Сыздықов М. Ақ басты тырна

жагалауына жетюзсе, 1СТ1Цоцга басканы. Коллекцияларындагы ец кымбат дуние де осы. Советпк милиция жет1 цат жердщ астындагыны табады деп дерштеуш1 ед1. ТеЙ1р1, Ренфольд олармен бас цатырып Кайтед1. К,алсын енд1 пезитивт1 малда- нып. Москвага ушатын реЙ1ст1 кутш отырган американдыцтар тым коцшд1. Кец1лд1 болатыны куны элденеше миллионга багаланатын суреттерд1ц туп нускасы колдарында емес пе? — К е п й р п ц з д е р , — т а з а а г ы л ш ы н Т1- Л 1н де у н ц а т ц а н с у р к о с т ю м д 1 кара т о р ы казак Ж1п т 1н к о р 1п с е к е м а л ы п ц а л д ы . — С1здердщ документтер1Ц1зге кажетт1 белгшер согылмаган екен. Устщп кабатка журщ1здер. Кецшдер! жайланган екеу1 жштпц со- цынан ерд1. Болмеде отырган уш-терт адамныц арасынан подполковникг1 бай- каган Джексон тепн шацыру еместтгш шп сезд1. — Енд1 чемодандарьщызды ашыцыз... — Буган С1здерд1ц хацыларьщыз жоц. Мен елшш1кке шагым етемш. Б1рац капитан оньщ созше кулак аспады. Чемоданды актарып карай бастады. Боска даурыгудыц кажетс13 50

екенш тусшген американдыктар кан- дарын шпне тартып М13 бацпай отыра берд1. — Мыналарыцызга жол болсын, — де- д1 капитан чемоданный, б1р калтарысынан полотно суретт1 алып шыгып жатып. — Елшш1кке С1здер емес, енд1 613 шагым ететш шыгармыз. Мына фотоаппаратка уксаган дуниец1здщ де нендей курал екен1 613 ушш эз1рге жумбак. Деген- мен оныц да шеш1мш табармыз. Маган бер1щз! Джект1ц кулагы шулап, коз алды туманданып кетт1. Болме 1Ш1 шреукелен- ш, алыстан булдыр сагым ойнады. Сол куйынныц 1шшен будак-будак акша, езш соньщ соцында еш окпесш колына алып, жан ушыра жупрш бара жаткандай сезшд1. Мойнына асынган аппаратына жармасты. Ойы — ец болмаса сулбасын тус1рш алу. 51

ьегдЕ Былгары ecÍK шалцалай ашылып, 1штен колына 6ip уыс цагаз устаган, жас мелшер1 жиырма бестердеп суцгац бойлы, аккуба ецд1, кой кезд1 Ж1Г1т шьщты. Байкаусызда колынан сусып тускен кагазды асыкпай жерден кетерш алды да, бастыктьщ кабылдау белмес1 аркылы узын дэл1зге жалгасатын eciKKe беттед1. Машинкасыныц жыпырлаган туй- месш токтаусыз тарсылдатып, езшщ кундел1кт1 ц а р б а л а с ц а толы кызметше ïdpicin кеткен хатшы кел1ншек кимылын калт догарып, бейтаныс жМтке карап тац-тамаша калды. Тук тусшсе буйыр- масын. \"Бул кай кезде Kipin кеткен? Tinii алдынан тышкан жоргалап етсе де кезден 52

таса жбермейтш жанары осы жолы мулт кеткет ме? Бастьщ ренжитш болды-ау, кап, цалай гана байцамаганмын. Неткен мэдениетс13 адам, елец цылмай, кеш1р1м сурамастан октау жутцандай цаздиып ете шыкканын царашы\". Бастыктыц ретигп жуз1н коз алдына елестетш, кел1ншек цатты дегб1рс1зденд1. Алакандай айнага цайта-цайта уцшш, шашын тузед1. Тэп-тэу1р басталган тацгы кызметш1ц естш берекес1 кетт1. Бэр1 элп оспадар оцбаганныц кес1р1. Б1рац ол бекер мазасызданган екен. Бастьщтыц белмес1нде тырс еткен бегде дыбыс естшмед1. Кел1ншек- Т1Ц кещ л! жайланып, ше-шала жазу машинкасыныц б1рцалыпты тырсылдаган ун1 тыныштьщты кайта бузды. К,агаз устаган Ж1Г1Т ушшш1 кабатка кетершш, сел бегелш турды да, буйра шашын тарады. Булардыц бел1мше жакында практикант кыз келген. Оз1 бМрген институттыц ешнш1 курсында окиды екен. К,асы-кез1 киылган, бурымы тобыгына тусед1, каз мойын сулу кыз журегш б1рден жаулап алды. Ес1М1 де эсем. Лагыл. Ж М т куб1рлеп кыздыц атын кайталады. Бел1м бастыгы Шэм- 53

шат агай да копт! керген К1С1 емес пе? Практикант цызга жетекшипк етуд1, бел1мдег1 атцарылатын жумыстардыц барысымен таныстыруды езше жуктед1. Онашада: \"Бала, цольща цонгалы турган цустыц тересшен айырылып цалма. Егер бос белбеулж керсетсец, айтпады деме, сэт1 тускен кун1 цыз алдында абыройынды айрандай тегемш. ЖМтп1н десец осы цызды цайтсец де алып цал. Бук! I тэж1рибенД1, дарыныцды, цабшет1нд1 жумса. Бес жыл окыганда ай цараган жоц шыгарсьщ. К,ыздармен тш табысуды бшерсщ\", — деп кецшдепсш айтып салды. Кулсе кемекей кер1нетш, жан дуниесшде цылаудай арамзалыгы жоц Шэмшаттыц сезш цалжьщ деп уццанымен, практикант кыз алгашцы куннен-ац, буган унаган. Бел1м бастыгы айтпацшы, бар тэж!рибее1 мен цабшетш Лагылга жумсап керуге К1р1ст1. Бел1мдеп цыз-келшшектермен жоцтан ез ге т эц- пмелеп, эзшдесуд1 догарды. Барынша таза, эдем1 кишуге тырысты. Ж ссуга ертеден-ац кумарлыгы жоц ед1, сацал- муртын цырганнан кейш ептеп одан да буркш цоятынды шыгарды. Жас маманныц аяц асты езгерюш бел1мдегшер 54

бшмейд1 емес, бшед1. К,ыздын, касына батылсыздау жакындап, жумысына жетекшш1к жасап жургенш кездершщ астымен багатын. К,ыз байгустьщ да жагдайы мэз емес. Ацша жуз1 ерттей лаулап, улб1реген ернш пстене беред1. Эйтеу1р кыспактан Шэмшат агасы куткарады. — Неменеге жыбырлап кеттщдер. Сендер ушш жумысты б1реу ютей ме? Айтпады демендер, шагым айтамын. Бел1м бастыгыньщ ектем дауысынан кейш кызыккумарлар жым болады да, бул устшен ауыр жук тускендей бойы жецшденш калады. Бугш Лагылды театрга шакыруга мьщ- тап бешнген. К,аз1р тусш узш1ске шы- гарда кызга усыныс бшд1рмекш1. Ж1пт мандайшасына \"статистика бел1М1\" деп жазылган ес1кт1 ашты. Бел1мдегшерге назар аудармастан кецсе кагаздары каттаулы туратын шкафтыц тубшдеп жазу столына отыруга беттед1. Орнына гумыры кермеген жалпак бет бейтаныс б1реу жайгасып алыпты. Сук саусагымен алдындагы электрондык есептег1шт1н, нуктелерш жылдамдата басып, кагазына сандар Т1збегш б1ршен соц бфш кондырып 55

отыр. Бейтаныс жанньщ басы байлы орнын иемденш алганына едепюде сасып та цалды. Сонан соц ашуын сабырга женд1рш: — Агай, айып етпесещз баска жерге отырсацыз кайтед1, жумыс icTeyiM керек ед1, — дед1. Жалпак, бет басын кетер1п, буган тан- дана к,арады. — CÍ3 маган айтып турсыз ба? Кдгаз цушацтаган Ж1Г1Тшындап састы. Ом1р1нде дел к,аз1ргщей бацытсыздыцты тус1нде де керген емес. Абдырап жан- жагына царады. Ойпырмай, басца бел1мге Kipin кеткеннен cay ма? Тердеп етженд1 эйел жацсы 6ip танысын еске тус1рген- дей, цалгандары ем1р1нде кермеген адамдары. Уяттан exi бет1 дуылдап, сыртца атып шьщты да, алацтап ес1ктщ мандайшасына царады. Бадырайган таныс жазу кезше оттай басылды. Айран- асыр болып ес1ктен басын цайта сукты. Ондагылардыц еж1рейе царауы мун екен, кеЙ1н серпшд1. Жупр1п 6 ipÍHiiii цабатца туст1. \"Баска дэл1зде журмесем ип ед1\" деген ойдан цулан-таза айьщты. Айтпацшы, 03Í жаца гана бастыцтьщ цабылдауынан шьщцан жок, па? 56

Бел1м ге цайтадан К1рген ж1Г1тке Ш эмшат агайдыц орнында отырган 1р1 денел1, бет-аузы ш уп-ш убар юс1 зеки женелд!. — Азамат, С1зге шм керек ед1? Жумыс­ ка бегет жасамасацыз, — дед1 ол. — Агай, ме... мен... осы кайда тур- мын..? К,абагы туксиген катулы К1С1 иыгын кикандатып, айналасына карады. — Ж 1гтм, шкеннен саумысыц?! — О не дегенщз. Жумыс уакыты тугш1 былайгы кездерде шпмджке заукым жок. — Солай де. Егер бшгщ келсе айтайын, бул есептеу орталыгы. — Е, бесе, — Ж1пт кецшденш кетт1. — Онда кателеспеген екенм1н. Статистика бол1М1 осы гой. — Иэ. — Эбден басым катгы. Шамамен осы- дан он бес минут уакыт бурын мына кагаздарды бастыкка керсетш кайту ушш бол1мнен шыгып кеткен ед1м. К,айтып келсем кшец мен танымайтын юсшер отыр. К,агаз кушактаган Ж1птке бол1мдегшер акы л-ес1 ауы скан ба деп кудж тене карады. А н а б1р о кш ау оты рган ек1 келшшек куб1рлесш кетт1. Ес1ркеп отыр ма, шм бшсш. 57

— Осы бел1мшеде 1стейм1н дещз?! К,ашаннан бер1? — Ею жылдай болды. — Мм... Еш жыл аз уак,ыт емес. Аты- жен1ц13 шм? — Сабыр Шарманов. — Сабыр! — Бел1м бастыгына царама- царсы орындьщтагы етженд1 сары эйел- дщ кез1 багжандап, жан дауысы шьщты. Бел1мдегшер тугелдей эйелге жалт карады. — Сабыр Шарманов! С13, С13... Сенбеймш... Етженд! сары эйелд1ц тацырцаган жузше ойлана коз тастап, жас жйтг тес калтасынан алган пропускасын оз1нщ орнында ун -тун с13 отырган жалпак бетке усынды. — Сабыр Шарманов, К1Ш1 гылыми цызметкер. Бэр1 дурыс, иэ, пропусканын бершген уацыты 1977 жылдыц 5 казан, — деп дауыстай жонелд1 ана К1С1. — Ойбай-ау, мынау будан жиырма же- Т1 жыл бурынгы пропуск кой, шырагым, улкен К1сшерд1 тэлкек ету уят болады. К,удайга шушр, б1зде де сайкымазактар жеткш1кт1. Мэселен, Митя нагыз жатып атардыц 031. Солай емес пе, Дмитрий Авдеевич? Ал, Жанна Жиенбаевна мак- 58

тамен бауыздайды. Сондыктан, Ж1г т м , б1збен бэсекелесущ к,иын, ойнасак та 6 ipa3 жерге шаптык. — CÍ3 не айтып турсыз. — Ж1пт бол1М бастыгыньщ колындагы пропусканы жу- лып алды. Бел1м бастыгы иыгын цицандатты. — Жай айтканга тусшбейд1 екенс13. Амал не, онда... — деп, стол устшдеп телефонга жармасты. — Сэл к1Д1рщ13Ш1, — етженд1 сары эйел жМттщ колындагы пропусканы алды. Эйел жапырацтай цатцыл кагаздьщ эр эрпше мукият уцшш, эр сезш ежжтеп узак окыды. Сонан соц саусацтары Д1рщцеп, ж1Г1ттщ бетше тесше царады. — CÎ3... CÍ3... Шынымен-ак Сабыр Шарманов боласыз ба? CÎ3 элдекдшан... иэ, будан жиырма бес жыл бурын белпс13 жагдайда жогалып кеткен жок па ед1н,13? Бел1мшедегшер жумыстарын догарып 6 ip-6 ipÎHe тандана царасты. Бел1м басты­ гы тершш кеткен мандайын cypTTi. Соц- гы токсанныц есеп-санак жумыстарын букы бел1м кызметкерлер! жабылып, бМре алмай жатканда кайдагы 6ip Са­ быр... теп KÎM ед1. Шаша... Шарманов 59

деген килМп, алтынга айырбастауга цимайтын уацытты алуын царашы. — Бэлшм, Елизавета Васильевна, бул С13 айтып отырган Сабырдыц баласы шыгар. Дурыстап сурап керщ13Ш1? Жас Ж1пт етженд1 эйелдщ сез1н жай- барацат тындап, оган мен бермеген ед1. Мына сезге шарт сынды. — Тэлкек етш турган мен емес, С13 ацсацал. Сабырдыц баласы дегенд1 цайдан шыгарып турсыз? Сенбесещз, мшеки, тел кужатца керсетейш. Жас Ж1Г1ТТ1Ц аццуба ещ тотыгып, ашудан тутыгып кетт1. Етжецщ эйел бе- Л1Мбастыгынан бурын ж1пттщ цолында- гы паспортца жармасты. — К,удайым-ай, С13 шынымен-ац Сабыр Шармановсыз ба?! — Енд1 С1здерге цандай дэлел керек?! — ЖЫт ки1м шпшт1ц цасындагы орындьщ- ка отыра кетт!.— Бастыгымныц аты-жен1 — Шэмшат Аханов. Бел1м кызметкерлер1: \"Нуролла Жацыпов, Гулнэр Досмай- ылова, Лиза Андреева, Лагыл Тамшыбае- ва. Тагы не сурайсыздар?! — Жолдастар, будан жиырма бес жыл бурын хабар-ошарсыз жогалып кеткен бел1мтц к;ызметкер1 Сабыр Шарманов 60

алдымызда тур. Бул не сумдык?! — Етжещц эйел кейш шег1нд1.— Мына суракка жауап берш1, Ж1гтм. Биыл кай жыл, кай ай, кай кун? Ж1пт сурак коюшыга жактырмай кез тастап, тамагын кенед1. — Макул, кецшдерщ13 каласа, оны да айтайын. Бупн кыркуйек айыныц он тогызы, ягни 1979 жылдьщ он тогызын- шы кыркуйек. — К,атты к ател есес13, бауырым. С13 каз1р жиырма б1р1нш1 гасырда турганьщызды умыттыцыз-ау деймш. Бугш 19 кыркуйек. Алайда 1979 жылдан бер1 аттай жиырма бес жыл етш кетт1. — Сонда, сонда каз1р еш мыц тертшып жыл ма? — Элбетте, мшеки, кунт1збемен де танысканыцыз артыктык етпейд1. Тацертец б1р шынаяк кофе 1шш, саябак аркылы ететш сурлеу жолмен акырын аяндап отырып кундеп эдет1мен кызметке сагат тш1 тогызга он бес минут калганда келген ед1. Вахтер кемп1рге 1зетпен селем берш, астьщгы кабат- тагы шар айнала ущ лш , сонан соц жумыс орнына отырган. Шэмшат агай жымындап, иепмен Лагылды ымдаган. 61

Бул кэд!мгщей цызарацтап калды. Сэлден кейш улкен бастык шакыртты. Ол жарты сагаттай отырып бол1мше цайтып оралса, мулдем тус1нжс1з жайдьщ устшен тусш отыр. Сонда отыз минут шыгып кеткен адам ширек гасырдан кеЙ1н цайта оралып турганы ма? ЖМт ез ойынан шошып кетш, басын кетерш алды. — Сабыр, С13 м е т танисыз ба? — етжещц эйел Ж1пттщ жуз1не парады. — Мен Елизавета Васильевна Губанова- мын гой. — Губанова! Нэп-нэз1к талдырмаш к,ыз жарты сагаттыц ¡Ш1нде кексе бэйбныеге айнал- ганы ма? Лиза дейтш ед!к, енд1 Елизавета Васильевна бола цалыпты. Иэ, иэ, уксайды. Эс1ресе коз1... Япырмай, шынымен-ак, жиырма бес жылдан кейш оралып турмын ба? Сонда, жиырма бес жыл бойы кайда жургенм1н? — Таныды, — деп куб1рлед1 бол1м бастыгы. — Бул не гажап! — Дмитрий Авдеевич шегш тарта танданды. — Адам кейде, жарьщ, толцын турше айналып, коп жылдан кейш кайта оралуы мумшн деп фантастикалык эцг1мелерден 62

оцушы едж. Бэлшм... — Сары цыз жас- каншацтай Ж1Г1тке кез тастап, тырнагын т1стелед1. — Муныцыз сонда антидуние гой? — К1м бшед1? Ес1к ашылып, 1шке кер1кт1 эйел К1р1п келгенде даурыццан дауыстар сап тиылды. — Лагыл Тамшыбаевна, туе кергендей сез1мде турмын. Мына жМт баягыда жогалып кеткен Сабыр Шарманов. — Елизавета Васильевна, \"ал буган не айтасьщ\" дегендей ес1ктен енген эйелге сынай царады. Оз1Н1ц бурынгы гашыгы, бул кундер1 жасы елулерге келш к,алган Лагылды шырамытцан жнтг мец-зец турып калды.

KYM IC ТОЗАЦ Олар сол куш узац цыдырды. Туе aya мацпалдай жуп-жумсак жацбыр жол бойындагы агаштардыц жапырагын eri3 цезыдай уцсас биж уйлердщ цызыл шатырын шац- тозацнан арылтып, мун- таздай етш жуып тастады. Байшокыныц кегшд1р келд1, алтындай жарцыраган ericTÎ алкапты елкес1нде мундай жацбыр жи1 болып турады. Аппак туб1ттей булт шогырыныц жиегшен сыгалаган кун сэулесше жапырацтагы жацбыр тамш- ылары жацуттай жылтырайды Тана коз ацкуба цыз суга малшынган к,олац шашын сшк1п тастап майда тамшы тынымсыз жыбырлатып жатцан асфальттыц уст1мен жМт цушагында кетш барады. Эп-сэтте тым узакца со- 64

зылмай аяцталатын етк1нш1 жан,быр себезгшей бастаганда туфлиш шеш1п цолына алган. Суцгац денел1 жуз1ген баландьщтьщ белпс! эл1 кете цоймаган жас Ж1пт цасындагы алцызыл кейлеп цулын мушесше жабысып цалган керкем цыздыц еркетотай цылыгына суйсшш суцтана царайды. — Ой, цандай тамаша, Ершн! *** — ...Енд1 бес минуттан соц планетага цонамыз. — Б1ршш1 астронавтьщ дауысы цулац тубшен сацк, ете цалды. Тэтт1 елестщ цушагына суцгш кеткен Ершн елендеп, басын кетерд1. Бал-бул жанган ещ сурлана цалды. Булар ортальщ отсек- те ед1. Планетага уацыт санап жацын- даган сайын б1р1нш1 астронавт межел1 кезецн1ц жацын цалганын жагы тынбай хабарлап келед1. Астронавтардьщ алдындагы экраннан шагын планетаныц бед1рейген сурыцсыз келбет1 келбендед1. Куцпрттенеген ция шатцалдардьщ, жартастардыц бет1нде элсш-элс1н жарцыраган сэуле ойнайды. Бул цубылыс астронавтарга жацсы 65

таныс. Чиселей аспан тунд1гшен тускен жулдыздар сэулес1 Т1ршш1кс13 планета- ныц жартасты цабаттарында узакты кун осылайша шагылыса жаркырап жатады. Корабль жайлап планета бетше конды. Экранды суп-сур кулгш туст1 шац жауып кетт1. Корабль двигателшщ екпшшен алацныц борпылдак кумы айналаны кап-цара тунекке комш тастады. Сэлден кеЙ1н будактаган шац-тозан басылып, планетаньщ доцест1, жартасты алкабы алгашкыдай булыцгыр емес, анык керше бастады. Интернационалдык экипаж командир! Гродберг бупн планета бетше барлаушы роботтардан баска ешюмнш туспейт1Н1и шегелеп айтып, касына б1ршш1 астронав­ ты ерт1п баскару пульт1не кетт1. Корабльде тагы бес кип бар. Булар- дьщ мундай алые сапарга (эрине кун системасындагы астронавтар мекте- б1ндеп жаттыгуларын коспаганда) туц- гыш шыгулары. Нег1зг1 максаттары — каз1рг1 оздер1 кел1п конган аты беймэл1м планетаныц бетш кабаттары- нан, жартасты кия беткейлершен пайда- лы кен казбаларын 1здеу. Пэлендей ауыр тиетш титыктатып ецсесш езетш жумыс 66

емес. Корабль командиршщ айтуынша бул жерде коп бегелмеуге т т с , ец эр1 кеткенде уш куннен кейш кер1 оралмак. Сонан соц? Иэ, сонан соц Еркгн ез1Н1ц еуЙ1кт1С1мен кауышады. Оны карт анасымен, карындасымен таныстырады. Оздер1Н1ц болашак кездесулерш есше тус1рш, Ершн киял кушагына енд1. Астронавтар мектебшдеп бес жыл, одан кейшп уш жыл жиырма терт жасар Ерк1нд1 едэу!о есейт1п тастаган ед1. Соцгы уш жылда туган уйше де барып кайтуга мумкшдш болмапты. Жузш эж1м сызьщтары торлаган карт анасын, жалгыз велосипедке таласып жи1 кер1сш калатын суЙ1кт1 карындасын цатты сагынды. Жер бепндеп журегше жацын ек1 адамньщ (булардьщ катарына соцгы жылдары уш1нш1 адам — суйген кызы Жэмила косылды) б1р1не шекс13 коркы- ныш, енд1 б1р1не ш екс13 мактаныш экелетш мамандыкка езшщ журек ка- лауымен келген ед1. Мектепте жургенде астронавтар туралы кинофильмдерд1, цызыцты штаптарды кезден таса жгбер- мейтш. Жумыр Жерге адамзаттьщ арасында туцгыш рет космос кец1ст1пнен кез тастаган совет космонавты Гагарицщ, 67

Айга алгашцы к,адам баскан Армсгронг- ты — космостьщ осынау туцгыш кос карлыгашын журегше жак,ын epi nip тутатын. Солардай ержурек азамат болуды ацсайтын. К,уштарлык, шекс13 азаппен катар цуд1ретт1 де куш. Кун системасынан тыс алыстагы галактикага сапар merin келген астронав кана нагыз аспан кещ стпш багындырган жер перзент1И1ц санатына косылады. EpKiHHiH кездеген максаты, арманы орындалды. Амандык болса, жерге оралганнан кеЙ1н Жэмиласын epTin, кеп жылдан 6epi жолы туспеген туган уйше — анасы мен карындасына согады. Иэ. Ерк1нд1 шат-шадыман, кел-кес1р куанышка толы бакытты кундер кол булгап шакырып тур. Жас Ж1Г1Т кеуде кере тыныстап, курысып калган денесш жазды. Буюл кец1ст1кт1ц картасы сызылган отсект1ц оц жак кабыргасындагы ай жузшдей кигаштанган микрофоннан диктордыц коцыркай дауысы естшд1. EpKiH орнынан турып демалыс белмесше карай етт1. Жерде, оньщ бер жагындагы Марс, Сатурнда тандай кактырарлыктай жа- 68

налык жоц екен. Ауыз толтырып айта- тын жацалык сол — Андромеда ту- мандыгына аттанып кеткен транспорт корабл1 мол олжамен оралыпты. Еркш осы экспедицияныц курамындагы 031 катарлы жас Ж1птт1 жаксы танитын. Екеу1 б1р отрядта окыды. Жастыгына карамастан жогары класты астронавт атагын элдецашан алган. Жас Ж1пттер эу- дем уацыт \"Геркулестщ\" ездер1 катарлы жап жас командиршщ кемекшюш энпме етш отырды. Планетага конарын конып алып корабльдщ 1Ш1нде ертедеп желкенд1 кемелердщ трюмдершен шьщпайтын егеукуйрыцтарга уксап (бул сезге бэр1 кул1п алды) буцпантайлап отыргандары- на наразы екен1не куцкшдестг Кешш асты да 1ШТ1, тыныгып та алды, туган жерд1ц соцгы жацалыктарымен де танысты — енд1 несше богелед1. Артына б1р шокып ек1 царайтын Гродбергтщ сацтыгын дурыс деп жуып-шайды. Кофе кайнар уацыт отпестен-ак ко­ рабльдщ жас мушелер1 наразыльщтарын- ан уз1лд1-кесщц1 бас тартып, командирдщ усынысын бейдауа пшшмен карсы ал­ ды. Демалыс болмес1ндег1 жйтгтердщ устше командир мен б1ршш1 астронавт 69

К1р1п кедщ. Гродбергтш жуз1нде элде- неге цажыгандыцтан белпс1 бар, б1рак жайдары. Жанарыньщ шырагы эдепшге Караганда етшр. Бул оньщ к е ц щ д ш 1 Г 1 н щ белпс1. — Цымбатты астронавтар, жарты са- гаттан соц кер1 цайтамыз. Табан Т1реген планетамыз 613 куткен байльщтан жур- дай. Мен астронавтьщ жанын астронавша тусшемш. Алдагы уацыгга талай планета- ныц бет1н таптайсындар. Т1пт1 сансыз саяхаттан саргайып, сарсыласындар. Сонымен... 11.00-де кер1 аттанамыз. Сез б1тт1! Орындарыца барындар. Сэлден кейш соцына кек ала жалын тастап планетадан барлау корабл1 тупс13 кец1ст1кке кетерш е берд1. Мундай сэттер1 Еркш бацылау отсегше юрш, теменде калып бара жатцан планетага кез салганды унататын. К,асындагы эр1птесше ез1н жоцтатпай отыра беруш етшш, сэлден сон бацылау отсегше енд1. Жер сер1п — Айдыц келемшдей гана тшт1 одан да кшн планета алыстаган сайын кумютей жарцырап цалып барады. Алыс­ таган сайын кызгылттанып, планетаныц ЭЖ1МД1 жуз кегщщр сия туске боялды. Тым алыста жарцыраган сап-сары 70

жулдыздардыц алау нурына малынган Вероника шок жулдызындагы бейтаныс планета тец13 тубш деп лагыл тастай жаркырап сэуле шашты. Тещрегш каума- лаган тьшсым туцгиьщтыц кушагында калып бара жаткан шамалы гана Сакыт бурын корабльдер1 конган планетаньщ жалгыздыгына Кедестщ кецш сарайы жудеп калды. Ашык калган отсектщ санылауынан элдеюмдердщ дабырлаган дауысы естщщ. Еркш жуп-жука кара шштермен К1С1 бойындай иллюминаторды жапты да, электронды есептепш машинасынын, артын айналып кегп. — Билл, ес1кт1 мьщтап жап! Аягын санап баскан Гродберг аркалы- гы биж жумсак креслога отырды. — Иллюминаторды ашайын ба? Еркшнщ журеп дуре-дуре сокты. — Же, кажет1 жок. Тец13 туб1нде журген батискаф болса б1р сэр1. Мен с е т мунда е д е т экелш отырмын. Ашыгын айтсам, ана эумесерлерге жумысшы роботтардыц планетадан жарты тонна кристалл экелгенш айтушы болма. Б1р ел1 аузьща еш ел1 какпак. Уктыц ба? — М е т бала дейс13 бе? 71

— Немене, екпелеп калдыц ба? Б1здщ алып келе жаткан кристалымыз алтыннан да кымбат. — Командирдщ дауысы тар- гылданып, кыстыгып естшд1. — Бул кристалдарда атомнан да, нейтроннан да асцан галамат куш бар. Тек кун карацгылыгында гана жарьщ шашатын тас сэулес1 тещрегше ел1м уын себед1. — Керемет десещзпй! — Тсс... Муны эз1рге санаулы адамдар гана бшед1. Тус1ндщ бе? Ал кристалдьщ галамат, тацгажайып куш1 туралы менен сурамаганьщ жен. Бул жен1нде донеце де бшмеймш. Тус1нд1н бе? — Онда бул сапарга жас астронавтар- ды ерткен1М1з калай? — Сырт кезге, ойламаган тустан киш кететш баспасезге кудж тудырмау ушш. Y цтыц ба? EpKÍHHÍH ж урек согы сы ж иш еп, тынысы тарылды. Сонда булар адам- заттыц алтын 6 ecirÎHe, талай соракы сормандайлардьщ KecipiHeH азап шеккен Жерге кандай сумдьщ экеле жатыр?!. Адам баласыныц шерменде шеж1ресш тагы да кайталамакшы ма? Жок! Буган жол бермеу керек. Ол не де болса деп тас туйш бешнген куЙ1 орнынан атып 72

туруы муц екен, эцпмелесш турган екеу1 шыгып журе берд1. К,алшылдап, бойын игере алмай турганын сезд1. Не 1стеу керек? ЖМттерге хабарласа ше? Олар муныц айтканына сене ме? Сенсе, дегенше коне ме? Олардыц да 1Ш1нде Гродбергтщ жансызы болуы мумшн-ау. Ендеше ез1м-ак... Осы ой оны шгер1 жетелед1. Баскару пультше он шакты гана ка- дам. Жап-жарык узынша дэл13 бойымен асыгып келед1. Баскару пульт1нщ ес1- Г1Н аш канда жайдарлана жымиган Гродбергт1ц сабырлы, моп-момакан бет- П1ш1тн кор1п, калт К1д1рд1. — Жузщ орт сецщргендей гой, дос. Жайшылык па? Ерюн ундемеген куЙ1 бастырмалатып келд1 де, шегшшектей берген командир- Д1Н екпе тусынан бар пэрмен1мен сокты. Ынк етш бугше бер1п ед1, желкесшен колыныц кырымен осып отг1. Ол омакаса кулап туст1. Ерюн асыкпай бакылау пульт1не енш, е с т н 1штен бек1тт1. Сонан соц микро- фоннан: \"Корабль авария жагдайында. Уш минут уакыт калды. Астронавтар, куткару кемесше ауысып, корабльд1 73

тастап шыгындар. К.айталаймын. Корабль авария жагдайында...\" — деп дауыстады уст1-устше. Кеп узамай экранная куткару кемес1- нщ шагын сулбес1 кыландады. Ерюн эл- CÍ3 жымиып, кем ет бейтаныс планетага багыттады. — Ершн, муныц не? Не 1стемексщ? Ecennii аспаптыц дыбыстык жуйес1н- ен командирд1ц куц1ренген дауысы естщд1. TipúiinTi.. — Жацагы планетага TipniúiiK иесше тажал ereTÍH кристалынды кайта экет1п бара жатырмын. Есше карт анасы, суйшмд1 карындасы туст1. Keniip ана, улынды! Keniip! К,ош бол, Жэмила! Адамзаттьщ мамыражай бейб1т TÍpniúiirÍHe шшкентай да болса улес коса алсам, жаным пер1штелер мекендейтш женнаттан табылар. — Ерюн, айналайын... — Командирдщ кущренген дауысы естщд1. ...Олар сол куш узак кыдырды. Туе aya макпалдай жумсак жылы жацбыр жол бойындагы агаштардыц жапырагын, eri3 козыдай уксас уйлердщ кызыл шатырын шац-тозацнан арылтып, мунтаздай етш жуып тастады. Байшокыныц кегшд1р 74

келд1, алтындаи жарцыраган епст1 алцапты елкесшде мундай жацбыр жи1 болып турады. Цудай-ау, мынау таныс тамшылар кэдушп Байшоцыньщ жумсак, тамшылары гой. Кепнр жаным, жуык арада орала цоймаспын. Саган да циын тиет1н болды-ау! Жылы тамшыныц жуз1мд1 жуып бара жатцанын царашы, Жэмила, хош И1С1 бурцыраган цолац ша- шьщмен суртш тастасацшы. Корабль заулап келед1. Ершн агыл-тегш жылап отырганынан бейхабар ед1. Ол жуз1н жуган жас тамшы- сын Байшоцыныц жумсац жацбыры деп уцты. Оц колынын суц саусагы басцару пульт1ндеп нызыл туймен1 сипалап тауып алды. Сэлден соц, бейтаныс планетаньщ бетшде кушт1 копарылыс болды. Сол кун1 астрономдар Вероника бурымыныц шогырынан буалдырлана кальщтаган кум1С тозац байкады.

ЖАНАШЫР \"Андроид-1\" роботыныц дуниеге кел- гетн е ею жарым жьы. Ягни ею жарым жаста. Эз1рге тэж1рибе ушш пайда болган \"Андроид-1\" агадан да, Ш1, карындастан да журдай жалгыз кун кеш1п жатцан жайы бар. Жер баскан ею жарым жылдыц 1Ш1нде (оньщ жарты жьыы нейроботтар- дан сабак алуга кетг1) езш жаксы кырын- ан керсетш, улкен сен1мге ие болды. Мундай елгезек эр1 ацылды роботтар — болашацта таптырмайтын эскери куш. Жаландаган су журек жалдамалыларга кететш акшаныц кунын сан есе артык етейд1. Сондыцтан да \"Андроид-1\"- Д1 жедел кебейту женшдег1 буйрыцца кол койылатындыгына санаулы кундер калган. Тек мына б1р окига \"Тем1р 76

адам\" мекемес1нщ бас директоры, доктор Тернер Таунстын, коцшше айтарлыктай кобалжу тугызды. Мактаудын, да шег1 бар, орталык барлау баскармасында, эскери купия жиналыстарда жер-кокке сыйгызбай марапаттайтын колтума баласы — \"Андроид-1\" кызык онер корсете бас- тады. Цаладан жырма жет1 миль кашык- тыктагы Снейк езенше 1ргелес кальщ орманныц арасына бей тепкен елс13 аймакта директордьщ араюдж бой жазып, дамылдап кайтатын жекеменшж вилласы бар болатын. Ец соцгы рет \"Андроид-1\" екеу1 барып кайтканнан кеЙ1н ол жакка ат 1зш салуга колы да тимей кегп. К,айдан колы тисш, жумысы тусшр бастан асады. Соцгы кундер1 сол демалыс ернын еске салып, \"Андроид-1\" онсыз да шакшадай басы шарадай болып, ес1 шыгып журген директордьщ эбден кулагыньщ етш жед1. Доктор ызадан ез1н коярга жер таппай заржак роботтыц меселш элденеше рет кайтарып тастады. Кабинетше жапсарлас шагын болмеде \"Андроид-Г' туратын. Тацгы газеттщ жаца санын алып келу ушш кешеге шыгып кеткен сэтш пайдаланып, ойда 77

жок жерде ненщ жел1Г1 туртш жур деген оймен директор оньщ белмесше шрген. Терезенщ жактауына каз-катар койылган кыш кумыраларда кактус, инекер, шырмауьщ, сахара курмасыныц кешеттер1 жайкалады. Же, \"Андроид-1\" ес1мд1к кутуге шр1сшт1, оньщ нес1 сокет. Директор сез1ктенерл1ктей баска ешнерсе ацгармаган соц кетуге ьщгайлана бергет сол ед1, стол уст1нде жаткан калын дептерд1 кез1 шалды. Рылыми енбектер1н арнаулы ак кагаздан гер1 осындай дептерге жазуды ежелден унататын. К,анына сщген едет. Мундай дептер алып журуге де ыцгайлы. Роботгьщ колына бул кайдан тускен? Дептердщ бет1н ашканша асьщты. Тацыркаудьщ есер1нен ак кырау шалган кою касы кигаштана кершш, созылта ыскырып ж!берген1н ацгармай да калды. К,ара дептер \"Андроид-Г'-дщ кун делт екен. 1999 жылдьщ сеу1р айынан баста- лыпты. Маржандай Т1зшген ер1птер кез тартады. \"Ш 1ркш, алуан турл1 ес1мджтердщ и1С1не не жетсш, — деп басталыпты кун - дел1к. — Бурын буюл дуние тебес1 кок Т1реген зеул1м уйлерден, тем1р бетон- 78

дардан, тутш1 б у д а ц т а г а н зауыт мур- жаларынан, айкыш-уйкыш тартылган электр желшершен, неон шамдары жаркы- раган кешелерде тынымсыз агылган автокел1ктер мен колканы аткдн бензин и1С1нен туратын болар деп ойлаушы ед1м. Мыктап кателеешпш. Снейктщ орманды алкабы, жаеыл шалгынды даласы м е т тент1 етт1. Ымырт утр ш ген шактагы гулдерд1н ауага таралган хош И1сш эл1 умыта алар емеспш. Кок тутш, газдар И1С1 андыган каладан директор мекемееш неге осында кеш1рмейд1 екен?..\" М1не, керемет. Мына кундел1к- еымак,тын, бетш толтырган шынымен-ак \"Андроид-1\" болганы ма? К,аз1рдщ озшде кореет1п журген онершшщ тур1 мынау болеа... Директор колдары калтырап, дэптердщ еоцгы бет1не аеыгые коз ЖуГ1рТТ1. \"Адамдар неткен катал ед1. Олардыц колынан каншама 0 С1мд1ктер дуниес1 мэцпге жок болды. Алып ормандар мен шекс13 далаларга машиналары гуршдеген 1р1 калалар, зауыттар орнатып, оны азеынгандай жер бет1н электр еымдарым- ен шырмады. Бэлкгм, Снейк болашак- та тап осыньщ кеб1н кумар. Жо-жок, 79

оган жол беруге болмайды. Ос1мд1ктер де роботтар сиякты адамдарга теуелд1. Узамай Снейктщ бойына кетемш. Егер цожайыным Ж1берпс1 келмей кергит1н болса, онда онымен баск,аша сейле- семш\". Дел осы apara келгенде Тернер кунделйсп емен устелд^ц устше тастай салып, кылгынып цалгандай мойнын ыргап-ыргап цойды. \"Керсетермш мен саган басцаша сейлескенд1, оцбаган неме! К,арай гор еркшсуш! Hic сезу секторына сел езгерту енпзсем, ес1мд1к емес, бензин т е ш ацсайтын боларсыц.\" Ертецп куш к,ызу урыста царсьыас- тарына оц атудьщ орнына андроидттар гул Tepin кетпесше KÍM кепш? Жедел icxe Kipicy керек. Озшщ алдагы тагдыры осы андроидттарга Т1келей байланысты. Кузетш1 роботтарга \"Андроид-1\"- Д1 козден таса етпеущ катан тапсырган директор асыгыс мекемесше аттанды. Андроидты жасауга катыскан кол астын- дагы к,ызметкерлер1мен ак,ылдаспакшы. 80

К,алааралык реакторлы пойызга отыру басталысымен, иш т1рескен кепшМкпен 6ipre бул да умтылган. К,оцыр бешпентт! тексеруш1 эйел билетс13 Ж1Г1ТТ1 ек1 кемекш1С1нщ жэрдем1мен киналмастан- ак жерге Tycipin тастады. Вагонньщ eciri таре жабылды. К,ап, енд1 не ¡стемек. Жабылган есжтен \"Андроид-Г' Tyrüii ызындаган шыбын да ете алмае, теп. Жолдан калганы ма? Курып кетшр акшаныц Kecipi гой берш булд1рген. Директордыц арам пигылын еез1С1мен туе aya уйден еытылып шыгарда букш белмелерд1 копарыстыра TÍHTin акша 1здеген. TeciK тиын таппады. Кере- eÍHÍ кузетш1 роботтардан к е р ге т гой. Дегенмен, \"Андроид-Г' айласын асырды, коп ойланбаетан ол бейшаралардыц желкесшдеп \"жулындарын\" киды да тастады. Куатты батареямен жалгаскан жел1С1 узшген роботтар орта гасырлык тем1р курсанган сершер1ндей турган орындарында мелшиген куш кала берд1. Соншама есш ецбектщ боска кеткет ме? \"Андроид-1\" жан дэрмен есжтщ туткасына жабысты да жещл ыргып 81

вагонньщ устше кетершд1. Сагатына терт жуз шацырым шапшацдьщпен зымырайтын поездын цомынан сыпы- рылып тус1п каламын-ау деген ой каперше де шрмейтш тер1зд1. Темендеп ыгы-жыгы халык,, жас жйтттщ елермен есерлМне тацыркап бас шайцасады. Бук,а мойын, ала кез полисмен бузацы Ж1пттщ тым ершнс1нгенше жыны келш юж1не айцайлады. Сонан соц жалма-жан шынжыр баулы ыск,ырыгына жармасты. Бер1б1р кеш ед1. Орнынан козгалган поезд к1рп1к какканша болмай жылдамдыгын удетш, козден таса болды. *** Озен ацгарынан басталатын ит тумсы- гы етпейт1н ну орманныц арасындагы алацкайларда бута тубшде, жарлауыт кабактардыц калцасында топ-топ сур танктер мен бронетранспортерлердщ сулбасы карауытады. Куректер1 жаркыра- ган саперлер взводы жанталаса кимыл- дап, ор к,азуга к1р1скен. Осыныц берш сырттай шолып, бакыл- ау орнында унс1з турган полковник ащы темеюсшщ тутшш комагайлана жутады. 82

Иэ, кеп узамай бул тощрек жаттыгу орнына айналмакшы. Жайкалган агаш буталардан кудай амандьщ берсе, 13 де ц ал м ай д ы . Полковникт1ц \"жаужурек\" жауынгерлер1 ондаган дайындьщтан кеЙ1н онын, бэрш тып-типыл етед1. — Полковник мырза! Иненщ козшен отерл1ктей жылмиган жап-жас адъютант ойын болгенше рен- Ж1гендей полковник самаркау ун катты. — Тындап турмын. — Полковник мырза, мына есаланды уйшен эрен суйреп шыгардьщ. Кетюс1 жок тшт1. Бул ещр серуендеп бой жазат- ын курорт емес, ескери полигон екенш тус1НД1ре алмай-ак койдьщ. Создер1 де ц ы зы ц . Эйтеу1р адам тусшбейд1. П о л к о вн и к жец1н б1лег1не деЙ1н тур1Н1п, автоматтарын асынган ецгезер- дей уш солдаттыц ортасындагы ашац жузд1 ж1Г1тке барлай коз тастады. К,абаг- ын туйш, к,айдан екенш сураган. — Бойсе каласынанмын. Аты-жотм. — Ес1М1Цнщ б1зге кажет1 шамалы. Ом1р сург1ц келсе тез1рек табаныцды жалтыратканыц лэз1м. Эйтпесе жазатай- ым ок тиш, эне, анау кипаристей сулап 83

тусерщ ацицат. — Полковник саперлер шауып кулаткан агашты нускады. — Тусшдщ бе? К,айкай! Робот полковниктщ буйрыгына мен бермегендей алга 6ipep адым аттады да: — ет1нем1н С1зден, бассыздыкка жол бермен13Ш1, — дед1 дауысы кырылдап. — Немене! — Полковник жас ж ттке тацыркай царады. — Денщ дурыс па езщнщ? Бассыздьщ дейд! гой. Алып кетщцер мынаны! Адъютант Ж1птт1ц аркасынан туртп. — Отшемш, ес1мд1ктерд1 цуртпацыз- даршы. Эл1 аякталмаган сигарасын ашулана лацтырып Ж1берген полковник шарт сынды. — Ондай жанашырлыгьщ ез1це, акымак. Жогал кез1ме кер1нбей! Кенет есше елдене тускендей: — Капитан, зенб1ректер дайын ба? — дед1. — Тап солай, полковник мырза. — Онда мына накурыстьщ курмет1не зецб1ректен тогайга дуркшдете ок, жау- дырылсын. 84

— Куп! Лезде аякталган артиллерия жацгыры- гынан кейш алыстан булдырап кершген жасыл тогай кып-кызыл жалынньщ сумандаган кушагына оранды. Орман уст1н алып кустыц калбандаган канаты тэр1зден1п буалдыр тут1н тумшалады. — К,алай, унай ма? Ражап керт1с емес пе? — Полковниктщ ернше жымыскы МЫСК,ЫЛ уЙ1р1ЛД1. — Сендер, сендер — адамдар неткен катал ед1ндер! — \"Андроид-1\" узднилз ток Ж1берш, 1шш температурасын реттеп туратын аккумуляторыньщ шамадан тыс кызып бара жатканын сезщщ. — Неткен катал ед1ндер, сендер! — Цолынан тас- тамай устап журген б1р уыс жацгак д э т бытырлап жерге туст1. Андыздай ка­ тар тузеп, белуардан келет1н кок шал- гынды таптап ыцырана алга умтылган жыланбауыр \"тасбакаларды\" кергенде жас ж тттщ ак куба о т тотыгып кетт1. К,аптаган кубыжыктар ез1Н1ц машина- роботтар аталатын туыстары сиякты. Олардан дел мундай бассыздыкты юм куткен? Тещрег1ндегшерге тусш 1кс13 85

тшмен (бул ун радиохабар тараткыштыц шуылына уксас ед1) дауыстап, жанушыра танктердщ соцынан жупрд1. — \"Олет1н бала молага ц а ш а д ы \" . Нагыз коксоккан екен. — Олмесе ом1рем цапсын! — Полков­ ник дурбклн кез1не тосып, шац-тут1нн1ц арасынан калт-култ ет1п ербецдеген Ж1Г1ТТ11здед1. Танктерд1ц соцгы тобы орманныц шетше шшш, шац-тозац басылысымен бакылау пункт1ндегшерге шалкасынан кулаган жнтгтщ жансыз денес1 кер1нд1. К,ызыккумар топ полковниктщ соцынан ерд1. Езш1п, мылжа-мылжасы шьщцан ол1кт1 корем13 деп ойлаган полковникт1ц коркыныштан коз1 атыздай болды. Жас Ж1Г1Т деген1М13 быксып т у т т д е н г е н тем1р-терсекгщ, шатты-бутты сымдардыц уй1нд1С1 болып шьщты. 86

РАРЫШ БАЛАСЫ У Улыныц эцпмесше ой жупртш, аса улкен мен бермеген. Кундел1кт1 эке мен баланын, арасында туындап жата- тын коп эцг1мен1ц 6ipÍHe жорып, ден коймаганы да сол. Оз нэсшшен жалгыз болгандьщтан ба Хамза баласы ушш шыбын жанын киюга бейш. Анасынан жастай айырылган (ауыр наукастан цайтты десед1) Жалгас ее бшгел1 экенщ тэрбиесш керш ескенджтен бе, ойлы жанарына белгклз муц тамшысы уяла- ган; бурыл шашты, цапсагай денел1 осы KÍCÍHÍ жанындай жацсы керед1. Жакын адамдарга тэн шуак,ты сез1М жел1С1 эке мен баланьщ арасында шкщен-ак коныс тепкен. Хамза кецшше жубаныш егетш тун- 87

гышы да, кенжес1 де — Жалгастыц эдепт1, тербиел1 азамат белып есш келе жаткан- ын мактаныш тутатын. Басца цурбы- курдастары сияцты дацгаза айцай-шуга, бос селтецбай цыдырысца цырыц карау- дьщ 031 де жацсы тэрбиен1Ц нышаны сияцты ед1. Жалгас университетт1ц тарих факультетше окуга тускен. 0м1р агымы едеттепсшше б1р цалыпты сарынмен етш жатцан. Академияньщ кезект1 межш1сше есепт1 баяндама жасау ушш цабырга толы ютаптардьщ эрцайсысын ацтарып, узд1к ойларын нацты б1р арнага тогыстыра алмай басы цатып отыр ед1, кенет ес1ктщ коцырауы узак, безщцеп барып, эрен ток- тады. К,ызметтес эрштестер1, карауын- дагы цызметкерлер Хамзаньщ кен мол К1ш1пейшдш1гш пайдаланып, кез-келген уацытта тартынбастан келе беретш. Онсыз да тапшы уакытьщыц беймезгш сэтте курбандыкка шалынатынын сезген Хамза Нурбекулы колындагы кагазын журе окып, ес1ктщ шгепн агытты. — Кеш жарьщ, эке! 1лгер1 аттауга батылы жетпегендей Жалгас жымия кул1МС1реп, тартыншак,- тана берд1. ЭншеЙ1нде оз1н эурелемей-ац калтасындагы еюнш! кштпен ес1КТ1 ашып 88

Kipe беретш улыныц мына эбест1пне айран асыр налды. — Эу, жайшылыц па? — Жалгастьщ аккуба жузшдеп толцуды ацгарган бай- кампаз экенщ ойы сан-сакка жупрд1. Bip н эрсет булд1р1п алып, айтуга батылы жетпей тур ма? — К,онагым бар ед1, — Жалгастьщ жузше алцызыл рец жуг1рд1. — Ж у- мысьщызга кедерп жасамаймыз ба? — Туу, соны да сез деп! К,ане терлет- ¡ндер. Мэссаган, ертш келген нонагьщ кайда? Далада кут1п тур! Эй, баламысьщ деген, кешю салкында д1рдектетш далада калдырганыца жол болсын. Хамза баспалдацтан томен тусш кет- кен улыньщ соцынан сел царап турды да колындагы цагаз-каламын ки1м шпшке жапсарлас орындьщтыц уст1не тастады. Onipi ашьщ халатыньщ туймес1н ц ад ад ы . Бейтаныс булд1рш1ндей жас кызды ес1ктен ûirepi етшзген улын кергенде б1ртурл1 абыржып калды. К,онакты кыз деп ecúii ойламаган ед1. Жанары меп- мелд1р, пигаш касты, суйк1мд1 ц ы з д ы ц сэлемш аяцсыз калдырганы есше ора- лып: — Селемат па, айналайын. Уялма, терлет. Эй Жалгас-ай, к о н а ц т ы сыртка 89

тастап. Айып етпе, ц а л к а м , _ д е ц елпец- дей жуг1р1п екеуш торге бастады. Улыныц, оган коса цыздыц — eciMi Райхан екен — ц а р с ь ш ы ц бшд1рген1не царамастан букш жумысын жайына калдырып, асханага енд1. Жалгас есейгел1 бул уйге кутуш1 ейел де аяц баспаган ед1. Уйдщ усац-туйек шаруашылыгын экел1-балалы екеулеп журш децгелетш тастайтын. К,ою сут цаткан шейд1 лезде дайындап, Райхан мен Жалгас отырган цонац белмедеп столдыц устш турл1 демд1 тагамдарга жайнатып, инабатты цонак кыздьщ асты-устше тусш бэйек болды. Селден кейш exeyi кысылып, цымтырылмай epKiH отыруын кал ап, жумыс белмесше шыгып кетт1. Жазу столына отыра 6 epin мырс етп. Улыныц бозбалальщтан етш, Ж1птт1к дэуренге бет цойганына сол жолы аньщ коз жетшзген- д1. Баягыда Жалгас OMipre келгенде Ажар: — Хамза, кундердщ кун1нде осы к1шкентайымыз булд1рш1ндей цызды жетелеп уйге юрпзед1-ау, — деп сыцгыр- лай кулген ед1. Арада терт кун еткен соц, Ажар мецпге кез жумган. Ол кезде Жалгас сепз айлыц нересте болатын. Анасыныц тур- 90

тус т е н уидеп суреттер аркылы таныс. Былайша мардымды ешнэрсе бшмейтш. K enini Райханды болашак кел1Н1ие жорыды. Ойлаганындай кателеспепп. Улы шешшш сыр айтпаса да коципнщ кет epi емес екендтн байкап, б1ртурл1 жадырап калды. MiHe, осы окигадан кеЙ1н Жалгас туйыкталып кетт1. Экес1мен бурынгыдай ашылып сейлеспейд1. Экес1 баласыньщ бул сырын езшше баскага жорыган. К,ызга шын кещл1 кеткен екен деп уккан. Сейтсе, жеме-жемге келгенде 6 epi баскаша болып шьщты. Кундепсшше кызметшен ерте оралып, терп белмеде соцгы аптанын, газеттерш куныга акта- рыстыруга KipicKeH ед1. Жалгас ун-тунс13 пасына кел1п Т1зе буккен. Сонан соц керш1 белмеге шыгып кетт1. Сэлден кейш кайта оралып, ecÎK жактауына суйенш турып калды. Улыньщ 6ip эцпме бастауга бата алмай кипактап журген1н сезген эке колындагы газетш асыгыс шолып отш, диван устше тастай салды да: — Иэ, Жалгас, езщнщ TinTi мазац болмай тур гой. Б1рдеце айткьщ кеп жур ме, — дед1 цоцыркай дауыспен. Улыныц унс13 калганына танданган- 91

дай бар кеудес1мен артына бурылды. Ж алгастьщ жуз1ндеп езгер1СТ1ц табын байцап, шггей тж сш ш калды. Улыньщ жанары мелд1реп тур екен. К,удды езш щ мунга бататын сэт1. Жалт кетерш ш , ширац кадаммен касына келш ток,тады. И егш щ астынан саусагымен устап, улыныц сулу жузш езше каратты. — Кенш щ беймаза гой, балам. — Дурыс айтасыц, эке. — Не болып калды? К^ысылма, айта бер. Жалгас экесше Т1кгеп цараудан шай- лыгып томен туцырды. Терен курс1нд1. Эке журег1не бул курс1Н1с инедей кадалды. — Балам, 613 жумбак ойнап турган жок,пыз. Эцг1менщ тоцетерш айт. — Дауысы каткылданып шьщты. — Тус1мде, иэ кеше тус1мде, — Жалгас кумшжш кетт1. — (лздерд1 керд1м. — С1здер1ц шм? — Анам екеу1Ц13д1. — Э... — Бул уйде ана такырыбына коп эцпме козгалмайтын ед1. Хамзаньщ денесш элс13 Д1рш кернед1. Толкыганын сезд1рмей: — К,атты ш арш аган ды ц тан бул. 92

Оца емес. Ертец сабагыца бармай-ак цой. Жацсылап тыньщ, макул ма, — деп жазу кабинетше карай аяцдады. Кейде, кобшесе калжыраган кундер1 031 де туе керед1. Улыныц эщтмесше соншальщты ойланып, аса улкен мен бер м егет де сол. Арада eKÍ-у ш кун еткенде кайталанган улыньщ кезекп eHriMeci Хамза Н урбекулын катты шошытты. — Эке, — деген баласы. — Соцгы кундер1 жи1 туе керш журмш. Айтылып, сол сэтшде-ак умыт кал­ ган энг1мен1ц тагы да жанданып келе жатканын бшген эке созш эзшге шап- тырды. — Жалгас, муньщ 6 epi Райханныц элеп емес пе осы. 0з1 сонгы кундер1 келмей кетт1. Kepic'4 калганнан сау- сындар ма, эйтеу1р. — Жок, эке. — Улы зорлана жымиып, басын шайцады. — Тагы да анам мен С13Д1керд1м. Букш TyciMHÍH узын ыргасы тек С1здер туралы. Элг1нде гана жайдары отырган Хамза унс13 калды. Элденеге секемденш, 1шшен уркек сез1м бой котерд1. — К,а-ка-лай-ша?! 93

Жалгас ернш т1стен1п, мацдайын уцалады. Экесше барлай кез тастап, ауыр курсщщ. Ерншщ астында т1С1нщ нызарган 1здер1 цалыпты. — 0з1 соншальщты, тус1мд1 айтамын, узак, та емес. Жене б1р гана керш1С. С13, анам, сонан сон сер1ктер1Ц1з кек шалгын успмен жур1п келес1здер. М е т анам кдп- сыра цушагына к,ысып алыпты. Айтылган сездерщ13 де жадымда. — Хамза, — бул анамнын, сез1. — Жалгас бетен планетада дуниеге кедщ гой. Кейш ескенде буган тшт1 сенбейтш шыгар. — Неге? — дейс1з С13. — Б1здщ бул сапарымыздан ескертшш заттар цалады емес пе. — Болашацта бул планетаньщ беймел- ¡м купиясын, сырлы жумбагын Жалгас ашатын болады, — дед1 сер1ктер1щзд1Ц б1р1. Хамза (жуз1 курещ тт кет1пт1) улына гумырында туцгыш рет жаскана царады. Жанарындагы мелд1реген жасты байцап, кез1н тайдырып экетп. Белме 1Ш1нде ерсш1-к,арсылы адымдап улыныц эн,г1 месшщ соцын кутт1. — Кенет анам алга к,арай умсынып 94

барып кулай берд1. М е т кушагынан шы- гаргысы келмегендей эл1 кеткен цолын карманып, \"Жалгасымды сацтандар...\" — деген1 ес1мде. Тус1мн1Ц тап осы жерше келгенде оянып кетемш. Ею шекем солцылдап, басыма етшр шаншу цадалады. Сонан соц белг1С13 урей билейд1. Хамза мандайын жуган тер тамшысын суртш, диванга шалцалай отыра кегп. — Иэ, гажап екен. — Крлымен дуылда- ган шеке тамырын цысты. — Эке, С13 менен элденет жасыратын сияктысыз. — Эй, балам-ай! Туе деген не тэтр1... — Жоц, эке! Жалган сейлеметз. Егер ет1р1к айтсацыз онда мынаган не дейс13. Келем1 алацандай тем1р табацшага тус1ршген суретт! к,олына устатты. — К,асьщызда иыктасып катар турган адам юм? Астындагы жазуды ок,ып керщ^з- ш1. \"Байкоцыр, 2000-Ш1 жыл\". Муны калай туешуге болады. Айтыцызшы. Керецарыс мандайындагы эж1м сы- зыцтары терендей тускен эке: — Кейш, кейш, — деп шби басып белмеден шыгып кетт1. 95

Хамза улын ертещне нейрофизио- логияльщ институттагы ДОСЫ, б1ЛГ1р галым Ж аркынбаевка ертш экелд1. Жалгасты олар узак богемед!. Электро- энцефаголграф кабинет1нде ширек сагат устаганнан кейш профессордьщ руксатымен оны уйше кайтарды. Профессор б1р-ак. кунде картайып, шег1п налган Хамзаны кабинет1не шакырды. — Хамзеке, будан жиырма жыл бурынгы окига ульщньщ миына жазыл- ып калыпты. — Иэ, достым, сол б1р сумдьщты Жалгасым бшмей-ак, цойса деп ед1м, кермейм1сщ енд1. — Оцасы жоц. Не болса соган жаси бер­ ме. Озщ шамасы картайып барамысьщ, налай? — Ж о-жок, теп деймш де. Бэрш бастан-аяк тус1нд1рш1. — Ми битогын окыганнан кейш мы- надай корытындыга кел1п отырмын, достым. Жалпы ми курылысы оте курдел1 гой. Мидьщ 1ШК1 кабатында карыншалар орналаскан. К,арыншаньщ 1Ш1нде эртурл! 96

усац тамырлар, мше кордщ бе, — про­ фессор мидыц курылысы сызылган турл1-турл1 кагазды Хамзаньщ алдына ысырды, — муны нейрологгардьщ тш1нде капиляр тамырлар деп атайды. Осы тамырлар цоректж мелд1р су ликвор корытып шыгарады. Ягни, ликвор- мидьщ ом1р суруш камтамасыз етед1. Ликвор непзшен кан тамырлар арцылы денеге жайылып, к,ыруар ацпарларды жадында сацтауга мумкшд1к беред1. Осындай ацпарлардын б1р1 Жалгастьщ миында мэцплж жазылып калыпты. Бала анасын коп ойлайды, сагынады, ацсайды. Сондыктан сол б1р мида жазылып калган кер1тс тус1нде кайталанган. — Бэрш бщц1к, бэрш игердж дегетм- ¡збен 613 бшмейтш купия жумбактар эл1 де баршыльщ-ау. — Оган дау бар ма. — Ал осы тустщ жиырма жылдан кейш гана кайталанганы калай? — Оньщ таццалатын ештецес1 де жок. Ол ушш ягни мидагы умыт болуга айналган жазуды жацгырту ушш себеп керек. Оны жаца айттым гой. Оныц устше сонгы кундер1 Жалгастарга гарыш тарихынан курдел1-курдел1 лекциялар 97

оцылган. Соньщ бэр1 мидагы жазудыц оянуына эсер еткен. Енд1 одан корыкпай- ак цой. Бэрш еш1р1п тастадьщ. Хамза Нурбекулы бойын билеген ку- Д1ктен арылып, курдасымен жылы цош- тасты. Улынан купия устап келген сыр- дьщ оп-оцай ашылганына да танданып келед1. Ажармен гарышкерлер отрядында танысып, кецш косцанды. КеЙ1ннен екеу1 табигаты жерге уцсас планетага да б1рге аттанды. Экспедицияга адамдарга жаппай цоныстануга кедерп болтан атмосферасы- нан жылына еш-уш рет кектей этш кетет- 1н аса активт1 ультрасэуленщ купиясын ашу тапсырылган ед1. Амал не, сапар нэтижес13 аяцталды. Купияны ашуга мумюндж болмады. Жуык, арада цайтам- ыз деп турганда Ажар ультрасэуленщ цурбандыгына ушырады. Бацытсыз сапарынан улкен цайгы арцалап оралган Хамза кэп узамай-ак, гарышпен кош айтысып, гылым жолына ден цойды. Уйш деп гарышкерлер эм1р1нен хабар берет1ндей ескертк1ш заттьщ бэр1н сандык тубше тастады. Жалгыз плотина суретт1 аракщж жазу устелшдег1 тартпа- сына алып, ц а р а п цоятын. \"Балалы уй- д1ц урлыгы жатпас\" демекш1, акыры 98

\"кылмысы\" ашылып цалды. Улына барлыгын жасырмай айтып берген. Сонда Жалгастьщ кезшдеп жас моншацтарын керш, ез1 де кецш босандыгына ер1к берген. Б1рац онысынан не шыгады. Баласына басу айтцан. ... Аяк КИ1М1Н босагада цалдырып, торге озды. Кешел1 бер1 мазасызданганын жуып-шайгысы келгендей ьщылдай эндетш, керш1 белмеге коз жупртт1. Улы алдындагы цагазга шукшия уцшш, жазу устелшде отыр. \"Ду-ре-ес...\" Хамза устше шапанын жамылып, ас уйге беттегенде: — Эке, — деген улыньщ даусына калт К1Д1рД . — Цулагым сенде, балам. — Эке, С1зге ауыр тиет1н1н бшемш, б 1р а к оны ж асы ры п кай тем 1н . М ен гарышкерлер отрядына жазылмакшымын. \"Не дейд1, тагы не сумдыкты бастады\". Экес1нщ тамагына ексж тыгылды. — Университеттеп окуымды таста- макшымын. Б1рер аптада гарышкерлер отрядына жолдама аламын. Реншме, эке. Анам бэр1щз катарласып келе жатканда эрштес досыцыздыц \"болашакта 613 ушш эз1рше беймэл1м планетаныц б1р купиясын б1здщ Жалгас ашады\" деген 99