалга барган гой. Сонда залдагылар ду кол шапалактап. Тастанбеков- ты колдаган екен. Осы жолы аудан басшылары элп «сыншыга» сыбагасын берш «Газетке осындай кещл куй, журек лупшш бшдоретш, окылатын елец кажет» деп актьщ сезш айтыпты. Усенбай аганыц Туманбаймен достыгы осыдан кешн, acipece 1954 жылдан катты ныгая тускен Kepi- недь Бул айтканымызга мына 6ip мысалды келпре кеткешмгз жен еиякты. Туманбайдьщ 1957 жылы туц- гыш елецдер жинагы «Студент дэптер1» жарык кер- ген сэтте ец алдымен ол езшщ алгашкы куанышын Усенбай агасымен белкш ть «0 лецдер1мнщ алгашкы редакторы, акылшы агайым - Усенбай Тастанбековке ш ш к журектен усьшамын» деп колтацба 6epinTi. Та- гы 6ip колтацбасында Тумекец былай деп жазыпты. «...Ардакты ага, мен с!зге мшдетпмш. вйткеш, елец дуниееше менти кулаш уруыма Слз себепкерс1з. Жан- ымда жаткан отты урлеп едйцз. Сол оттыц ушкынын керщп. С1зге осы кпабымды куаньнипен усынамын. Будан баска не айтамын. Сау-саламат болуыцыз- га тшектеспш. Сэлеммен, шпцз Туманбай». Усенбай агайдыц уйдеп жеке кггапханасында кептеген акын- жазушылардыц шын журектершен жазылган тамаша колтацбалары бар ютаптар жетш-артылады. Эдн Шэ- ршов, Сэлчрбек Бакбергенов, Курмангали Уябаев, Нур­ султан Эл1мкулов, Тайыр Жароков, Клапан Сатыбал- дин... Ti3 iM созылып кете бередт Усенбай Тастанбеков агамыздыц айтпауга болмай- тын ерекше 6 ip кыры бар. Бэлюм, ол эдебиетп айрык- ша суйетш кдсиетшен болуы керек. Ол Kici кайда журсе де ез достарьш есшен 6 ip;ie-6 ip шыгарган емес. Аудандык газетте езтмен 6 ipre кызмет icTereH талант- ты акьш spi композитор Молдабек Саламатов майдан-