монография 2 қазақша

Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министірлігінің Х. Жұматов атындағы Гигиена және эпидемиология ғылыми орталығы Б.Қ. Сүлейменов ІРІ ӨНДІРІСТІК ҚАЛАЛАРДАҒЫ ТЕХНОГЕНДІК ФАКТОРЛАРДЫҢ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ МОРФОФУНКЦИОНАЛЬДЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІНЕ ТИГІЗЕТІН ЗИЯНДЫ ӘСЕРІ Алматы, 2011

ӘӨЖ 574.4/:616-053.2/.5 ББК 51.20 С 89 Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министірлігінің Х. Жұматов атындағы Гигиена және эпидемиология ғылыми орталығының Ғылыми кеңесі шешімімен басылымға ұсынылған Пікір жазғандар: медицина ғылымдарының докторы, профессор Н.Ж. Жақашев медицина ғылымдарының докторы, профессор Б.Қ. Сансызбаев Сулейменов Б.К. С 89 Ірі өндірістік қалалардағы техногендік факторлардың бастауыш сынып оқушыларының морфофункциональдық көрсеткіштеріне тигізетін зиянды әсері – Алматы, 2011. -126 б. ISBN 9965-15-906-8 Автор бұл монографиясында Шығыс Қазақстан облысындағы Өскемен, Зырян, Риддер сияқты ірі полиметалл өндіру мекемелері көптеп шоғырланған қалалардың сыртқы орта нысандарынан алынған сынамаларға кешенді зертханалық сараптамалар жүргізіп, зерттеумен қамтылған өңірлердің қоршаған орта нысандарындағы ауыр металл концентрацияларының шектеулі рұқсат етілген шамадан артып кетуімен тығыз байланыста пайда болған бастауыш сынып оқушыларының дене бітімдерінің қалыптасу, тыныс алу және жүрек, қанайналу жүйелеріндегі функциональдық тұрғыдағы ауытқушылықтарына ғылыми негізделген, байыпты талдаулар берген. Кітап жоғарғы оқу орындарының студенттері мен білімін жетілдіру курстарындағы тыңдаушыларға, гигиенистер мен бала дәрігерлеріне және эколог мамандар мен ғылыми қызметкерлерге арналады. ӘӨЖ 574.4/:616-053.2/.5 ББК 51.20 ISBN 9965-15-906-8 © Б.Қ. Сүлейменов, 2011 2

КІРІСПЕ Салауатты өмір салты ұстанымдарын күнделікті өмірде кеңінен қолдана отырып, балалар мен жасөспірімдер денсаулығын нығайту және олардың арасында басымдылық көрсеткіштермен тіркелінген әр түрлі аурулардың алдын алу – ел президенті Н.А. Назарбаевтың 2030 жылға дейін бекіткен әлеуметтік шаралары арасындағы ең маңыздысы болып табылады. Сонымен қатар, өскелең ұрпақтың денсаулығы – жалпы ұлт денсаулығының кепілі болып табылатындықтан және жастар мен жасөспірімдердің еліміздің қорғаныс және еңбек қабілеттілігін құраудағы алатын орынын ескере келе, өскелең ұрпақтың денсаулығын сараптау мемлекеттік маңызға ие үлкен мәселе екендігіне көз жеткіземіз [1,2]. Қазіргі уақыттағы еліміздегі өндірістік мекемелердің қарыштап дамуымен байланыста пайда болған жайсыз техногендік факторлардың адам денсаулығына әсері, ауа қабаттарының өндірістік зиянды қалдықтармен ластануы жергілікті халықтың денсаулық жағдайы мен аймақтың медико- демографиялық көрсеткіштерінің нашарлап кетуіне әкеліп соқтыруда [3,4]. Республиканың басқа аймақтарымен салыстырғанда қоршаған орта нысандарының өндірістік қалдықтармен барынша ластануы Шығыс Қазақстан облысында ерекше байқалып, облыстың кейінгі жылдардағы экологиялық ахуалының барынша нашарлап кетуіне ықпалын тигізді.. Өңірде қалыптасқан экологиялық апаттық жағдай мен биогеохимиялық аймақтың пайда болуы ең алдымен балалардың денсаулық жағдайларына теріс ықпалы тигізуімен ерекшеленетіндіктен, олардың денсаулық жағдайлары мен экологиялық ахуал арасындағы байланысты мониторингтік негізде қадағалаудың үнемі қажет екендігін алдыға тартты [5,6]. Барлық жастағы балалардың дерлік дене бітімдерінің жетілуі сыртқы орта жағдайларымен тығыз байланыста, генетикалық, әлеуметтік- экономикалық, климаттық және де басқа толып жатқан эндо-экзогендік факторлардың ықпалымен жүзеге асатыны басқа да көптеген ғалымдардың еңбектерінен белгілі [7-10]. Алайда аталмыш факторлардың ықпалы алғашқы сынып жасындағы және пубертаттық жастағы балалар арасында ерекше айқын сезіледі [11-14]. Сондықтан да, балалардың денсаулығы мен дене бітімдерін монингторгтік бақылау негізінде сыртқы орта факторларының ықпалына үнемі ғылыми тұрғыда баға беріп отыру, қазіргі ізденуші ғалымдардың алдында тұрған ортан қолды міндет болып саналады. Балалардың дене бітімдерінің жетілуі мен олардың морфофункциональдық көрсеткіштері бала денсаулығы жағдайын сараптаудағы басты көрсеткіш болып табылатындығы даусыз. Баланың дене бітімі мен тыныс және жүрек, қанайналу жүйелеріне қатысты функциональдық ауытқушылықтарды уақытылы анықтау, дәрігер мамандар мен ата-аналарға, педагог мамандарға осы себептен пайда болатын ауру түрлері мен сырқатанушылық белгілерінің алдын алу мақсатындағы ортақ бағыттағы кешенді іс-шараларды шұғыл түрде белгілеп, дер кезінде іске асыруға мүмкіндік береді. 3

Көпшілік ғалымдардың еңбектерінде балалардың дене бітімі мен жетілу көрсеткіштеріндегі ауытқушылықтар функционалдық өзгерістер қалпындағы эндокриндік жүйелерінің созылмалы дерттері, зат алмасудың бұзылуы, ас қорыту, қан айналу, ет-сүйек жүйелеріндегі және дәнекерлеу ткандері жүйелеріндегі ауытқушылықтармен байланысты тіркелінген [15-17]. Сонымен қатар, бұл зерттеулер еліміздің әртүрлі аймақтарында және әртүрлі экологиялық факторлардың ықпалындағы балаларға қатысты жүргізілген. Зерттеу нәтижелері көпшілік жағдайда практикалық медицина саласындағы мекемелердің іс-тәжірибиелік жұмыстарына енгізіліп, сол өңірдегі мектеп жасындағы балалардың денсаулығы мен дене бітім көрсеткіштерінің дұрыс қалыптасуына айтарлықтай дәрежедегі оң ықпалын тигізе бастағаны жөніндегі деректерде тіркеліне бастады [18-21]. Алайда, алуан түрлі сыртқы орта факторларының (радиациялық, климаттық-географиялық, техногендік, экологиялық және т.б.) қыспағында қалып отырған Шығыс Қазақстан облысының ауылдық жерлерінде тұрып, өмір-сүріп жатқан мектеп жасындағы оқушылардың дене бітімі және олардың ағзаларының функциональдық мүмкіншіліктеріне ғылыми тұрғыдан бағалаудан басқа да, республикамыздың ірі ауыр өнеркәсіптік мекемелері барынша тығыз орналасқан Өскемен, Риддер, Зырян сияқты қала балаларының денсаулық жағдайларына қатысты ғылыми еңбектер қатары да өте сирек кездеседі. Осыған дейінгі жарық көрген ғылыми еңбектер негізінен өндірістік мекемелерде жұмыс істейтін ересек адамдар мен ірі елді мекендердегі репродуктивтік жастағы әйелдердің және жас туған нәрестелердің денсаулық жағдайларына қатысты болды [22,23]. Ал, сыртқы орта факторларының ықпалымен тығыз байланыста қалыптасатын жалпы қоғам денсаулық жағдайының индикаторлық көрсеткіші болып саналатын бастауыш сынып оқушыларының дене бітімдері мен олардың антропогендік ластанған ортадағы функциональдық мүмкіндіктерінің қалыптасу ерекшеліктеріне арналған ғылыми еңбектер қатары өте сирек, немесе мүлдем болмаған. Кейінгі 20-25 жылдың бойында Шығыс Қазақстан облысы балаларының дене бітім қалыптасу ерекшеліктерін ескере отырып құрастырылған стандарттық өлшемдердің болмауы және олардың ағзаларындағы техногендік, радиациялық қыспақ кезіндегі функциональдық бейімделу мүмкіншіліктеріне қатысты еңбектердің мүлде кездеспеуі бұл келтірілген пікірге дәлел бола алады. Облыс бойындағы кейінгі жылдардағы жалпы және балалар өлім – жітімінің көбеюі және адамдардың өмір сүру уақытының қысқарқартылуы сияқты теріс бағыттағы демографиялық көрсеткіштерде өңірдегі терең зерттеуді қажет ететін күрделі мәселердің жоқ емес екендігін көрсетті. Облыстың көптеген өңірлерінде жылдан жылға жас туған нәрестелер арасында туа біткен кемістіктер саның артып, сәбилер өлім – жітімі мен ұрпақсыздық қатарының артып кетуі де көтеріліп отырған мәселенің өзектілігіне мысал [24]. Семей ядролық сынақ полигонынан басқа да, көрші мемлекетте өткен ғасырдың екінші жартысынан бастап тоқсаныншы 4

жылдардың аяғына дейін жергілікті жердің климаттық ерекшеліктерін (Жоңғар қақпасы) ескере отырып, ашық ауада атқарылған Лооб-Нор полигонында атқарылған ядролық жарылыстардың зардабын қоса шегіп келген облыстың оңтүстік ауданы халықтарының (бұрынғы Мақаншы ауданы) жалпы денсаулық көрсеткіштері, әйел адамдардың репродуктивті функцияларындағы патологиялық ауытқушылықтар, жас нәрестелер мен жас сәбилердің жиі шетінеуі мен олардың арасындағы туа біткен кемістіктердің басқа өңірлермен салыстырғанда салыстырмалы тұрғыда ұдайы артып отыруы да, байыпталған тұрғыдағы ғылыми сараптаулардың қажет екендігін көрсетеді [25-28] . Бала денсаулығына ықпал ететін ағымдық факторлардың әсер ету заңдылықтары мен пайда болу себептерін нақты анықтап алмай, олардың денсаулығын нығайту шараларын іске асыру мүмкін еместігі елміздің барлық өңірлеріндегі балалар мен жасөспірімдердің денсаулық жағдайы мен олардың дене бітімдерінің қалыптасуы барысында тіркелінген заңдылықтарды жіті монинторгтік бақылауда ұстау қажет екендігін алдыға тартып, бала дәрігерлері мен санитарлық қадағалау мекеме қызметкерлеріне белгіленген шараларды жоспарлы түрде іске асырудағы үлкен жауапкершілікті жүктейді. 5

1 ТАРАУ БАЛАЛАРДЫҢ ДЕНЕ БІТІМДЕРІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ОЛАРДЫҢ ІШКІ ЖҮЙЕЛЕРІНІҢ ЖЕТІЛУІНЕ ЫҚПАЛ ЕТУШІ ЭНДОГЕНДІК ЖӘНЕ ЭКЗОГЕНДІК ФАКТОРЛАРҒА АРНАЛҒАН ҒЫЛЫМИ ЕҢБЕКТЕРГЕ ШОЛУ Ересек адам денсаулығының негізі бала кезден қалыптасатындықтан, балалар мен жасөспірімдердің дене бітімдерінің жетілуін анықтау - олардың жалпы денсаулық жағдайы жөнінде ғана мағлұмат беріп қоймай, баланың өсіп-жетілуі мен жүйке-психикалық жүйелерінің үйлесе дамуы жөнінде де деректі ақпарат бере алатындығы анық [29]. Балалардың дене бітіміі мен морфофункциональдық көрсеткішьтеріне қатысты жыл сайынға жүргізілетін скренингтік тексерістер қорытындысын жүйелеп, талдау барысында, әр бала ата-анасының өмір сүріп жатқан ортасы мен сол ортаның экологиялық ахуалына байланысты ортақ заңдылықтар анықталып, балалар популияциясы арасындағы позитивті болмаса негативті бағыттағы теріс немесе оң таңбалы көрсеткіштерді анықтауға мүмкіндік тудырды [30]. Демек, жасөспірімдер мен балалардың дене бітімінің дамуы мен олардың ішкі ағза жүйелерінің қалыптасуы жеке организмның өзіндік ерекшелігін ғана нақыштап қоймай, осы көрсеткіштерге әсер ететін әртүрлі генетикалық, экологиялық, климато - географиялық, этникалық, космо- физикалық, геомагниттік және әлеуметтік - экономикалық сияқты сыртқы және ішкі факторлардың да ықпал ету ету дәрежесін белгілеуге негіз болды. Еліміздегі әлеуметтік- экономикалық, экологиялық жағдай - әр отбасының жанұя мүшелеріне шаққандағы орташа табыс деңгейін, дұрыс және уақытылы тамақтану мүмкіндігін, қала мен ауыл тұрғындары арасындағы өмір сүру деңгейінің алшақтығын және қоршаған орта нысандарының ластануы сияқты әлеуметтік факторларды қамтыды. Сонымен қатар, оқушылардың дене бітімдерінің қалыптасу деңгейіне мектепке дейінгі және орта білім беру мекемелеріндегі дене шынықтыру және оқу әдістемелік жұмыстарының ұйымдастырылу тәсілдерінің де әсері болатындығы дәлелденді . қазіргі уақыттағы мектеп ұжымдарындағы білім беру жүйесі жоғарғы ақпараттылығымен, интенсивтілігімен, жаңа оқу технологияларын қарқынды игерумен тығыз байланысты іске асырылатындығын ескерсек, мектеп қабырғасындағы әлеуметтік-гигиеналық мәселелер қоршаған ортаның жайсыз факторларын сараптаумен ғана шектеліп қоймай, мектеп қабырғасындағы білім алу бағдарламаларын балалардың жасына, жыныстық ерекшелікері мен функциональдық мүмкіншіліктеріне бейімдеп құрастырып, алдын алу және денсаулық жағдайын нығайту шараларын кеңінен қолдана отырып іске асыру қажеттігін алдыға тартады. Сол себепті, бала ағзасының қоршаған орта факторларының ықпалына сезімталдығы олардың бойында тіркелінген функциональдық немесе патологиялық дережедегі ауытқушылықтар жалпы адамзат денсаулығын 6

бағалаудағы ерекше маңызға ие, ғылыми құндылығы жоғары, қай уақытта болмасын өзінің өзектілігі мен маңыздылығын жоғалтпайтын көрсеткіш болып табылатындығы сөзсіз. 1.1 Балалардың өмір сүру ортасында кездесетін зиянды факторлар мен олардың денсаулық көрсеткіштері арасындағы байланыс заңдылықтарын талдау Жаңа ғасыр басындағы тәуелсіз еліміздегі химиялық, түсті металл өндірістерінің қарқындап дамуы, көлік қатынасының жиілеуі, әр түрлі ксенобиотиктердің тұрмыста және өндіірістерде кеңінен қолданылуы жалпы адамзат баласының қоғамдық денсаулығының қалыптасуына орасан зор зиянын тигізіп, кері ықпалдық күшке ие ірі экологиялық факторлардың пайда болуына әкеліп соқты. Қоршаған ортаның сол ортамен тығыз байланыста өмір сүріп жатқан адам баласына зиянды әсерін адам ағзасына, жекеленген жүйесіне немесе ұрпағына (таралуы мен көбеюіне), олардың өмір сүруіне кері әсерін тигізуші бір немесе бірнеше факторлардың бірлескен түрдегі ықпалымен түсіндіруге болады. Солардың арасындағы атмосфералық ауаның өнеркәсіптік және автокөліктік қалдықтармен шектен тыс ластануы және тозаңдануы адамдардың өмір сүру ортасының жайсыз немесе шамадан тыс жайсыз ортаға айналуына себеп болуда [31,32]. Атмосфералық ауаның ластануы өсімдіктердің бұзылуына, ауа қабатының мөлдірлік деңгейінің төмендеуіне, тұманды күндердің жиілеп, пәтерлер мен ғимараттарды көлеңке басып, нәтижесінде ұзаққа созылған химиялық реакциялар негізінде құрылыс жабдықтары мен материалдарының нысандық құрылым қасиеттері кеміп, тірі ағзаға зиянды химиялық заттар бөліп шығаратын нысан санатындағы белсенділігі күннен күнге арта түсуде [32]. Бұл келтірілген деректер көпшілігінде ірі өндірістік, агрохимиялық, түрлі-түсті металл өндіру зауыттары басым шоғырланған елді мекендерге қатысты анықталған. Үлкен қалалардағы ауа қабаты құрамындағы газбен аэрозолдың шамадан тыс көбеюі қала тұрғындарының өміріне «қауіпті жағдай» туғызуда [33]. Химиялық заттардың ингаляциялық, яғни тыныс жолдары арқылы адам ағзасына түсуі солардың ішіндегі ең қауыптысы болып табылады. Асқазанға су, тамақ арқылы түсетін токсиканттардың негізгі бөлігі асқазан сөлі күшімен бейтараптанып, бауыр және ішек мүшелерінің күшімен ағзадан шығарылытындықтан, адам денсаулығына толық қанды ықпалын тигізе алмауы мүмкін. Керісінше, ингаляциялық жолмен ағзаға түскен токсикалық қосындылар бірден қанға сінетіндіктен (60% дейін ауыр металлдар), оның ағзаға әсері де жылдам болып, ағзаның аз уақыт аралығындағы улану мүмкіндігін арттыра түседі [34]. Ф.Ф. Даутова, И.А. Яруллиналардың зерттеулерінде қала өндіріс орындарының атмосфералық ауа мен балалар денсаулығына тигізетін зияны жан жақты сарапталған [35]. Авторлар 133-тен астам химиялық және машина құрылыс өндірістік орындары бар Қазан қаласының территориялық аумағын зерттеп, нәтижесінде бір тәулікте қала аумағының 1 км² 170 г, ал жылына 62 кг ауыр металл қосындыларының қонатындығын нақтылаған. Осы зерттеулер 7

қорытындысы қоршаған ортаның ластануындағы негізгі басымдылық мыс, никель, хром, қорғасын, цинк сияқты улы элементерден құралып, олардың атмосфералық ауа құрамындағы аз мөлшерінің өзі жергілікті халықтың жалпы өсу көрсеткіштеріндегі баяулыққа, ал бұл микроэлементтердің ауа қабаттарындағы шектеулі рұқсат етілген концентрациядан (ШРЕК) көп мөлшердегі деңгейі жоғарғы тыныс алу жолдары ауруларының тұрғылықты халық арасында жиілеп, рецидивтік бағыт алып және жоғары тыныс жолдары мен тері, тері асты қабаттарында пада болатын әртүрлі аллергиялық дерттердің белең алуына әкеліп соғатындығын айшықтаған. Т.К. Черняева және басқа авторлармен қоса өнеркәсіпті Нижний– Новгород қаласының балаларының денсаулық жағдайын сараптау мақсатында жүргізген зерттеулер нәтижесі қала қоршаған орта нысандарын ластаушы заттар санатындағы ауыр металдардың, оның ішінде қорғасын мен никельдің алатын басым белсенділігн ерекше атап көрсеткен [36]. Атмосфералық ауада анықталған ауыр металдардың құрамдық деңгейі және ересек адамдардың биосубстраттарынан (зәр, шаш) табылған металдар концентрациясы арасындағы корреляциялық байланыс анықталып, улы заттардың адам ағзасына аспирациялық, яғни тыныс жолымен келіп түсетіндігін дәлелдеді [37]. Қорғасынның ағзадағы жоғарғы дәрежедегі концентрациясы тыныс алу мүмкіндігін төмендетіп, олардың митохондриялардағы шоғырлануы адам баласының бойындағы теріс бағытталған фунциональдық тұрғыдағы өзгерістерді тудырады. Сонымен қатар, ағзаның қорғасынмен улануы қан және қан түзілу, жүйке жүйелері мен зәр шығару жүйелері қызметтерінің бұзылуына әкеліп соқтырған. Солардың арасында қорғасын немесе басқа да ауыр металдардың әсеріне барынша икем, тез қабылдап алу қасиетіне ие жүйе, әсіресе балаларда, қан және қан түзілу жүйесі (гемопоэз) болып табылған [38]. Сол себепті де, бұл ғалымдар зерттеу жүргізген өндірістік қаладағы балалар арасында осы жүйеге қатысты ауру кластары басым тіркелінген. Сыртқы ортаның созылмалы ықпалының нәтижесі ағзадағы күрт өзгерістерге әкеліп соқтырып, қорғасындық энцефалопатия сияқты аурулардың пайда болуына себепкер болады [39]. Қорғасының созылмалы әсерінен ең алдымен өкпе, бүйрек, асқазан ішек жолдарының бұзылатындығы жөніндегі еңбектер көптеп кездеседі [40]. Бүйрек ағзадағы барлық улы заттарды бөліп шығаратын негізгі мүше болғандықтан, қорғасынның ықпалына барынша сезімтал мүше болып саналады [41]. Осы органның көмегімен қорғасынның ағзадан бөлініп шығарылуы кезінде қорғасын бүйректің сыртқы қабығында қордаланып, бірте-бірте бүйрек тамырларының қабырғасына жабысып, тканнің ишемия, склероз сияқты өзгерістеріне әкеліп соқтырып, артынша талшықты дәнекерлерді құрайтын жасаушалардың қызметтерінің бұзылуына әкелітіндігі жоғарыда келтірілген авторлар еңбектерінде келтірілген [42]. Кейбір авторлар [43], өз ізденістерінде баланың жасына сай дамуындағы анықталған өзгерістер мен қалыптасқан морфологиялық статустың бұзылуы көпшілік жағдайда ағзадағы белгілі бір дәрежедегі өзгерістерге әкеліп 8

соқтыратындығын нақты көрсеткен. Олардың түйіндеуінше, ағзада тіркелінген өзгерістер мен ауру түрлері сыртқы орта нысандарын ластаушы элементтердің санына қарай арта түскен. Зерттеуші ғалымдардың көзқарастары бойынша, улы заттардың атмосфералық ауа қабатында қордалануы бала бойының өсу құбылысын тежеп, семіздікке әкеліп соқтыратыны тіркелінген [44,45]. Сонымен қатар, зерттеулер барысында атмосфера құрамындағы улы заттардың баланың денсаулығына дүниеге келмей жатып-ақ кері әсерін тигізетіндігі анықталған. Әйел ағзасының генеративтік қызметтерінің ерекшеліктері атмосфера құрамындағы улы қосындылардың аз мөлшерінің өзіне жоғарғы дәрежеде сезімтал келетіндігімен түсііндіріледі. Ластанған аймақтардағы қолайсыз жүктіліктер мен ауыр босану жағдайларының басқа таза аймақтармен салыстырғанда көптеп кездесуі және осы негіздегі бауыр, бүйрек, қан түзілу органдарының функциялық қызметтерінің бұзылу фактілері осының айғағы бола алады [46]. Бірқатар зерттеушілер, бұл факторлардың ықпалы эндокриндік жүйе арқылы іске асатындығын алға тартады. Қоршаған ортаның жайсыз факторларының қатарына электромагниттік өрістің де жатқызылатындығы белгілі. Олардың негізгі көзі аз жиіліктегі ұдайы электромагниттік өрісті тудырып отыратын радиотелевизиялық және қайта толқындату станциялары мен қазіргі уақытта жаңа оқу бағдарламаларымен байланысты интенсивті қолданыс тауып отырған компьютерлік оқу-техникалық құралдары болып табылады. Нәтижесінде, қоршаған ортаның теріс бағыттағы сапалық өзгерістерімен қатар, осы өзгерістердің ықпалына ұшыраған тұрғындардың да үлестік салмағы жылдан-жылға арта түсуде. Жергілікті өңірлердегі тұрғындардың денсаулығына пестицидтердің ықпалын зерделеуге арналған бірқатар еңбектерде [43] асқазан – ішек, бауыр, өт жолдары аурулары мен асқазан қабынуы, асқазан жаралары және белгісіз себептердегі бауырдың қабынуы жиі кездесетіндігі тіркелінген. Кейінгі жылдары Қазақстанда Арал төңірегіндегі елді мекендердің экологиялық ахуалына көбірек көңіл бөлінуде. Балалар мен жасөспірімдердің иммундық жүйелері толығымен қалыптасып болмауы себебінен, олар сыртқы ортаның белгіленген деңгейден артық қандай да болмасын өзгерістеріне әр түрлі деңгейдегі ауытқушылық түрінде жауап беруге мәжбүр. Көптеген ізденушілердің еңбектеріндегі Арал өңірі балалары арасында кездесетін қалыптасып – бейімделеу иммунологиялық мүмкіншіліктерінің төмен дәрежеде тіркелінуі осының дәлелі болып табылады. Осы бағыттағы ізденуші ғалымдардың еңбектерінде қоршаған ортаның жайсыз факторлары әсерінің нәтижесі тыныс жолдары, асқазан – ішек жолдары, бүйрек, жүрек – тамыр жүйелері, аллергиялық ауруларға және дене бітімінің бұзылуы, физикалық – жыныстық жетілудің бәсендеуі сияқты өзгерістерге әкеліп соқтыратындығы тіркелінген [44]. Кейінгі 20 жыл бойындағы зерттеушілер еңбектерін сараптай келе, Қызылорда облысындағы балалар мен жасөспірімдер арасында кездесетін қатерлі ісік ауруының саны республикалық деңгеймен салыстырғанда 9

жоғары болып, жылдан жылға бұл ауру түрлерінің белең алып отырғандығы тіркелінген. Осы мәселеге қатысты зерттеу жүргізген ғалымдар көзқарастары бойынша, өңірде қалыптасқан ахуалдың басты себебі - тұзды пестициттік қоспалардың қоршаған орта нысандары құрамында шамадан тыс көбеюі және радиациялық сәулену жиілігінің артуы болып табылған [45]. Экологиялық факторлардың бала ағзасына жайсыз ықпалы ең алдымен орталық жүйке жүйесінің қызметінің бұзылуына әкеліп соқтырады (жүйке бұзылуы, ойлау қабілетінің төмендеуі) [46]. Сонымен қатар, балалар мен ересек адамдар арасында, қанның азаюы, асқазан – ішек жолдарының және бауыр – билиарлық жүйелері аурулары санының артқандығы тіркелінген. Арал өңірі балаларының 1/2 асқазанның геликобактериялық қабынуы анықталған [47]. Қызылорда қаласының медициналық – генетикалық кеңес орталығының дәрігерлері өз зерттеулерінде тұқым қуалайтын сүйек ауруларының жергілікті тұрғындар арасында кең таралғандығын тіркеген [48]. Стокгольм университеті ғалымдарымен біріккен зерттеулер нәтижесінде Шығыс Қазақстан облысы балаларынан мутантты аллель табылған және сол өңірлерде қалыптасқан жайсыз факторлардың біріккен ықпалы балалардың тері қабатындағы өзгерістерге әкеліп соқтырып, нәтижесінде ішкі жүйелер мен ағза қызметі үйлесімділігі бұзылатындылығы анықталған. Тері қабатының микробионездік өзгерістері басқа да патологиялық ауытқуларды тудыратындығы белгілі болғандықтан, оларды ерте анықтау қоршаған орта факторларымен байланыстағы басқа да патологиялық ауытқушылықтарды белгілеуде маңызды болып табылатындығы дәлелденді [49]. Жүрек, қанайналу жүйесін зерделеуде жүрек ақаулары, тамыр тонусының құбылмалығы, жүрек соғысы мен оның өткізгіштік қасиеттерінің бүзылулары жоғарғы деңгейде тіркелінген. Жүректің әртүрлі дәрежедегі ақауларымен диспансерлік есепте тұратын 5 -15 жастағы балалар арасында туа пайда болған аурулардың көптеп тіркелуі, бұл ақауларды ерте бастан анықтап, дер кезінде емдеу шараларын белгілеу қажеттігін алдыға тартты. Мектеп жасындағы балалардың тыныс алу жүйесіне қатысты жүргізілген зерттеулер Арал өңіріндегі әрбір екінші баланың тыныс алу жүйесіндегі ауытқушылықтарды анықтауға көмектесті. Балалардың 81,4% – де; бүйректің қабынуы, зәр шығару жолдарының қабынуы мен басқа да зәр шығару жүйесіне қатысты патологиялық ауытқушылықтар тіркелінген [50]. Әртүрлі жарақаттан дүние салған жасөспірімдердің бүйрек ткандерін зерттеу барысында; олардың 50% мөлшерінде мезангио – пролиферативты, 25% мөлшерінде тубулин – терстициалдық түріндегі өзгерістер болғаны анықталған. Балалардың дене бітімдерінің қалыптасуындағы ерекшеліктер олардың денсаулық жағдайлары жөнінде ғана ақпарат беріп қоймай, өмір сүру аймақтарындағы атмосфералық ауа және басқа да нысандарының қаншалықты дәрежеде әр түрлі улы қалдықтармен ластанғандығы жөнінде де деректер алуға мүмкіндік туғызады. 10

Бүгінгі таңда қоршаған орта факторларының адам өмірі мен тұрмыстық жағдайына тигізетін ықпалы денсаулық сақтау саласының өзекті мәселелерінің біріне айналып отырғаны сөзсіз. Бұл табиғаты химиялық, физикалық антропогендік факторлар мен поллютантардың қоршаған орта нысандарын жылдан-жылға еселеп ластауының адам ағзасына зиянды әсерінен туып отырған жағдай екендігі белгілі. Қоршаған ортаның антропогендік ластануы ірі өндіріс орындарына жақын орналасқан елді мекендерді қамтып қана қоймай, басқа да аймақтық дәрежедегі ықпалымен ерекшеленетіндігі химиялық поллютантарға жіті көңіл бөлудің қажет екендігін негіздеді [51,52]. Химиялық элементтер ауаға жылдам тарайтындықтан, олардың ықпал ету күші мен адам ағзасына келтірер зияны да жоғары дәрежеде тіркелінуде [53-55]. Бірқатар зерттеушілер еңбектерінде [56-59] орта факторларының әсерінен болған табиғи иммунитеттің бұзылуы мен өмір сүру жағдайларының өзгеруі келтірілген. Химиялық заттардың аз мөлшердегі ықпалына бағытталған зерттеулер нәтижесі, қоршаған орта факторларының әр түрлі ықпал ету аймақтық деңгейлерінде тұрып жатқан балалар арасында таралған аурулардың құрамын анықтауға мүмкіндік берді. Бүгінде қоршаған орта химиялық факторларының балалар денсаулығына ықпалы аймақтық негізде жүйеленіп, табиғи климаттық және әлеуметтік өзгерістермен ерекшелетін әртүрлі антропогендік ластану аймақтарындағы сандық, сапалық дәрежедегі ауытқушылықтар жан жақты зерттелуде. Көптеген авторлар, солардың ішнде З.Ф. Сабырова [17], Н.В.Степановалар [18] атмосфераның жайсыз тұрғыда ластануының бала ағзаларының фунционалдық қызметтерін бұзып, тіпті мектеп жасындағы балалардың сыртқы тыныс алу көрсеткіштерінің деңгейіне де теріс ықпалын тигізетінін ерекшеледі. Г.Н.Сердюкованың [19] еңбегінде, атмосфералық ластану орталық жүйке жүйесінің спецификалық емес өзгерістерін тудырып; ой қабілетінің, көңіл аудару, еске сақтау, қимылдың нақтылығы мен жылдамдығының төмендеуіне және уақытша түрдегі ағзаның қарапайым функциональдық бейімделу мүмкіншілігін күшейтетіндігін дәлелдеді. Қорытындылай келгенде, қоршаған орта нысандарының ластануы балалардың функционалдық мүмкіндіктері мен дене бітімдерінің қалыптасу көрсеткіштеріне нұсқан келтіріп, ішкі ағза жүйе қызметтерінің айтарлықтай төмендеуіне әкеліп соқтыратыны белгілі болды. Мысалға, атмосфералық ауаның химиялық заттармен ластануы жүйке жүйесі аурулары мен аллергиялық ауыру топтарының күрт аруына әкеліп соқтырады. Қоршаған ортадағы улы агенттердің ықпалымен ағзаның иммундық қорғаныс қабілеттілігі төмендеп, жұқпалы немесе жұқпалы емес ауру кластарының бой көрсетуіне жағдай тудырады. Ластанған аудандардағы мектеп балаларының көпшілігінде жүйке, сезім жүйелері мен тері және тері асты аурулары, созылмалы тонзиллит, тіс кариесі, мешелдік белгілермен ерекшеленетін дене бітім көрсткіштеріндегі әртүрлі ауытқушылықтар тіркелінген [60]. Сонымен, жоғарыда келтірілген әдебиеттерге шолудан белгілі болғандай, балалар мен жасөспірімдердің дене бітімдері мен 11

денсаулықтарының қалыптасуында эндогендік және экзогендік факторлардың алатын орыны ерекше екендігіне көз жеткіздік. Ары қарайғы зерттеулерімізді осы мәселелерге бағытталған отандық және шер ел ғалымдарының танымал еңбектерін жан-жақты талдауға арнаймыз. 1.2 Балалардың дене бітімдерінің қалыптасуы және олардың морфофункциональдық көрсеткіштеріне ықпал етуші негізгі факторлар жөніндегі отандық және шет ел ғалымдарының ізденістері Анатомиялық және физиологиялық ерекшеліктеріне байланысты жасөспірімдер қоршаған орта факторларының әсеріне өте сезімтал келеді [61]. Көптеген клиникалық және эксперименталдық зерттеулер нәтижесінде бала ағзасының химиялық заттардың әсеріне өте сезгіш екендігі дәлелденді [62]. Б.М. Борисова, В.И. Примакова және Т.А. Мартировалардың [63] еңбектерінде балалардың аурушаңдығы мен елді мекендердің атмосфералық ауаның ластануы дәрежесі арасында нақты байланыстың бар екендігі дәлелденген. Жер шарының барлық елдерінде қалыптасқан ортақ зандылық бойынша, жағдайы жоғары жанұядағы балалардың бой мен салмақ көрсеткіштері, жағдайы төмен жанұя балаларына қарағанда біршама басымдылықта болып және де тіркелінген ауытқушылық көрсеткіштерінің тұрғындардың әр түрлі әлеуметтік тұрмысы мен өмір сүру деңгейіне байланысты үнемі өзгерістерге ұшырап отыратындығы анықталған. Көптеген дамыған елдердегі ата – аналарының жоғарғы табысы, жақсы тамақтану, жайлы тұрмыстық жағдай, қалыптасқан отбасылық дәстүр, бала санының аздығы, баланы дұрыс күтімі, жұқпалы індеттердің төмендігі және ақпараттық, компьютерлік технологиялардың жиі қолданылуы сияқты әртүрлі факторлардың біріккен түрдегі ықпалы – зерттеумен қамтылып отырған балалардың дене бітімдерінің қалыптасуы және олардың функциональдық бейімделу мүмкіншіліктерінің деңгейіне әсер ететіндігі белгілі болды. Бірқатар әлеуметтік факторлардың нақты биологиялық бағыт ұстанып, балалардың физикалық дамуына жалпы денсаулық жағдайы және тіршілікке деген күш – қуаты арқылы ықпал ететтіндігі анықталды. Сонымен қатар, баланың физикалық даму көрсеткіштеріне анасының бойы, жүктілік саны, ата– анасының бала дүниеге келердегі жасы мен денсаулығы жағдайы [64- 65], жанұяның экономикалық кірісі, отбасындағы экологиялық климат [66], отбасының дем алу ғұрыпы, айналысатын спорт [67-68] түрлері және басқа балаларының денсаулық деңгейі [69-70] сияқты факторларда айтарлықтай ықпал етеді. Елді мекен неғұрлым үлкен болған сайын 6-18 жас аралығындағы балалардың да бойы ұзын, дене бітімдері кесек болып келетіндіктерін, әсіресе бұл құбылыс ұл балаларда қыздармен салыстырғанда басым байқалатындығы кейбір ғалымдардың еңбегінде дәлелденіп, бұл феноменге авторлар жауапты қала тұрғындары ағзасының күнделікті кездесіп отыратын стресстік жағдайлар мен қалыптасқан әлеуметтік ортаға шұғыл бейімделу құбылысымен түсіндіреді. Ол еңбектерде қала балалары бой ұзындығы 12

жағынан ауыл балаларымен салыстырғанда барлық жастық топтарда бірдей артықшылық беріп, ал олардың кеуде айналымы көрсеткіштеріндегі соншалықты айырмашылықтың тіркелмегені бұл ізденістердің құндылығын арттырады. Қала балалары арасында орта, ортадан жоғары және жоғарғы физикалық даму көрсеткіштерімен ерекшелетіндер балалар саны артып, ал ауыл балалары арасында керісінше ортадан төмен және төмен физикалық даму көрсеткіштерімен ерекшелетіндер саны көптеп тіркелген [71] Малиновский. Қазіргі уақытта қоршаған орта факторлары мен балалар мен жасөспірімдердің денсаулық жағдайлары мен олардың дене бітімдерінің жетілуі арасындағы қандай да бір байланыстың бар екендігін айқындауға бағытталған ғылыми еңбектер көптеп саналады. Алайда бұл еңбектердегі көзқарастар біріне-бірі көпшілік жағдайда қарама – қайшы болып келеді. Мысалға, Г.З. Година, Н.Н. Миклашевскаялардың [20] еңбегінде «атмосфералық ластану өсу құбылысын баяулатып, олардың дене бітімдерінің жетілу құбылыстарын төмендетеді» - делінген. Ал, А.П.Селивановтың [21] және басқа да қосалқы авторлар ластанған аймақ балалары арасында өсіп жетілу құбылыстарындағы көптеген ауытқушылықтардың бар екені және олардың бой көрсеткіштерінің көпшіілік жағдайда белсенділікте болатындығын дәлелдеді. Көптеген авторлар [72,73] адам ағзасының өсуі мен дамуына және бірқатар аурулардың пайда болуы, олардың ағымы мен өріс алуына ықпал ететін ең белсенді фактор климат деп есептейді. И.И. Крупник [74] ыстық климаттық жағдайдағы тіркелетін морфологиялық өзгерістер ең алдымен температураның жоғарлауымен емес, ал ылғалдық көрсеткіштердің өзгеруімен байланыстырады. Бұл жағдайларда климаттық өзгерістер тікелей ықпал етпейді. Африка құрлығындағы үш антропоклиматтық аумақты жеке бөліп зерделей келе, автор адамдардың жергілікті қалыптасқан климатқа бейімделуі әртүрлі бағытта жүретіндігін келтірген. Т. А. Чикишева [75] ауа райының Бодмэн «қатаңдық» индексімен үнемі тығыз байланыста болатын антропомертриялық белгілер қатарына мынандай көрсеткіштерді жатқызды: бастың көлбеу диаметрі, шықшыт диаметрі, беттің морфологиялық ұзындығы, дене ұзындығы, қолдың саласы, кеуденің көлденең диаметрі, денедегі май қабатының мөлшері, холестериннің шамасы, негізгі зат алмасу құбылыстарының деңгейі, қан қысымы. Бұл көрсеткіштердің деңгейін ары қарайғы талқылау барысында, «қатаңдықтың» артуымен баспен беттің көлемі өсіп, кеуденің айналымы көрсеткішінің ұлғайтынын, дененің ұзындығы кішірейіп, май жиылу құбылысының артып, қан құрамындағы холестерин шамасы көбейіп, нәтижесінде негізгі зат алмасу құбылыстарының біршама жылдамдайтынын дәлелдеген. Әйелдерде тіркелінген Бодмэн индексімен байланыстағы белгілер аз мөлшерде тіркелгенімен, олардың ауытқу шамасының еркектерге қарағанда басымдылық жағдайында болатындығын көрсетті. Климатық-географиялық өзгерістер мен морфофункционалдық белгілердің арасындағы байланысты зерделеуде Roberts [76] жер шарындағы 13

116 ел тұрғындарының бойы мен салмақ көрсеткіштеріне қатысты географиялық жағдайға байланысты ауытқуларды тіркеп, ауа райының орташа жылдық температурасы мен орташа дене салмағы арасындағы кері байланыстың бар екендігін дәлелдеді. Bgoas F, Abromowicz W., Laster W. F. Bgoas, M. Abromowicz, W. Laster еңбектерінде эмигрантардың физикалық даму көрсеткіштері барлық жағынан жергілікті тұрғындарға қарағанда жоғары болатындығын, яғни балалардың өсіп, жетілу құбылыстарындағы географиялық факторлардың ықпалын көрсете білді [77]. Бірқатар авторлар [78] зоологиядағы климаттық факторлар мен жан жануарлардың физикалық дамуындағы қалыптасқан ережелерге баға бере отырып, олардың адамзат баласының өсіп, жетілу құбылыстарына да тән екендігін байқаған. Бұл авторлардың көзқарастары бойынша, климаттық факторлардың адамдардың дамуына әсері тарихи тұрғыдағы адамдардың даму дәрежесін айқындайтын көптеген факторлардың бірі ғана болып саналады. Физикалық даму және дене бітімінің қалыптасуындағы ерекшеліктер негізінен климаттық табиғи жағдайлардың ықпалымен қалыптасады деп көрсеткен. В.И.Маркова [79] орыс қыздарының бойы Таулы Алтайдағы абоигендіктермен салыстырғанда барлық жас топтамалары бойынша анағұрлым биік, ал 17 жасқа қарай бұл айырмашылық 5,58 см дейін жететіндігін келтіріп, 11-17 жастағы орыс қыздарының салмағы айтарлықтай жоғары болғандығы анықтаған. Мектеп жасындағы Алтай өлкесі қыздарының кеуде шеңбер көрсеткіштері орыс қыздары кеуде айналымы көрсеткіштеріне қарағанда артық болып, Алтай өлкесі қыздарының салыстырмалы тұрғыда кеуделі екендігі дәлелді. Т.М. Ұлықбасова және Г.Б. Бапаев антропометриялық көрсеткіштерді салыстырмалы зерттеу барысында Шымкент қаласының жасөспірім қыздарының көрсеткіштері Ресей қыздарымен салыстырғанда айтарлықтай төмен екендігін көрсеткен [80]. Жер шарында кездесетін адамдардың физикалық тұрғыдағы айырмашылықтарын антропология маманы болмай-ақ ажырату онша қиынға соқпайтын мәселе. Адамдардың сыртқы бітімі мен бет-әлпет ерекшеліктерінің қалыптасуы олардың өмір сүріп жатқан географиялық ортамен тығыз байланыста атқарылатыны күмән тудырмауы тиіс. Монголоидтардың этникалық топ ретінде еуропалықтарға қарағанда дене бітімдері сомдырақ болып, май қалталарының жұқалау болып келетіндігі осыған дәлел. Көптеген ғылыми зерттеулер барысында белгілі болған антропометриялық көрсеткіштердің әрүрлі жастық, жыныстық топтардағы ерекшеліктерін есепке ала отырып оларды бір-біріне мүлдем ұқсамайтын, өз ара айырмашылықтары бар негізгі екі топқа жіктейді: брахиморфтық (кесек, қысқа аяқты) - монголоидтарға тән және долихоморфтық (келбетті, ұзын аяқты) - еуропалықтар мен негроидтарға тән. А.П. Клюйкованың [81] байқауында, монголоидтардың брахиморфтық белгілері әр түрлі салыстыруларда әр түрлі дәрежеде ерекшеленген. Дене бітімдерінің тапалдықтарымен қатар, олардың еуропалық тектілермен салыстырғанда салмақтарының ауыр болып келетіндігі айқын. Сонымен қатар, еуропалық тектілермен салыстырғанда ең төменгі көрсеткіштерге ие 14

Сібір өлкесіндегі монголоидтардың тері асты қабаттарына май жинау мүмкіндіктерінің төмен болып келетіндігі анықталған. А.П.Пурунджан [82] өз еңбектерінде Закавказ, Орталық Азия, Қазахстанда тұратын этникалық топтардың өкілдері бірдей дәрежеде болмаса да барлығына ортақ, бой көрсеткіштерінің төмендігімен ерекшелетіндіктерін байқаған. Грузиндер, қырғыздар өз көршілерімен салыстырғанда бойшаң болып, ал түрікмендер барлық Орта Азия халықтарының ішіндегі бой көрсеткіші жағынан ең жоғары этникалық топ санатында анықталған. В.А. Родионов Чуваш республикасындағы мектеп жасындағы балалардың жыныстық даму көрсеткіштері Ресейдеге үлкен қала балаларымен салыстырғанда анағұрлым төмен екендігін байқаған [83]. Осымен қатар, А.Н. Машдыев, И.И. Деречевтар [84] туркмендермен орыс ұл балалары арасындағы стастикалық маңызы бар бой мен салмақ дәрежелеріндегі айырмашылықты және қыздар арасындағы осы көрсеткіштер бойынша елеусіз ерекшеліктерді көрсеткен. Балалардың дене бітім жетілу көрсеткіштерінің этникалық ерекшеліктеріне сай нақты дәлелдерді М.И. Рубиновада [85] өз еңбектерінде жан жақты ашып, бір қалада (Қырғыз республикасы, Майлысай қаласы) дүниеге келген орыс және неміс ұлт өкілдерінің мектеп жасындағы балаларының бой ұзындықтарындағы айырмашылықтарды және де осы ерекшеліктердің аталған қалада тұратын татар балаларымен салыстырғанда анағұрлым жоғары екендігін көрсете білген. Көрсетілген ерекшеліктер кеуде шеңбер көлемдерінде де қайталанып, ал салмақ ерекшеліктерінде соншалықты айырмашылық бермеген. Осыған ұқсас балалардың дене бітім жетілу көрсеткіштері және жыныстық дамуындағы әртүрлі этникалық топтар арасындағы ерекшеліктер жөнінде: Р.А.Заргишева [86] және Н.И. Аверянова, А.И. Егороваларда [87] өз ізденістерінде нақтылаған. Әрине, олардың дейектемелері Б.Б Абдрахманова [88], Р.Х. Исхакилардың [89] еңбектеріндегі «4-7 жастағы қазақ, тәжік балаларымен еуропалық ұлт өкілдері балалары арасында физикалық даму тұрғысында айтарлықтай өзгерістер бар болса да ол ерекшеліктер баланың 7 жасына толу қарсанында толығымен жойылады» - деген тұжырымдарымен үндестік таппаған. Сонымен қатар, М.Н.Мұсабеков [90], Ф.Х. Алимходжаев және де басқа авторлар [11] мектептегі 9-17 жасындағы өзбек және орыс балалары арасында бой, салмақ және кеуде шеңберлері көрсеткіштері арасында айтарлықтай айырмашылықтардың жоқ екендігін келтірген. К.Б. Сеглиенцтің еңбектеріндегі [12], «латыш және эстон ұлт өкілдері балаларының бой көрсеткіштері орыс балаларымен салыстырғанда анағұрлым жоғары болады» - тұжырымға негіздеме табу қиын. Аталған этникалық топтар еуропалық ұлт нәсілдері өкілдері болғандықтан олардың арасындағы физикалық даму барысындағы айтарлықтай өзгерістердің болуы күмән келтіреді. Мүмкін бұл ерекшеліктер жергілікті тұрғындарға ықпалын тигізген Прибалтика өңірінің климаттық-географиялық өзгешеліктердің әсерінен де болар. Гетерозистік феномен генетикалық тұрғыдан әртүрлі ата - 15

аналардың жұптасуынан да болуы мүмкін. Hulse F.S. [91] экзогам текті балалардың бойларының ұзын болатындығын дәлелдеген. Н.А.Агаджанян [92], Д.М.Таннер [93] бір-біріне жақын туыс ерлі- зайыптылардың балалары бойы өлшемдерінің генетикалық тұрғыдан, бір- біріне туыс емес ата-аналардың балаларына қарағанда тапал болып келетіндігін көрсеткен. Автор еркектер арасындағы тапалдық туысқандар арасындағы үйлену құбылысының жиі кездесетіндігінен ауылдық жерлерде көптеп кездесетіндігіне көңіл бөлген. Эндо - экзогамдық өзгешеліктер бой мен салмақ, отырған кездегі бойдың ұзындығы және алақанның сығымдық күші көрсеткіштерінен де анық байқалады. В.И.Филиповтың [13] көрсетуінде, дене кескіндері ірі балалардың кездесуі керісінше дене бітімі тапал балаларға қарағанда жиірек. Автор қалалардағы жаңа бой көтеріп жатқан аудандардағы аралас некеден туған балалардың арасында экзогамдық құбылыс жиі байқалып, нәтижесі бой мен басқа да даму көрсеткіштерінің қарқындауына әкеліп соқтыратынын әйгілеген. Жасына байланысты балалардың физикалық дамуындағы өзгерістер тұқымдық қуалау сипатымен ғана ерекшеленіп қоймай, белгілі бір уақыт арасында қайталанып және балалардың жас шамасына байланысты үнемі өзгеріп, қарқындап дамып отыратындығы анықталды. Бұл дене ұзындығы мен бойдың жылдық өсімін баланың биологиялық жасын анықтаудағы жанама критерий санатында қолдануға мүмкіндік береді. Осы көрсеткіштер негізінде әр адамның өмір сүру мерзімі мен жасының ұзақтығына алдын ала болжау жасауға болатындығы көрсетілген [14]. Жыныстық диморфизм, даму көрсеткіштерінің жыныстық ерекшеліктері бүгінгі күнге дейін антропологияның шынайы шындығы ретінде қабылданып келген болатын [94-97]. Бірақта, кейінгі кездердегі бірталай авторлардың еңбектерінде [98,99] 0-ден 8 жасқа дейінгі балалардың дене бітім жетілу көрсеткіштері жыныстық ерекшеліктерінен тыс өрбитінін, сол себепті де осы жастық топтарға ортақ сараптау кестелерін қолдануға болатындығын көрсетілген. Бұл авторлар шын мәнінде, жыныстық диморфизм дене өсуіне 15 жасқа толған шақтан бастап ғана ықпалын тигізетіндігін және «ұл балалар мен қыз балалардың ерте бала шақтарындағы бой өсімдерінде айтарлықтай айырмашылықтардың болмауы тиіс» -деген көзқарасты алға тартады [57-59]. Көпшілік авторлар [100-103] «балалардың бойы мен өсуіндегі жыныстық, этникалық, аймақтық ерекшеліктерді ескермей генетикалық негізіндегі стандарттарды қолдану дұрыс емес және алынған нәтижелер толық мағлұматты болмайды» - деген ортақ көзқарасқа тоқталады. Себебі, аталған ерекшеліктер балалардың әртүрлі онтогенездік сатылардағы дамуы мен жас ерекшеліктеріне байланысты белгі беретін морфологиялық өзгерістердің қозғаушысы санатында балалардың әр сападағы биологиялық деңгейін, бойдың өсуі мен онтогенездік даму құбылыстарын, жыныстық диморфизм мен этникалық негізін анықтайтын бірден бір мәнді ерекшеліктер болып болып табылатындығы [104-106]. Бүгінде, сыртқы орта мен әлеуметтік факторлар балалардың дене бітімінің жетілуіндегі белсенді ролге ие тектік, тұқым қуалаушылық 16

факторларының ықпалын бәсеңдетіп, осы құбылыстарға тікелей әсер ететін маңызды факторға айналғандығы даусыз. Бірқатар зертеушілердің еңбектерінде, үлкен қалалардағы атмосфералық ауа қабаты ластанған аудан балаларының физикалық даму көрсеткіштері 8- 10 жастағы балалар арасындағы ерте сүйектену құбылыстарымен ерекшеленітіндігі тіркелінген [107]. Б.А.Құрманәлин, А.К.Жұмалин және Н.Н. Пуховиковалардың байқауында газ қорытатын зауыттарға жақын орналасқан аудандардағы 7-14 жас аралығындағы балалардың физикалық даму көрсеткіштерінің төмендеп, керісінше ретардациялық құбылыстар белең алып және басқа да дисгармониялық өзгерістердің көптеп тіркелгендігі дәлелденген [108]. Ал химиялық өндіріс орындарында жұмыс істеп және атмосфералық ауаның ластанған аудандарында тұратын аналардың ұрпақтарында физикалық өзгерістердің даму көрсеткіштерінің басым түрдегі бұзылулары байқалды [109-111]. Әйел адамдардың өндірістік қалдықтармен ластанған ортада ұзақ уақыт бойында жұмыс істеуі олардың балаларының физикалық дамуындағы қандай да бір кемшіліктерге әкеліп соқтыратыны мәлімденді [112]. Демек, ауа қабатындағы улы заттардың аз мөлшерінің өзі жүйелердің ауыр түрдегі бұзылуына әкеліп соқтырып, рефлекторлық реакциялардың негізінде барлық ағзаға кері әсерін тигізуі әбден мүмкін [113]. Сонымен қатар, аз мөлшердегі ауа қабатының улы заттармен ластануы ағзада спецификалық емес [114] тұрғыдағы жауап беру реакциясын қалыптастырып, нейро-гуморалдық, биохимиялық, иммуно- биологиялық өзгерістердің туындауына әкеліп соқтырады [115-118]. Б.А. Башкирова өз ізденістері нәтижесінде, химиялық өндіріс орындары көптеп орналасқан қалалардағы 7- 14 жас аралығындағы балалардың 25% мөлшерінде физикалық даму көрсеткіштеріндегі әр түрлі ауытқушылықтарды байқаған [119]. М.И. Даулетбақова, М.Е. Құлманова және К.Р. Амриналардың 1995 жылғы ізденістерінде Алматы қаласы тұрғындары денсаулығындағы өзгерістер мен қоршаған ортаның ластануы арасында сандық байланыстың бар екендігін дәлелдеген [120]. Негізгі ластағыштар ретінде: күкірті газ, окисті көмір қышқылы, қос окисті азот, шаң, қорғасын сияқты улы заттардың қаланың атмосфералық қысымның ұдайы төмендеп кетуі және төмен дәрежедегі желдетілуі сияқты факторларымен бірігіп тұрғындардың денсаулығына айтарлықтай кері әсерін тигізе отырып, өз кезегінде әртүрлі аурулардың белең алуына себеп болып отырғандығын анықтаған. Бұл тұста Н.А. Винаградовтың [121] атап көрсетуіндегі «қоршаған ортанының ластануын тудырып отырған бірлескен факторлардың ішінен жеке бір факторды бөліп қарау, дұрыс көзқарас емес» - екендігін еске сала кеткен жөн. Балалардың физикалық даму көрсеткіштері көпшілік жағдайда тұрғылықты жердің заңдылықтарын бейнелеп, оқшауланған сипатқа ие болып қана қоймай, жергілікті жердің біртұтастанған күрделі жағдайында, әр түрлі жас топтарындағы бой, салмақ, кеуде шеңбері арасындағы айырмашылықтарды да айшықтап көрсете білу мүмкіндігіне ие болып отыр. 17

Р.Т. Камилованың [117] еңбегінде көрсетілгендей, ауаға бөлінетін заттардың үлес салмағы атмосфера салмағының аз ғана бөлігін құрағанымен, олардың өндіріс аудандарындағы, ауыл жерлердегі атмосфералық ауаның төменгі қабатында шоғырланған жиынтық концентрациясы шектеулі рұқсат етілген концентрациядан (ШРЕК) бірнеше есеге артып, осы елді мекендердің антропогендік тұрғыдан зиянды ластануына әкеліп соқтыруда. Сондықтан да, қоршаған орта бүгінгі таңда балалардың денсаулығына ғана кері ықпалын тигізіп қоймай, келешекте олардың физикалық тұрғыдан өсіп-жетілуіне де үлкен әсер ететіндігі сөзсіз. Г.Н.Сердюковская, В.П.Усманскаялардың [19,122] еңбектерінде ересек адамдардың денсаулығының негізі бала кезден қалыптасатындығын ескеріп, денсаулықты нығайту бағытындағы жетістіктерге тек өскелең ұрпақтың арасында алдын алу шараларын нығайту арқылы ғана қол жеткізуге болатындығы келтірілген. Қоршаған ортаның ауыр металл тұздарымен ластануының шектеулі рұқсат етілген концентрациядан 3 есеге дейін артып кетуі, С.Б. Стройкованың [123] зертеуінде жасөспірімдер мен балалардың арасындағы айырмашылықты жойып, өсіп-жетілу құбылыстарындағы қалыптасқан заңдылықтардың бұзылуына әкеліп соғатындығы көрсетілген. Химиялық улы заттардың ауадағы аз мөлшердегі кездесуінің өзі халықтың денсаулығы мен тұрмыс жағдайының төмендеуіне әкеліп соғады [124]. Атмосфералық ауа құрамындағы улы заттардың болымсыз концентрациясы адам ағзасының қорғаныс қабілеттілігін азайтып [125, 126], ақыр соңында жалпы жергілікті халық денсаулығына кері әсерін тигізуі мүмкін [127]. Адамдардың өмір сүру ортасына қарай бейімделуіндегі орын алып келген экологиялық факторларды сараптау барысында олардың көп салалы екендігін және әр аймақ балаларының дене бітімдерінің қалыптасуы мен морфофункциональдық көрсеткіштерін талдауды сол өңірдің климаттық-географиялық, әлеуметтік- экономикалық және басқа басым жағдайдағы факторларларымен қатар, кешенді тұрғыда іске асыру қажет екендігіне көз жеткіземіз [128]. Балалардың дене бітімінің дамуы мен орташа дене салмақтарының арасындағы көрсеткіштерді салыстыруда нақты айырмашылықтар белгіленбесе де, ары қарай жүргізілген түпкілікті зерделеу нәтижесі өте ластанған аймақтардағы (¹³ бойынша Cs 15– 40 Ки/км²) балалар арасында толықтық, ал төмен ластанған аймақтардағы (¹³ бойынша Cs15 Ки/км²) балалар керісінше салмағы арық, салмағы кем болып келетіндігін В.М. Яковлев және Е.С. Карповтар өз еңбектерінде ерекшелеген. Башкирова Б.А. және Г.Н. Сердюковскийлардың 1993 жылғы зерттеулерінде, өткен ғасырдың 50-жылдарында радиохимиялық өндірістік мекемелерінің радиоактивті қалдықтарымен барынша ластанған Қорған облысындағы Теча өзеніне жақын тұратын тұрғындардың алғашқы ұрпақтарынан туған сәбилердің физикалық дамуындағы ерекшеліктерге баса көңіл аударылған. Олардың байқауында, ата- аналары радиоактивті сәуле алмаған сәбилермен салыстырғанда зерттеу тобындағы сәбилердің салмақтары орташа алғанда 100 граммға кем, толық өсіп – жетіспеушілік (гипотрофия) 3 есеге артық және дене салмақтарының «қалыпты – 18

қалыптасу» дәрежелерінің төмендігі 2,5 есеге артық болып туғандықтары тіркелді. Ары қарай зерттеу барысы сәбилердің физикалық дамуындағы анықталған айырмашылықтардың бір жасқа дейінгі аралықта ғана ерекшелініп, бала жасының ұлғаюымен жойылып кететінін көрсеткен [19,119]. Сонымен қатар, А.Я. Осипаның 1998 жылы Ресей денсаулық сақтау министірлігіне қарасты биофизика институтында жүргізген зерттеу нәтижелері, «Маяк» өндіріс мекемесіндегі ұзақ уақыт 0,1– ден 400 сГр – ге дейін кәсіптік сәуле алған адамдардың балалары мен немерелерін және ата – аналары кәсіптік сәуле алмаған сәбилерді салыстыру нәтижесінде: соматикалық статус көрсеткіштерінде, физикалық және жүйке – қозғалыс жүйелерінде, туа пайда болған кемістіктер жиілігі мен гуморальдық иммунитет көрсеткіштерінде айтарлықтай айырмашылықтардың болмағаны анықталған [129]. Ластанудың антропогендік факторларын зерттеп жүрген басқа да ғалымдар осыған ұқсас қорытындыларға келді. Мысалға, М.К. Керимов [130] теңіз деңгейінен әр түрлі биіктікте тұратын бір ұлт балаларының арасында көпшілік жағдайда бойларында, аз мөлшерде салмағы мен кеуде шеңберлері өлшемдерінде айырмашылықтың бар екенін дәлелдеді. Теңіз деңгейінен неғұрлым биіктеген сайын, соншалықты балалардың орташа дене өлшемдері азайып, керісінше кеуде шенберінің өлшемдері артқан. Бұл ерекшелік олардың физикалық тұрғыдан төзімді екендіктерін айғақтайды. О.И. Ескендірова [131], Р.А. Абақұлов, Б.Т. Тұрысбековтар [132] «тегіс аумақтардағы балалардың физикалық және жыныстық тұрғыдан жетілу құбылыстары таулы аумақтардағы балалармен салыстырғанда анағұрлым тезірек болады»- деген көзқарасты ұстанады. Бірталай ғылыми зерттеулер [133] жастардың дене бітімдерінің қалыптасуы мен олардың еңбекке жарамдылық деңгейлерін сараптауға бағытталған. Зерттеу топтарына жас мөлшері, жынысына байланысты антропометриялық анықтамалар беріліп, жастардың дене бітімдерінің қалыптасу динамикасына дене шынықтыру шараларының тигізетін әсері зерделенген. Қорыта келгенде, келтірілген еңбектер балалардың өсуі мен даму құбылыстарындағы сыртқы ортаның біртұтастанған ықпалымен анықталатын биологиялық фактордың атқаратын жоғарғы маңызын айшықтап берді. Сонымен қатар, әлеуметтік – экономикалық факторлардың балалардың ерте, бірінші, екінші балалық және жасөспірім шақтарындағы өсіп жетілу құбылыстарына барынша ықпалын тигізетіндігін көрсетті. 1.3 Мектеп жасындағы балалардың дене бітімдерінің қалыптасуы және олардың функциональдық бейімделу мүмкіндіктері жалпы халық денсаулығын бағалаудағы маңызды көрсеткіш Балалардың дене бітімдерінің қалыптасу көрсеткіштері олардың денсаулық жағдайы жөнінде нақты ақпарат беретін жалпыға мәлім көрсеткіш екендігін ескерсек, осы уақыттағы оқушы балалардың сыртқы орта 19

нысандарының ластануы немесе басқа да зиянды экологиялық факторлардың ықпал етуі аясындағы бейімделу мүмкіншіліктері де бірден - бір ортақ сапалық дәрежеге көтеріліп отырған маңызды көрсеткішке айналып отырғаны даусыз. Жалпыға белгілі балалардың сезімталдығы мен әлсіздігі оларды бүкіл адамзат арасынан ерекшелеп, ересекден балаға қатысты жоғары дәрежедегі қатынас пен аялылықты талап етеді. Даму барысындағы олардың сыртқы ортаның кандайда бір әсеріне сезімталдығы одан әрі өсіп жетілу барысына да үлкен әсерін тигізеді [134,135]. Бала ағзасындағы патологиялық спецификалық феномендердің даму барысы мен пайда болу себептері сыртқы ортаның әсерінен туындап, нәрестенің бойынан дүниеге келмей жатып - ақ белгі беретіндігі көптеген ғылыми еңбектерден белгілі [139]. Ата-аналарының генетикалық және тұрмыс салттық ерекшеліктері, олардың химиялық, физикалық зиянды заттармен профессия барысында жанасуы және олардың тірлік ортасындағы экологиялық ахуал деңгейі болашақ нәрестенің денсаулық жағдайының қалыптасуына үлкен ықпал ететіні сөзсіз [136,137]. Осы тұрғыдан алғанда, балалардың денсаулық көрсеткіштерімен қатар, олардың физикалық даму көрсеткіштері де қоршаған ортаның зиянды факторларының бала ағзасына жайсыз тұрғыдағы ықпалының сенімді және сапалы белгісі болып саналады. Дене бітімінің қалыптасуына қатысты көрсеткіштердің өз ара байланысы жөнінде зерттеушілер арасында пікір таластың бар екендігі шындық. П.Н. Башкиров [138], В.Г. Властовский [139], Г.Л.Апанасенкалар [7] жоғарғы дәрежедегі соматометрлік белгілер денсаулықтың мықтылығына дәлел бола алмайтындығын алдығы тарса, ал В.Г. Ужин [8], Е.А. Кошкина [9], В.Н. Кардашенко және Н.Н. Суханова [10] сияқты ғалымдардың еңбектерінде физикалық даму қаншалықты жоғары дәрежеде болса, соншалықты ағзаның да резистенттігі немесе олардың функциональдық мүмкіндіктерінің жоғары, керісінше физикалық даму көрсеткіштері неғұрлым төмен болса, соншалықты баланың жиі аурушандыққа ұшырайтындығы дәлелденген. Жыл сайын нашарлап отырған жастар мен жасөспірімдер және балалардың денсаулығын қорғау отандық денсаулық сақтау саласының алдында тұрған маңызды да жауапты міндет. Баланың әр жасына сай белгіленген тұрақты (стандарттық) морфологиялық, функционалдық көрсеткіштермен сарапталатын баланың дене бітімдерінің қалыптасу шамалары, олардың денсаулық жағдайын бағалауда бірден-бір ақпаратты көрсеткішке айналуда. Қазіргі уақыттағы компьютерлік стастикалық әдістердің жиі қолданылуы дененің жалпы және жекелеген мүшелерінің өсу қарқынына дер кезінде баға беріп, өсіп жетілу құбылысындағы қандай да бір болмасын кері ықпалдағы факторларды уақытлы анықтауға мүмкіндік беруде. Нәтижесінде, баланың немесе жас туған нәрестенің физикалық тұрғыдағы дамуына және функциональдық мүмкіндік шамасына нақты баға беруге қажетті құрал-жабдықтармен аудандық, облыстық деңгейдегі барлық емхана мен перезентханалар толығымен жабдықталып, ары қарайғы әр балаланың өсіп-жетілуі барысындағы динамикалық өзгерістерді жіті қадағалап отыруға жағдай жасалынды. 20

Балалардың денсаулық деңгейін анықтауда олардың дене бітім даму көрсеткіштерінің алатын орыны ерекше. Атмосфералық ауаның жоғарғы дәрежедегі ластануы себебінен өсіп-даму құбылыстарының күрт баяулап, дене бітімдеріндегі май басымдылыққа әкелетінін, ал улы заттардың атмосфералық ауадағы аз мөлшері бұл құбылыстарға кері әсерін тигізуі мүмкін екендігі бірталай еңбектерде келтірілген. Металл қорыту, коксохимиялық өндірістер орналасқан, ірі құрлыс индустриясымен ерекшеленетін үлкен қалалардағы мектепке дейінгі, мектеп жасындағы балаларды тереңдетілген тұрғыдағы медициналық тексерістердің қорытындысы балалардың дене бітімдерінің жетілуіндегі баяулылықты және екінші жыныстық белгілердің қалыптасуындағы ауытқушылықтарды туғызуы мүмкін екендігін байқатты. Н.А. Агаджанян және Л.Г. Кузменколар жалпы өсу құбылыстарындағы ескерілген өзгерістерден басқа да, сүт тістерінің жай шығуы, қыз балаларда тіркелеген етек кір циклінің бұзылуы мен витаминдердің жетіспеушілігі сияқты өзгерістерді тіркеді [141]. Осы тұста мектептердегі алғашқы білім алу сатысындағы балалардың дене бітімінің жетілуі мен денсаулығының қалыптасуын оқу процестерінің тығыздығымен байланыстыра зерделеудің де маңызы зор. Себебі, жаңа бағдарлама аясында атқарылып жатқан сабақ кестеліктері оқушылардың тез шаршауына, аз қозғалуына, оқу бағдарламаларының балалардың физиологиялық мүмкіншіліктерін ескермей құрастырылуы себебінен туындайтын табиғи қорғаныс қабілеттерінің төмендеуі сиқты ауытқушылықтарға әкеліп соқтырады. Мысалы, 1 сыныптан 3 сыныпқа дейінгі оқушылар арасында денсаулықтары таза балалар санының 6,2% мөлшерден 1,9% мөлшерге дейін төмендеп кетуі және алғашқы сынып оқушыларының оқу бағдарламаларына ауыр бейімделуін айшықтайды [15]. Алғашқы сынып оқушыларының морфофункционалды және физиологиялық жетілуіне қатысты жан жақты зерттеулердің жүргізілуі олардың арасындағы қауіптілік топтарды ғана ерекшелеп қоймай, уақытылы алдын алу және қалпына келтіру шараларын нақтылауда да маңызды. Жоспарлы түрдегі балалардың алты жасынан бастап мектеп қабырғасында білім алуы қазіргі уақыттағы білім саласын реформалаудың басты жаңалығы екендігі баршамызға аян. Осы жастағы балалардың жүйелік және ағзалық құрылымдарының толығымен жетіліп, қалыптаспауы және олардың жарақаттанып қалуға бейімділігі, апталық және күндік сабақ кестелерін ғылыми тұрғыда негізделген сараптаудан өткізу қажет екендігін туындатады. Сол себепті де, алты жасар балалардың жан–дүниесінің нәзіктігін, жекеленген органдары мен жүйелерінің толығымен қалыптаспағандығын ескере келе, ең алдымен осы жастағы балаларға арналған оқу бағдарламаларын ғылыми негіздегі олардың шаршауы мен денсаулықтарындағы ауытқушылықтарды болдырмайтындай шараларды қолдана отырып іске асыру қажеттілігі туындайды. Мектеп жасындағы балалар уақытының басым көпшілігі мектеп қабырғасында өтетіндігі белгілі және дәл осы кезеңдерде балалардың өсуі 21

мен дене бітімінің қалыптасуындағы негізгі құбылыстар іске асып, олардың дәл осы жастағы ағзаларының жайсыз, сондай-ақ жайлы әсерлердің ықпалына жоғарғы дәрежедегі сезімталдықтары анықталынған. Сол әсерлердің арасынан оқу процестерінің дұрыс ұйымдастырылуы мен сынып жайларындағы санитарлық-гигиеналық талаптардың бекітілген ережелерге сай болуы ерекше маңыздылыққа ие. Ағзаның бейімделу мүмкіндігін артыратын балалардың қимыл– қозғалыстарының шамадан тыс мөлшерде жаңа оқу бағдарламасына байланысты тежелуі (гипокинезия), бүгінгі күнде барлық «жайсыз» – деп табылып отырған гигиеналық факторлардың арасындағы ең негізгісі де, белсендісіне айналуда [141, 142]. Жалпы, оқушы балалардың қимыл– қозғалыстары мен қимыл белсенділігін реттеу механизі әлі де болса толығымен зерттеліп болмаған мәселе. Олардың күнделікті қимыл–қозғалыс белсенділіктерін реттеуді баланың белгілі бір жасындағы энергиялық шығын шамасын басшылықа алып қана құрастырмай, жергілікті аймақтың экологиялық ахуалы мен климаттық-географиялық ерекшеліктерін ескере отырып ойластырған анағұрлым тиімді де, қолайлы болар еді. Демек, әр өңірге қатысты мектеп жасына дейінгі және мектеп жасындағы балалардың дене бітімдерінің қалыптасуы мен функциональдық бейімделу көрсеткіштерінің стандарттық өлшемдері мен белгіленген көрсеткіштерге негізделген оқушы балалардың дене қимыл, оқу-ісі бағдарламалары аймақтық негізде құрастырылып шығарылуы тиіс. Әрине, бұл бағдарламалар зерттеуші ғалымдар мен оқу ісі мамандарының алдына үлкен жауапкершілік жүктеп, бүгінгі таңда ерекше маңыздылыққа ие болып отырған экологиялық жайсыз факторларды жан-жақты сараптаудың қажеттілігін арттырадыі. Қортындылай келгенде, жоғарыда берілген ғылыми еңбектерді талдау балалардың дене бітімдерінің жетілу деңгейі (бой, салмақ, кеуде шеңбері), олардың морфофункциональдық көрсеткіштері мен балалар өмір сүріп жатқан сыртқы орта факторлары арасындағы тығыз байланыстың бар екендігін көрсетті. Нәтижесінде, балалардың дене бітімдерінің қалыптасуы мен олардың морфофункциональдық көрсеткіштері және қоршаған орта факторларының жалпы адамзат денсаулығына тигізетін ықпалдық деңгейін анықтауға мүмкіндік беретін бірден – бір ақпаратты көрсеткіш болып табылатындығына көз жеткіздік. Ары қарайғы жүргізген зерттеулеріміз барысында Шығыс Қазақстан облысының техногендік тұрғыдан барынша ластанған болып саналатын Өскемен, Зырян, Риддер қалаларының алғашқы сынып оқушылары қамтылып, олардың дене бітімдерінің қалыптасуы мен тыныс, қан айналу көрсеткіштеріндегі бейімделу мүмкіндіктері шартты түрде таза болып саналатын Бородулиха ауданы балалары көрсеткіштерімен салыстырылды. 22

2 ТАРАУ ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ КЛИМАТТЫҚ- ГЕОГРАФИЯЛЫҚ, ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНЕ ҚЫСҚАША СИПАТТАМА Шығыс Қазақстан облысы (ШҚО) өз алдына жеке облыс болып 1932 жылы қалыптасқан, еліміздің солтүстік шығысындағы 97,5 мың км2 территорияны алып жатқан, таулы, қыратты және жазық жерлерден тұратын үлкен аймақ. Облыстың халықтың жалпы саны 2006 жылдың 1 қаңтарындағы деректер бойынша 923,9 адамды, ал халықтың 1 км2 шаққандағы орналасу тығыздығы 9,5 адамды құрайды. Облыстың әкімшілік орталығы болып саналатын Өскемен қаласы 1920 жылы өз алдына жеке қала ретінде кеңді Алтай тауларының жер асты қазба байлықтарына аса бай территориясынан орын тепті. 2006 жылдың 1 қаңтарындағы статистикалық деректер бойынша қалада 330,5 мың адам болып, қала халқының саны жалпы облыс халқының 35% мөлшерін құрайтындығы анықталған. Жалпы, Шығыс Қазақстан облысында Өскемен қаласынан басқа да Семей, Риддер, Зырян, Шемонайха сияқты ірі қалалар мен тұрғылықты халық саны 30 мыңнан асатын үлкен және кіші қалалар да көптеп саналады. Бұл қалалардың өзінде немесе олардың әкімшілік аумақтарында түрлі-түсті металдар мен тау кеңдерін өндіру кәсіпорындарынан басқа көлік құрастыру, энергетика, құрылыс компаниялары мен қатты отынға негізделген ірі жылыту қазандықтары орналасқан. Сонымен қатар, кейінгі жылдардағы автокөліктер санының күрт артып кетуі де облыстың жалпы экологиялық ахуалына барынша кері ықпалын тигізіп, өңірдің республика көлеміндегі экологиялық тұрғыдан жайсыз саналатын аймақтардың алдыңғы қатарынан орын алуына себеп болды. Оған қосымша, республика бойынша жыл сайын өндірілетін өндірістік тауарлардың 23,5 % мөлшері осы облыстың еншісінде екендігінің өзі облыстың экономикалық әлеулеттілігіне мысал болады. Облыс көлемінде жылына 5,7 млрд.кВт электрэнергиясы, 1183 тонна цемент, 14 млн. м2 өнімдері мен 150 млн. теңге үй жиһаздарының, 35 мың тонна ет, 50 мың тонна сүт өнімдерінің , 15.6 мың тонн өсімдік майы өндірілетіндігі жалпы бұл аймақтың қолршаған орта нысандарының сапалық деңгейін үнемі монинторгтік бақылауда ұстау қажеттігін туғызып, қажет болған жағдайда қоршаған орта нысандарын сауықтандыру шараларының дер кезінде іске асырылып тұрылуын міндеттейді. Жалпы, республика көлемінде өндіріліп, халыққа тұтынуға ұсынылып отырған тамақ-ет басқа да ауыл шаруашылық өнімдерінің 5,5% ШҚО ауыл шаруашылық қожалықтары мен агрофирмаларының үлесінде. Облыс аумағындағы ауылшаруашылық мақсатта пайдаланылатын жердің көлемі 2006 жылы 13,9 млн. гектарға дейін жетіп, оның ішінде 2,0 млн. гектар жер таза егіншілік мақсатында пайдаланып келген. Дәнді дақылдардың көлемі 23

633 мың тоннаға дейін жетіп, оның ішінде 11,3 мың тонна бидай, 0,5 мың тонна арпа, 56,6 тонна көкөніс, 207,5 мың тонна картоп, 73,1 мың тонна таза ет, 231,2 млн дана жұмыртқа, 2,1 мың тонна жүн өнімдері өндірілген. Осы келтірілген деректермен қатар, Шығыс Қазақстан облысындағы пайдалы қазба байлықтарды өндіруге бағытталған өндіріс орындарының саны мен олардың өндірістік қуаттылығын артуын есепке алатын болсақ, аймақта қалыптасып отырған экологиялық ахуалдың қаншалықты өзекті екендігіне көзіміз жетеді. Облыс көлеміндегі қорғасын, мыс, алтын, мырыш, берилий, уран және т.б. металл өндірумен айналысатын мекемелердің өндірістік қуаттылығының жылдан-жылға еселеп артып отыруы осы мекемелердің санитарлық қорғау аумақтарында орналасқан ірі қалалар мен елді мекендердің қоршаған орта нысандарын барынша ластап, нәтижесінде жергілікті халықтың денсаулығы мен олардың өсіп-өну көрсеткіштеріне айтарлықтай кері ықпалын тигізіп отырғаны көптеген ғалымдардың еңбектерінен белгілі (М.Н.Омарова, Е.Ж. Жарқынов, А.Ж. Шарбақов, 2004 және т.б. автор.). Аталмыш өндіріс орындарының басым бөлігі Кенді Алтай тау сілемдерінде (полиметалдар, гидроэлектр станциялары, орман шаруашылықтары) орналасқан Өскемен, Риддер, Зырян сиқты ірі қалалар маңына шоғырланған болса, азғана бөлігі Қалба тауы сілемінде (алтын, вольфрам және басқа сирек металолдар), Шыңғыстау мен Тарбағатай тауларында (сирек металлдар), Зайсан ойпаңында (қоңыр көмір, ыстық емдік көздер) орын тепкен. Алтай тауларындағы табиғи байлық көздері жиі және ірі елді мекендер орналасқан аймақтарға жақын қашықтықта кездесетіндіктен, оларды игерумен айналысатын кәсіпорындардың да ірі елді мекендерге жақын орналасуы заңды құбылыс болып табылады. Сонымен қатар, бұл кәсіпорындардың Өскемен, Зырян, Риддер сияқты ірі қалалар маңына шоғырлануындағы тағы бір себебі, өндіріске қажетті жұмыс күші мен көлік қатынас қиындықтарының қала маңындағы кәсіпорындарда соншалықты үлкен мәселе болып табылмайтындығыменде түсіндіріледі. Оған қосымша, басқа жерлердегі (Қалба, Тарбағатай, Шыңғыс тауларындағы) түрлі-түсті және сирек металлдардың өндіру және оларды тасымалдау жол қатынасы мен жұмыс күшіне байланысты бірталай қиыншылықтарды туғызатындығы да ол өңірлердегі мекемелердің қуатылық деңгейінің артуына тежеу болып келді. Облыс бойында өңдірілетін түрлі-түсті металдар арасындағы алғашқы орынды қорғасын және мырыш өндіру мекемелері иемденеді. Кеңді Алтай сілемдеріндегі өнеркәсіп орындарының көпшлігі табиғи жағдайда кездесетін полиметаллды кеңдері құрамындағы қорғасын, мырыш, мыс, күміс, алтын, темір және басқа ауыр металлдар мен сульфидтік қосынды түрлеріндегі металдар құрамындағы күкіртті бөліп алуға негізделген. Бұл металдардың табиғи қоспалар түріндегі кездесуі негізінен Риддер, Зырян қаллары мен төменгі және жоғарғы Белоусовка сілемдерінде орналасқан. Қазіргі уақытта кеңбайыту кәсіпорындарында өңдірілетін қазба байлықтардың табиғи қоры біршама азайып отырғанымен, оларды игеру 24

қарқыны жылдан-жылға күшейіп, өңірдегі экологиялық жайсыздықтардың да алатынын орынын бәсеңдетпей отыр. Сонымен қатар, осы өндіріс орындарына қатысты санитарлық- гигиеналық нормалардың өз деңгейінде сақталмай отыруы салдарынан өндіріс аумағындағы қоршаған орта нысандарына айтарлықтай зиян келтіріліп, нәтижесінде жергілікті халықтың денсаулық жағдайларына және осымен байланыстағы медициналық-демографиялық көрсеткіштеріндегі теріс бағыттағы өзгерістердің туындауына себеп болуда. Аталмыш жайттардың пайда болуы ең алдымен нарықтық қатынастың қыспағындағы бәсекелестікпен, көбірек пайда табу мақсатындағы біржақтылық көзқарастың артуымен туындап отырғаны белгілі. Шығыс Қазақстан облысының рельефі орташа және төмен таулы қыраттардан құралып, солтүстігі мен батысында жазық далалалы аймақтарға ұласып жатыр. Облыстың оңтүстік аудандары (Үржар ауданы) солтүстігінде Тарбағатай тауларымен, шығысында Тоқтабарлық таулы қыраттарымен, ал оңтүстігінде Іле және Жоңғар Алатау тауларымен ұштасып, жан-жағынан бірдей таулы-жоталы қыраттармен көмкеріліп жатыр. Облыстың оңтүстік аудандарындағы климаттық жағдай оңтүстіктен келетін жылы циклонның ықпалымен болатындықтан, қысы анағұрлым жайлы, қаңтар айындағы ауаның орташа температурасы -11,2-ден -15,3ºС дейін жетсе, ал жаз айларындағы орташа ауа температурасы +25 ºС-ден +28-қа дейін жетеді. Бұл өңірлердегі ауа-райының тұрақтануына солтүстік-батыс бағытында соғатын қарқынды желдің де өзіндік ықпалы бар. Тарихта «Жоңғар» қақпасы атымен мәлім Жоңғар-Алатауы мен Тоқта-Барлық тау сілемдерінің арасындағы ашық алаңқайды қуалай соғатын күшті желдің жылдамдығы кей кездерде 28-35 сек/м дейін жетіп, сол аймақтардағы халықтың шаруашылық өнімдері мен тіршілік деңгейлеріне айтарлықтай кері ықпалын тигізуде. Бұл тұста, өткен ғасырдың 90-жылдарына дейін жер беті ядролық сынақтарын жүргізіп келген Жоңғар қақпасынан 75-80 шақырым қашықтықтағы көрші мемлекет территориясында орналасқан «ЛОББ-НОР» ядролық полигонының зардабын да атап өткен орынды болар. Себебі, осы мәселеге қатысты зерттеу жұмыстарын жүргізген отандық зерттеуші ғалымдардың пікірінше, сол уақыттардағы ядролық жарылыстардың көпшілігі желді күнді іске асырылып, желдің өтінде орналасқан облыстың оңтүстік аудандарына қарасты елді мекендердегі халықтың денсаулығына айтралықтай мөлшердегі кері ықпалын тигізген және бұл ықпалдылықтың салдары күні бүгінге дейін жалғасын табуда (А.Е. Изатова, 2006; Б.К. Сүлейменов, 2007). Облыс аумағындағы орталық және солтүстік аудандарындағы шұғыл континентальды климаттың қалыптасуына оңтүстікпен, шығысындағы таулы қыраттардың әсері көп болып, жергілікті жерлердегі ландшафтың қалыптасуына да айтарлықтай ықпалын тигізген. Өңірдің климаты шұғыл континенталды, қысы суық, аязды. Қаңтар айындағы орташа ауа температурасы -21ºС -ден -25ºС шамсында, ал жаз айлары желді, ыстық болып, шілде айындағы ауаның орташа температурасы +22 ºС-ден +26-қа дейін көтеріледі. 25

Жергілікті климаттың қалыптасуы ерекшелігіне облыс территориясының әртүрлі физико-географиялық аймақтардың (Батыс Сібір, Орталық Азия) қиылысында орналасуы мен таулы қыраттармен, ойпаттардың алма кезек ауысып кездесуі де өз ықпалын тигізген. Өңірдің қыс уақыттарындағы климаттық ерекшеліктері басым жағдайда батыстан есетін азиялық циклонмен анықталса, бірнеше күндерге дейін созылатын солтүстік суық желі бұған антициклон санатында ықпал етіп, нәтижесінде облыс аумағындағы алма кезек ауысып тұратын суықта, желді ауа-райының қалыптасуына жағдай туғызады. Қысты күндері түсетін қар қалыңдығы таулы және тау сілемдерінде орналасқан аудан территорияларында (Зырян, Марқакөл, Үржар) бірнеше метр қалыңдыққа дейін түсіп, қысты күнгі жол қатынасын үзіп, адамдардың өміріне қауып төндіретіндей апатты жағдайлардың (қар көшкіні, боран) жиі пайда болуына әкеліп соқтырады. Ал, жазды күні бұл өңірлерде керісінше жиі жауын жауып, су тасқындарының пайда болу қауыптілігін тудырады. . Ауа райының құбылмалығы мен антициклондық құбылыстардың жиі алмасып отыруы себебінен, қыс уақыттарында өңірде суық және бұлтты күндер 60-70% мөлшерде құрап, жазды күнгі құрғақ және желді ауа- райының қалыптасуына жағдай жасайды. Сонымен қатар, жаздың алғашқы айларындағы жауын-шашын мөлшері шілде-тамыз айларында күрт төмендеп, егін, бау-бақша өнімдерінің өсіп-өнуіне қолайсыз жағдайлар туғызады. Жаз айларының соңында биік таулы аймақтарда қар жауып, ерте күннің суытып, күз айларының ортасында-ақ барлық облыс көлеміндегі қыстық ауа-райының қалыптасуына негіз болады. Облыста қалыптасқан экологиялық ахуалға барынша ықпал етуші өндіріс мекемелерінің қатарына Өскемен қаласындағы қорғасын-цинк комбинаты, «Қазцинк» АҚ металлургиялық комплексы, «Өскемен қаласы ЖЭЦ» ҚАҚ, «Өскемен қаласы титан-магний комбинаты», және басқа да көптеген түрлі-түсті полиметаллдар өндірумен айналысатын комбинаттар мен өндіріс орындары жатады. Бұларға қосымша Өскемен, Семей, Зырян, Риддер сияқты ірі өндірістік қалалардағы автокөлік санының кейінгі жылдары күрт артып кетуі де өз үлесін тигізіп отырғаны мәлім. Шығыс Қазақстан облысындағы ірі өндірістік қалалардың атмосфералық ауасында 100-ден астам химиялық зиянды заттар қоспасы кездеседі. Солардың арасындағы балалар мен ересек адамдардың денсаулықтарына аса «қауып» тудырар микроэлменттер ауыр металдар болып табылып, осы заттардың ықпалымен пайда болатын ауру түрлері мен ағзаның улану жағдайлары да көптеп кездесетіні осыған дейінгі зертеуші ғалымдардың еңбектерінен белгілі (К.Б. Бескемпирова, 2001; А.С.Адылбекова, 2006). Тек қана, 2003-2008 жылдары облыстың атмосфералық ауа бассейініне 997,7 мың тонна химиялық заттар бөлініп шығып, оның ішіндегі қорғасынның үлесі -703,1 мың тонна, көміртекті оксид -54,28 мың тонна, қосоксидті күкірт – 65,1 мың тонна, фторлы сутегі – 13,2 мың тонна деңгейінде болған (кесте 1). 26

1 кесте – 2004-2008 жылдардағы ШҚО өндірістік қалалары атмосфералық ауасының химиялық қалдық заттармен ластануы деңгейі (ОСЭҚБ дерегі бойынша) Зиянды Облыс бойынша Өскемен қаласы .Зырян қласы Бородулиха факторла ауданы р Жыл бойында % Жыл % Жыл бойында % Жыл % бойында бойында Көміртект 154,28 21,8 43,4 80,0 3,2 3,9 1,3 7,6 екті оксиді 6,5 52,3 80,3 3,4 5,3 1,2 7,4 1,3 Қосоксидт 65,1 70,4 5,2 39,4 2,8 21,9 1,5 11,3 і күкірт 100 523,20 65,5 69,2 12,7 33,5 4,7 Фторлы 13,2 798,1 79,9 28,6 2,8 37,5 3,7 сутегі Қорғасын 703,1 барлығы 997,7 Төменгі диаграммада (1 сурет) берілгендей, атмосфералық ауаны ластағыш химиялық улы заттардың арасындағы басым көрсеткіш қорғасынға қатысты анықталып (70,4%), онан кейінгі орындарда қосоксидті күкірт (6,5%), көміртекті оксид (21,8%) және зерттеумен қамтылған ингредиенттердің арасындағы ең төменгі орынды фторлы сутегі иемденген (1,3%). % 1.3 70.4 80 Фторлы 6.5 сутегі Қосоксидті Қорғасын 70 күкірт 60 50 40 21.8 30 20 10 0 Көміртекті оксид 1 сурет – Шығыс Қазақстан облысы атмосфералық ауасының химиялық улы заттармен жылдық ластану деңгейі (%) 27

Ең алып және қоршаған ортаға зиянды қалдықтарды барынша көп бөліп шығаратын түрлі-түсті металлдар өндіру зауыттары шоғырланған Өскемен қаласы облыс атмосфералық ауасының қорғасынмен ластануы 65,5% деңгейінде болса, Риддер қаласы – 15,2%, Зырян қаласы ауасындағы қорғасын 12,7% мөлшерінде болып, қалған қалалы және ауылды жерлердегі атмосфералық ауаның қорғасынмен ластануы небәрі 6,6% шамасында болғандығын тіркелінген (2 Сурет). 65.5 % 70 12.7 15.2 60 50 6.6 40 30 Зырян Риддер Басқа елді 20 мекендер 10 0 Өскемен 2 Сурет – Өндірістік қалалардағы атмосфералық ауаның қорғасынмен ластану деңгейі Облыс көлемінде анықталған атмосфералық ауаның ластану көрсеткіштерін ірі өндіріс мекемелері орналасқан қалаларға қатысты сараптай келе, бұл қалалардың үлестік деңгейіндегі айырмашылықтардың бар екеніне көз жеткіздік. Демек, барлық қалаларда бірдей қорғасынның атмосфералық ауадағы деңгейі рұқсат етілген шектеулі концентрациядан (ШРЕК) бірнеше есеге дейін артқандығын байқаймыз. Сонымен қатар, бұл ауытқушылық деңгейлері ауыр металлдар өндірісі орналасқан қалаларда басым қарқындылықта болып, сыртқы ортаның ластануындағы өндірістік мекемелердің ролін анықтауға көмектесті. Ары қарайғы жүргізілген зертеулер, 2003-2008 жылдардағы облыстық санитарлық-эпидемиологиялық қадағалау басқармасының деректеріне негізделген ауа құрамындағы газ түрінде кездесетін химиялық компоненттердің жылдық ораша концентрацияларына сараптама жүргізілуге бағытталды. Нәтижесінде, Өскемен қаласы атмосфералық ауасы құрамындағы күкіртті ангидриттің концентрациясының 0,12±0,002 мг/м3, қосокисті азот концентрациясының – 0,08±0,008 мг/м3 , фенолдың орташа концентрациясының – 0,03±0,01 мг/м3, формальдегидтің – 0,03±0,001 28

мг/м3мөлшерінде кездесетінін, яғни бұл заттардың ШРЕК-нан бірнеше есеге дейін артық мөлшерде анықталғанын тіркедік (3 Сурет). Мг/м3 0.2 0.08 0.03 0.25 0.2 0.15 0.12 0.08 0.1 0.05 0.003 0 3 Сурет - Өскемен қаласы атмосфералық ауасы құрамындағы химиялық компонентердің орташа концентрациялары Өскемен қаласының атмосфералық ауасының ластануындағы басты себепкер өндіріс орындарының барлығы дерлік (Өскемен қорғасын-мырыш комбинаты, «Қазцинк» ААҚ металлургиялық комплексы, «AES Өскемен» электрлі жылу орталығы және Өскемен қаласының титан-магний өндіру комбинаттары) қала аумағында орналасқан және осы өндіріс орындарының санитарлық қорғаныс аумақтары қала халқының мекен-жайларымен бірігіп, қабаттаса орналасқаны да, экологиялық жағдайдың ұшығып, белең алып отырғанына өз себебін тигізуде. Кейбір өндіріс орындарындағы ( қорғасын- мырыш және т.б. зауыттардағы) өндіріс техникаларының ескіруі мен жауапты мамандармен қойылып отырған санитарлық-гигиеналық талаптардың уақытылы орындалмауы сияқты мәселелердің де жылдан-жылға қала халқының денсаулық көрсеткіштерін төмендетіп, қаланы қоршаған орта нысандарын сауықтыруға қатысты шаралардың шұғылда, сапалы артқарылу қажеттігін туындатуда. Бұл тұста, қазіргі замаңғы жаңа техникалар мен өндіріске қажетті аспаптарды сатып алып, орнатудың жеке меншік иелігіндегі кәсіпорындар үшін шығыны үлкен, пайдасыз іске айналып отырғанын да ескере кеткен жөн. Қалада орналасқан ірі металл өндіру зауыттарынан атмосфераға бөлініп шығатын қалдық заттардың арасындағы алдыңғы орындарды күкіртті ангидрид, қорғасын, мырыш және оның қосындылары, кадмий, никель, мүсәтір және басқа полиметаллды компоненттер болып табылады (2 кесте). Кестеде көрсетілгендей, зерттеу жылдарында анықталған қорғасынның - 0,015±0,04 мг/м³ шамасындағы орташа концентрациясы белгіленген ШРЕК- нан (0,0003 мг/м³) 50 есеге артық болса, ал мырыштың концентрациясы 0,12±0,05 мг/м³ шамасында анықталып, белгіленген ШРЕК-нан (0,05 мг/м³) 2,4 есеге дейін артқаны, никельдің 10 есеге дейін артқаны тіркелінген. 29

Кадмийдің орташа жылдық концентрациясының кей жылдары белгіленген ШРЕК-нан 5,0-10,0 есеге дейін артқандығы тіркелінсе де, кейінгі жылдардағы осы микроэлементтің қала ауа бассейініндегі төменгі деңгейі жалпы зерттеу жылдарындағы бұл металл концентрациясының белгіленген ШРЕК-нан 6 есеге дейін артқандығын көрсетті. Мүсәтір концентрациясы орта шамамен 0,001±0,0005 болып, белгіленген ШРЕК-нан (0,003 мг/м³) 3 есеге төмен болды. 2 кесте – Зерттеу жылдарындағы (2003-2008) Өскемен қаласының атмосфералық ауа құрамындағы улы заттардың орташа концентрациялары (ОМ СЭҚБ деректері бойынша) Көрсеткі Зерттеуге алынған металлдар концентрациясы, мг/м³ Алынға ш қорғасы мыры мыс марганец никель кадмий н нш сынама 6 саны жылдағы 0,015 0,12 0,012 0,006 0,01±0 0,006 900 орта ±0,04 ±0,05 ±0,001 ±0,003 ,001 ±0,0003 концентр 515 ация 0,0003 0,05 0,002 0,01 0,001 0,001 ШРЕК, мг/м³ күкіртті қос мүсәті шаң- фенол формальдег Көрсеткі ангидри окист р тозаң ид ш т і азот 0.28 0,03 0,08 6 0,12 0,08± 0.001± ±0,01 ±0,001 ±0,002 жылдағы орта ±0,001 0,004 0.0005 концентр ация 0,05 0,04 0,003 0,15 0,003 0,003 ШРЕК мг/м³ Ал зерттеу жылдарындағы Өскемен қаласының атмосфералық ауа бассейініндегі газ және газды қоспа түрінде кездесетін улы заттардың концентрациялық динамикасы күкіртті ангидридке қатысты 0,12 ±0,001 мг/м³ шамасында болып, белгіленген ШРЕК-нан (0,05 мг/м³) 2,4 есеге асқандығы, қос окисті азоттың шектеулі концентрациядан (0,04 мг/м³) 2,0 есеге, шаң тозаң түріндегі ауа құрамындағы заттардың жылдың жазғы айларында 15,0- 20,0 есеге дейін артып, қыс айларында керісінше бірнеше есеге дейін төмендеуі осы көрсеткішке қатысты орта жылдық концентрацияның белгілденген ШРЕК-нан 2,0 есеге дейін артқандығын көрсетті. Атмосфералық ауа құрамында кездесетін фенол жылдың барлық мезгілдерінде бірдей белгіленген ШРЕК-нан бірненше есеге жоғары болып, 30

кейінгі жылдары керісінше төмендегенімен зерттеу жылдарындағы орташа жылдық концентрациясының белгіленген ШРЕК-нан 10 есеге артқандығы және 26 есеге дейін артқандығы тіркелінді. Сыртқы орта нысандарының ішіндегі атмосфералық ауаның қорғасын, мырыш, кадмий, никель, мыс сияқты металлдармен ластануы ең алдымен жергілікті тұрғындар арасындағы жалпы аурушаңдық көрсеткіштерінің 45- 50% артып кетуіне әкеліп соқтырған (З.К.Сұлтанбеков, А.Ш.Бүкінова және т.б. автр., 2003). Сол себепті де, кейінгі жылдары Шығыс Қазақстан облысындағы ірі полиметаллдық өндіріс орындары көптеп орналасқан Өскемен, Риддер, Зырян, Шемонайха сияқты қалаларда тұратын қала тұрғындары арасында тыныс алу, қан және қан түзілу, зәр шығару, эндокриндік жүйелерге қатысты ауру кластары көптеп тіркелуде. Сонымен қатар, сыртқы ортаның өзгерістеріне жоғарғы дәрежедегі сезімталдығымен ерекшеленетін жас туған сәбилер арасындағы аурушаңдық көрсеткіштері артып, туа біткен кемістіктер мен сәбилердің өлім-жітім көрсеткіштерінің де кейінгі жылдарда күрт артып кетуі де осыған дәлел бола алады (М.Н.Омарова, Е.Ж. Жарқынов, Б.Қ. Сүлейменов, 2006). Жергілікті халықтың орташа жасының қысқалығы, жалпы өлім-жітім көрсеткішінің жоғарлығы мен еңбекке жарамсыздық көрсеткіштерінің артуы және осы өңірлердегі қатерлі ісік және эндокриндік жүйе ауруларының республикалық көрсеткіштермен салыстырғандағы жыл сайынғы жоғарғы деңгейі де зертеу нәтижесінде көрсетілген өңірдегі атмосфералық ауа бассейінің әр түрлі улы заттармен ластану динамикасымен үндесіп жатқандығы дау тудырмайтын мәселе деп білеміз. Ары қарайғы зерттеу жұмыстары зерттеумен қамтылып қала көрсеткіштерін, облыстық, республикалық көрсеткіштермен салыстыра отырып, олардың әр аймақтағы таралу деңгейі мен динамикалық өзгеріс ерекшеліктерін сараптауға бағытталады. Облыстың атмосфералық ауасының ластануы Ертіс өзенін қуалап солтүстік-батыстан және оңтүстік шығыстан кезектесіп соғатын желдің ықпалымен ісек асып, металл және басқа түрлі-түсті полиметаллды өндіріс мекемлері орналасқан өңірлерде барынша шарықтау шегіне жететіндігі тіркелінген. Бір жыл ішінде ғана облыс көлемінде 40-тан аса ауаны ластағыш заттардың белгіленген шектеулі концентрациядан жоғарғы деңгейдегі артуы тіркелініп, облыстың барлық өндіріс көздерінен ауаға жылына 500 мың тоннадан аса улы заттардың бөлініп шығатынын анықталдық (4 сурет). Облыстық статистика басқармасының 1996-2006 жылғы деректері бойынша, облыс көлеміндегі улы заттардың атмосфералық ауа құрамындағы орташа шамасы 1996 жылы 241,2 мың тонна болып, ал Өскемен қаласы ауасын ластағыш заттар шамасы 86,5 мың тонна көлемінде анықталған немесе облыс ауа құрамындағы улы заттардың 35,8% құраған. Сонан кейінгі, яғни 1997; 1998; 1999 жылдардағы облыстық (215,6; 196,8;231,5) және Өскемен қаласы ауа құрамындағы улы заттардың көлемі (74,2; 65,5; 93,7) деңгейлерінде болып, ал 2000 жылдан бастап бұл көрсеткіштер облыста- 31

268,5; өскемен қаласында – 97,3 мың тонна көлемінде болып, анықталған шамалардың зерттеу жылдарының бастапқы жылдарымен салыстырғанда 27,5 және 7,2 мың тоннаға дейін артқандығы тіркелінген. 400 350 345.2 339.5 321.4 323.5 322.8 295.4 300 268.7 241.2 231.5 250 215.6 196.8 200 150 134.5 142.3 152.9 157.8 145.2 137.8 112.5 100 86.5 74.2 66.5 93.7 50 0 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 ШҚО Өскемен қаласы 4 Сурет – Шығыс Қазақстан облысы және Өскемен қаласы бойынша атмосфералық ауаны ластағыш заттардың орташа жылдық көлем динамикасы (мың тонна) Ары қарайғы зерттеу жылдарында да бұл көрсеткіштерге қатысты анықталған қарқындылық үрдісі жалғасын тауып, 2005 жылы ең жоғарғы «пик»-тік шарықтау шегіне жеткендігі анықталды. Осы жылдағы облыс атмосфералық ауа қабатындағы өндірістік улы қалдықтар деңгейі – 345,2 мың тоннаға, ал Өскемен қаласы ауа бассейініндегі улы заттар концентрациясының 145,2 мың тоннаға дейін жеткендігін байқалды. Яғни, белгілі болған шамалар зерттеу жылдарының басындағы ең төменгі шамадан (1998 ж.) облыс бойынша 37,6 %, Өскемен қаласы бойынша – 54,3% мөлшерге артық болғандығы және Өскемен қаласы атмосфералық ауа қабатындағы улы заттардың облыс өңіріндегі осы заттардың жалпы көлемінің 42% мөлшерін құрайтындығы белгілі болды. Кейінгі жылдары облыстағы жалпы экологиялық ахуал бірқатар дәрежеде қалпына келтіріліп, көптеген мекемелер мен өндіріс орындарындағы өндіру әдістері сыртқы ортаға қалдық заттарын көлемін барынша аз мөлшерде бөліп шығару бағытында қайта жабдықталып, іске қосылуда. Облыстың ауа бассейіндерін ластағыш заттардың алдыңғы қатарында болып келген ауыр металлдардың орынын күкіртті ангидрид, қосокисті азот, хлорлы ангидрид, көміртекті оксид сияқты газ және газ түрінде кездесетін улы заттар басуда. Ал қорғасын, мырыш, кадмий сияқты ауыр металлдардың жылдық орташа концентрациялары біршама төмендеп, 32

шамамен белгіленген ШРЕК-тен 2-ден 12-ге есеге дейінгі жоғарлылықта анықталды. Жалпы зерттеу жылдарындағы (2004-2008) Өскемен қаласының түрлі- түсті металдар өндіріс мекемелері санитарлық аймақтары атмосфералық ауасы құрамынан алынған сынамалардағы улы заттардың жылдық орташа концентрациясын анықтау мақсатында жүргізілген зерттеулер барысы мырыштың - 0,12±0,03 мг/м3 мөлшеріндегі шамасын, яғни белгіленген ШРЕК-нан (0,04 мг/м3) 30 есеге дейін артқандығын, ал осы заттардың арасындағы ең жоғарғы деңгейде анықталған қорғасынның орташа концентрациясы – 0,015 мг/м3 шамасында тіркелініп, осы металлдың өндірістік атмосфералық ауа құрамына катысты анықталған ШРЕК-нан (0,0003 мг/м3) орта есеппен 50 есеге дейін артқандығы анықталды. Сонымен қатар, мыстың өндірістің санитарлық аумағы атмосфералық ауасы құрамында анықталған – 0,012 мг/м3 мөлшеріндегі шамасы осы металлға қатысты ШРЕК-нан (0,003 мг/м3) 4 есеге дейін, ал кадмий мен никельге қатысты анықталған 0,006 мг/м3 және 0,01 мг/м3 мөлшерлеріндегі орташа шамалары осы металлдарға қатысты белгіленген ШРЕК-нан (0,003; 0,003 мг/м3) 2 және 3 есеге дейін артық болғандығы тіркелінді (5 сурет). Мг/м3 0.12 0.012 0.006 0.01 0.006 Мырыш 0.12 Мыс Марганец Никель Кадмий 0.1 0.08 0.06 0.04 0.015 0.02 0 Қорғасын 5 Сурет – 2003-2008 жылдардағы Өскемен қаласы атмосфералық ауасы құрамында анықталған улы заттардың орташа концентрациялары Жүргізілген зерттеулер барысында Өскемен қаласының атмосфералық ауасының өндірістік қалдық заттармен ластану динамикасын жылдың әр мезгіліне қарай сараптауды мақсат еттік. Осы бағытта жүргізілген зерттеулер нәтижесі I және IV тоқсандағы ауаның ластану индексінің жоғары, яғни жылдың басқа мезгілдерімен салыстырған қыс айларындағы қала атмосферасының ластану дәрежесінің басымдылықта болатындығын көрсетті. Жылдың басында немесе бірінші тоқсандағы ауа құрамындағы қорғасының орта шамасы 0,030±0,0025 мг/м3 деңгейінде болса, ал төртінші тоқсанда – 0,034±0,0017 мг/м3; екінші және үшінші тоқсандарда осыған сәйкес – 0,022±0,0021 мг/м3 және 0,016±0,0011 мг/м3 шамаларында анықталған. Яғни, жылдың барлық мезгілдерінде бірдей қаланың өндіріс 33

аумақтарына жақын орналасқан аудандарындағы атмосфералық ауа құрамындағы қорғасынның концентрациясы белгіленген ШРЕК-нан 32-ден 64 есеге дейін артық тіркелгендігін байқаймыз және бұл ауытқушылықтардың жылдың қыс айларында ерекше болатындығы байқалған. Ары қарайғы жүргізілген зерттеулер атмосфералық ауа құрамынан анықталған әр ингредиенттің жылдың әр айындағы таралуына қатысты болып, нәтижесінде жоғарыда аталып өткендей жылдың ең суық айларындағы атмосфералық ауа құрамындағы металл концентрацияларының жоғары болатындығы анықталды. Мысалы, қорғасынның қаңтар айындағы орташа концентрациялық деңгейі – 0,034±0,0029 мг/м3 шамасында болса; мырыш-0,037±0,0034 мг/м3 анықталды. Ал бұл металлдардың желтоқсан айындағы концентрациялары орналасу реттілігіне сәйкес - 0,037±0,0015 мг/м3 және 0,034±0,0039 мг/м3 деңгейлерінде, ал шілде айындағы осы металлдардың орташа концентрациясы 0,018±0,0025 мг/м3 және 0,021±0,0018 мг/м3 шамаларында анықталып, жылдың жаз айларындағы ауаны ластағыш улы заттардың атмосфералық ауа құрамындағы концентрацияларының 2 есеге дейін төмендейтінін көрсетті. Зерртеумен қамтылып отырған металлдардың ауа құрамындағы динамикалық өзгерістері мыс, никель, кадмий элементтеріне де қатысты болды. Жалпы, бұл металдардың қала атмосфералық ауасы құрамындағы қыс айларындағы басым концентрациясын ең алдымен жергілікті өңірдің климаттық- географиялық ерекшеліктерімен түсіндіруге болады. Қыс айларындағы солтүстіктен бастау алатын желсіз, суық ауа ағысының жан-жаңы таулы қыраттармен көмкерілген қаланың атмосфералық ауасында ұзақ уақыт бойында шоғырланып, тұрақталуына жағдай туғызып, нәтижесінде қала аумағындағы өндірістік қалдықтармен барынша қаныққан атмосфералық улы қабаттың пайда болуына әкеліп соқтырады. Атмосфералық ауа құрамындағы шаң-тозанның концентрациясы да жылдың әр мезгіліне байланысты өзгерістерге ұшырап, олардың сәуір, шілде, тамыз айларындағы ораша концентрацияларының басқа жаз айларымен салыстырғанда әлдеқайда жоғары болғандығы байқалды. Бұл көрсеткішке қатысты жаз айларындағы жоғарғы шама жылдың осы мезгілдеріндегі солтүстік-батыстан және оңтістік-шығыстан соғатын циклондық ауа қозғалыстары ықпалымен және қала көлеміндегі автокөлік санының күрт өсіп кетуімен түсіндіріледі. Сонымен қатар, шілде және тамыз айларындағы ауыр металлдарға қатысты тіркелінген ең жоғарғы шамалар (Цинк- 0,19±0,036 мг/м3; қорғасын-0,23±0,041 мг/м3), сол айлардағы ауа температурасының жоғары болуымен және ұзақ уақыт бойындағы жаңбырсыз, құрғақ мезгілмен тұспа-тұс келуімен түсіндіріледі. Мысалы, зерттеу өңірлеріндегі тамыз айындағы ашық күндердегі ауаның орташа температурасы +23ºС-ден +28ºС-ге дейін жетіп, ал жауын-шашынды күндері +18,ºС-ден +21ºС-қа дейін жетеді. Осы себептен, жаз мезгілдеріндегі ауа құрамындағы шаң-тозыаңның деңгейі орта есеппен ашық күндері- 34

9,11±0,030 мг/м3 дейін жетсе, ал жаңбырлы күндері – 0, 82±0,007 мг/м3 дейін немесе 10 есеге дейін төмендейтіні тіркелінді. Шығыс Қазақстан облысындағы Өскемен қаласынан кейінгі сыртқы орта нысандары барынша ластанған қалалар қатарына Риддер қаласымен қатар Зырян қаласы да жатады. Бұл қаланың да климаттық-географиялық ерекшеліктері Өскемен қаласы ерекшеліктерімен ұқсас болып, қаланың қоршаған орта нысандарының ластануындағы түрл-түсті металл өндіру өндіріс орындарының, көп салалы металлургиялық комбинаттардың (қорғасын, мырыш зауыттары, кең байыту комбинаттары, тау-кен өндіру рудниктары) рөлі ерекше болып саналады. Қала маңын қоршай орналасқан көптеген металлургиялық комбинаттар мен рудниктер өңірдің атмосфералық ауасы мен басқа да қоршаған орта нысандарының жыл бойында үздіксіз ластануына әкеліп соқтыруда (3 кесте). 3 кесте – Шығыс Қазақстан облысының атмосфералық ауасының ластануындағы өндірістік қалалардың пайыздық үлесі (ОМ СЭҚБ 2003-2008 жылдардағы деректері бойынша) Көрсеткіштер ШҚО Өскемен Зырян Бородулиха қаласы қаласы ауданы Жылын % Жылы % Жылына % Жылы % а, мың на, , мың на, тонна мың тонна мың тонна тонна Атмосфераны 268,1 100 48,3 100 ластағыш 116,4 100 0,22 100 заттардың жалпы көлемі: оның ішінде: қатты заттар 67,21 25,1 34,2 29,3 27,5 56,9 0,06 23,3 газтүріндегі 200,9 74,9 82,2 70,7 21,0 43,1 0,16 72,7 заттар Күкіртті 117,5 43,8 45,6 39,1 15,3 31,6 0,01 4,5 ангидрид 58,6 19,9 31,4 26,9 4,2 8,6 0,12 54,5 18,2 6,7 4,2 3,6 1,4 2,8 0,03 13,6 Көміртекті оксид Азотты оксид Жүргізілген зерттеулер нәтижесінде сыртқы орта нысандары барынша ластанған елді мекендердің қатарына жататын, тәжірибе тобы санатында алынып отырған Зырян қаласы жалпы облыс көлеміндегі бір жылдың ішінде 35

атмосфералық ауаға бөлініп шығатын 268,4 мың тонна өндіріс қалдығы түріндегі заттардың 48,3 мың тоннасын құрайтындығы немесе жалпы бір жылдық ластағыш заттар үлесінің 17,9% мөлшерін құрайтындығы анықталды. Сонымен қатар, зертеумен қамтылып отырған қалалар мен елді мекендер арасындағы ең жоғарғы ауаны ластағыш көрсеткішке ие болып отырған Өскемен қаласы өндірістік нысандарынан бөлініп шығатын қалдық заттардың бір жылдық орташа көлемі 116,4 мың/тонна шамасында анықталып, осы заттардың облыс атмосферасы құрамындағы жылдық орташа көлемінің 43,4% мөлшерін құрайтындығы белгілі болды. Ал бақылау тобы санатында алынып отырған Бородулиха ауданы орталығында ешқандайда ауаға зиянды заттар бөліп шығаратын ірі өнеркәсіп орындары орналаспағандықтан және елді мекеннің жан-жағы ну қарағайлы орман алқаптарымен қоршалып жатқандықтан, жергілікті атмосфералық ауа құрамының салыстырмалы тұрғыда «таза» болып санатындығын ескере келе жүргізілген зерттеу нәтижелері аудан орталығының ауа бассейіндерінен алынған бір жылдық ластағыш заттар көлемінің бар жоғы 0,22 мың тонна көлемінде ғана болғандығын және ауыр металлдарға жататын микроэлементтер мен газ түрінде кездесетін зиянды қалдықтардың белгіленген шектеулі концентрациядан (ШРЕК) бірнеше есеге дейін төмен дәрежеде анықталғандығын көрсетті (6 сурет). Мың. тонна 300 268.1 ШҚО 250 200 150 116.4 100 48.3 50 0.22 0 Өскемен Зырян қаласы Бородулиха қаласы ауданы 6 Сурет- Зерттеумен қамтылған қалалар мен аудан орталықтары атмосферасындағы ластағыш заттардың жалдық орташа көлемін өзара салыстыру Бұл елді мекендегі газ және газ түрінде кездесетін күкіртті ангидрид, көміртекті оксид, азотты оксид көрсеткіштерінің қыс айларындағы біршама мөлшерге дейін артуын аудан орталығындағы халықтың көпшілігі жеке жайларда орналасқандықтан, үй-жайлардан шығатын түтінің қысты күнгі аязды, желсіз, тымық ауа райында ұзақ уақытқа дейін елді мекен атмосфералық ауасы құрамында ұзақ уақытқа дейін сейілмей 36

сақталатындығымен және кейінгі кездердегі аудан орталығындағы саны артып отырған жеке меншік, ауыл шаруашылық көліктеріктерінен бөлініп шығатын қалдық газ шамасының артуымен түсіндіріледі. Өскемен қаласындағы ауа қабаттарына бөлініп шығатын зиянды қалдықтардың жалпы көлемінің 70,7% мөлшерін газ түріндегі заттар құраса, ал 29,3% мөлшерін немесе 34,2 мың тонна көлеміндегі қатты заттар түріндегі полиметаллдық қосындылар құраған. Ал газ түріндегі заттардың 45,6 мың тонна немесе 39,1% мөлшерін күкіртті ангидрид құраса, 31,4 мың тоннасын немесе 26,9% мөлшерін көміртекті оксид, 4,2 мың тонна шамасын немесе 3,6% деңгейде азотты оксидтен тұратындығы анықталды. Тәжірибе тобындағы Зырян қаласы ауа қабаттарынан анықталған жылдық орташа өндірістік қалдықтар құрамын сараптай келе, олардың арасындағы қатты заттар түріндегі полиметалл концентрацияларының 27,5 мың тонна шамасында, немесе 56,9% мөлшерінде кездесетіні, ал осыған сәйкес газ түріндегі қалдық заттардың 43,1% мөлшерде немесе жылдық орта шамасының 21мың тонна болғандығы анықталды. Зырян қаласындағы ауа қабаттарынан анықталған улы заттардың құрамдық деңгейі Өскемен қаласы көрсеткіштерінен біршама дәрежеде ауытқушылықты берді. Атап көрсеткенде, зерттеумен қамтылып отырған қаланың атмосфералық ауасы құрамындағы улы заттар негізінен қатты күйде немесе металлдар түрінде басым кездесетіндігі айқын болды (56,9%), ал Өскемен қаласындағы бұл ауаның ластануы негізінен газ түріндегі заттардан құралды (70,7%) (7 сурет). 80 Өскемен Зыряновск ШҚО 70 60 50 40 30 20 10 0 Бородулиха ауданы Қатты заттар Газ түріндегі заттар 7 Сурет - Атмосфералық ауада анықталған қалдық заттардың құрамдық көрсеткіштерні өзара салыстыру Бородулиха ауданы атмосфералық ауа қабаттарынан бөлінген қалдық заттардың жыл бойындағы орта шамасы 0,22 мың тоннаны құрап, облыс көлемінде ауа қабатынан анықталған барлық қалдық, улы заттардың болымсыз мөлшерін ғана берді. Жоғарыдағы суретте көрсетілгендей, бұл 37

заттардың басым бөлігі (72,7%) газ түріндегі заттар құраса, ал 23,3% мөлшерін қатта қалдықтар құрағаны анықталды. Аудан орталығы атмосфералық ауасының құрамындағы газ түрінде кездесетін қалдық заттардың басым деңгейін - 54,5%, көміртекті оксид, 13,6% азотты оксид, 4,5% мөлшерін күкіртті ангидриттің құрағаны анықталды. Зерттеуге алынып отырған елді мекендер мен аудан орталықтарындағы атмосфералық ауа құрамында анықталған қатты және газ түрінде кездесетін заттардың жылдық орташа шамаларының салыстырмалы көрсеткіштері төменгі суретте берілген. Қорытындылай келгенде, Шығыс Қазақстан облысының атмосфералық ауа қабатына бөлініп шығатын жылдық қалдық заттардың басым бөлігі ірі ауыр және түрлі-түсті металл өндіру зауыттары көптеп шоғырланған Өскемен, Риддер және Зырян қалаларының үлесіне (61,2%) тиесілі болса, ал аймағында бірде-бір металл өндіру немесе басқа ауа қабаттарына зиянды қалдықтар бөліп шығаратын өнеркәсіп мекемелері орналаспаған, шартты түрде «таза» болып саналатын Бородулиха ауданы орталығы атмосфералық ауасы құрамындағы улы заттар деңгейі тәжірибе топтарындағы қала көрсеткіштерімен салыстырғанда айтарлықтай төмен дәрежеде анықталды және жүргізілген зерттеулер нәтижесінде өңірдің ауа қабатының ластануына ірі өнеркәсіпті қалаларда орналасқан ауыр және түрлі-түсті металл өндіру зауыттарының тигізер ықпалының өте жоғары екендігі дәлелденді. Облыс халықының арасында экологиялық негізде таралатын аурулар қатарының республиканың басқа өңірлерімен салыстырғанда айтарлықтай шамада басымдылықта тіркелуі де жоғарыда келтірілген зертханалық сараптамаларға қосымша дәлел бола алады. 38

3 ТАРАУ ӨНДІРІСТІК ҚАЛАЛАРДАҒЫ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫ ДЕНЕ БІТІМДЕРІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫНДАҒЫ ЕРЕКШЕЛІКТЕРДІ ТАЛДАУ Балалардың дене бітімдерінің қалыптасуы күрделі де ұзақ уақыт бойында белгілі бір заңдылықтар шеңберінде іске асатын құбылыс. Атмосфералық ауаның, су нысандары мен топырақтың, өсімдіктер мен дәнді дақылдардың белгілі бір мөлшерге дейін зиянды өндірістік қалдықтармен ластануы сол өңірде өмір сүріп жатқан адамзат баласының, ең алдымен балалардың денсаулық жағдайына ғана әсерін тигізіп қоймай, олардың дене бітім көрсеткіштерінің қалыптасу динамикасы мен ағзаның функциональдық бейімделу мүмкіншіліктерінде де айтарлықтай өзгерістерді тудыратыны осы уақытқа дейінгі көптеген отандық және шетел ғалымдарының еңбектерінен белгілі. Жоғарыда келтірілген әдебиеттерге шолу тарауы мәліметтерін басшылыққа ала отырып, біздің зерттеу тобымыздың келесі мақсаты Шығыс Қазақстан облысының сыртқы орта нысандары өндірістік қалдықтармен барынша ластанған Өскемен, Зырян, Риддер қалаларында тұратын бастауыш сынып оқушыларының дене бітім көрсеткіші динамикасын шартты түрде таза аудан санатында алынып отырған Бородулиха ауданы балаларымен салыстыра отырып сараптау болып табылады. 3.1 Дене бітім көрсеткіштерінің қалыптасу ерекшеліктері және олардың динамикалық өзгерістеріне шолу Балалардың дене бітімдерінің қалыптасуы мен олардың өсіп-жетілу құбылыстары сыртқы орта және климаттық-географиялық, әлеуметтік- экономикалық факторларының ықпалымен тығыз байланыста іске асатыны белгілі. Сол себепті де, көрсетілген факторлардың әсер ету белсенділігіне байланысты әр аймақтағы балалар мен жасөспірімдердің дене бітім көрсеткіштерін бағалау үшін әр аймаққа тән балалардың физикалық дамуының стандарттық көрсеткіштері болуы тиіс және де бұл стандарттық өлшемдер бала денсаулығы мен олардың морфофункционалдық көрсеткіштерін сараптауда басшылыққа алынып, ізденуші ғалымдардың жіті назарында болуы шарт. Өскемен қаласында шоғырланған қорғасын-мырыш, титан және магний өндіру зауыттары мен автокөлік шығару кәсіпорындары және жылыту қазандықтарынан бөлініп шығатын қалдық заттардың атмосфералық ауадан басқа да қоршаған орта нысандарын (су, топырақ, өсәмдіктер мен дәнді дақылдар) ұдайы ластауы, қала аумағындағы елді мекендер мен қала тұрғындарының денсаулық жағдайларына айтарлықтьай кері ықпалын тигізіп отырғаны белгілі. Келтірілген зиянды факторлардың алғашқы сынып оқушыларының дене бітімдерінің қалыптасу және жетілу динамикасына қалай ықпал көрсетінін бағалау мақсатында біз 6-дан 10-жасқа дейінгі 39

оқушылардың әр түрлі этникалық топтардағы жастық және жыныстық ерекшеліктерін ескере отырып, баланың дене бітім көрсеткіштерінің стандарттық шамаларын ойластырып шығардық (кесте 4 ). Кесте 4 – Зерттеу топтарындағы алғашқы сынып оқушыларының орташа дене бітім көрсеткіштері Көрсеткі Ұлдар Қыздар ш жасы n M ±m(M) n M ±m(M) Қазақ балалары Дене 6 112 118,70 0,36 103 118,46 0,40 ұзындығы 7 140 122,04 0,25 118 121,65 0,38 8 141 126,93 0,31 103 125,47 0,35 9 126 129,75 0,36 115 128,99 0,34 10 163 136,11 0,36 156 136,47 0,39 Салмағы 6 112 21,4 0,30 103 20,9 0,24 7 140 22,5 0,19 118 22,8 0,25 8 141 26,0 0,21 103 25,3 0,26 9 126 29,3 0,31 115 28,4 0,31 Кеуде 10 163 31,2 0,30 156 30,4 0,33 айналымы 6 112 59,2 0,32 103 58,3 0,31 7 140 60,3 0,23 118 59,0 0,28 8 141 63,0 0,27 103 61,0 0,32 9 126 64,6 0,34 115 62,4 0,32 10 163 66,3 0,31 156 63,7 0,32 Орыс балалары Дене 6 108 119,81 0,39 111 119,29 0.36 ұзындығы 7 137 124,50 0,34 108 123,67 0,38 8 153 128,88 0,32 110 127,63 0,37 Салмағы 9 165 133,41 0,32 133 132,89 0,30 10 112 138,20 0,38 118 137,62 0,31 Кеуде 6 108 21,6 0,22 111 21,0 0,26 айналымы 7 137 24,4 0,26 108 23,4 0,29 8 153 27,6 0,28 110 26,1 0,28 9 165 30,1 0,28 133 28,4 0.35 10 112 34,1 0,32 118 31.9 0,30 6 108 59,6 0,28 111 59,0 0,26 7 137 60,4 0,30 108 59,7 0,33 8 153 64,0 0,32 110 62.0 0,32 9 165 66,2 0,30 133 64,7 0,35 10 112 69,0 0,34 118 67,0 0,31 Кесетеде берілгендей, салыстыруға алынып отырған антропометриялық көрсеткіштер (бой ұзындығы, салмағы, кеуде 40

айналым көрсеткіштері) барлық топтарда бірдей жалпы физиологиялық заңдылықтар аясында жүзеге асқан. Алайда, зерттеуге алынған екі этникалық топта (қазақ және орыс балалары) бірдей ұл балалардың бой ұзындықтары қыз балалар бой ұзындығынан артық болған. Тек, 10 жастағы қазақ балалары тобында ғана қыз балалардың бой ұзындықтары ұл балалардан орта шамамен 0,36 см артық болғандығы тіркелінді. Бұл анықталған ерекшелік мүмкіндігінше, ең алдымен қыз балаларда жыныстық даму құбылысының ұл балалармен салыстырған ертерек басталатындығымен түсіндіріледі ( 8 сурет ). 145 140 135 130 см 125 120 115 110 105 Ұлдар Қыздар Ұлдар Қыздар Орыс тобы Қазақ тобы 6 жас 7 жас 8 жас 9 жас 10 жас 8 сурет – Жыныстық, ұлттық ерекшеліктеріне қатысты балалардың бой ұзындықтары динамикасының өзгерістері Зерттеулер барысынды 6 жастағы балалардың барлық топтарында бой ұзындықтарына қатысты ешқандайда ауытқушылықтар байқалмағанымен, 7-8 жастағы орыс балалрының бойларының қазақ тобы балаларымен салыстырғанда қыздар және ұлдар тобында бірдей орта есеппен - 2 сантиметрге, ал 9-10 жастағы балаларда бұл топаралық ауытқушылық деңгейінің орта есеппен 3 см-ге дейін немесе орыс балалары бойының қазақ балаларымен салыстырғанда 2,2% артық болғандығы тіркелінді. Дене бітім көрсеткіштерінің әр аймаққа қатысты ықшамдалған түрдегі стандарттық шамалары тек қана медицина саласы қызметкерлерінің күнделікті жұмыстары барысында қолданылатын бағалау құралы деңгейінде қалып қоймай, сонымен қатар, педагог мамандардың да оқушылар арасында жиі кездесетін әр түрлі дәрежедегі тірек-қимыл жүйелеріндегі ауытқушылықтардың алдын алу мақсатында қолданатын әдістемелік құралына айналуы тиіс. Дәл осы анықталған стандарттық көрсеткіштер негізінде оқушыларға қажетті мектеп жиһаздары мен оларды партаға отырғызу реттілігі белгіленіп, олардың оқу тәрбие ісі барысындағы денсаулық жүйелерінің дұрыс қорғалуына барынша жайлы жағдай туғызылуы тиіс. 41

Қала оқушыларының дене бітімдерінің қалыптасуына қатысты анықталған стандарттық көрсеткіштерді 1984 жылғы ізденуші ғалымдардың еңбектерінде берілген көрсеткіштік шамалармен салыстыру қорытындысы қазіргі уақытттағы балалардың орташа антропометриялық көрсеткіштеріндегі қарқындылықты байқатты. Әсіресе бұл үрдіс балалардың бой ұзындықтарында анық байқалды (9 сурет ) см 140 135 130 78 9 10 жасы 125 2008 ж 120 115 110 105 6 1984 ж 9 сурет – Алғашқы сынып оқушыларының бой ұзындық динамикаларын салыстыру Жоғарғы суретте байқалғандай, жеті жастағы оқушылардың бой ұзындық өлшемі салыстыруға алынып отырған жылдардағы сегіз жастағы балалардың бой ұзындықтарымен бірдей болып, ал жалпы бой ұзындықтарының қалыптасу динамикасында орташа шамамен 3,5-4,0 см мөлшерінде артықшылықта болғандығы байқалды. Сонымен қатар, дене бітім көрсеткіштерінің стандарттық деңгейімен салыстырғанда жан-жақты жетілген немесе аймақтық стандарттық көрсеткіштерге сай балалардың барлық зерттеумен қамтылған балаларға шаққандағы пайыздық үлесі – 64,5% болып анықталса, ал 1984 жылғы балалар арасындағы бұл көрсеткіштік шама 43,4% мөлшерінде болғандығы анықталды. Демек, қандай да болмасын қолайсыз факторлардың ықпалына қарамастан, зерттеу аймақтарындағы балалардың өсіп-жетілу құбылыстарындағы биологиялық заңдылықтар сақталынып, қазіргі уақытта қоғамда қалыптасып отырған оң бағыттағы экономикалық, әлеуметтік және басқа да адамдардың өмір сүруіне жайлы факторлар белсенділігінің күннен күнге артуы ең алдымен осы өңірлердегі алғашқы сынып оқушыларының антропометриялық көрсеткіштерінің стандарттық өлшемдерге сай, немесе гармониялық тепе-теңдікте дамуына себеп болды. 42

Облыстың алғашқы сынып оқушыларына қатысты анықталып отырған үрдістің еліміздің басқа да өңірлерінде тұратын оқушылардың антропометриялық көрсеткіштеріне сай ортақ заңдылықтар аясында қалыптасатындығын ескере отырып, зерттеу топтарындағы балаларда анықталған кейбір ерекшеліктерді бақылау тобы балаларында анықталған дене бітім көсеткіштерімен салыстырдық. Нәтижесінде, тәжірибе топтарындағы 6 және 7 жасар ұл мен қыз балалар тобынан басқа топтардың барлығында дерлік статистикалық айырмашылықтардың жоғарғы деңгейдегі шынайлылығы анықталып (Р<0,001), бақылау тобымен салыстырғандағы ауытқушылықтардың балалардың жасының ұлғаюуымен байланысты артып отырғандығы анықталды. Бұл айырмашылық дәрежелері Өскемен қаласы 9,10 жастағы ұлдар тобында орта есеппен -2,4% және 2,5%, ал осы жастағы қыздар тобындағы айырмашылық деңгейлері 2,1% және 2,4 % пайыздық деңгейге дейін жеткендігі тіркелінді (5 кесте). 5 Кесте – Балалардың бой ұзындықтарын топ аралық салыстыру нәтижелері Жасы Тәжірибе тобы Бақылау Айырмашылық тобы шынайлылығы Өскемен Зырян Р3-Р1 Р3-Р2 Бородулиха қаласы қаласы ауданы <0,01 <0,05 <0,01 <0,01 М1 ±m М2 ±m М3 ±m <0,001 <0,001 119,69 ±0,36 <0,001 <0,001 6 Ұлдар 118,20 ±0,58 117,39 ±0,60 <0,001 <0,001 119,71 ±0,38 <0,001 <0,001 Қыздар 118,46 ±0,22 118,11 ±0,65 <0,001 <0,001 124,67 ±0,37 <0,001 <0,001 7 Ұлдар 122,04 ±0,53 122,60 ±0,60 <0,001 <0,001 123,41 ±0,30 <0,001 <0,001 Қыздар 121,65 ±0,51 121,43 ±0,63 128,63 ±0,31 8 Ұлдар 126,93 ±0,40 126,33 ±0,43 127,20 ±0,52 Қыздар 125,47 ±0,35 125,10 ±0,33 132,89 ±0,44 9 Ұлдар 129,75 ±0,38 128,80 ±0,54 131,81 ±0,36 Қыздар 128,95 ±0,53 129,12 ±0,52 138,32 ±0,34 10 Ұлдар 135,11 ±0,42 135,52 ±0,34 139,62 ±0,46 Қыздар 136,47 ±0,35 136,52 ±0,55 Тәжірибеге алынған Зырян қаласы оқушыларының дене бітім көрсеткіштерін бақылау тобы балалары көрсеткіштерімен салыстыра келгенде, жоғарыда сарапталған топтар арасындағы айырмашылықтарға ұқсас деректер алынып және де бұл айырмашылықтардың балалардың 6 және 7 жастағы топтарында соншалықты айқын ауытқушылықтарды бергендігі бұл топтардағы статистикалық шынайлылық деңгейлерінің (Р<0,05, Р<0,05) төмен шамалары арқылы дәлеледенсе, ал балалардың 9 және 43

10 жастағы топтарындағы айырмашылық ұлдар тобында – 2,3% және 2,5% мөлшерге дейін жеткен. Осы топтардағы қыз балалар арасындағы айырмашылық шамасы 9 жаста – 2,0% және 2,2% деңгейге дейін жетіп, ұл балалар тобындағы бой көрсеткіштеріне қатысты ауытқушылық деңгейінің қыз балаларға қарағанда басым болатындығы дәлелденді. Сонымен қатар, қоршаған орта нысандары шартты түрде таза болып саналатын аудандардағы балалардың бой көрсеткіштері, өндірістік мекемелердің санитарлық аумағына жақын орналасқан аудан балалары көрсеткіштерімен салыстырғанда қарқынды болатындығы анықталды. Өскемен қаласы балаларының стандарттық шама санатында тіркелінген салмақ көрсеткіштерінің динамикасын сараптау барысында 6 және 7 жастағы қазақ және орыс топтарында соншалықты ауытқушылықтың болмағанымен, 10 жастағы балалар тобындағы ауытқушылық деңгейі ұлдар тобында 2,9 кг, ал орыс тобындағы қыз балалар салмағының қазақ қыздары салмақ көрсеткіштерімен салыстырғандағы басымдылығы орта шамамен 1,5 кг дейін жеткендігі тіркелінген (10 -сурет). Орыс топтарындағы балалардың дене салмағының жетілуінің қарқынды болуын бұл ұлт өкілдерінің тұрмыстық-салттық және тамақтану ерекшеліктерімен түсіндіруге болады. Алайда, балалардың ары қарайғы дене бітімдерінің қалыптасуы барысында қазақ тобындағы балалардың салмақ дәрежелерінің артып, пубертаттық кезеңінің соңына қарай (16-17 жас) тіпті орыс тобы балаларының салмағынан орта есеппен 1,5-2,0 кг артық болатындығы байқалды. Көпшілік жағдайда бұл үрдіс қазақ тобындағы ұлдарға қатысты болды. Қыздар тобында салмақ дәрежелеіндегі динамикалық өзгерістер салыстыруға алынып отырған екі топта да бірдей қарқындылық көрсетіп, белгілі болған көрсеткіштік шамалары ұқсас деңгейде болғандығы тіркелінген. кг 40 35 30 Орыс тобы Қазақ тобы Орыс тобы 25 20 15 10 5 0 Қазақ тобы Ұлдар Қыздар 6 7 8 9 10 10 Сурет –Әр түрлі топтардағы салмақ көрсеткіштерінің қалыптасу динамикасы Зерттеу тобымен ары қарайғы жүргізілген соматометриялық әдіспен атқарылған зерттеулер әр түрлі лстану аудандарындағы балалардың дене 44

салмақ көрсеткіштеріндегі айырмашылықтың бар екендігін айқындап, тіркелінген ауытқушылықтардың белгіленген аймақтық стандарттық өлшемдерге талдау жасауға мүмкіндік берді. Тәжірибе тобы санатында алынып отырған Өскемен қаласының 6,7 жастағы ұл балаларының салмағы қыз балалар салмақ дәрежесінен соншалықты алшақты бермесе де, ұл балалардың 8 жасында белгіленген орташа салмағы қыз балалары салмағынан 0,7 кг артық болып, ары қарайғы жас ерекшелігіне байланысты құрылған топтарда бұл айырмашылықтың 0,8-0,9 кг дейін жеткендігін байқадық. Тәжірибе тобындағы Зырян қаласы балаларында тіркелінген ұл және қыз топтары арасындағы салмақ көрсеткіштерніе қатысты айырмашылық деңгейлері Өскемен қаласы балаларында байқалған топаралық айырмашылықтарға ұқсас болып, жалпы салмақ көрсеткіштеріне қатысты динамикалық өзгерістердің де бір қалыпты жүзеге асып отырғандығы дәлелденді. 6 Кесте – Зерттеу топтарындағы балалардың дене салмақ көрсеткіштерін салыстыру Жасы Тәжірибе тобы Бақылау Айырмашылық тобы шынайлылығы Өскемен қаласы Зырян Р3-Р1 Р3-Р2 ауданы Бородулиха ауданы 6 Ұлдар М1 ±m М2 ±m М3 ±m <0,01 <0,05 ±0,25 ±0,23 ±0,18 21,4 21,6 22,8 ±0,20 ±0,22 ±0,25 Қыздар 20,9 21,2 22,5 <0,01 <0,01 ±0,23 ±0,25 ±0,18 7 Ұлдар 22,5 22,8 24,8 <0,001 <0,001 ±0,21 ±0,18 ±0,23 Қыздар 22,4 22,8 24,3 <0,001 <0,001 ±0,18 ±0,23 ±0,22 8 Ұлдар 26,0 26,5 28,1 <0,001 <0,001 ±0,25 ±0,22 ±0,25 Қыздар 25,3 ±0,18 25,8 ±0,21 27,3 ±0,18 <0,001 <0,001 9 Ұлдар 29,3 29,4 32,8 <0,001 <0,001 ±0,23 ±0,23 ±0,23 Қыздар 28,4 ±0,22 28,6 ±0,22 31,5 ±0,22 <0,001 <0,001 10 Ұлдар 31,2 ±0,25 31,5 ±0,25 34,6 ±0,21 <0,001 <0,001 30,5 33,8 <0,001 <0,001 Қыздар 30,4 Ал тәжірибе және бақылау топтары арасындағы салмақ көрсеткіштеріне қатысты айырмашылықтарды сараптау барысында 6 жастағы экологиялық «таза» аудан ұл балаларының салмағы Өскемен қаласы баларынан орта шамамен 1,4 кг, Зыряновск қаласы балалары көреткішінен 1,2 кг артық болғандығы және ары қарайғы топтардағы бұл ауытқушылық деңгейлерінің одан әрі артып балалардың 7 жасында – 2,3 45

және 2,0 кг; 8 жаста – 2,1 және 2,2 кг; 9 жаста- 2,9 және 3,0 кг; 10 жаста – 3,1 және 3,4 кг мөлшеріне жеткендігі анықталды ( 6 кесте ). Қыз балар тобындағы салмақ дәрежесіне қатысты дене бітім көрсеткіштерінің динамикасы да балалардың жасының ұлғаюымен байланысты қарқындала келіп, 10 жастағы Бородулиха ауданындағы қыдардың орташа салмақ көрсеткіштерінің Өскемен қаласы балалары көрсеткіштерімен салыстырғанда 10%, Зыряновск қалалары салмақ көрсеткіштерімен салыстырғанда 9,5% артық болғандығы тіркелініп, топаралық статистикалық шынайлылық деңгейлерінің (<0,001) жоғары болғандығы тіркелінді. Зерттеу нәтижелері бойынша анықталып отырған топаралық ауытқушылық деңгейлері алғашқы зерттеу топтарында байқалып, ары қарайғы топтарда қарқындала түсетіндігі анықталды. Мысалы: қыз балалардың 6 жасындағы бақылау тобындағы орташа салмақ дәрежесі 22,5 кг болса, осы топтағы Өскемен қаласы қыз балаларының салмағы 20,9 кг, Зыряновск қыз баларының салмағы 21,2 кг болып, осыған сәйкес бақылау тобымен салыстырғандағы ауытқушылық деңгейлері 8,4% және 5,7% мөлшерлерінде тіркелінді. Жеті жастағы қыз балалар тобындағы топаралық ауытқушылық шамалары 7,8% және 6,1% мөлшерінде, 8 жастағы қыздар салмақ дәрежелерінің айырмашылығы 7,3% және 5,5% мөлшерінде, 9 жасар қыз балалар салмағының бақылау тобымен салыстырғандағы айырмашылық деңгейлері 9,8% және 9,2% мөлшеріне дейін жетіп топаралық ауытқушылық деңгейлерінің жоғарғы дәрежедегі шынайлылығына дәлел болды (Р<0,001) (11 сурет). кг 40 35 30 25 20 15 10 5 0 6 7 8 9 10 жасы Өскемен Зыряновск Бородулиха 11 сурет – Тәжірибе және бақылау топтарындағы қыздардың салмақ көрсеткіштерінің динамикалық өзгерістері Зерттеумен қамтылған аудандардағы алғашқы сынып оқушыларының кеуде айналым көрсеткіштерін өлшеуді сантиметрлі лента көмегімен үш 46

түрлі жағдайда іске асырдық; дем алмай тұрған сәтте, терең дем алу сәтінде және терең дем шығару кездерінде. Барлық анықталаған шамалар әр балаға қатысты тіркелініп, орташа арфиметикалық көрсеткіш есептелініп шығарылды. Әртүрлі ұлт өкілдері ұлдарының кеуде айналым көрсеткіштерін салыстыру нәтижелері балалардың 6 жасында болымсыз мөлшерде ғана айырмашылықты берсе (0,4 см), ал олардың жеті жасындағы орташа көрсеткіштік шамалары орыс ұлдарында 0,9см дейін басымдылықта, ары қарайғы 8 жас тобындағы балаларда бұл айырмашылық орта есеппен 1,0 см- ге, 9 жаста – 1,6 см, 10 жаста 2,7 см –ге дейін жетті. Ал қыздар тобындағы ұлттық ерекшеліктеріне байланысты кеуде айналым көрсеткіштеріндегі тіркелінген ерекшеліктерді сраптау нәтижесі төмендегідей болды: 6 жаста орыс қыздарының қазақ балалалрымен салыстырғандығы басымдылығы – 0,7 см, 7 жаста – 0,8 см, 8 жаста -1 см, 9 жаста-1,7 см, 10 жаста – 2,3 см дейін жетті. Демек, оқушылардың ұлттық ерекшеліктеріне байланысты кеуде айналым көрсеткіштерін талдау нәтижесінде орыс балалары көрсеткіштерінің қазақ балаларымен салыстырғанда жыл сайын артып отырғандығына көз жеткіздік және бұл заңдылық зерттеумен қамтылып отырған барлық аудан балалары салыстыру топтарының барлығында бірдей анықталды (7 кесте, 12 сурет). 7 кесте – Зерттеу топтарындағы алғашқы сынып оқушыларының кеуде айналым көрсеткіш дәрежелерін салыстыру Жасы Тәжірибе тобы Бақылау Айырмашылық тобы шынайлылығы Өскемен Зырян Р3-Р1 Р3-Р2 қаласы қаласы Бородулиха ауданы 6 Ұлдар М1 ±m М2 ±m М3 ±m <0,01 <0,05 ±0,35 ±0,33 ±0,22 59,2 59,3 61,8 ±0,26 ±0,25 ±0,25 Қыздар 58,3 58,5 60,4 <0,01 <0,01 ±0,33 ±0,35 ±0,27 7 Ұлдар 60,3 60,4 62,5 <0,001 <0,001 ±0,29 ±0,34 ±0,30 Қыздар 59,0 59,2 61,2 <0,001 <0,001 ±0,28 ±0,33 ±0,32 8 Ұлдар 63,0 63,3 65,6 <0,001 <0,001 ±0,35 ±0,29 ±0,35 Қыздар 61,0 ±0,27 61,2 ±0,26 62,8 ±0,33 <0,001 <0,001 9 Ұлдар 64,6 64,8 <0,001 <0,001 ±0,29 ±0,27 66,4 ±0,34 Қыздар 62,4 ±0,32 62,6 ±0,30 ±0,28 <0,001 <0,001 10 Ұлдар 66,3 ±0,35 66,7 ±0,35 64,1 ±0,30 <0,001 <0,001 63,9 69,5 <0,001 <0,001 Қыздар 63,7 66,2 47

Бақылау тобындағы ұлдардың кеуде айналым көрсеткіштері балалардың алты жасында Өскемен және Зырян қалаларындағы көрсеткіштерімен салыстырғанда 2,6 және 2,5 см артықшылықта болып, жоғарғы дәрежедегі топаралық статистикалық айырмашылық берді (Р<0,001). Ал балалардың жеті жасындағы айырмашылық деңгейі бақылау тобы көрсеткіштерімен салыстырғанда Өскемен қаласында 3,6% (2,3 см), Зырян қаласында 3,3% (3,1 см) дейін жетіп, топаралық ауытқушылықтың жоғарғы шынайлылығын көрсетті (Р<0,001). см 68 66 64 7 8 9 10 62 60 58 56 54 6 Өскемен Зыряновск Бородулиха 12 сурет – Зерттеу топтарындағы қыз балалардың кеуде айналым көрсеткіштерінің жасына байланысты өзгеру динамикасы Қорытындылай келгенде, экологиялық тұрғыдан жайсыз саналатын өндірістік қалалардағы бастауыш сынып оқушылары мен бақылау тобы балалары антропометриялық көрсеткіштеріне қатысты анықталған ерекшеліктер мен ауытқушылықтар, балалардың дене бітімдерінің қалыптасуына тұрмыстық, әлеуметтік, жыныстық және ұлттық факторлармен қатар сыртқы ортаның қолайсыз экологиялық факторларының да айтарлықтай дәрәжеде ықпал ететінін көрсетіп, нәтижесінде тәжірибеге тобы балаларының кеуде айналымы, дене салмағы, дене ұзындығы көрсеткіштерінің бақылау тобы оқушылары көрсеткіштерімен салыстырғанда баяу қарқында дамитындығы дәлелденді. 48

4 ТАРАУ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ТЫНЫС АЛУ ЖҮЙЕСІ ФУНКЦИОНАЛЬДЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІН ТАЛДАУ НӘТИЖЕЛЕРІ Экологиялық жайсыз аймақтардағы оқушылардың жалпы ішкі ағза жүйелерінің сыртқы орта нысандарының сандық және сапалық дәрежедегі өзгерістеріне реактивтік түрдегі жауап беруі ең алдымен олардың тыныс алу және қанайналу жүйелеріндегі өзгерістерімен ерекшелетіні белгілі. Осы бағытта жүргізілген зерттеулер барысында тәжірибе тобындағы алғашқы сынып оқушыларының тыныс алу жүйелеріндегі функциональдық бейімделу мүмкіншіліктеріндегі әр зерттеу аймағына тән бірқатар ерекшеліктер мен заңдылықтардың бар екендігіне көзіміз жетті. 8 кесте – Зерттеу топтарындағы 6 жасар қыз балалардың жүктеме сынамаларынан кейінгі тыныс алу көрсеткіштерінің динамикалық өзгерістері Зерттеу Тыныс алу Қалыпты Жүктемелік сынамадан кейінгі уақыт топтары көрсеткіштері жағдайда Тәжірибе 1,45±0,02 1 мин 3 мин 5 мин 10 мин тобы ӨТК - Бақылау Өкпенің 1,56±0,04 1,42±0,05 1,38±0,03 1,39 ±0,02 1,42±0,01 тобы тірлік көлемі (л) 0,42±0,01 1,49±0,06 1,51±0,07 1,54±0,06 1,55±0,06 Тәжірибе тобы ТК - Тыныс 0,48±0,03 0,55±0,03 0,49±0,01 0,48±0,03 0,46±0,01 Бақылау көлемі (л) 0,63±0,03 0,55±0,04 0,52±0,02 0,48±0,02 тобы 29,2±0,05 24,2±0,02 22,9±0,03 21,5±0,03 Тәжірибе ТЖ - Тыныс 20,5±0,01 27,4±0,02 23,9±0,03 21,2±0,02 20,17±0,01 тобы жиілігі 19,6±0,02 11,1±0,03 10,65±0,03 8,97±0,01 7,92±0,02 Бақылау (мин/мәрте) 6,19±0,03 14,7±0,03 11,2±0,05 9,81±0,03 8,78±0,03 тобы 8,27±0,03 Тәжірибе МТК- тобы Минуттық Бақылау тыныс көлемі тобы (мин/л) Тәжірибе ҚДШК- 0,35±0,01 0,21±0,01 0,25±0,02 0,27±0,01 0,29±0,01 тобы Қосымша дем 0,39±0,03 0,25±0,03 0,29±0,03 0,35±0,03 0,38±0,03 Бақылау шығару тобы көлемі 0,72±0,03 0,85±0,02 0,82±0,03 0,79±0,03 0,76±0,03 0,81±0,03 0,89±0,03 0,85±0,01 0,83±0,03 0,81±0,01 Тәжірибе ҚДАК- тобы Қосымша дем Бақылау алу көлемі тобы 49

Атап көрсеткенде, экологиялық тұрғыдан жайсыз болып саналатын Өскемен, Зырян, Риддер қалаларындағы 6 жасар қыз балалардың қалыпты жағдайдағы өкпелерінің тірлік көлемі (ары қарай - ӨТК) орта шамамен 1,45±0,02 мөлшерінде анықталып, бұл көрсеткіштік шаманың физикалық жүктеме сынамаларынан кейінгі 1 минут арасындағы өзгерісі орта есеппен - 1,42±0,05 тең болып, ал 3 минуттан соңғы шамасы орта есеппен - 1,38±0,03, 5 минуттан соң 1,39 ±0,02, ал арнайы әдіспен жүргізілетін физикалық жүктеме сынамасынан кейінгі 10 минуттан соңғы ӨТК өзгерісі орта шамамен 1,42±0,01 мөлшерінде болғандығын анықтадық. Сарапталынып отырған ӨТК (өкпенің тірлік көлемі) көрсеткіші бақылау тобы санатында алынған таза аудан балаларында қалыпты жағдайда 1,56±0,04, ал физкалық жүктемлерден кейінгі 1 минут уақыт аралығында 1,49±0,06, 3 минуттан кейін 1,51±0,07, 5 минуттан соң 1,54±0,06, 10 минуттан соң 1,55±0,06 шамасында болғандығын тіркелінген. Нәтижесінде тәжірибе тобындағы балалардың қалыпты жағдайдағы ӨТК көрсеткіші бақылау тобы тыныс алу көрсеткіштерімен салыстырғанда орта шамамен 0,11±0,01 кем болып, ал арнайы физикалық жуктемелерден соңғы олардың өзгерістері 1-ші минутта – 0,07; 3-ші минутта – 0,03; 5-ші минутта – 0,05; 10- шы минутта – 0,07±0,01 шамасына дейін алашақтық беретіндігі белгілі болды (8 кесте). Яғни, экологиялық тұрғыдан жайсыз болып саналатын аудандардағы 6 жасар қыз балалардың ӨТК көрсеткіш шамаларының қалыпты жағдайда және әр түрлі физикалық жүктеме сынамаларынан кейінгі уақыт аралықтарында таза аудан балалалары көрсеткіштерімен салыстырғанда кем болып, олардың өкпелерінің тірлік көлемінің қалыпты жағдайда орта шамамен 0,11±0,01, ал физикалық жүктеме сынамаларынан кейін орта есеппен 0,06±0,01 кем болғандығын көрсетті. Яғни, бұл айырмашылық деңгей зерттеу тобы 6 жасар қыз балаларындағы өкпенің тірлік көлемінің қалпына келу мүмкіндігінің бақылау тобы 6 жасар қыздары көрсеткіштерімен салыстырғанда баяу болатындығына дәлел болды (13 – сурет). 1.6 1.55 1.5 1.45 1.4 1.35 1.3 1.25 Қалыпты 1 минуттан 3 минуттан 5 минуттан 10 жағдай соң соң соң минуттан соң Тәжірибе тобы Бақылау тобы 13 Сурет – Қалыпты жағдайдағы және физикалық жүктемелерден соңғы ӨТК шамасының тәжірибе және бақылау топтарындағы өзгеру динамикасы 50