5-2015

№5(62) / 2015 қыркүйек – қазан стр. 79

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Тараздағы «Қазақ хандығы» монументінің ашылу салтанатында сөз сөйледі

Бас редактор МАЗМҰНЫ Жарылқап Бейсенбайұлы Қазақ хандығы – 550 Кеңес мүшелері: Ұлт тарихы мен Мәңгілік ел мұрасы ұлықталған мереке .............................................. 2 А. Мұхамедиұлы, Мәдени мұра: жобалар, көрмелер, құндылықтар, экспедициялар ....................... 8 ҚР Мәдениет және спорт министрі Қ. Әлмұрат. «Ұлы Дала Елі – бұл біздің тағдырымыз» ........................................................... 12 Д. Мыңбай. Қазақ хандығы жәдігерлері ел ризығына айналды ...................................... 18 Д. Мыңбай, Ж. Артықбаев. Байсын шүйгінінен Еділ-Ертіс аралығына дейін жайлаған ҚР Ұлттық музейінің директоры байрақтыорда..........................................................................................................................................27 Л. Тілегенова. Дағдару дәуірі: Уәли хан билігі .......................................................................... 33 Ж. Таймағамбетов, ҰҒА корреспондент мүшесі, т. ғ. д., тың дерек ҚР Ұлттық музейі директорының Ә. Дербісәлі. Ортағасырлық Шауғар, Йасы, түркістандық ойшылдар жайлы ғылыми жұмыстар жөніндегі орынбасары жаңа деректер ........................................................................................................................................ 38 А. Наурызбаева, мерейтой философия ғылымдарының докторы, А. Оқаұлы. Оразақ Смағұлов: Қазақты білім мен еңбек табысқа кенелтеді ................. 46 мәдениеттанушы мұра Қ. Салғараұлы, Қ. Анарбаев. «Кодекс Куманикус» – ХІІІ ғасырдың қыпшақ тілді тарихи- ҚР Мемлекеттік сыйлығының иегері, этнографиялық дереккөзі ................................................................................................................ 52 жазушы-түрктанушы, ф. ғ. к. Қ. Жиенбай. Темірден түйін түйген ағайынды үш ноян ..................................................... 59 З. Самашев, музей тарих ғылымдарының докторы, Т. Әбілқасымов. Жәдігерлерді жаңғыртуда заманауи аспап-құрылғылар жаңа мүмкіндіктер ашады .................................................................................................................. 65 Ә. Марғұлан атындағы Археология институты Астана Экскурсшыға көмек филиалының бас ғылыми қызметкері Қ. Ахметжан. Қазақ бердеңкесі ...................................................................................................... 68 Ғ. Ақпанбекова. Өнеркәсіптердің даму тарихы – музей экспозициясында ............... 71 Қ. Сартқожаұлы, филология ғылымдарының докторы, оқырман шығармашылығы Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Б. Ұзақов.Аманат...................................................................................................................................75 университеті Түрктану және алтайтану СОДЕРЖАНИЕ ҒЗО директоры М. Тәж-Мұрат, НАСЛЕДИЕ Филология ғылымдарының Ж. Бейсенбайулы. Первый исследователь «Тарих-и Рашиди» ...................................... 80 кандидаты, мәдениеттанушы М. Таж-Мурат. 700 десятин счастья Шангерея Букеева .................................................... 89 Ж. Артықбаев, Д. Мосиенко. Декада казахского искусства 1936 года ...................................................... 98 тарих ғылымдарының докторы, этнолог. Б. Еликбай. Запреты и приметы, относящиеся к домашнему быту казахов ......... 104 НАСЛЕДОВАНИЕ Казахское ханство – 550 Ж. Артыкбаев. Старшие правители в золотом троне Казахского ханства ............ 107 Г. Ксенжик. Междисциплинарное исследование: восстание под предводительством Кенесары Касымулы .............................................................................. 115 Г. Табулдин. Престонаследия и преемственность власти на примере генеалогии казахских ханов .................................................................................................................................. 120 М. Дерекчи. Музейные истории. След в Степи ................................................................... 126 Музей Хомуса народов мира ........................................................................................................ 132 НАСЛЕДНИКИ Ф. Болкоев. Творчество художника Н. Г. Хлудова .............................................................. 138 Мұқабаның бірінші бетінде: Тараз қаласында өткен Қазақ хандығының 550 жылдық мерейтойында «Қазақ хандығы» монументі ашылды 1

Қазақ хандығы – 550 Ұлт тарихЫ мен Мәңгілік ел мұрасы ұлықталған мереке 2

Қазан айының 7-9-ы күндері Тараз қаласында Қазақ хандығының 550 жылдық тойы дүрілдеп өтті. Оған Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев арнайы қатысып, дүбірлі мерейтой қарсаңында бой көтерген «Қазақ хандығы» монументінің ашылу салта- натында сөз сөйлеп, барша қазақстандықтарды ұлық мерекемен құттықтады. Жаңа ескерткіш стелласының биіктігі 28 метрді құрайды, оның қос қапталында Керей мен Жәнібек хандардың биіктігі 4,2 метр мүсіндері орнатылған. Той кезінде аумағы 3,5 гектарды алып жатқан осы монумент кешені маңында этноауыл бой көтеріп, ескерткіштің ашылу рәсіміне 5 мыңдай адам қатысты. «Елордамызда бастау алған, екі мың жылдық ел екенд­ ігін, ұлт екенін көрсетеді. Еліміздің ұлы та­ тарихы бар Тараз қаласында жалғасын рихын әлемге танытып жатырмыз»,  – деді Елбасы өз тапқан бұл мереке – біздің халқымыз үшін, өскелең сөзінде. ұрпақ үшін өте керек мереке. Біз бодандықта болған кезімізде төл тарихымыздан ажырап қалған халық­ «Қазақ хандығы» монументінің ашылуына куә пыз. Өткен тарихымызды зерттеп, мәлімет жинау болған қонақтар этноауылға тігілген елу шақты үшін тәуелсіздік жылдарында әлемнің түкпір-түк­ киіз үй мен алтыбақан алаңдарында неше түрлі той піріне ғылыми экспедициялар ұйымдастырылды. қызығын тамашалады. Сондай-ақ көпшілік облыс Біздің тарихымыз бастауын сақ, ғұн, түркілерден орталығындағы бұрынғы орталық базар аумағында алып, Алтын Ордамен ұласқан, Керей мен Жәнібек жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары негізін­ хандардың Шу алабына көшіп, Қазақ хандығының де Тараз тарихын ұлттық құндылыққа айналдыруға туын көтеруімен жалғасады. Қазақ сөзі сол кездерде үлес қосып жатқан «Көне Тараз» тарихи-мәдени шыққан болатын. Біз бұл мерекені тарихымыздың орталығы мен археологиялық саябағының ашы­ терең екендігін бүкіл әлемге таныту үшін, өскелең лу салтанатына қатысты. 9,4 гектар аумақты алып ұрпаққа жеткізу үшін өткізіп отырмыз. Жуырда жатқан бұл кешен құрамына тарихи-мәдени орталық Астана төрінде өткен жиында мен қазақтың терең ғимараты, ашық аспан астындағы мұражай, «Мың­ тарихы барлығын айтқанмын. Мерекеге орай Тараз бұлақ» саябағы, шолу мұнарасы, Достық үйі кіреді. қаласының да келбеті жаңарды. Бұған Қазақстанның барлық облысы атсалысты, сол үшін оларға алғыс Орталықтың мұражайына қазба жұмыстары ке­ білдіреміз. Осының бәрі – ұрпақтың ата-бабалар ама­ зін­де табылған жәдігерлер, заттай деректер қойы­ натына адалдығының, Ұлы Дала тарихына тағзы­ лып, келген көпшілікке ғасырлар қойнауынан сыр мының нышаны. Осы тойға 17 мемлекеттен арнайы шертетін құнды дүниелер таныстырылды. Тасын келген барлық ағайынға рахметімізді айтамыз. түртсе тарихы көрінетін көне шаһардың өткенінен Қазақ хандығының 550 жылдығы қазақтың тарих сыр шертетін аталмыш тарихи-мәдени орталық қойн­ а­уынан бері қарай өсіп-өркендеп келе жатқан қазіргі таңда Тараздағы ең көрікті орындардың біріне айналып отыр.  Жалпы, бұрынғы орталық базард­ ың орнындағы көне Тараз қалашығының архео­логиялық «Көне Тараз» тарихи-мәдени орталығының ғимараты және ішкі көрінісі 3

«Мыңбұлақ» саябағы мен шолу мұнарасы ғылыми-зерттеу жұмыстары осыдан төрт жыл бұрын тұстарды тереңірек зерттеуге, нақтырақ білуге үлкен басталған-ды. Содан бері мыңдаған құнды жәдігерлер септігін тигізері сөзсіз. табылып, талай тарихымыз топырақтан аршылып алынды. Тарихи-мәдени орталықта көрме залдары­ Мыңдаған жылдар бойы Қазақ жері алуан түрлі мен қатар, тарихи жәдігерлерді сақтап, оны қайта өркениеттердің даму бағыттары тоғысқан мекен­ қалпына келтіру жұмыстарына арналған бөлмелер де дердің бірі болды. Мұнда халықтардың ұлы керуен қамт­ ылған. Сон­дай-ақ мәжіліс залы мен оқу залдары жолдарының шежірелі іздері жатыр. Міне, осы орай­ орналасқан. да Ұлы Жібек жолын қайта жаңғырту мақсатымен Қытайдың Сиань қаласынан шыққан керуеннің ұзақ «Мыңбұлақ» саябағы да көздің жауын алады. Ар­ жол жүріп, қыркүйек айының соңында Жамбыл хитекторлар бұл демалыс орнының жобасын Қытай облысының жеріне аяқ басқаны да мерекелік жарқын тарихшысы Сюаньцзанның VІІ ғасырда келтірген оқиғалардың біріне айналды. Қазақ-қытай достығын деректеріне сай жасаған. Яғни Мерке қаласының паш етіп, екі елдің ынтым­ ақтастығын арттыруды маңындағы «Мыңбұлақ» жайлауындағы таудан сыл­ мақсат еткен бұл керуен дәл той күні Тараз қаласының дырай аққан бұлақтар мен жердің бетін кілемдей қақпасынан еніп, Тұңғыш Президент саябағы жапқан көк шалғын кескінделген. Осындай ерекше қасынан өтті. Құдды бір баяғы заманға тап болғандай композицияға көмкерілген нысанды жоғарыдан шолу күй кештіріп маң-маң басқан түйелер керуені көне за­ мұнарасынан тамашалаудың өзі бір ғанибет. манды еске түсіргені анық. Бабаларымыздың жүрген жолын жаңғыртқан бұл керуен сапарын көне қалада Көне қала орнындағы қазба жұмыстары бары­ түйіндеді. Керуеннің басты мақсаттарының бірі – сында археологтар көптеген жәдігер­лерді топырақ Әулиеата жерінен Шай үйін ашу. Қытайдың Шэньси астынан аршып алды. Жақында ғана әйелдің әшекей провинциясы әлемге әйгілі «Фуча» емдік шайының бұйымдары салынған құмыра мен басқа да бағалы отаны болып саналады. Қытайдан шығып, қазақ заттар табылыпты. Олардың қатарында орта ғасыр­ жеріне аяқ басқан керуен осынау емдік шайды молы­ лардан күні бүгінге дейін қолданыста болған бұйым­ нан артып алып келді. дар, теӊгелер, ежелгі кәріздендіру жүйесіне пайда­ ланылған қыш құбырлар және тағы басқа да заттар Үш күн бойы қала тұрғындары мен қонақтарына бар. Көнеден жеткен бұл жәдігерлер шынында ел Тараздың барлық концерттік алаңдарында театрлан­ тарихын түгендеуде, толықтыруда, кейбір күмәнді дырылған қойылымдар қойылып, әртістер өнер 4

Қазақ хандығы – 550 көр­сетті. Қазақстан Республикасының Тұңғыш Пре­­ күші» аллеясы, «Сөйлейтін тастар» лабиринт-инс­ зид­ енті саябағында Ұлы дала елі өркениетінің та­ талляциясы,  «Жел дауысы» инсталляциясы, «Та­ рихы жан-жақты таныстырылды. Мұнда хан ша­ рих доңғалағы» метафора-сахнасы, «Жәдігер»  жыл­ тырл­ ары мен киіз үйлер тігіліп, зергерлердің, ерші­ жымалы мұражай экспозициясы жұмыс істеді. «Ақ лердің, тігіншілердің   тақырыптық ауылдары орын Шатыр» алаңында халық әндері мен күйлері орында­ тепкен қолөнер бұйымдары жәрмеңкесі, аңшы­ лып жаттты, Мемлекеттік  симфониялық оркестр мен лар алаңы, сарбаздардың семсерлесу сайыстары фольклорлық-этнографиялық ансамбль музыкантта­ көрсетілді.  «Қазақ әлемі»  тарихи-этнографиялық ры өнер көрсетті.   Қала тұрғындары мен қонақтары кешенінің экспозициясы Қазақстан аумағында мың­ қазақтың музыкалық аспаптары туралы   «Аспаптар даған жылдар бойы қалыптасқан өмір салттары шеруі» және  қазақ күйлеріне арналған «Тоғыз перне» жайынан сыр шертті.  Ойын-сауық және танымдық бағдарламаларын тамашалады. маңызы зор аттракциондар өткізілді.   Саябақта «Ал­ тын сақа» балалар алаңы, «Көк күйме» киіз үйлері, Мереке қарсаңында қайтадан қалпына келтірілген «Дулыға» инсталляциясы, «Скиф-сақтар әлемі» рель­ екі мың орындық «Атшабар» ипподромында «Ұлы ефтік панносы, «Ақ шатыр» орталық сахнасы, «От дала ойындары» ұлттық спорт түрлері бойынша шабандоздардың 2,4 км қашықтыққа ұшқыр жарысы, Көне Тараз бұйымдары Экспозициядан көрініс Ұлы Жібек жолын жаңғыртқан керуен 5

Шөген және жамбы ату ойындары 21 шақырымға топ бәйге және 31 шақырымға ала­ аяғы 500-ден астам адам қатысты.  Керей сұлтанды ман бәйге өтті. Білекті де жүректі жігіттер жамбы ату, ақ киізге салып хан көтерген, тарих сахнасына Қазақ теңге ілу мен аударыспақта да күш сынасты. Сондай- хандығы атты мемлекет келген заманды бейнеле­ ақ «Әулиеата» мен «Оңтүстік» клубтарының арасын­ ген қойылымда дала жауынгерлерінің ұрыстары, да шөген ойыны көрсетілді. Бұл әлем жұртшылығына жыраулардың мақамдары және ұлттық дәстүрлер де қазір «поло» деген атпен танылған, қадым заман­ молынан көрініс беріп, стадионды лық толтырған дарда түрк салт аттыларының ат үстінде келдекпен жұрт көңілінен шықты. Қойылым соңы қазақстандық қарсы команданың қақпасына доп салып ойнайтын белгілі эстрада жұлдыздарының концертіне ұласты. спорттық бәсекесі. Ол ойын сонау дәуірлерде Орталық Азиядан Ұлы Моғол империясын құрған түрктермен Елдік мерекелік көңіл-күйіне Қазақ хандығының бірге Үндістанға жеткен. Ол жерден ағылшындар Еу­ 550 жылдығына арналған ІІІ Халықаралық «Еуразия ропаға апарған. Барысы» турнирінде Қазақстан құрамасының жеңіске жетуі одан әрі қуаныш сыйлады. «Тараз-Арена» спорт Қазақ хандығының 550 жылдық тойы кезінде сарайындағы белдесулерге Грузиядан, Қазақстаннан, орталық стадионда белгілі қаламгер Ж. Ерғалиевтің Қырғызстаннан, Моңғолиядан, Польшадан, Ресей­ «Қилы жол» шығармасының желісімен жасалған ден, Түркиядан және Өзбекстаннан сегіз команда драмалық қойылым ел назарына ұсынылды. М.Әуезов қатысқан болатын. Финалда Өзбекстан құрамасымен атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық драма кездескен қазақ балуандары 5:2 есебімен басым түсіп, театрының актерлері сахналап, Керей мен Жәнібек абсолютті жеңімпаз атанды. Үшінші тұғырға Грузия тұсындағы оқиғалар арқау болған қойылымға бас- командасы көтерілді. Халықаралық «Еуразия Бары­ 6

Қазақ хандығы – 550 сы» турнирінің телевизиялық нұсқасы әлемнің 126 «Қилы жол» қойылымы еліне таратылды. тұлғалық бітімдерін де жан-жақты ашып көрсетуге мол мүмкіндіктер ұсынды. Сан қилы зобалаң заман­ Мерекенің үшінші күні қазақтың тағы бір асыл дарды бастан кешірсе де жоғалып кетпей, өзінің мұрасын дәріптеген «Мәңгілік Ел» халықаралық елдігін сақтап, өзгенің алдында оңайлықпен тізе ақындар айтысы да өз мәресіне жетті. Екі күнге бүкпей, намысты қолдан бермей арыстандай арпа­ созылған сөз сайысында Қазақ хандығының тарихы, лыс­қан халқымыздың шынайы ерлігі ел санасына хандар мен батыр-билердің қайталанбас ерліктері, сіңірілді. Бүгінде қайта түлеп «Мәңгілік елге» айна­ бүгінде қоғамды толғандырып отырған мәселелер луды мақсат тұтып отырған мемлекетіміздің өз тари­ жыр болып төгілді. Бұл жолы бас жүлде қазылар хын түгендеуге, ұлықтауға белсене ден қоюы – рухы алқасы тарапынан ең жоғары баға алған екі жас пері мықты халыққа, босағасы берік, мұраты асқақ ұлтқа Алматы облысының айтыскері Болатбек Оразба­ айналғанымызды айқын көрсетті. ев пен павлодарлық Аспанбек Шұғатаевқа берілді. Екінші орынға астаналық Иранғайып Күзенбаев та­ бан тіресе, үшінші орынды Айбек Қалиев (Қостанай) пен Мейірбек Сұлтанхан (Астана) өзара бөлісті. Осылайша, Тараз төрінде  Қазақ хандығының  550 жылдығына арналып, ұлағатты тарихымызды ұлық­ таған биылғы жылдың бас мерекесі үлкен табыспен түйінделді. Атаулы мерейтой аясында терең тамырлы төл тарихымыздың жаңа да жарқын беттері ашылды. Биылғы жылы кеңінен тойланған Қазақ хандығының 550 жылдық мерекесінің мақсаты да бүкіл қазақ та­ рихын, әр замандарда айбынды қағанаттар мен ор­ далы ұлыстар құрған Ұлы дала елінің алтын діңгекті өткенін тереңдей тануға, арыстан жүрек ханда­ ры, жолбарыстай ерлері бар қазақ ұлтының өрелі өркениеті мен талай ғасырды сабақтастырып жатқан мәйекті мәдени дәстүрлерін, батыр бабаларымыздың ерлік істерін өскелең ұрпақтың санасына сіңіру болған еді. Ел өміріне ерекше серпіліс берген биылғы мерейтой, іргесін Жәнібек пен Керей қалаған Қазақ Ордасы хандарының ел басқарудағы ерен еңбектерін, «Еуразия барысы» турнирінің жеңімпаздары 7

Ақтөбе облысында Әбілқайыр ханның мемориалдық кешені ашылды Ақтөбе облысының Әйтеке би ауданында Қазақ хандығының 550 жылдығы мерейтойы аясында Кіші жүздің ханы, даңқты қолбасшы Әбілқайыр хан жер- ленген «Хан моласы» қорымында мемориалдық кешен ашылды. Мерейтойды атап өту барысында Ақтөбе қаласында Әбілқайыр ханның ескерткішіне гүл шоқтарын қою рәсімі, қолданбалы өнер шеберлерінің халықаралық жәрмеңкесі, фотокөрме, аймақтық ақындар айтысы, ғылыми конференция, Сайрам шайқасының қатысушысы, батыр Тілеу Айтұлына арналған ескерткіштің ашылу салтанаты болып өтті.  Әйтеке би ауданындағы Толыбай ауылында елдің бірнеше аймағынан жиналған фольклорлық ансамбльдер фестивалі өтті, этноауыл ашыл- ды, концерттер, ат спорты жарысы және халық жарыстарының басқа түрлері өтіп, Әбілқайыр ханның мұражайы ашылды. Меройтойлық шаралар мен мемориалдық кешеннің ашылуына елдің көптеген аймақтарынан, көршілес Ресейден қонақтар, Қазақстанның мемлекет және қоғам қайраткерлері, Парламент депутаттары, хан ұрпағы жиналды.  Шара барысында Ақтөбе облысының әкімі Бердібек Сапарбаев, Қостанай облысының әкімі Архимед Мұхамбетов, ҚР Парламент Сенатының депутаты Елеусін Сағындықов, Мәдениет және спорт министрлігінің жауапты хатшысы Қуатжан Уәлиев, ҚР Ұлттық музейінің директоры Дархан Мыңбай, жобаның бас сәулетшісі Бек Ыбыраев және тағы басқалар сөз сөйледі. Қазақ – ежелгі замандардан тайпалардың антропологиясын зерделеп, қандарын зерттеп генетикалық сабақтастығы үзілмеген ел еңбектер жазды. Өкінішке қарай, ол еңбегі кеңестік саясаттың құрығына ілініп,   кітабы өртелді. Міне, бүгінгі мерейтой иесі Қазақстан Республикасының Ұлттық музейінде тарих осындай қиыншылықты көрген азамат», – деді жиналғандарға ғылымдарының докторы, профессор, ҚР ҰҒА академигі, тарих ғылымдарының докторы Уахит Шалекенов. Болония ғылым академиясының корреспондент мүшесі, Ш. Уәлиханов атындағы сыйлықтың лауреаты, Қазақс­ 300-ден аса ғылыми еңбектің авторы О. Смағұловты мерей- танның еңбек сіңірген ғылым және техника қайрат­кері, тойымен құттықтауға келген еліміз бен шетелдің тарихшы, ар- антрополог-ғалым Оразақ Смағұловтың мерейтойына хеолог, антрополог ғалымдары, қоғам мен өнер қайраткерлері арналған «Тұңғыш қазақ антропологы 85 жаста» атты сал- халқымыздың аяулы тұлғасына арнаған өздерінің жылы танатты шара өтті. лебіздерін білдірді. Әйгілі әріптестің мерейтойына алыстан ат басын бұрып келген Болония (Италия) университетінің көрнекті Қазақстандағы антропология мектебінің негізін қалаушы әрі антропологтары, профессорлар Ф. Факкини мен М.Д. Белкастро еліміздегі антропология ғылымының ауыр жүгін елу жыл бойы жиналған қауымға «Адам эволюциясы: жалпы көзқарас және жалғыз арқалаған Оразақ Смағұлов сексеннің сеңгіріне шықса да, аттан түспестен қазіргі күні ҚР Ұлттық музейі физикалық антропология зертханасының жетекшісі болып қызмет атқаруда. Бұл зертханадан өзге антрополог-ғалым ҚР БҒМ Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты жаны- нан ашылған алғашқы этникалық антропология зертханасы мен ҚР Мемлекеттік Орталық музейінің физикалық антропология зертханаларын ұйымдастырып, қалыпты жұмыс істеуіне ұйытқы болған. Академик О. Смағұлов зерттеулерінің арқасында Қазақс­ танның антропологиялық мәліметтері алғаш рет қазақ халқының этникалық тарихы мен этногенезі бойынша тари- хи дерек ретінде пайдаланылды. Оның палеоантропология, этникалық краниология, серология, соматология, одонтоло- гия, дерматоглифика мәселелері бойынша жасаған ғылыми қызметі Қазақстанның ежелгі, орта ғасырлар және қазіргі за- ман тұрғындары арасындағы 40 ғасыр бойғы генетикалық сабақтастықты айқындауға зор үлес қосты, қазақ популяциясы генофондының біртұтастығы мен олардың алыс және жақын физикалық ата-бабаларымен тектік байланысын дәлелдеді. «Оразақ Смағұлұлы   ұлтының тарихы мен   тағдырына шы- найы жаны ашып жүрген гуманист ғалым. Біздің қазақ – тегі мықты халықтардың бірі. Сондай мықты халықтың ата-тегін түбегейлі зерттеп, үлкен ғылыми еңбектер жазып жүрген ғалымдардың бірі – осы Оразақ Смағұлұлы. Ол жарқырап тұрған жас шағында Қазақстанның әрбір өңірін аралап, рулар мен 8

шешілмеген проблемалар», «Адамның пайда болуындағы сим- негізгі бөлігін қиындығы мол ғылым салаларының бірі – волизм» атты дәрістерін оқыды. антропологияға арнадым. Қазақ жеріндегі алғашқы адамдардан бастап, ХХ ғасыр адамдарына дейінгі бассүйектерді зерттедім. Оразақ ақсақал шараға қатысушыларды Қазақ хандығының Соның нәтижесінде ата-бабаларымыздың осы Ұлы далада та- 550 жылдық мерейтойымен құттықтай келе: «Қазақ халқын оның лай мыңжылдықтан бері өмір сүріп келе жатқанын, генетикалық төл тарихынан бөліп алып кете алмайсыз. Қазақ хандығының сабақтастығы үзілмегендігін нақтыладым», – деді.  арғы төркінінде сақ, қола замандары жатыр. Мен өмірімнің Сырдың жұрты Ұлттық музейге сый тартты Қазақстан Республикасының Ұлттық музейі  2015 жылғы 25 қыркүйекте, Қызылорда қаласындағы Ә.Тәжібаев атындағы облыстық әмбебап ғылыми кітапханасында «Ұлттық музейге сый тарту» республикалық акциясын өткізді. Шараға Қазақстан Ұлттық музейінің директоры Дархан Мыңбай мен Қызылорда облысы әкімінің орынбасары Рауан Кенжеханұлы қатысты. «Ұлттық музей ұйымдастырып отырған бұл бастаманың ұлтты танытуда, оның рухани байлығын насихаттаудағы орны ерекше. Ұлы дала елінде өмір сүрген ежелгі мемлекеттердің біразының астаналары біздің Қызылорда өңірінде орналасқан. Қазір сол қалалардың орындарында археологиялық зерттеулер жүргізіліп жатыр. Халқымыздың рухани қазынасының үлкен бөлігі біздің облыс өңіріне де тиесілі. Сондықтан бұл өңірден де Ұлттық музей жәдігерлерінің қатарына қосылатын құнды мұралар көптеп табылады», – деп атап өтті облыс әкімінің орынбасары. Акцияға арнайы келген белгілі тұлғалар бұл бастамаға ілтипатты сөздерін арнап, мұралық құндылығы мол заттарды тарту етті. Мәселен, Социалистік Еңбек ері Шырынкүл Қазанбаева музейге елу жылдық тарихы бар, қолдан тоқылған көне кілемді тапсырды. «Бұл кілем таза қол еңбегінің жемісі. Оның тоқылу техникасы да ерекше. Кілемді музей қорына өткізбесек, бүлдіріп алатынымызды өзіміз де біліп жүр едік. Ұлттық музейде көне дүниені сақтаудың барлық мүмкіндіктері жасалғанын естігеннен кейін, оның болашақ ұрпаққа сыны бұзылмай жеткенін мақұл көрдік», – деді ол. Сонымен бірге «дала академигі» атанған Ыбырай Жақаевтың тақиясы мен кетпені де осы күні Астанаға жол тартты.  Шараға Т. Ізтілеуов, Ұ. Алтайбаева, З. Шүкіров, А. Тоқмағамбетов, Д. Досжан, Б. Шүкенов сынды ұлтымыздың бірқатар әйгілі перзенттерінің, ұрпақтары мен туған-туыстары да қатысып, оларға қатысты құнды жәдігерлер, сондай-ақ жергілікті суретші, мүсіншілердің де туындылары Ұлттық музейге тарту етілді. Сақ, Үйсін мемлекеттері мен ежелгі Чосон елі арасында қандай байланыс бар Қазақстан Республикасы Ұлттық музейінің «Халық арасындағы археология саласындағы ғылыми әріптестікті дамы- қазынасы» ғылыми-зерттеу институты Корей Республи­ ту, өзара тәжірибе алмасу. Сонымен қатар ежелгі халықаралық касының Мәдени мұраларды зерттейтін ұлттық ғылыми- сауда жолдарының бойында жатқан екі елдің ж. с. д. 4–2 зерттеу институтымен бірлескен ғылыми жобасы аясында ғасырлардағы жерлеу ескерткіштерін жіті зерттеу арқылы сол Алматы облысының Райымбек ауданындағы Шәлкөде жай- дәуір архитектурасы, дүниетанымы мен жерлеу ғұрпындағы, лауында орналасқан ерте темір дәуірінің жерлеу-ғұрыптық өнеріндегі, заттарды жасау технологиясындағы ұқсастықтар мен ескерткіштеріне кешенді зерттеу жұмыстарын жүргізді. айырмашылықтарды ашу, даму жолдарын айқындау мақсаты көзделеді. Мәселен, бұл тұрғыда Сақ, Үйсін мемлекеттері мен «Бұл Ұлттық музейдің биылғы жылғы археология саласын- ежелгі Чосон елі арасындағы мәдени-тарихи байланысты зерт- да атқарып жатқан екінші халықаралық жобасы. Бірлескен теу маңызды», – дейді институт жетекшісі Ақан Оңғарұлы. ғылыми зерттеу жүргізудегі басты мақсат – қазақ-корей елдері Далалық зерттеу жұмыстары бір-біріне іргелесе орналасқан Қатартөбе қорымындағы әлеуметтік дәрежесі жоғары сақ адамының ба- сына көтерілген далалық «пирамида» мен оның батысындағы кіші обалар тізбегі қатарына енетін үйсіндік обада жүргізілді. Зерттеу нәтижесінде батысы мен шығысында арнайы кірер жері бар төртбұрыш пішінді тас қоршаулы «пирамида» ортасындағы бетіне көлденеңінен бөренелер жабылған, ағаш еденді қима-тағанда басы батысқа қаратылып, шалқасынан жайғастырылған әйел адам жерленгені анықталды. Қабір шұңқырынан оңтүстік беті құрылымының шетіне қарай жерасты жолы жасалса, солтүстік құрылымының шетіне еш бұйымсыз «бағынышты» адам жерленген. Адамның екі білегінде екі қола білезік, екі алтын сымды сырға, киімнің тігілмелі алтын әшекейлері, моншақтар, қыш құмыралар, т.б. бұйымдар табылды. Қазылған екі оба да өз заманында тоналған болып шықты. 9

Орталық музейдегі «Абай әлемі» Алматыдағы ҚР Мемлекеттік орталық музейінде 30 қыркүйек күні ұлы ақын Абай Құнанбайұлының туғанына 170 жыл толуына орай Семей облыстық тарихи-өлкетану музейімен бірлескен «Абай әлемі» атты көрме ашылды. Онда Мемлекеттік орталық музей қорында сақтаулы Абайға қатысты қолжазбалар, кітаптармен қатар, Семей облыстық тарихи-өлкетану музейінен де 100-ге тарта жәдігер қойылған. Олардың 50-ден астамы – құжаттар. Мәселен, Абайдың 1896 жылы ұлы Мағауияға жазған хаты, Абай қол қойған құжаттар, 1903 жылы ақынға берілген мінездеме, ол оқыған шығыс ақыны Сағдидің «Бустан» поэмасының қолжазбасы және т. б. Сондай-ақ, көрмеге Абай мен оның әулетіне қатысты портреттер, фотосуреттер, мүсіндер, киімдер, кілемшелер және басқа да заттар қойылған. Көрменің ашылу рәсіміне Ақылбай­дың немересі, Абайдың шөбересі Қасира Исраилова, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ «Абайтану» институтының директоры, профессор Жанғара Дәдебаев, сонымен қатар әдебиеттанушы мамандар, жоғар­ ы оқу орындарының студенттері қатыс­ты. Қазақтың Абай атындағы Мем­лек­ еттік академиялық опера және балет театрының әртістері, Құрманғазы атын­дағы Ұлттық консерваторияның студент­тері Абай әндерін орындады.  Жаңа басылым Қоңыр Мандокидің Еуропадағы қыпшақ-түрктер туралы жаңа жинағы таныстырылды Будапешт қаласында Халықаралық Түркі академиясы мен Венгрия Ғылым академиясының қолдауымен шығарылған түрктанушы ғалым Иштван Қоңыр Мандо- ки еңбектерінің «New comers from the east. Hungarians and Kipchak-Turks in Europe» (Шығыстан қоныстанушылар. Мажарлар мен Еуропадағы қыпшақ-түрктер) атты жаңа ғылыми жинағының таныстырылымы өтті. Ғалымның таңдаулы мақалалары топтастырылған еңбекті Түркі академ­ иясының арнайы жобасы аясында венгриялық профессор Адам Молнар әзірлеп, танымал америкалық тарихшы-түрколог Питер Голден алғысөзін жазған.  Кітап Еуропадағы белгілі ғылыми-зерттеу орталықтары мен жоғары оқу орындары­ ның кітапханалары арқылы таратылады. Біраз бөлігі Қазақст­­ анға жеткізіледі. Айта кету керек, әйгілі түрк­танушы Иштван Қоңыр Мандокидің 16 мың кітап пен құнды қолжазбалардан тұратын жеке қоры Халықа­ ралық Түркі академиясының кітапханасына табыс етілген. Сонымен қатар, Түркі академиясы И. Қ. Мандокиге қатысты тағы бірнеше кітапты баспаға әзірлеуде.  Шыңғысханның 10 мыңнан астам ұрпағы туралы білгіңіз келсе Қазақ хандығының 550 жылдығына орай Дүниежүзілік Шыңғысхан академиясының академигі Ғ. Табылдин мен М. Нәбиевтің «Шыңғысхан ұрпақтарының дүниежүзілік генеалогиясы» атты жаңа кітабы жақында Па- рижде орыс және француз тілдерінде басылып шықты. Бұл басылымда әлемдегі Шыңғысхан ұрпақтарының генеалогиясын ауқымды зертт­ еудің репродуктивті және туысқандық сабақтастығы заңды түрде үндестік тапқан. Кітапта 800 жылдық тарихты қамтитын 10 мыңнан астам Шыңғысхан ұрпақтары жан-жақты дәйектеледі, жаңа пайым, тың ойлармен толықтырылады. Ол ұрпақтардың ұлы билеуші Шыңғысханға қатыстылығы, қан жағынан ұқсастығы, т. б. дәйектемелер беріледі. Бұл еңбек түптеп келгенде, Шыңғысхан ұрпақтарының генеалогиясын зерттеудегі ондаған жылдардың қорытындысы іспетті. Басылым тарих­ шыларға, генетик-ғалымдар мен көпшілік оқырманға арналған. 10

Ұлттық музейде «Әдемі-ай» өнер музейінің «Зергерлік өнер» көрмесі ашылды 13 қазанда Ұлттық музейде «Әдемі-ай» өнер музейінің «Зергерлік өнер» атты көрмесі ашылды. Қазақ хандығының 550 жылдығына арналған көрмедегі ең көне жәдігерлердің біріне – Құшан патшалығы кезіндегі Канишка патшаның бейнесі бар тиындар жатады. – «Әдемі-ай»  өнер музейінде жалпы мыңнан аса коллекция бар. Ал бүгін Қазақ хандығының 550 жылдығына орай осы жәдігерлер арасынан Қазақ хандығы дәуірінен сыр шертетін бұйымдарды көрмеге шығардық. «Зергерлік өнер» атты бүгінгі көрме «зергерлік бұйымдар», «қазақ халқының көне тұрмыстық бұйымдары» сияқты топтарға бөлініп отыр. Зергерлік бұйымдар арасында ұмыт болып бара жатқан құстұмсық жүзіктер, топсалы білезіктер, асыл тастар қондырған бойтұмарлар, шаш- паулар мен шолпылар, айсырға, қожалы сырға сияқты сырғаның 100-ден астам түрі, ер адамдардың белдіктері, өте жақсы күйінде сақталған ер тұрмандар, қамшылар, киіз үй жабдықтары бар. Көне жәдігерлер арасынан ж. с. д. 3-1 ғасырлардағы көне Құшан патшалығы кезіндегі Канишка патшаның бейнесі бар теңгелерді ерекше атауға болады. Сондай-ақ, 3-5 ғасырлардағы қарулар, 11-12 ғасырлардағы Отырар керамикалары  да осы көрменің сәнін ашып, мазмұнын толықтырып тұр», – дейді «Әдемі-ай» өнер музейінің негізін қалаған өнертанушы Бахаргүл Төлеген. Жаңалықтар топтамасы жұрнал тілшілерінің және өзге де ақпарат көздерінің мәліметтері бойынша дайындалды 11

Астанадағы Қазақ хандығының 550 жылдық мерекесі бұрын-соңды болмаған, елдің еңсе тіктейтін, естерінде ұзақ уақыт сақталатын ұлы той дәрежесінде өтті «ҰЛЫ ДАЛА ЕЛІ – Той өткізуден кенде емеспіз, бірақ бұл жолғы сән-салтанаты жарасқан жиын жұртшылықтың келешекке деген сенімін оятты; батыр балаларымыздың жүріп өткен тарихи тағылымға толы жорық жолдары, майдан шебіндегі жанқиярлық ерліктері; ел билеген хандардың ақылман – мәмлігерлік, көсемдігі мен шешендігі; тағдырдың сан алуан қиындықтарынан сүрінбей өткен қазақ халқының аса бай тари­ хы бүгінгі ұрпақ санасынан сызылып қалмауға тиіс еді. Керісінше уақыт өткен сайын ата тарих бүгінгі заман талабымен қайта жаңғырып, Қазақ хандығының шаңырағын көтеріп, айбынын асырған хандарымыз бен даңқты батырларымыздың есімдері бар­ шамызды елдік рухқа шақыратын, үлгі-өнеге алатын ұлттық құндылықтарымызға айналуы керек-ті. Өткеннің бәріне топырақ шашуға болмас, дегенмен жетпіс жыл­ дай тізгіндеп ұстаған сұрқия саясат Қазақ хандары мен батырларының аттары атала қалған жағдайда оларға үстем тап өкілі ретінде қисынсыз баға беріп, дәлелсіз айып тағуға тым шебер-ақ еді ғой. Тәуелсіздік халқымыздың өшкенін жандырып, өлгенін тірілтті. Балаларымыздың ерлік пен күреске толы өнегелі өмір жолдары жайлы том- том ғылыми еңбектер мен әдеби шығармалар жазыла бастады; тарихи әділеттіліктің арқасында сол қазақ халқының ұрпаққа аманаттайтын бір сүйем жері үшін жан беріп, 12

Қазақ хандығы – 550 БҰЛ БІЗДІҢ ТАҒДЫРЫМЫЗ» жан алысқан батырларымыз бен ел билеген хандарымыздың есімдері ата жұртымен қайта табысты, олардың аттары қала, көше, жоғары оқу орындарына, сандаған мек­ тептерге берілді, елді мекендерде айбынды ескерткіштері орнатылды. Қысқаша қайырғанда, Тәуелсіздіктің арқасында осынша ұлан-байтақ өлкені қорғап қалған ба­ тыр бабаларымыздың биік рухы, әсіресе, жаңа буынның арасында аса зор патриоттық өрлеу туғызып, ұлт тарихына деген мақтаныш сезімдерін оятты. Тәуелсіздік сарайында өткен Қазақ хандығының 550 жылдығына арналған салта­ натты шараға Түрк мемлекеттерінің біраз басшыларымен қатар республиканың зиялы қауым өкілдері, қоғам қайраткерлері қатысты. Жиында Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев дамыған елдердің өздері үлкен экономикалық күйзеліске ұшырап отырған осынау алмағайып кезеңде Қазақ хандығының 550 жылдық тойын өткізу бабалар рухына тағзым, үлкен мән-мағыналы тәрбие екендігін өз баяндамасында талай мәрте шегелеп айтты: «Бәріміздің киелі атамекеніміз бар, – деді Президент, – ол – қазақтың Ұлы Дала­ сы. Сол далада бабалардың ізгі аманатын орындау жолында біз құрған қасиетті Отаны­ мыз бар. Ол – Тәуелсіз Қазақстан. Тәуелсіздік – біздің маңдайға басқан бағымыз, мәңгі сақтауға тиіс аманатымыз. Қасиетті Отанымызда қандай қиындықты да қайыспай 13

қарсы алуға лайық өршіл рухты, азат ойлы, жасампаз халық бар. Ол – ержүрек қазақ халқы, барша қазақстандықтар. Сол қаһарман халықтың алға қойған ізгі мұраты бар. Ол – Ұлы Дала төсінде өзі құрған мемлекетті Мәңгілік Ел жасау. Сіздер мен біздер құрған Тәуелсіз Қазақстанымыз Мәңгілік Елге айналсын! Ұлы мақсаттарға жету жо­ лында бізге батыр бабалардың аруағы жар болсын! Біздің қасиетті жерімізді ежелден Ұлы Дала, ал біздерді – Ұлы Дала ұрпағы деп атады... ХХІ ғасырда далалық Еуразияның құшақ жетпес кеңістігі қайтадан түлеп, өркендеуде. Біз өз Тарихымыздың жаңа Шамшырағын жақтық. Сондықтан да бүгінде және әр кезде де біздің Қазақстан – ол Ұлы Дала Елі! Ол – түлеген Ұлы Дала Елі. Біздің сүйікті Отанымыздың халықтық аты да дәл осы. Ол біздің Отанымыздың өткенін де, қазіргісін де, болашағын да бейнелейді. Онда қазақстандық мінез бен оның негізгі сипаттары көрініс тапқан. Олар – біздің жан-дүниеміздің ашықтығы мен кеңдігі, біздің жүректеріміздің жылуы, қонақжайлылық пен бейбітсүйгіштік, кемеңгерлік пен ойшылдық, еңбексүйгіштік пен іскерлік. Ол – сүйікті жеріміздің өркендеуіне осы уақытқа дейін болмаған қол жеткізудегі өзіміздің күшіміз бен мүмкіндіктерімізге де­ ген сенім. Мен біздің жаңа Қазақстанның осындай бейнесінің әрбір қазақстандықтың 14

Қазақ хандығы – 550 ой-санасы мен жан дүниесінен орын табатынына, бүкіл әлемде мойындалатыны­ на сенімдімін. Тағы да қайталап айтайын, біздің қасиетті жерімізді ықылым за­ мандардан Ұлы Дала деп, ал бабаларымызды Ұлы Даланың ұрпақтары деп атаған. Біз – солардың жалғасымыз, Ұлы Даланың мұрагерлеріміз. Осынау кең-байтақ Ұлы Даланың көгінде халқымыздың бақ жұлдызы болып Жаңа Қазақстан дүниеге келді. Біздің Қазақстанымыз – ұлы істердің ұйытқысы болған Ұлы Дала Елі! Бұл – біздің тағдырымыз! Бұл – біздің таңдауымыз!» Елбасының әрбір толғақты ойлары салтанатты шараға жиналған қауымды тәнті етті, бойларына жігер берді, ата тарих пен бүгінгі біз бастан кешіп отырған дәуір шындығы қоса қабат өріліп, болашаққа деген сенімдерін нығайтты. Дәл сол күні «Барыс» мұз айдыны сарайында мерекеге арналған «Мәңгілік ел» атты театрландырылған қойылым ойдан-қырдан жиналған жұртшылықтың ыстық ықыласына бөленді. Салтанатты шараға Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевпен бірге Қырғызстан, Әзербайжан секілді түрктектес елдердің президенттері қатысты. Сах­ на шымылдығы ашылғаннан кейін-ақ көгілдір экраннан Елбасымыздың «Тарих толқынында» атты кітабы парақтала бастады. Қазақ елінің үш мың жылдық тарихы мен қазіргі баршамыз куәгер болып отырған бүгінгі таңдағы адам таңғаларлықтай жетістігі мен өркендеу жолдарын айқындайтын ерекше қойылым негізінен осы кітаптың жеті тарауы бойынша сахналанған еді. Халық болып дамыған, ұлт бо­ лып ұйысқан тарихи кезеңдер ән-күй, терме-жыр, хореография, хор секілді әртүрлі 15

концерттік жанрлар бойынша өрнектеліп, көрермен қауымды ә дегеннен-ақ баурай ала жөнелді. Ата-бабаларымыз – сақ, сармат, ғұн тайпалары туралы көз жауын алатын көріністер бейнеленді. Мұнан соң көрермен қауым Түрк қағанаты дәуіріне сапар шекті. Өз заманының көсемі болған ұлы қолбасшы Күлтегін жазбаларындағы тарихи дерек­ тер кең тынысты әрі жанды суретке айналып жүре берді. Шыңғыс хан заманы, Алтын орда, Көк орда, Ақ орда туралы да толымды мәліметтер келтірілді. Содан кейін жүздеген сахна шеберлерінің қолдауымен «Хан көтеру» көрінісі сах­ наланды. Со замандағы өмір сүру дағдысын тура көз алдымызға дөңгелетіп әкелген сахналық шешім мен жүректі дір еткізетін оқыс оралымды тапқырлық әркімді де таңғалдырғандай еді. «Дала ренессансы» тарауында көрермен қауым Абай, Шоқан, Құрманғазылармен «жүздесті», олардың қазақ даласы үшін, қолтума өнер үшін сіңірген еңбектері кесек-кесек жәдігерлер болып, сан қырынан түрленіп, сән сайын жо­ таланып, көз алдымыздан жанды бейнелер секілді тізбектеліп өтіп жатты. «Мәңгілік ел», «ЭКСПО-2017» көрмесі туралы да жан жадыратарлық көріністер ұмыт қалған жоқ. 16

Қазақ хандығы – 550 Түйіндегенде, қалың адам қатысқан және өрнекті от-шашулармен безендірілген әрі сах­ на тілі табылған мұндай қойылым бұған дейін еш жерден кездеспеген-ді, дей аламыз. Көрермен бір марқайып қалды, әлем мойындайтындай өнер мен мәдени жетістігіміз осы жолы да толыққанды дәлелденді. «Назарбаев университетінде» болып өткен «Мәңгілік ел» халықаралық ғылыми- практикалық конференцияның да жұртшылыққа берер пайдасы зор еді. Атал­ мыш жиынға қатысуға 43 шетел ғалымы қызығушылық танытыпты. Иран, Түркия, Әзербайжан, Моңғолия, Болгария, Ұлыбритания, Германия, Израиль, Үндістан, Ис­ пания, Италия, Қырғыз Республикасы, Қытай, Беларус, Тәжікстан, Ресей, АҚШ, Өзбекстан Украина, Франция, Швейцария сынды мемлекеттерден 318 танымал та­ рихшы мен оқымыстының төбе көрсетуі – баршамыз үшін де үлкен абырой еді. Қазақстандық тарихшылар Қазақ хандығының құрылуы, қалыптасу кезеңдері, даму үрдісіне жан-жақты баға берді, бұған дейін зерттелген ғылыми тұжырымдар әлем тарихшыларының назарына ұсынылды, ғылыми құндылықтардың бағыт-бағдары айқындалды. Халықаралық ғылыми форумның өтуі халықтың ерлікпен өткен тари­ хын зерделеуге, әрбір қазақстандықтың басты мерейтойлы датаны құрметтеуге ерек­ ше серпін берді. Қазақстан аумағы мың жылдар бойы өркениеттің негізгі торабына ай­ налды, міне соның арқасында еліміздің мәдени-тұрмыстық, материалдық және рухани мәдениеті қалыптасты. Атышулы бас қосуда айтылған ғылыми тұжырымдар мен тың деректердің келешек мүддесіне асатыны сөзсіз. Қуан ӘЛМҰРАТ. 17

Қазақ хандығы жәдігерлері ел ризығына айналды Дархан МЫҢБАЙ, Қазақстан Республикасы Ұлттық музейінің директоры Биылғы жылы еліміз Қазақ хандығының 550 жылдығын атап өтуде. Елбасы Н. Ә. Назарбаев 1465 жылы Керей мен Жәнібек құрған хандық туралы: «… бәлкім, ол мемлекет терминінің заманауи мағынасына сай, қазіргідей шекарасы бар, бүкіл әлемде бүгінгідей бедел мен танымалдыққа ие болмаған шығар. Бірақ сол дәуірдегі барлық басқа мемлекеттер туралы да осылай деуге болады. Бастысы, негіздің қалан­ уы, ал біз – ата-бабаларымыздың ұлы істерін жалғастырушылармыз», – деген болатын. Елбасының бұл сөздері – музей қызметкерлерінің халық арасында тарихи білімді тарату бойынша жұмысты жандандыруына оң ықпал етіп, ынталандырған ойтүрткі болды. Қазіргі кезде музей мәдениеттің ажырағысыз институты мәртебесіне ие болып, халықтың білім деңгейін арттыруда, оларға эстетикалық тәрбие беруде тиісті рөл атқарып келеді. Халық өзінің өткеніне үңіліп, даму жолындағы тарихи оқиғаларға деген қызығушылығы арта түсуде. Бұл қоғамда патриоттық сезімдердің өсуінен, идеологиялық таптаурындардан арылып, мемлекетіміздің құрылуының шынайы картинасын қалпына келтіруге деген ұмтылыстан туындап отыр. Мемлекет басшысының тапсырмасымен құрылған Ұлттық музейдің ашылуымен ел музейлерінің қызметінің жаңа кезеңі басталды. Әлемнің музей қауымдастығы кешеннің инфрақұрылымын және Қазақстанның ежелгі ғана емес, қазіргі заманғы 18

Қазақ хандығы – 550 тарихына қатысты материалдардың мазмұнын атап мыңнан астам жәдігері сақталуда. Музей ғылыми- көрсете отырып, бұл жобаның бірегейлігін мойын­ зерттеу мекемелерімен және жоғары оқу орын­ дап та үлгерді. дарымен, сондай-ақ шетелдік әріптестерімен ын­ тымақтастықта жұмыс істейді. Заманауи көрме Тарих ғылымының ең жаңа жетістіктеріне сүйе­ технологияларының арқасында музей қорлары ніп материал жинау, ауқымды ғылыми жұмыс келушілер үшін қолжетімді бола түсті, көрсететін жүргізу, музей ісі бойынша жинақталған мол тәжі­ қызмет түрлерін де кеңейттік. ри­бені пайдалану көп ұзамай-ақ Ұлттық музей­ ді қазақ мемлекеттілігінің тарихын зерделеу Музей экспозициялары әлем тарихы мәнмәті­ мен көпке танытудың аса ірі орталығына ай­ нінде қазақ мемлекеттілігінің алар орны мен рө­ налдырады деп үміттенеміз. Біз еліміздің даму лін айқындап, өткен замандардағы мемлекеттер тарихындағы әлеуметтік, саяси және экономикалық құры­луларының түйінді сәттері мен дамуындағы тарихы, қоғамның рухани жай-күйі құжатталған сабақтастықтарды көрсетуі тиіс. Ұлттық музей экс­ дереккөздерді іздестіріп, зерттейміз. Қазіргі кез­ позициясында мол орын берілген соңғы табылған де Ұлттық музейде тарих пен мәдениеттің 170 археологиялық деректерге сүйенетін болсақ, 19

Қазақс­ тан аумағында жылқы өсіру қауымдастығы үстемдік құрған дәуірде-ақ бастапқы саяси одақтар және биліктің тиісінше атрибуттары пайда болған. Сақ-скифтердің антикалық жазбаша дереккөз­ дерінде ж. с. д. І мыңжылдықтың орта тұсындағы тайпалар одақтары «патшалық» деп, ал оларды басқаратын топтар   «патшалық скифтер» деп ата­ лады. Ежелгі грек авторы Фукидид олармен (скиф­ термен), «еуропалық патшалықтар иық теңестіре алмайды, тіпті, Азияда да скифтерге, егер олар бірауызды болса, қарсы тұра алатын халық жоқ» деп атап жазған. Скифтердің орталықтандырылуы әлсіз болуының бір себебі олардың этностық-тайпалық құрамының әртүрлілігіне байланысты болған. Солай болса да, осындай әлсіз базада азиялық сақтардың, скифтердің, Қара теңіз жағалауындағы скифтердің мемлекеттері, Қырым патшалығы сияқты мемле­ кеттер құрылған. Көшпелі мал шаруашылығының дамуы Орталық Азия тайпаларының бірқатарының тайпалық одақ­ тар құруына алып келді. Бұл үрдіс нәтижелерінің бірі Қытайдың шашыраңқы жатқан жерлеріне көшпелілердің жиі шапқыншылықтар жасай баста­ уы болды. Сондықтан шығыстағы көршіміз шека­ расында Ұлы Қытай қорғанын сала бастады. Қытай шежірелеріне сүйенсек, ғұн билеушілерінің генеало­ гиясы Туман-шаньюден 1000 жыл бұрын өмір сүрген Шунь Вэйге барып тіреледі. Өкінішке қарай, күмәнді де күмәнсіз аз ғана жазба деректер Мөде билеген (ж.с.д. ІІ-III ғғ.) заманда пайда болғаны болмаса, бұл атақты тарих әлі күнге дейін толыққанды зерттел­ мей қалып отыр. 20

Қазақ хандығы – 550 Қазақ халқының мемлекеттілігін зерделеу тұр­ жеткен. Бірақ осы өркендеу жолын моңғол жорығы ғы­сында біздің музейге қойылған даңқты Күл­тегін қиып, қалалар мен даланың көшпелі өмірі ара­ ескерткішінің көшірмесінің алар орны бөлек. Онда сында қалыптасқан байланыстар үзілді. Тек XIII ғ. ғажайып көшпелі империя – Ұлы Түрк қаға­натының басында ғана қала өмірі қайтадан жанданып, бұ­ тарихы байырғы жазуымызбен тасқа ойылып рын­ғыдай қарқын алмаса да, халықаралық сауда түсірілген. және дипломатиялық байланыс салаларына ара­ ласа бастайды. Оңтүстік Қазақстан қалаларының Ортағасырлық қала мәдениеті Қазақстанның экономикалық өмірінің жандануын көрсететін қаз­ іргі аумағында X-XII ғасырларда шырқау биігіне 21

нумизматтық материал музей экспозицияларында бөлігі Моғолстан жеріне үдере көшеді. «Моғолстанға кеңінен көрініс тапқан. алғаш келген кезде олар шекаралас жатқан қалмақ­ тар мен қырғыздарға жиі шапқыншылық жасап, XIII ғ. орта кезінен бастап Отырарда теңге сарайы үрейін ұшыратын, – деп жазады Махмұд бин Уәли, жұмысын бастап, онда алтын динарлар, күмістелген – сондықтан оларды сырттарынан «қазақ» деп атай­ дирхемдер, сондай-ақ жезден жасалған фельстер тын». Керей мен Жәнібек бастаған қазақ-өзбектер шығарылады. Отырар – монеталарды осындай Моғолстан ханы Есенбұғаның арқа сүйері және дәст­ үрлі үш аталымда шығарған Қазақстан мен бір жағынан, батыстан қатер төндіріп отырған Орталық Азиядағы жалғыз қала. Жүніс ханнан берік бекінісі, екінші жағынан XV ғасырдың орта тұсында өзбектер мен моғолдардың Өлкенің және Сығанақ, Сауран, Отырар қалала­ ұлыстарына жиі шапқыншылық жасайтын қалмақ- рының экономикасын дамытуға олардың XIV ғасыр­ ойраттарға қарсы соғысында сенімді одақтасы ды­ ң басында, Қазақстан аумағындағы алғашқы болды. 1462 жылы Моғолстан әміршісі Есенбұға мемлек­ еттік құрылым болған Ақ Орданың құрамына өлген кезде Әбілқайырды тастап шыққан тайпалар кіруі маңызды рөл атқарған. Музейде ол қалалардың елде жаңа хандық құрылғанын жариялап, ол Қазақ сол за­мандағы әлеуметтік-экономикалық өмірі мен хандығы деп аталды. мәден­ иетін бейнелейтін экспонаттар лайықты орын алған. Бастапқыда ол Жетісудың батысында, Шу, Талас және Қозыбасы өзендерінің бойында орналасты. Түркістан қаласы мен оған іргелес жатқан қоныс­ Мұхаммед Хайдар Дулати бұл оқиғаларды 1465- тардың тағдырына Қожа Ахмет Ясауи кешенінің са­ 1466 жылдары болған деп жазған. Өзбек-қазақтар лынуы айтарлықтай әсер етті. Мұндай құрылыстың мен моғолдар арасында XV ғасырдың орта тұсында салынуына Ақсақ Темір билік құрған кездегі сая­ құрылған бұл саяси альянс қазақ қоғамының дер­ си өмірдің орнықтылығы, өңірдің экономикалық бес этностық тарихының бастапқы кезеңі болды. және мәдени өмірінің өсуі де ықпал еткені айқын. Бірте-бірте, Ноғай Ордасы әлсірей бастаған кезде Ұлттық музейде Ясауи кесенесінің қасбеттеріндегі қазақтардың этностық құрамына Батыс Қазақс­ майолик тақтайшалары мен қырлы күмбезді салуға танның көптеген тайпалары келіп қосылып, XVI пайдаланылған сталактиттерді көруге болады. ғасырдың ортасында Кіші жүз құралды. Қазақ хандығының пайда болуы ұлан-ғайыр Жалпы, қазақтар айтатын үш жүздің бауырлас­ Шығыс Дешті Қыпшақ, Жетісу мен Түркістан аума­ тығы және бұл жақындықты идеологиялық ғындағы әлеуметтік-экономикалық және этносая­ тұрғыдан бекітетін элемент ретінде олардың Ала­ си үрдістердің заңды қорытындысы еді. Соғыстар, ша ханнан тарайтыны туралы генеалогиялық рулар мен тайпалар арасындағы қақтығыстар, түсініктеме тап сол кезде пайда болуы ықтимал. ойраттардың (жоңғарлар) үстін-үстін шабуыл жа­ Қазақтардың дербес тарихы өмірге тиісті әлеуметтік- сауы Әбілқайыр ханның халықтың барша жігінің саяси институттарды әкелді. Субэтностық төре, мүддесін қорғауға дәрменсіз екендігін көрсетті. төлеңгіт, қожа сияқты тұқымдар XV–XVII ғасырларда Сондықтан XV ғасырдың 50-жылдарының аяғына Қазақ хандығы қалыптасуы барысында қалыптасты. қарай Дешті Қыпшақ пен Түркістаннан оңтүстікке – Атал­ған кезеңнің ерекшелігі – қазақ этносының Мауереннахрға қарай, сондай-ақ батысқа – Жетісу­ға, қалыпт­ асуы аяқталып, оның аумақтық шекарасы Моғолстан аумағына қарай жаппай көшу орын алды. айқындалып, жүздердің этностық құрамы, сондай- ақ, генеа­ логиялық иерархияның оңтайлы моделі Қазақ хандығы Ұлы дала тарихының өте күрделі тұжырымдалуында еді. де ауыр кезеңінде пайда болды. Америкаға, Үндістан мен Қытайға су жолдарының ашылуына байла­- Деректер алғашқы қазақ хандықтарының ай­ ныс­ты бұрынғы керуен жолдарының босап қалуы, тарлықтай қуатты болғанын айғақтайды. Ханның соған сәйкес әлемдік сауда орталығының Еуропаға шақыртуы түскен бойда мемлекет «әрқайсысының қарай ойысуы Еуразия көшпелілерінің ұлы импе­ күш-қайраты жиырма жігітке татитын сауытқа риясы Алтын Орданың түпкілікті ыдырауына әкеп оранған төрт жүз мың балуанды» сапқа тізіп бере соқты. Шыңғыс ханның кейбір ұрпақтарының дала алғаны деректерде сақталған. империясын қайта жаңғыртуға жасаған талпыныс­ тары оң нәтиже берген жоқ. Ақ Орда, Моғолстан, Қазақтың атақты ақыны, ойшылы, тарихшы­ Ноғай Ордасы мен Әбілқайыр мемлекеті – солардың сы, этнографы, шығыстанушы және халық ауыз мысалы. әдебиетін жинаушы Мәшһүр Жүсіп Көпеев қазақ халқы мен мемлекетінің пайда болуын аты ХV ғасырдың 60-жылдары, Әбілқайыр мемле­ аңызға айналған Алаша ханмен байланыстырады. кеті ыдыраған кезеңде Ұлы даланың көшпелі тайпа­ ларының Жәнібек және Керей сұлтандар бастаған бір 22

23

Тарихшының пікірі бойынша, бұл оқиға бағзы за­ диорамасын тамашалай алады. Суретшілер мен манда, Қоғам, Майқы, Қотан, Қондыгер және тағы декораторлар тәж кигізіп, таққа отырғызу үрдісін басқалардың көзі тірі кезде болған. Алаша хан үш ұсақ-түйегіне дейін өңдеп, жаңғыртты. Осы жер­ жүз жігіттің және он үш батагөй ақсақалдың басын ден XVIII ғасырдың бірінші жартысындағы шығыс қосып, Ұлытау даласында қазақ мемлекетін құрған… мектебінің зергерлері жасаған, биліктің алтын мен күмістен құйылып, бағалы тастармен безендірілген Жүздіктердің басшысы ретінде ақсақалдардың атрибуттарын да көруге болады. ұлдары – Үйсін, Арғын және Алшын батырлар белгіленген. Аңыз бойынша, жігіттер Алаша ханды «Хан көтеру» ғұрпы туралы А.И. Левшин «Опи­ ақ киізге отырғызып, Ұлытаудың ең биік шыңына сание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких Орд көтеріп шығарған. Сондықтан да, Алаш аты қазақтар и степей» атты еңбегінде: «Рәсім өткізіледі деп үшін ұранға, жалпыұлттық идеяға айналған. Сол кез­ белгіленген жерге кілемдер мен текеметтер қатар- де ханның ізбасарлары: «жауға шапқанда «Алаш» қатар жайылып, сұлтандар мен ақсақалдар, би­ деп ұран көтереміз, егер де кім де кім бұл ұранға лер мен ру басылары жасына және атағына немесе қосылмаса, туған атасы болса да, аямау керек» деп билігіне қарай жайғасады, ал қарапайым халық келіскен деседі. «Алаш – алаш болғалы, Алаша хан олардың артында тізіліп тұрады… халық жиналған болғалы» деген нақыл да сол кезден қалған. уақытта жеке кеңесулер басталады. …Хан сайланған соң атақты бірнеше сұлтан мен ақсақалдар оған ба­ Түрктер мен моңғолдар хан сайлаған кезде, жаңа рып, бұл жайында хабарлайды, сосын оны жұқа ақ билеушінің ұлықтығы мен басымдығын көрсету киізге отырғызып, бастарынан асыра көтереді де, үшін оны ақ киізге отырғызып, үш рет көтеретіні жерге түсіреді. Бұдан кейін халық жапа-тармағай белгілі. Қазақтар да осы ежелгі дәстүрден бас ұмтылып, олар да қуана шулап, жаңа билеушіні тартқан жоқ. Біздің музейге келушілер «Хан көтеру» 24

Қазақ хандығы – 550 жоғары көтереді. Ақыр аяғында, хан көтерілген сыртқы саяси позицияларды бекіту, билік жүргізу киізді, ал кейде, тіпті, ханның киімін жыртып, жүйесіне өзгерістер енгізу, билер кеңесінің қызметін әміршіні сайлаудың қатысушысы болғанының жүйелендіру сияқты жаңашылдықтар оның есімімен айғағындай етіп, әркім өзімен бірге бір-бір тіліктен тікелей байланысты. Көп ұзамай-ақ билер кеңесі алып кетеді», – деп жазады. қоғамда тікелей және кері байланысты жүзеге асы­ ратын маңызды мемлекеттік органға айналады. Қазақ хандығының күшеюін және соның нәтижесі ретінде Ұлы Далада сот ісінің пайда бо­ Ұлттық музейде сақтаулы тұрған Төле би мен луын деректер Жәнібектің баласы Қасымның аты­ Қазыбек бидің жеке тұтынған заттары, Әйтеке мен байланыстырады. Алаша хан туралы жаңа бидің Нұрата кесенесінен (Өзбекстан) алынып, қалыптасып келе жатқан мемлекеттің мүддесіне антропологиялық реконструкцияланған бас сүйегі қызмет ететін елеулі түзетулер осы кезеңде жаса­ – сол заманның ескерткіштері. Қазақ қоғамы луы ықтимал. Осылайша, қазақтың этнос ретінде тарихының XVIII-XIX ғасырдың бірінші жартысы қалыптасуы және мемлекеттік ортақтық туралы аралығындағы кезеңде батырлардың рөлі зор бол­ түсініктемелердің жаңа нұсқалары пайда болады. ды. Жоңғар шапқыншылығына тиімді тойтарыс Орталық Қазақстанда аты аңызға айналған Ала­ беруді ұйымдастыру қажеттігі бастапқыда әскери, ша ханға кесене де осы кезеңде тұрғызылған. Бұл одан кейін саяси сахнаға халық батырларының қасиетті кесененің макеті Ұлттық музей экспозици­ шоғырын алып шықты. Жүз жылға созылған қазақ- ясында құрметті орын алады. жоңғар соғысында тап осындай батырлардың қаһармандығы мен әскербасылық талантының Қазақ хандығының аса көрнекті мемлекеттік арқасында еліміздің елдігін, жеріміздің кеңдігін қайраткерлерінің бірі – Тәуке хан – қазақ тарихының сақтап қала алдық. ХVІІ–ХVІІІ ғасырларында мемлекеттік билікті да­­ мыту ісіне елеулі өзгерістер енгізген тұлға. Мем­ Ұлттық музейде сақталып тұрған «Бес қару» лекетті нығайту, халықаралық қатынастар жүйесінде жауынгерлік сауыт-сайман сол замандағы қазақ 25

батырын көз алдымызға әкеледі. Біздің экспо­ Ал ең бастысы, Абылай жоңғар хандығы мен қытай зицияларда Абылай ханға байланысты оның империясының шапқыншылығына қарсы жорықта мөрінің көшірмесі, өңделген шапаны, хаттары және қазақтың үш жүзінің басын қосуда орасан зор рөл Қожа Ахмет Ясауи кесенесінен алынып, антро­ атқарған тарихи тұлға ретінде тарихта қалды. пологиялық реконструкцияланған бас сүйегі сияқты материалдар бар. Абылай хан – сол дәуірдегі XVIII-ХIХ ғасырларда өмір сүрген хандар мен жарқын саяси тұлғалардың бірі және көрнекті сұлтандар: Айшуақ хан, Ералы хан, Жәңгір хан мемлекет қайраткері. Қазақ мемлекеттілігінің Бөкей­ханұлы, Махамбет, Кенесары мөрлерінің кө­ жаңғырып, қайта өркендеуі соның есімімен бай­ шірмелеріне музейге келушілер асқан қызығушылық ланысты. Ішкі саясатта Абылай хан мемлекеттік танытады. ХIХ ғасырдың бірінші ширегінде Ресей басқаруда орталықтандырылған жүйенің белгісі империясы қазақ даласына барған сайын сұғынып ретінде хан билігін нығайту жолын мықтап ене бастады. Олардың Қазақстанды отарлау саяса­ ұстанды. Сондықтан да, ол кейбір ру басылары ты халықтың ашу-ызасын тудырып, тап осы кезеңде мен сұлтандардың өз бетімен билік жүргізуіне жол Кенесары хан қазақтардың ұлт-азаттық күресінің бермей, басып тастап отырған. Сондай-ақ, төрелік көсеміне айналды. Замандастары оның ақылын, соттардың өкілеттіктерін шектеп, олардың өлім асқан тапқырлығын және басшы ретіндегі жараты­ жазасына кесім шығаруына рұқсат бермеген. Ол лысын атап көрсетеді. билік еткен жылдары өлім жазасына үкім шығару құқығы тек ханда болған. Абылай хан бұрынғы Ұлттық музей экспозициясында мемлекеттіліктің заңдар бойынша хандардан алынып қойылған жоғары деңгейде дамуының жәдігерлері молы­ артықшылықтардың барлығын қалпына келтіріп, нан жинақталған. Олардың тарихи құндылығы күн Орта жүз бен Ұлы жүздің жерлерін ұлдарына өткен сайын арта түсуде. Музей – ғылыми жұмыс еншілеп бөліп берген. жүргізіп, саяси институттар мен мәдениеттің да­ муын көпшілікке танытып, насихаттайтын қуатты Сыртқы саясатта Абылай Қазақ хандығының тетік. Жақсы музей өз қызметін ежелгі заттардың тәуелсіздігін сақтауға ұмтылып, сыртқы саясат­ сақтаушысы ретінде шектемеуі керек, оның тәр­ ты асқан икемділікпен жүргізген, елдің қорғаныс биелік және ағартушылық әлеуеті мол. қабілетін арттырып, төлеңгіттерден тұратын жа­ уынгерлер ұстаған. Абылай хан көршілес Ресей, Ғылыми дүниетанымның елеулі компоненті Қытай, Бұхар хандығы және басқа мемлекеттермен – қоғамымыздың тарихи санасы. Осы ретте му­ экономикалық байланыстардың нығаюына баса зей әлеуетінің эстетикалық және психологиялық мән берген. Олармен сауда жүргізу үшін керуен­ тұрғыдан дұрыс құрылуы, экспозициялар мен дер мен сауда жолдарының күзетілуін қамтамасыз көрмелердің материалдары тарихи тұрғыдан сауат­ ете отырып, шекаралас өңірлерде сауда жасау үшін ты іріктелуі тарихи сананың оң қалыптасуына әсер арнайы аумақтар бөлді. Осындай шаралардың ететінін есте сақтаған абзал. Адамдардың көбінің арқасында Абылай заманында көршілес мемлекет­ өткен замандар тарихын дұрыс қабылдауы еліміздің тер Қазақ хандығымен тығыз байланыста болды. даму ерекшелігін және Қазақстанның қазіргі әлемде қандай орын алатынын түсінуге көмектеседі. Осы ретте музей атқаратын міндет жүгі салмақты. РЕЗЮме В статье дается обзор экспозиций Национального музея РК, представляющие собой высокий уровень развития ка- захской государственности. По словам автора правильное формирование потенциала Музея с эстетической, психологической точки зрения, а также грамотное классифицирование материалов экспозиций и выставок с исторической точки зрения, поможет пере- дать людям достоверную информацию об особенностях развития страны и понять какое место занимает Казахстан в современном мире. SUMMARY The article is the overview of expositions of the National Museum of Kazakhstan, representing the high degree of evolution of the Kazakh statehood. According to the author the proper capacity building of the Museum from the aesthetic, psychological point of view, as well as the competent classification of exposition materials and exhibitions from the historical point of view help to convey the accurate information to the visitors about the peculiarities of the country and to understand the place of Kazakhstan in the modern world. 26

Қазақ хандығы – 550 Байсын шүйгінінен Еділ-Ертіс аралығына дейін жайлаған байрақты орда Қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған Жамбыл Тәуке хан заманы Артықбаев, М ырза Мұхаммед Әминнiң жазуы бойынша ХVІІ тарих ғылымдарының ғасырдың соңғы ширегінде Салқам Жәңгiрдiң докторы, профессор баласы Тәуке хан Ташкент қаласы мен маңайындағы қалашықтарға иелік жасады және осы қалада 1687 Түркістан (Яссы) саяси және діни орталық ретінде жылы Бұхар ханы Нәдiр Мұхамедтің ұлы Сұбханқұл бүкіл еуразиялық аймаққа даңқы шыққан қала еді. ханның елшiлiгiн қабылдаған. Ол елшiлiктi Қошыке би аталық басқарған, оның мақсаты қазақ ханы Тәукемен Қалалық өңірдің жағдайы жоғарыда сипаттал­ кездесiп сыртқы саясат мәселесін талқылау болды. ғандай болса, қазақтың жаз жайлауы бүкіл далалық 1690 жылдары Түркістанға Сібір басшылығы аты­ аймақты қамтиды. Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының «Әз нан келген Тобыл казак-орыстары Федор Скибин, Мат­ Тәуке ханның тұсында үш жүздің баласы оңтүстіктен вей Трошин Сауран, Сығанақ, Түркiстан сияқты қазақ шөлейтке қарай жайлайды екен. Сырдың бойын қалалары туралы тамаша сипаттамалар қалдырған: жағалап, Жетісу, Алматы, Қапал тауларын өрлей оты­ «Тобыл қаласынан Түркістанға дейінгі аралық­ рады екен. Орта жүздің қыс қыстауы шүйгіген Сыр тағы Қазақ Ордасы қалаларының тізімі: Сауран жо­ бойы да, жаз жайлауы Арқаның жоны екен. Сол кезде лымен оң жақтағы бірінші қала – Сауран; Қарақалпақ Орта жүз қазағы Есіл мен Ертістің арасын қуалай жай­ жаққа қарай Сыганақ қалашығы; Сыганақ пен Сау­ лайды» деуіне осы жағдай себеп (2, 8 т., 170 б.). ранның аралығы бір күндік жер; Саураннан оң жақ бағытта Сырдарияның түбінде Оққорған қалашығы, ХІХ ғасырдағы қазақтың арқалы ақындарының Саураннан бұл қалаға дейін жарты күндік жер; Сау­ бірі Сақау Мәукеұлының өлеңінде Әз Тауке хан биле­ ранның солтүстік жағында – Созақ қалашығы, бұл ген ХVІІ ғасырдың соңына қарайғы қазақ қонысын бы­ қалашықтан Сауранға дейін екі күндік жол; Тәуке лайша суреттеген жолдар бар: хан­ның иелігіндегі Түркістан қаласы мен Сауранның аралығы күндік жер; Сауран мен Түркістан аралы­ Әз Тәукенің тұсында, ғында жарты жолда Көшек сұлтан қиратқан бос Қарлығаштай қайрылысқан, қалған қала бар. Осы жолдың бойында сол жақта Қалың қазақ ел екен. Қарнақ қаласы; Түркістаннан орыс жаққа қарай тау­ Байсынға барса, мал бөгіп, дың ар жағында Оралхай қаласы, Түркістаннан Орал­ Жататұғын кезі екен. хайғ­ а дейін 10 шақырым; Түркістаннан шығысқа Құлыны жүні бөрте екен, қарай азаннан түске дейін жүрсе 5 шақырымда Ташли­ Бөрте қозы өсірген, ақ қаласы; Түркістаннан 20 шақырым жолда Иқан Байсындай шүйгін бар ма екен?! қаласы, һәм басқа да көптеген біз атын білмейтін Түр­ Еділ, Жайық есіліп, кіст­­ анға жақын орналасқан қалашықтар бар. Ал орта­ Ойнап жатқан су екен. лықт­ ан Түркістанға қарай Отырар қаласы, оған дейін Ертіс, Есіл мөлдіреп, бір күндік жер; Түркістанның орталығынан батысқа Мейір қанар нәр екен. қарай Сайрам қаласы, оған дейінгі жол 2 күндік. Жал­ Қырдың жоны – Қоңыртау пы қазақ ордасында қалалар саны – 32» [1, 264-265]. Бұл аталған қалашықтардың Қазақ хандығының 27 қазынасына қажетті қаражатты беріп тұрғаны бел­гілі. Сонымен қалалық өңір көшпелі малшы елге қажетті қолөнер бұйымдары мен астықты да өздері өндіріп отырды. Бұл өңірдегі қалалардың ішінде әсіресе

Аса бір асу бел екен! жайма тағы басқа ұсақ рулардың биінің аты белгісіз » Алатаудың арқасы (3, с.161. ). Ақбураның құмындай, Сүңгіп жатқан мұз екен. «Жеті Жарғы» кеңестеріне Түркістан мен Таш­ Сырдың бойын жайлаған кенттің қала басшылары, дін ғұламалары қатыса­ Қалың Қоңырат елі екен. тыны жазба деректерде айтылады. Осы ұлы жиындар­ Біздің қолымыздағы көптеген деректер Тәуке да сонау Алаша хан, Уыз хан замандарынан сақталған, ханның Ресей, Жоңғария, Орта Азия елдерiмен тығыз көшпелілердің киіз кітабына енген асыл сөздер мен мәмлегерлік және сауда байланыстарын ұстап тұруға жол-жоралары талқыға түсіп, одан бертінде өмір барлық күшін жұмсаған ел басшыларының бірі екенін сүрген Қасым хан мен Есім ханның салған «қасқа жолы» дәлелдейді. Солардың бірі – ХVІІ ғасырдың соңына мен «ескі жолы» туралы қызу әңгіме туар еді. Кейінгі қарай Түркістанға келген бояр баласы Неприпасов­ ұрпаққа мүбәрәк болып Тәуке ханның шығарған заңы тың елші­лігі. Қазақ-орыс қарым-қатынастарының деп айтылатын қасиетті дүние – «Жеті жарғы» осы­ шиеленіск­ ен кезінде қазақ астанасына келген елшілік лай туды. Қазақ хандығын ондаған жылдар билеген, бірнеше жыл бөгеледі. Осы елшіліктің іс қағаздарынан елдің ынтымағын көздеген, бейбітшілікті қамтамасыз біз Әз Тәукеге қатысты біраз мағлұматтар аламыз: «... еткен Тәукенің осындай еңбектеріне байланысты Андрей Неприпасов Ұлы патша ағзамның жарлығын халық өз ханын «Әз» атады, яғни әзіз, әділ, адал хан оқу үшін Тәуке ханға орнынан тұрып, бас киімін шешуді деген мағынада. Халық аузында Әз Тәуке заманы өтінді, һәм Тәуке хан орнынан да тұрмады, бас киімін “Қой үстiнде бозторғай жұмыртқалаған” заман деп де шешпеді. аталады. Бұл Әз Тәуке ханның мемлекет шаруаларын Андрей Тәуке ханға айтты: Ұлы патша ағзамның билермен, рулардың ақсақалдармен көп ақылдасып, елшілері Түрік сұлтанына да, Қызылбастың шаһына кеңесiп шешiм шығаратын ақылды, парасатты хан да жіберіледі, һәм сұлтан да, шаһ та елшілерден үкімді болғандығында, шет елдермен мәмілегерлікпен тіл құрмет көрсетіп қабылдайды деді. таба білгендігінде. Бұған Тәуке хан: «Түрік сұлтаны, Қызылбастың шаһы дейсің бе? Олар да мен секілді пенде. Мен аяғым Көп жағдайда қазаққа қоңсы елдермен тіл та­ ауыратыны себепті тұра алмаймын, ал бас киімімді бысу оңай жүрмегенге ұқсайды. Бір жолы Тәуке хан Аллаға сыйынған кезде де шешпеймін», – деді». қарақалпақтарды бағындырмақшы болып жорыққа Тәуке ханның кезiнде мемлекеттік жоғарғы кеңес шығады. Бiрақ қарақалпақ сақшылары халқына «Жеті Жарғы» ұйымдастырылып, оған қазақтың қазақтардың жақындағанын айтып үлгеріп, Тәуке атақты билерiмен бірге қарақалпақ, қырғыз, құра­ма олжасыз бос қайтады. Осы себептен өзінің бiрiншi ба­ елдерінің өкілдері, атақты дін басылар мен отырықшы тыры Алдияр батырға «сиқыр жасап (жады таспен – елдің өкілдері қатысқан. Түркістан Әз Тәуке ханның за­ Ж.А.) дауыл-жауын шақырып қарақалпақтарға шабу­ манында қазақтың игі жақсылары, билері мен батыр­ ыл жаса, жайратып кел», – деп нұсқау берген екен-міс. лары бас қосатын «Күлтөбенің үстінде күнде жиын» жасайтын қадірлі ордасы болды. Қазақ атағына енетін Тарихи деректер Әз Тәуке ханның заманында жеті түрлі ұлыстың өкілдері осы жерде бас қосқан ұлы қазақ-қалмақ арасындағы қарым-қатынастар кей­ жиындарды «Жеті жарғы» атандырғаны сол себепті. де бейбіт, кейде жаугершілікпен шешіліп отырғанын М. Тынышбаевтың Әз Тәуке заманына байланысты көрсетеді. Жоңғардың жаулап алу саясаты туралы жинақтаған тарихи деректері «Жеті жарғы» мәселесін қытайдың жазбалары көп деректер береді. Қытайдың түсінуге бастайтын жол: «Тәуке ханның басты еңбегі, «Дай Цин Шэнхуанди шилу» /Шилу/ аталатын жаз­ ол қазаққа қоғамдық өмірдің нақты тәртібін жасап басында «бүкіл Орта Азия /Бұхара, Самарқанд, Қазақ берді. А.И. Левшин Ликург және Драконмен салысты­ Ордасы, Қырғыз, Жаркент, Қашғар, Сайрам, Тұрфан, ратын ақылды және жігерлі Тәуке өзінің әкімшілік Хами/ өңірлерін бірге есептегенде Қалдан Бошогтуға және заң шығару қызметімен танымал. Оның тұсында бағынышты қаланың саны 1200 болады» деп санайды әлсіз, езгіде жүрген рулар басы одаққа қосылды... (4, С. 59-60). Көзі тірісінде Қалдан Бошогтумен жаулас­ өзінің қармағындағы елді нақты билеу үшін ол ру­ са да, оның немере інісі Сыбан Рабдан таққа мінісімен ларды басқаруға 6 биді тағайындады: 1) Ұлы жүзде – немере ағасының жүргізген саясатын жалғастырды. Толе Әлібеков /дулат, жаныс бөлімі /: 2) Орта жүзде – Оның ең басты бағыты – батыстағы қазақ сияқты Қазыбек /Қаз дауысты Қазыбек – арғын-қаракесек; 3) елдер­дің несібесінен жайылымдық жер, қалалық Кіші жүзде – Әйтеке /әлім, төртқара, атақты Жалаңтөс өлкел­ ерді тартып алу. Бұл орайдағы әңгімелердің батырдың ағасының немересі; 4) Қырғызда – Коқым ішінен қазақтың ауызша дәстүрінде Аюке ханның би Қарашорин; 5) Қарақалпақта – Сасық би; 6) Қатаган, қызы Сетержабтың Цевен Рабтанға ұзатылып бара жатқан жерінде Кент-Қазылық тауларында бір қыс 28 қыстағаны туралы аңыз ерекше. Бұл біздің есебіміз бойынша 1697 жыл. Сонау Еділ бойынан атанған ке­

Қазақ хандығы – 550 Тәуке ханның мөрі басылған Түркістан қаласының сызбасы. ХVІІІ ғ. руен Кент тауларының ішінде Көлденең тайшы 1645 қатысты. Қайып ханның Уфаға, Қазанға, Тобылға жылы салдырған Қызыл Кеніш ғибадатханасына жiберген елшiлiктерi оның Тәуке ханнан кейiнгi тоқтайды. өкiлеттiгiн мақұлдатуға бағытталған. 1716 жылы Тобылға Қайып ханның елшiлерi Бекболат Екешұлы, 1708 жылы башқұрттар орыстарға қарсы көтерiл­ Байдәулет Бөріұлы Ресей мен Қазақ хандығы арасын­ генде Тәуке ханның 20 мың қазақ-қарақалпақ әскер­ да мәңгiлiк бейбiтшiлiк туралы, жоңғарға қарсы одақ лерiн бастап Уфа түбіне барғаны деректерден белгілі. құру жөнiнде келiсiм жасауға ұсыныспен барған. Бұл елшiлiкте Қайып хан өзiнiң орыс әскерлерi қолдаса, Тәуке хан 1715 жылы өз ажалынан қайтыс бол­ өзінің 30 мың қолмен шығыстағы қара қалмақтарға ғанын осы жылы Уфаға келген Тайқоңыр Құлтабай қарсы шығуға ықыласын бiлдiрген. Қайып ханның ең аталық ұлы бастаған қазақ елшілігі мәлім етті. Бір ауыр жеңілісі Аягөз өңiрiндегi 1717 жылғы оқиға да, өкініштісі, біз Тәуке ханның қай жерге жерленгені ту­ шамасы, осы елшіліктен кейін өрбиді. Біздің ойымыз­ ралы анық дерек білмейміз. Бір анығы, ханның Есіл ша Қайып ханның жеңілісінің бір себебі Сібір губерна­ бойындағы Күйгенжар сияқты шүйгін жерде алтай торы Матвей Гагариннің көмек беремін деген уәдесіне руының шыққан аталықтармен бірге жаз жайлайты­ сеніп қалғандығы. Оның дәлелі осы жеңілістің ал­ ны. Осыған байланысты Әз Тәуке хан Есіл бойындағы дында Тобольскіден Қайып ханға келген елшіліктің жазғы ордасында да жерленуі мүмкін деген жорамал басшысы Никита Белоусовқа Матвей Гагарин қазаққа бар. қанша әскер керек екенін біл, қажет болса көмекке келеміз деп кездесетін жерін анықтай сал, – деп тап­ Қазақтың үлкен тағына Қайып хан Әз Тәуке сырма берген. Шын ниеті – қазақты алдаусыратып қайтыс болған соң 1715 жылдан 1718 жылға дейiн иелік жасады. Үлкен орданың ханы ретiнде мемле­ 29 кет басқарып, халықаралық қатынастарға белсене

қою. Аягөз сағасындағы оқиғаларды Ресейден ар­ Қанішер Абылайдың ұлы Көркем Уәли елге қайт­ найы Қазақ ордасына келген Борис Брянцев елшілігі қысы келіп жүргенде ішкі бір жанжалдың кезінде былайша суреттейді: «Құттыбай мырза соғыстың өлтіріледі. Жалғыз қалған Әбілмансұрды осы әулетке үшінші күнінде таң сәріде қалмақтардың кенеттен бас ертеден қызмет жасайтын Ораз аталық жасырын салғанын, ал қазақтар ұзын мылтықтарымен қарсы түрде Түркістанға алып-қашып келеді. Аталық тек атқылағанын хабарлады. Қалмақтар найзамен аяусыз қана биік лауазым, мемлекет қызметкері ғана емес қыра бастады, шыдамай қашқан қазақтарды жарты ханзадалардың тәрбиешісі, қорғаушысы екенін осы күн бойы қуып отырып тағы біразын жер жастан­ Ораз аталықтың қимыл қайратынан-ақ ұғуға болады. дырды, ал қаза болғандардың қанша екенін білмеді. Қайып хан өз ұлысына екі адаммен ғана оралған, зат­ М. Ж. Көпейұлының айтуынша «Абылай он екi тарын түгел қалмақтар тартып алған» (5, кн.1, с.158). жасар бала күнiнде, қасында Ораз аталық деген сарт екеуi Түркiстан шаћарына келiп, Әбiлмәмбет патшаға Қайыптың беделін түсірген, елдің берекесін кетір­ қызмет қылды. Ол жерде орнығып тұра алмай, Ұлы ген екінші соққы Арыс, Бөген, Шаян өзенд­ ерiндегi 1718 жүз Үйсiн Төле бидiң түйесiн бағып жүрдi». Абылай жылдардағы ұрыстарда берілді. Қазан губернаторы ханға кеңесшiсi болған Бұхар жыраудың толғаулары Салтыковқа жазған хатында Қайып хан: “Қалмақтар да осы оқиғаны растайды. екi рет ұлысымызды талқандады» деп жазады. Осы ұтылыстардан соң ол ру басшыларының арасында өз Баяндалған оқиғалардың қисыны Абылайдың беделiнен айырылды, ел бытырап жан-жаққа қарай Қазақ ордасына «Ақтабан шұбырынды» сияқты ауыр көше бастады. Ресейге жазған хаттарында Қайып тек кезеңде келгенін және алғашқы уақытта жасырын қалмаққа қарсы көмек емес, өзінен бөліне көшкен «Сабалақ» атпен жүргенін көрсетеді. Қазақтың «қанға қазаққа қарсы көмек көрсетуді сұрайды. қан» аталатын дәстүрі бойынша жас төре Қайып әулетінен қауіптенуі де мүмкін, екінші жағынан Көптеген iрi рулардың хан саясатымен келіспей хан Түркістан маңында қалмақ үстемдігі күшейіп тұрғанда ордасынан алысырақ өмір сүруге тырысты. Бiртұтас өзінің шыққан тегін жария қылмағаны да түсінікті. Қазақ ордасының саяси-территориялық одақтардың Абылайдың шыққан тегін Төле би, Бөгенбай батыр, шекараларына сәйкес және одан да әрі ыдырауы Бұқар жырау сияқты ұлы тұлғалар ғана білген және Қайып хан тұсында басталған үрдіс. оны тәрбиелеуге атсалысқан деп есептейміз. Бір орталыққа бағынған орталық билікті ұстап Абылай жиырма жасына дейiн бұқара ортасын­ тұра алмаған Қайып ханның өлімінен кейін жағдай да мүлдем белгiсiз болғанға ұқсайды. Сол дәуірдің ушығып, билік үшін Әбілқайыр мен Сәмеке сұлтандар атақты жырауы Үмбетей Абылай өзiн жиырма жа­ арасында күрес басталды. Қайыптан кейін елдің сында танытты дейдi: Жиырма жасың толғанда, кейбір көсемдерінің Әз Тәуке баласы Болатты қоймақ Қалмақпен соғыс болғанда. Алғашқы бақты тапқанда, болған ниеті және орталық билік жүйесін қайта Шырыштың басын қаққанда, Қанжығаға бас байлап, келтіру күрсеі тиянақсыз болды. Жау қашты деп айқайлап, Абылайлап шапқанда… Абылай ханның шыққан тегіне келсек Шәкәрім Ендеше біз Абылайдың елге танылған уақыты жүйелеген қазақ шежіресінің деректері бойынша 1733 жылғы Жоңғар ордасына бағытталған жорық «Жоғарыда айтылған, Салқам Жәңгірдің бір баласы деп есептейміз. Сібір шекара командирі И. Бухгольц – Уәлібақы хандыққа өкпелеп, Үргеніштегі нағашысы 1734 жылы жоғарыға тапсырған баяндамаларын­ Ғайып ханға барды деп едік, Оның баласы Абылай де­ да «...казачья орда прошлого году нападением сво­ ген бек мықты болып, жекпе-жекке шыққан батыр­ им на контайшины улусы учинили немалую оби­ ларды өлтіре берген соң «Қанішер Абылай» атанды. ду» деп жазады (5, кн.1, с.292). 1730-1740 жылдар Оның баласы Көркем Уәлі, оның баласы Әбілмансұр, қалмақ-қытай арасында ХҮІІІ ғасырдағы үшінші біздің хан Абылай дегеніміз – осы Әбілмансұр еді». соғыстың болғаны белгілі. Бұл бірде басылып, бірде ушығып кететін шайқастар кезінде қазақтар да ба­ Біздің қолымыздағы деректер Қанішер Абы­лай­ тыстан қалмақтарды тықсыра бастайды. 1731 жылы дың «Қанішер» атануы 1718 жылғы қазақтың ішкі Шақшақ Жәнібек бастаған 6 мыңдық қазақ әскері дағ­дарысы мен Қайып ханның өліміне байланысты дербеттерді шауып, қалмақтың қарауыл әскері еке­нін айғақтайды. Оған дейін Абылайды «Жолбарыс Қамар Дабан, Қалмақ Толағай тауларына дейін Абылай» деп атайды екен. Қазақ саяси өмірінде өз ха­ шегінді. 1732 жылы орыс елшісі П. Угримов қазақ нын өлтіру өте сирек болатын оқиға. Сол себепті Абы­ жеріне аттанған «қалмақ жасағының түгел сонда лайға Сырдақ сұлтаннан тарайтын төрелер де, Салқам қалғанын» баяндайды. Осыдан қорытынды жасасақ, Жәңгірдің өзге тұқымы да т. б. наразы болады. Қазақ Бөгенбай жасақтарының 1733 жылы ойрат жеріне ортасында бұдан әрі қалу қауіпті болғандықтан Абы­ ішкерілей енуі және Қалдан Сереннің өз ұлыстарына лай өзінің жанындағы төлеңгіттерімен, отбасын алып батыл тиісуі заңды. Үргенішке Хиуа хандығына қарай кетеді. 30

Қазақ хандығы – 550 Абылай сұлтанның 1760 жылы Цин патшасы Цяньлунға третьем-с четыре тысячи». Қазақ ауызша дәстүрінде жолдаған хатының мәнжу тіліндегі аударма нұсқасы «Сұрасаң Абылайдың тұрған жерін, Хан болды 48 жыл Ескерте кететін мәселе, Саққұлақ шежіресіне Көкшетауда» делінетіні осыдан. Егер 1733 жылдан бастап санасаңыз 1781 жылға дейінгі кезең. Бұл есеп сүйенсек, осыдан кейін бір жыл өткен соң жас сұлтан Абылай хан 1713 жылы туды деген жорамалды бекіте Сабынды көл жағасында «Абылайдың көк жартасы» түседі. Абылайдың баласы Уәли әкесі өлгеннен кейін аталатын жерде Орта жүзге 1734 жылы ұлыс сұлтаны өзiнiң Ресей патшасына жазған хаттарында «Әкем сайланды. Абылайға ұлыс есебінде берілген Көкшетау Абылай Ресеймен 50 жыл, ал Қытаймен 25 жыл достық маңындағы атығай-қарауыл, керей-уақ, қанжығалы қарым-қатынасты ұстады» деп осы есепке сүйеніп ай­ рулары. 1740 жылы В. Урусовтың сұрағына Абылай тады (6, с.103). осы үш елді атаса керек: «салтан обьявил, назвав три имеющиеся у него рода, ис которых-де в первом Қазақ жеке ұлысы бар сұлтандарды «хан» деп семей с шесть тысяч, во твором-з десять тысяч, а дәріптей береді, кейде «кіші хан» немесе «келте хан» деп те атайды. Абылайдың «кіші хан» деңгейінен өтіп «үлкен хан» тағына отырған уақыты 1771 жыл. Осы жылы Әзіреті Сұлтанда қазақтың үш жүзінің ең таңдаулы азаматтары, Түркістан-Ташкент өңірінің отырықшы сарт, құрама қауымдарының өкілдері Абы­ лайды ақ киізге салып көтеріп, қазақтың үлкен хан­ дары отыратын алтын таққа отырғызды. Екінші бір мәселе, Абылай сұлтанның 1741 жылы қалмақ қолына тұтқынға түскені. Қазақ шежіресінде бұл оқиға бүге-шігесіне дейін баяндалған. Қалдан Се­ рен осы жылы қазақ даласына Септен, Сары Мәнжі ба­ тырлар және өзінің үлкен ұлы Лама Доржы бастаған үш жасақ жібереді. Септен Ертістен, Сары Мәнжі Жетісудан, Лама Доржы Балқаштың солтүстігімен аттанады. Қазақтың «Сүзекінің қолы» деп атайтыны осы. Қалдан Серен үш жасаққа қосымша Жалбы ба­ тырды жібереді, Абылайды Ұлытауда ұстады. Тарихнамада Абылайдың тұтқыннан босауы И. Неплюевтің көмегінің арқасында деген пікір бар. Абылайды тұтқыннан босатуға Ресейдің орталық үкіметі емес, Орынбор араласады. И. Неплюев капитан К. Миллер деген қазақ тілін жақсы білетін офицерді Қалдан Серенге елшілікке аттандырады, оның жаны­ на Шақшақ Жәнібек батыр өзінің інісі Байқұлақ ба­ тырды жолбасшы қылып қосады. К. Миллерді Қалдан Серен қабылдамай, ол Жетісуда шекарада тұрған Сары Мәнжімен ғана сөйлеседі. Байқұлақты қалмақтар неге орыстарды алып келдің деп К. Миллердің көзінше азаптап өлтіреді. Біздің тарихнамада Иван Неплюевтің қазақ жеріндегі отарлау саясатына қосқан үлесі, оның Орынбор мен Омбыдан әскер төгіп қазақты бағындыру жоспары, Барақты айдап салып Әбілқайырды өлтіртуі т. б. сойқан істері арнайы зерттелген жоқ. Абылайды босатуға, біздің қолымыздағы дерек­ тер бойынша, тікелей атсалысқан, елшілікке барған адамдардың ішінде, біріншіден, Әбілмәмбет хан мен Нияз аталықты атау керек. 1742 жылы Әбілмәмбет ба­ ласы Әбілпейізді Нияз алып барып, Қалдан Серенге ақ үйлі аманатқа тапсырды. Екіншіден, 1743 жылы тоқсан жақсыны бастап барған Қаз дауысты Қазыбекті атау керек. Оның «Сен қалмақ та, біз қазақ, Қарпысқалы 31

келгенбіз. Берсең жөндеп бітіміңді айт, Бермесең Ресейдің архив құжаттары Абылай ханның 1781 дірілдемей жөніңді айт, Не тұрысатын жеріңді айт» де­ жылдың ақпанында 68 жасында (на шестдесят девя­ ген сөздері осы елшіліктің кезінде айтылған. Үшінші том году жизни) қайтыс болғанын куәлендіреді. Бұл адам – Малайсары батыр (1708-1754 жж.). Қалдан Се­ дата қазақ ауызша тарихының деректерімен де толық рен оған тархандық атақты 1743 жылы берді. сәйкес. М. Ж. Көпейұлы жазбасына жүгінесек: «Сонан соң Абылай сол Арыстың бойындағы бір қорғанға Қазақ шежіресінде сақталған деректер Қалдан Се­ түсіп, алпыс сегіз жасында, жұма күні дүниеден реннің Абылаймен тіл табысқанын, екеуінің де терең қайтып, сол жер осы күнде «Хан қорғаны» атаныпты. ойлы көсем екенін, екеуі де өз елдерін осы қысталаң Сүйегін теңге салып, Түркістан шаһарындағы Хазірет заманнан қалай аман алып шығамын деп қабырғасы сұлтан Алғарфин Әулиенің күмбезіне алып келіп қайысқан азамат екенін дәлелдейді. Осы түсіністіктің қойыпты» (2, 9 т, 82-83 бб). нәтижесінде екі елдің арасында одақтастық, достық туралы келісім жасалды. Енді келіп осы хабар жет­ Абылаймен бірге қазақтың ерлік дәуірі тарих кенде орыстың қалай қыпылықтағаны мұрағат қойнауына енді. Абылайға дейін және одан кейін құжаттарынан сезіледі. Ұлы даланы билеген хандардың бірде-бірі дәл Абы­ лай сияқты қазақтың ауызша дәстүрінен мол орын Абылай хан – 1750 жылдары Жоңғария құлағаннан алғаны жоқ. Шоқанның Абылай заманын «век рыцар­ кейін қазақ меншігіне қалмақ қолында болған ства» атағаны белгілі, бұл расында да жаугешрілікке Тарбағатай, Алтай, Жетісуды қайтаруды мойнына толы заман болды. Абылайдың ұлылығы оның өз алған қаһарман саясаткер. Бұл күрес барысында қазақ маңына, мемлекет шаруасына қазақтың ең кемеңгер жасақтары ілгерілей жылжыған Қытай әскерлерімен азаматтарды жарата білгенінде. Дала демократия­ тынымсыз шайқастарға түсті. Тек қана 1756 жылы сына негіздеген қазақ қоғамында және осынау екі бағытта батысқа қарай жылжыған шүршіттермен жаугершілік заманда ел басқару оңай болмайтын, Шағанобадан бастап Нұра өзеніне дейін он бір шайқас ол Еуразия көшпелілерінің мыңдаған жылдар бойы болған, ақыры басқыншылар Шідерті бойында (Шүр­ қалыптасқан ел басқару тетіктерін түгел пайдалан­- шітқырған) қанды қырғын тапты. ды. Мұны Бұқар жыраудың Абылайға мадақ жы­ рында: «Алтын тақтың үстінде, үш жүздің басын Егер Абылай ханның 1771 жылдың көктемінде құрадың», немесе баһадүр хан ажал жастығына Еділ бойынан, Ресей текпісінен Жоңғарияға қарай бас қойғанда шығарған жоқтауында: «қайғысыз көшкен қалмақ көшін неге шаппады деген мәселеге ұйқы ұйықтатқан, қайырусыз жылқы бақтырған,... келсек, әңгіме басқаша. Қазақ бұз оқиғаны «Шаңды байтағын байып мал берген, байрақты жерге жорық» деп атайды, бұл жорық қазақ-қалмақ соғы­ қыстатқан» деп айтқандарындағы Ұлы дала елі та­ сының ақыры деп есептеуге болады. Бұл кезеңде рихында айбынды Қазақ Ордасын нығайтуға ерекше Жоңғария жер бетінен жойылған, мемлекет есебінде үлес қосқан атадан аса туған хан бейнесінің мейлінше өмір сүруден қалған. 1771 жылы Еділ бойынын қашқан тұлғалана ашылғаны да айқын айғақтайды. қалмақтар қазақ жері арқылы ескі қоныстарына атта­ нады, барлығы отың мың шаңырақ шамасы. Қаңтар Пайдаланылған әдебиеттер: айында ауыр сапарға шыққан елдің көпшілігі жолда қазақ жасақтарымен соғыстардан, аштықтан, аурудан 1.Дополнения к актам историческим. т.VI, СПб., 1857. қырылды, біразы қазақ қолына түсті, аз ғана бөлігі 2. Көпейұлы М.Ж. Шығармалары. 1-20 томдар. Павлодар, 2013 Қытай шекарасына ілікті. Мәселе қашқан елді қырып 3.Тынышпаев М. История казахского народа. Алматы, 1993. жіберуде емес, оны ішіңе сіңіріп, қараңды көбейтіп, 4. Китайские документы и материалы по истории Восточного жан-жағыңнан қыспаққа алған империяларға қарсы Туркестана, Средней Азии и Казахстана XIV-XIX вв. Алматы, 1994. тұруда. Орталық Азияның ең күшті билеушісіне 5.Международные отношения в Центральной Азии XVI-XVII вв.: арналған Абылай үшін бұл мәселе өте өзекті болды Документы и материалы. Кн. 1-2. М., 1989. деп есептейміз. 6. Казахско-русские отношения в XVIІІ-XIХ вв. Алма-Ата, 1964. РЕЗЮме В статье говорится о великих деяниях Тауке хана и Абылай хана, их особой заслуге в укреплении Казахской Орды, обо- сновавшейся в Великой степи. SUMMARY The article refers to the great deeds of Tauke Khan and Abylay Khan; their special merits in strengthening the majestic Kazakh Horde,based in the Great Steppe. 32

Қазақ хандығы – 550 ДАҒДАРУ ДӘУІРІ: УӘЛИ ХАН БИЛІГІ ХVІІІғасырдың соңы – ХІХ ғасырдың Лора ТІЛЕГЕНОВА, бірінші ширегіндегі қазақ қоғамы­ ның әлеуметтік-саяси құрылымындағы дәстүрлі т. ғ. к, ҚР Ұлттық билік тарихы – отандық тарихнамада толық шешімін музейі «Халық таппаған мәселелердің қатарына жатады. Оның ішінде, аталған кезеңдегі Орта жүздегі дәстүрлі билік қазынасы» ҒЗИ жетекші жүйесінің ерекшеліктері мен орыс әкімшілігінің са­ ғылыми қызметкері ясаты, олардың қарым-қатынастары, нәтижелері ғылыми әдебиетте жеткіліксіз қарастырылған. өкілдері – патша әкімшілігінің қызметкерлері үшін Қазақ жеріне ерекше қызығушылық білдірген Ре­ бөтен еді. Мысалы, А. Тевкелев орыс патшайымы­ сей мемлекетінің отарлау мақсатында ХVІІІ ғасырдың на жазған Кіші жүз қазақтарын орысқа бағындыру бас кезінен әртүрлі әрекеттерге барғандығы белгілі. жөніндегі ұсынысында Әбілқайыр ханның Қазақ Орыс әкімшілігінің отарлау саясатының себептерін хандығындағы басқа да хандар мен сұлтандардың Е. Бекмаханов Ресей, ортаазиялық хандықтар және келісімінсіз, жалғыз өзі ешқандай мәселені шеше Қытай аралығына орналасқан Қазақ хандығының алмайтындығын мәлімдейді [3, 19]. Ал, М. Красовский орасан зор стратегиялық маңызының айқын көрі­ қазақтар арасында жоғарғы биліктің болғандығына нуімен қатар, орыс капитализмінің экономикалық күмән келтіре отырып, егер халыққа жағымды билік мүддесінің туындауымен де байланыстырды [1, 122]. болғанның өзінде, сұлтандардың жекелеген руба­ Сонымен қатар, тарихшы Б. Әбдірахманова орыс сыларды бағындыруда әлсіздік танытатындығына мемлекетінің қазақ жеріне назар аударуын: 1. Ресейдің көңіл бөлді [4, 7]. Хан билігінің дәстүрлі басқару оңтүстік-шығыс шекараларының халықаралық-құ­ жүйесіндегі шарттылығына қатысты Ш. Уәлиханов қықтық анықталуына қол жеткізіп, ол аймақтың та мынадай пікір білдірді: «... влияния на массу сул­ тұрақтылығы мен қауіпсіздігін қамтамасыз ету; 2. таны не значили ничего. Казахи говорят: ... султаны Қазақ жері арқылы жүйелі транзиттік сауда жолда­ – наши рабы, объясняя это низкое уподобление своих рын құрумен түсіндірді [2, 8]. Алдарына осындай глав ... намеком на то, что они рабы, обязанные пасти мақсат қойса да, орыс әкімшілігінің қазақтар жайлы стада и пугать своим присутствием..., поставлены для толық түсінігі жоқ еді. той же цели у них» [5, 214]. ХVІІІ ғасырдың 30-жылдарынан бастап Қазақ хан­ дығына орыс мемлекетінің өкілдері келе бастады. Қазақ қоғамында демократиялық элементтерінің Ұзақ уақыт бойында жүргізілген қазақ халқының болғандығын отырықшы коғамның өкілі ретінде өткен тарихы, әдет-ғұрып, жалпы, саяси, әлеуметтік, П. Рычков мойындап, қазақ жүздеріндегі қай ру не­ экономикалық жағдайларын зерттеу нәтижесінде ғұрлым атақты және бай болса, сол рудың құрмет­ ХІХ ғасырдың басында қазақ халқының өмір салты телетіндігіне тоқталады. Сонымен қатар, қазақ­ туралы мол мағлұмат жинақталды. Ал, ХІХ ғасырдың тардың тек олжаға аттанғанда немесе өз жауларынан І-ширегінде патша әкімшілігі отарлаудың нақты ша­ қорғанғанда хандары мен рубасыларына бағынып, раларына көше бастады. олардың бұйрығы бойынша жиналып, әмірлерін Отарлау саясатын жүзеге асырудағы басты мін­ орындайтыны болмаса, рубасылардың ғана емес, детт­ ердің бірі – қазақтардың дәстүрлі басқару әміршілердің де тиісінше билігінің жоқ екендігін жүйес­ ін, яғни хандық билікті толығымен жою бол­ ды. Орыс зерттеушілері ең алдымен, қазақ қоға­ 33 мындағы хан билігінің шарттылығына ерекше на­ зар аударды. Көшпелі халыққа билік жүргізудегі осындай шарттылық, отырықшы қоғамның билік

атап өтеді [6,60-61]. Бұл көшпелі қоғамда отырықшы 1781 жылы Абылай қазасынан соң Орынбор генерал- мемлекеттердегідей билеушінің жеке-дара билігінің губернаторы И. В. Якобиға жазылған баянат. Онда болмағандығын, оның халық арасында беделді Абылайдан кейін таққа оның баласы Уәли отырғаны ақсақалдар, рубасы және би-батырлардың қолдауына жазылған. Омбы қаласы мұрағаты. тікелей тәуелділігін көрсетеді. жағдайдың шиеленісуі дәстүрлі билік жүйесінің Ханның қауіпсіздікті қамтамасыз ету міндетінің әлсіреуіне алып келді. Қазақ хандығының ішкі маңыздылығы ХІХ ғасырдың ортасындағы орыс істеріне Ресей мемлекетінің араласа бастауы, әсіресе, әкімшілігінің зерттеулерінде де нақты көрсетілді: ең құнарлы жайылымдық жерлердің қазақ рулары­ «каждая Орда и имела своих ханов, но власть их, в нан тартып алынып, оларды қайтарып беруге ханның мирное время ничтожная, только при опасностях күшінің жетпеуі – дәстүрлі басқару жүйесіндегі би­ внешнего нападения являлась с некоторою силою» [7, леушінің беделін төмендетті. 31]. Сөйтіп, патша әкімшілігінің қызметкерлері қазақ қоғамындағы билік жүйесінің ерекшеліктерін терең Осы тарихи құбылысты Орта жүздің саяси өмі­ меңгеріп, оны империялық мақсаттарын жүзеге асы­ ріндегі оқиғалардың мысалында қарастырсақ, бұл руда қолдана бастайды. жерде ең алдымен Уәли хан Абылайұлының хандық билігіне тоқталу аса маңызды. Жалпы, Қазақ та­ Ресей мемлекетінің отарлау ниетінен басқа, жал­ рихында Уәли ханның билік құрған кезеңі аз зерт­ пы Қазақ хандығында Тәуке ханның билігінен кейін телген тақырыптардың бірі ретінде саналады. өте күрделі кезең басталғандығы белгілі. Көрші мем­ Уәли ханның билігі көп жағдайда, оның алдындағы лекеттер – Жоңғар хандығы мен Еділ қалмақтары, хан – Абылайдың көлеңкесінде қалып қояды. Де­ Орта Азия хандықтары, башқұрттардың әрекеттері генмен, Уәли хан өз заманында Орта жүздің саяси қазақ руларының тыныштығын бұзды. Осындай тәуелсіздігін сақтау жолында орыс отаршыларына аласапыран уақыт хандық билік жүйесінен сыртқы қарсы күрескен тұлға. жауларға тойтарыс беру қабілеттілігін талап етті. Бірақ, хандық биліктің негізі саналатын төрелер рулардың қауіпсіздігін өз мәнінде қамтамасыз ете алмады. Осы жағдай қазақ қоғамындағы ақсүйек­ тердің беделінің төмендеуіне әсер етті. Осыған байланысты, басқару ісіне төрелермен қатар, қазақ руларының беделді өкілдері де араласа баста­ ды. Ш. Уәлиханов жазбаларында ХVІІІ ғасырдың 20-жылдарындағы дағдару кезеңінде, Тәуке ханның өлімінен кейін Сәмеке, Барақ, Батыр сияқты бірнеше хандардың пайда болғандығын, сонымен бірге ру­ ларды басқаруға Төле және Қазыбек сияқты күшті рубасылардың да араласа бастағандығын атап өтеді. Сонымен қатар, халықты жан-жақтан жоңғарлар, қарақалпақ, башқұрт, орыс казактары, еділ қал­ мақтары ығыстырып, тонаған заманда Абылай сұл­ танн­ ың жақтастарының бірі – Малайсарының көте­ ріл­гендігін айтады [5, 302]. Сөйтіп, қазақ қоғамының билік жүйесінде рубасылар, батыр-билердің маңыз­ дылығы арта бастайды. ХVІІІ ғасырда казак-орыс әскери линияларының орнатылуы, ол жерлерге казактар мен орыстардың қоныс аударулары, қазақтарды ата қоныстарынан ығыстырылуы Қазақ хандығының жағдайын одан әрі күрделендіре түсті. Жайылымдық жерлерінен айырылған көшпелі халықтың шаруашылық тәртібі бұзылып, әлеуметтік жағдайы қиындайды. Тәуке хан билігінен кейінгі қазақ қоғамының ішкі-сыртқы 34

Қазақ хандығы – 550 Орта жүздегі Уәлидің хан сайлануын Ресей мен ылдарына орыс-казак жасақтарының қысымшылық Қытай мемлекеттері дәстүр бойынша толықтай қол­ көрсетпеуін және жайылымдық жерлерді иемденіп, дады. Алдымен, 1781 жылдың 26 шілдесінде Қытай рұқсатсыз пайдалануларын тоқтатуын сұрайды [10, боғдыханы Уәли сұлтанның хандық лауазымға мұра­ 4-қор, 1-тізбе, 218-іс, 1-парақ]. герлігін құптағаны жөніндегі жарлығын жібереді [8, 84]. Бір жылдан кейін, яғни 1782 жылдың 25 Дегенмен, Уәли ханның Орта жүздегі жағдайды ақпанында орыс патшайымының Уәли сұлтанның реттеу мақсатында Ресей әкімшілігінің алдына қой­ Орта жүз қазақтарының ханы дәрежесіне бекіту гра­ ған талаптарының бірі де орындалмады. Сон­дық­тан, мотасы келеді [3, 40]. Сөйтіп, Уәли сұлтан Орта жүз хан орыстармен сөз жүзінде ешқандай келісім­ге келе аумағында хандық қызметін бастайды. алмайтындығына көзі жетіп, күш қолдану­ға мәжбүр болды. Орта жүз территориясынан өткен сауда Орта жүздің сыртқы саясатын Уәли хан әкесі керуендерін тоқтатып, саудагерлер салық төлемеген Абылайдың үлгісінде жүргізуге күш салды: орыс жағдайда, олардың мал-мүліктерін алып, өздерін мемлекетімен бейбіт қарым-қатынаста бола отырып, ұстап қалады. Мысалы, 1810 жылдың 2 сәуіріндегі сол мезгілде Қытаймен де байланыс орнату. Бірақ, әскери рапорттарда Уәли хан мен оның маңайын­ оның билік құру кезеңі, яғни ХVІІІ ғасырдың соңы пат­ дағыларға байланысты орыс әскери қызметшілерінің ша әкімшілігінің отарлаудың белсенді әрекеттерін шағымы баяндалған [10, 4-қор, 1-тізбе, 218-іс, 23-п]. қолдана бастаумен қатар келді. Осы ахуал ханның Алғашқыда ханнан мұндай әрекеттерді күтпеген сыртқы ғана емес, сонымен қатар ішкі саясатын да өз орыс әкімшілігі, оны айлакерлік жолмен басуға ты­ бетінше жүргізуіне кедергі болды. Орта жүздің ішкі рысты. Ханды алған бағытынан тайдыру мақсатында істеріне орыс әкімшілігінің қызметкерлерінің арала­ оған өз өкілдерін жібере бастайды. Бірақ, орыстардың суына Уәли хан ХІХ ғасырдың бас кезіне дейін нақты екіжүзді саясатының мәнін түсінген Уәли хан, әртүрлі шаралар қабылдамай, Ресеймен белгілі бір келісімге үгіттеулерге мойын бұрмай, өзінің отарлауға қарсы келуді көздеді. күресін жалғастыра береді. Сол кездегі қазақ ауылдарының маңына орна­ Уәли ханды өз мүдделеріне қызмет жасатуға ласқан әскери линияларындағы казак-орыс жасақ­ бейімдеу шараларының жүзеге аспай қалуы, орыс тарының тонаушылық іс-әрекеттері қазақтар үшін әкімшілігінің Орта жүз территориясына жазалау үлкен зардаптар әкелді. Бұл туралы «Прошлое Казах­ экспедицияларын жіберуіне жол ашты. Ең алғашқы стана...» жинағында: «... цивилизованная «баранта» экспедицияны 1810 жылдың 29 сәуір айында ка­ применявшаяся по отношению к казахам «культур­ питан Часовщиков бастап келеді [10, 4-қор, 1-тізбе, ными» завоевателями» [9, 107], – деп дәл баға берілді. 218-іс, 59-п.]. Одан кейін де бірнеше орыс-казак Осындай себептерге байланысты Орта жүздегі әскерлері келіп, Уәли ханның тарапынан жасалған әлеуметтік-шаруашылық жағдайдың күрт нашарла­ үлкен қарсылықтарға қарамастан, оның бас көтеру уы,ханныңпатшаүкіметініңқызметкерлерінеәртүрлі әрекеттерін күшпен тоқтатады. талаптар қоюына түрткі болды. Уәли ханның 1809 жылғы орыс әкімшілігіне жазған хатында, қазақ ау­ Уәли ханның отарлауға қарсылық көрсетуінің нәтижесіз аяқталуына, негізінен ханның әрекеттерін Уәли ханның мөрі қазақ рубасыларының қолдамауы басты себеп болды. Рубасылар әскери экспедициялардан қауіптеніп, ең алдымен өзінің қоластындағы руының тыныштығын сақтауды мақсат етті. Олар Уәли ханның Орта жүз арқылы өткен орыс саудагерлерін, барлық мал- мүліктерімен қосып, өзіне ұстап әкелуін бұйырған та­ лаптарын орындаудан бас тартады. Сол уақытта Уәли ханның маңайында өзінің төлеңгіттері мен атығай- қарауыл руларының өкілдері ғана болды [10, 4-қор, 1-тізбе, 218-іс, 136-п.]. Осы мәлімет Уәли хан билігінің Орта жүзге бүтіндей таралмағандығын білдіреді. Аталған кезеңде қазіргі Қарқаралы өңірінің рулары (Орта жүздің бір бөлігі) Бөкей сұлтан (1816/17 жыл­ дан хан) билігіне бағынды. Жалпы, Көкшетау сыртқы округінің құрылуы туралы құжаттарда Уәли ханның 35

иелігіне төмендегі рулардың қарағандығы тура­ Ал, одан басқа, жоғарыда аталған руларға тек шарт­ лы мәліметтер берілген [10, 338-қор, 1-тізім, 366-і, ты түрде билігін жүргізген. Ол рулар Уәли ханның 63-п.]: билігін мойындағандарымен, көбінесе өзінше өмір сүрген. Л. Мейердің көрсеткеніндей, 1817 жылы Орта Майлы-Балта Атығай болысы, оның ішінде: баба­ жүздің ірі рубасылары болып мыналар саналған сан, сүйіндік, қарақадыр, сары балалы, елтоқ; [12, 35]: Арғынның 7 руын Жұма Құдаймендіұлы, Найманның 10 руын Баба Қайыпұлы, Қыпшақтың 12 Бағыс Атығай болысы: атығай, бағыс, ақкиік, баба, руын Жантөре Жиһангерұлы, Бақтыкерейдің 4 руын құлансу, қойлы атығай; Шотай Бақтыкерейұлы, Тарақты мен Уақтың кейбір руларын Жомарт Тоқманұлы, Төбет мырза және Жап­ Құдайберді Атығай болысы: құдайберді, бәйімбет; пас руын Құлбек Шүкірәліұлдары басқарған. Күрсары Керей болысы: күрсары, бұрас, құрман, сырым, сақал, сары, есенберді; Осы жерде Уәли ханның отарлауға қарсы әрекет­ Тұбадан Керей болысы: тұбадан, түбек, құдас, теріне Абылай ханнан тараған басқа сұлтандардың жібек, қарамұрын және осы рулармен бірге көшіп қолдау көрсету мәселесі болашақта жеке зерттеуді жүрген қыпшақ, баба атығай, қанжығалы, шоға уақ қажет етеді. Ол туралы ақпараттар фольклорлық руларының бір бөлігі; деректерде сақталған. Әсіресе, Уәли хан мен Қасым Балта, Көшебе Керей болысы: балта, көшебе, сұлтанның өзара қарым-қатынастарын анықтау мұратәлі, төлес, сыбан, күнқоныс, шағалақ; маңызды. Есенбақты Керей болысы: шығыр, абыз, андағұл, мұрат, осылармен бірге күрсары руының бір бөлігі ХІХ ғасырдың басында Уәли ханның орыс отарла­ көшіп-қонған; уына ашық түрде қарсы шығуы орыс әкімшілігінің Уақ, Керей: уақ, бидалы, жансары, шайкөз, бар­ нақты шаралар қабылдауына себеп болды.1810 жақсы, шоға; жылғы Әулие Петр қамалының басқарушысы Аге­ Емісқалы Керей болысы: алдай, қантай, таз­ евке орыс әскери қызметшілерінің жазған хабар­ дар, дәу­летінбек, биік, мадияр, нұралы, нұрымбет, лама, рапорттарында Уәли ханның Ресейге байла­ құлтуба; нысты дұрыс ниетінің жоқтығын және оның бұрын Жаулыбай Қарауыл болысы: жаулыбай, идікбай, да болмағандығын, сонымен қатар, Ресейдің тара­ баққошқар; пынан жасалынып отырған қайырымдылық пен Атқы, Жауар Қарауыл болысы: атқы, жауар, сыйластықты оның түсінбейтіндігін жазады: «...я за­ мөнтік, сары, қылты; метил, что он хан Вали не имеет здравого разсудка Уақ болысы: шоға уақ, жансары уақ, шайкөз уақ, да едва имел и прежде оной... и совсем не понимает баржақсы уақ; оказанную к нему Российским двором милость и ува­ Самай Керей болысы: самай, матақай, алдыберді; жение» [10, 4-қ., 1-т., 218-і., 18-п.]. Қанжығалы болысы: қама-жапар, барақ, шабақ, қылты, шор, қошкелді, жолымбет; Орыс әкімшілігі ХІХ ғасырдың басында Уәли Құлатай Қыпшақ болысы: құлатай, көшбайдар, ханның патша өкіметіне адал қызмет ету ниетінің құдас, құлан; жоқтығына, жалпы Абылай хан ұрпақтарының Күрлеуіт Қыпшақ болысы: күрлеуіт, жолаба, саяси тәуелсіздікті сақтау мүдделерінің жоғары айқұладық, мәдияр; екендігіне көздері жетіп, бұл әулеттің Орта жүздегі Байқырғыз болысы: байқырғыз, жаңақырғыз. ықпалын төмендетуге белсенді түрде кіріседі. И. Андреевтің ХVІІІ ғасырдың соңына дейінгі Қазақ қоғамының дәстүрлі басқару жүйесінің уақытты қамтитын жазбаларында Уәли ханға қарас­ өзіне тән ерекшеліктерін жақсы меңгерген патша ты жерлерге тоқталады [11, 95], яғни Әулие Петр қызметкерлері Орта жүздегі Абылай ұрпақтарына мен Пресногорьков қамалдарының аралығында бағынбайтын, беделді төре тұқымдарын қарастыра ханға бағынышты рулар көшіп-қонғандығы туралы бастайды. М. Вяткин осыған байланысты мынадай мәлімет береді. Автор негізінен атығай және қарауыл мәлімет береді: «Царское правительство рекомен­ болыстарының руларын Уәлидің төңірегінде болған­ довало генерал-губернатору для ослабления власти дығын көрсетеді. Атығай болысының жайылымдары хана прибегнуть к старому, но испытанному сред­ Әулие Петр қамалының маңына қарай Есіл өзенінің ству: «весьма сильное средство, – писал канцлер, бойымен жоғары орналасқан. представляется в искусном употреблении противных Көріп отырғанымыздай, Уәли ханның шынайы хану Вали партий и в привлечении на нашу сторону билігі негізінен атығай-қарауыл руларын қамтыды. знатных султанов, без коих он ничего предпринять не 36

Қазақ хандығы – 550 может». Орта жүздегі Бөкей сұлтанның беделін орыс Сонымен, қорытындылай келгенде, орыс отар­ әкімшілігі осы мақсаттта өте ыңғайлы пайдаланды. лауы жағдайында Уәли хан билік қызметін дәстүрлі Әкімшілік қызметкері Г. Глазенап Петерборға жазған хандық билік жүйесінде қабылданған талаптарға өтініш-хатында Орта жүздегі Бөкей сұлтанның сәйкес орындай алмады. Бұл оның халық алдындағы хан сайлануын қолдау, ең алдымен Уәли ханның беделін түсірді. Қарастырылып отырған кезеңдегі билігін әлсіретеді, сонымен қатар Уәли ханның орыс Орта жүзге байланысты орыс әкімшілігінің құжат­ өкіметі үшін сенімсіз билігінің номинальдылығын, тарында мынадай ақпарат беріледі: «Казахи отрезан­ Орта жүздің бір бөлігіне ғана жүретіндігін, ал Бөкей ные от Монголии рядом крепостей и сильною стра­ мен оның ұлдарының Ресей мемлекетінің адал жею, а от России Сибирского линиею, потеряли все қызметшілері бола алатындықтарына сенімінің мол способы ко вторжению. Воинственный дух, в течение екендігін хабарлайды [13, 235]. почти ста лет постепенно ослабевая, наконец со­ вершенно их оставил, союз, одно общею опасностью Патша әкімшілігі тарапынан жасалған шаруа­ скрепленный, разрушился; Ханы, более ненужные, шылық-саяси қысымшылықтар Уәли ханның отар­ впали в презрение...» [7, 33]. Сонымен қатар, Орта шылдыққа қарсы іс-әрекеттерін тудырды. Осын­ жүзде қос хандық биліктің пайда болуы жағдайды дай наразылықтардың нәтижесінде Орта жүзде одан әрі күрделендірді. қос ханның билігі пайда болды. Дегенмен, Бөкей сұлтанның хандық дәрежеге сайлануына тек патша Жалпы, ХVІІІ ғасырдың соңы – ХІХ ғасырдың ба­ үкіметі ғана емес, ХVІІІ ғасырдағы дәстүрлі қазақ сында Орта жүзде қалыптасқан ахуал, рулық-террито­ қоғамындағы басқару жүйесіндегі шиеленістердің риялық құрылымының біртұтастығына кері әсер де себеп болғандығын ескеру маңызды. Ресей етті. Дәстүрлі хандық билік жүйесі дағдарысқа түсті. саясаткерлері дәстүрлі басқару жүйесінің ерекше­ Бұл құбылыс ең алдымен, орыс мемлекетінің отарлау ліктерін тек өз мүдделеріне сәтті пайдалана білді. саясатының күшеюімен байланысты болды. Әрине, Бөкей сұлтанды хан дәрежесіне бекітудің екі дәстүрлі қоғамның өзінің ерекшеліктері де әсер етті. мағынасы болды: 1) Уәли хан билігін әлсіретіп, Орта жүздің саяси тәуелсіздігін сақтап қалу мақса­ Орта жүздегі басқару жүйесін ыдырату; 2) патша тында Уәли хан белгілі бір деңгейде әрекет жасады. әкімшілігінің тапсырмаларын адал орындайтын Де­генм­ ен, шаруашылық-әлеуметтік күйзеліске түскен сенімді «хан-қызметшіні» ұстау. қоғамды осы мақсатта жұмылдыру мүмкін болмады. Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Бекмаханов Е. Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарында. – Алматы. – 1994. 2. Абдрахманова Б.М. История Казахстана: власть, система, управления, территориальное устройство в ХІХ веке. – Астана. – 1998. 3. Материалы по истории политического строя Казахстана. Т.І. – Алма-Ата. – 1960. 4. Материалы для географии и статистики России. Область сибирских киргизов / Сост. Красовский.-Часть ІІІ. – СПб. – 1868. 5. Валиханов Ч.Ч. Собрание соч. в пяти томах. – Т.І. – Алма-Ата. – 1961. 6. Рычков П.И., Рычков Н.П. Капитан жазбалары (Ауд. Шәймерденов Р.). – Алматы: Ана тілі. – 1995. 7. Обозрение главных основании местного управления Сибири. – СПб. – 1841. 8. 100 құжат. – Алматы. – 1998. 9. Прошлое Казахстана в источниках и материалах / Под ред. Асфендиарова С.Д. – Алматы – 1998. 10. Қазақстан Республикасының орталық мемлекеттік мұрағаты (ҚР ОММ). 11. Андреев И. Описание Средней орды киргиз-кайсаков. – Алматы. – 1998. 12. Материалы для географии и статистики России. Киргизская степь Оренбургского ведомства / Сост. Л. Мейер. – Часть І. – СПб. – 1865. 13. Вяткин М.П. Очерки по истории Казахской ССР. – Москва. – 1941. РЕЗЮме В данной статье автор рассматривает проблему кризиса ханской власти в Среднем Жузе и политическую деятель- ность Вали, старшего сына Абылай хана, который правил в Среднем жузе в 1781–1821 гг., т. е. на протяжении 40 лет. SUMMARY In this article the author considers the problem of the crisis of the Khan›s power in the Middle Zhuz and the political activities of Uali, Abylay Khan’s elder son, who was ruling in the Middle Zhuzduring 1781-1821, i.e. for 40 years. 37

Тың дерек ОРТАҒАСЫРЛЫҚ ШАУҒАР, ЙАСЫ, ТҮРКІСТАНДЫҚ ОЙШЫЛДАР ЖАЙЛЫ ЖАҢА ДЕРЕКТЕР Әбсаттар қажы Дербісәлі, Р. Б. Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының директоры, ҚР Жоғары мектеп ҒА-ның академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор Қ азақ жерінің байырғы шаһарларының бірі әрі бірегейі көне Түркістан ертерек­ те бірде Шауғар делінсе, енді бірде Йасы, ал ортағасырлардан бастап Түркістан деп атала бастады. Көне Шауғар шаһарын археологтар Сырдария бойында, Түркістан маңында болған деп есептейді. В.В. Бартольд (1869-1930): «Шауғар Кедерден бір асу жерде. Ол ауқымды аймақты, үлкен бекіністі, базар жанында күмбезді мешіті бар» [1, 234] десе, «Қазақстан тарихында»: «Отырардан оңтүстікке таман бір күншілік жерде өзі аттас орталығы бар Шауғар округі болды. Шауғар округі осы күнгі Түркістан ауда­ нын алып жатты, ал Шойтөбе қала жұртымен теңдестірілетін қаланың өзі Түркістан қаласынан оңтүстікке таман 8 шақырым жерде болған. XI ғасырда Шауғар құлдырап, округ астанасы Йасыға (Ясыға) көшірілді, мұнда XI ғасырдың аяғында Ахмет Йаса­ уи мавзолейі салынып, қала діни орталыққа айналған» делінген [2,2 том, 75-бет]. Шығыстанушы Ш.С. Камалиддинова да осы мәселе туралы: «Шауғар Түркістанның ба­ тыс шығысында 8 шақырым жерге орналасқан Шойтөбе қаласының орнында болған. Соғд тілінен аударғанда ол «қара тау» деген мағынаны білдіреді. Қаланың Қаратау етегінде орналасуы Шойтөбенің Шауғарға балануына қосымша дерек бола алады» [3, 83] дейді. 38

Ортағасырда өмір сүрген ортаазиялық атақты бин Ахмад аш-Шауғаридың риуаяттарына сүйенгені шеж­ іреші Әбу Саъд ас-Самани (Абд әл-Карим бин жайлы ескерткен. Мұхаммед бин Мансур) (1113-1167) осы Шауғардан көп­теген ғалымдар шыққан дей отырып, X-XII ға­ Орта Азия мен Қазақстаннан шыққан ойшыл сырлар­да өмір сүрген хадисші екі ғалымның атын кемеңгерлер ішінде Әбу Насыр әл-Фараби (870-950) атайды: ғылымның барлық саласы, Әбу Райхан әл-Бируни (973-1048) география, Әбу Әли Ибн Сина (980-1037) 1. Әбу-л Хасан Әли аш-Шауғари. “Ол қазы, әрі та­ медицина, Ұлықбек (1394-1449) астрономия, Әбу маша оқымысты болған. Әбу-р Рабина әл-Хасан ибн Ибраһим Исхақ әл-Фараби (951 – ө.ж.б.) мен Исмайл Абд әл-Карим аш-Шимали ас-Сахилиден хадис риуаят әл-Жауһари әл-Фараби (т.ж.б.-1002) араб тіл білімі еткен. ғылымына өзіндік үлес қосса, бұлармен қатар Ис­ фиджаб – Сайрам, Йасы – Түркістаннан шыққан асыл 2. Әбу Мұхаммед Абдалла бин Мұхаммед аш- перзенттеріміз де мұсылман заңы мен хадистану, Шауғари әл-Мустамли. Ол Әбу Абдалла әл-Хусайын тәпсір секілді Ислами ілімдер саласына қалам тер­ ибн Исмайыл аш-Шайбанидің (749-805) шәкірті еді. беп, Ислам мәдениеті мен ғылымынан өзіндік орын Ол туралы хадисші, тарихшы әл-Хаким Абд Абдал­ алды. Солардың арасынан біз күні бүгінге дейін ХІ-ХІІ ла әл-Хафиз (? – 1014) «Тарих-и Нисабур» («Ниша­ ғасырларда өмір сүріп «Диуан-и хикмет» («Даналық пур тарихы») атты еңбегінде: «Әбу Мұхаммед аш- кітабы») атты тамаша шығарма қалдырған ойшыл, Шауғари бізде, Нишапурда бірнеше жыл тұрды, со­ кемеңгер, түркі халқының рухани атасы Қожа Ах­ нан соң Иракқа кетті. Содан кейін ол жайлы ештеңе мет Йасауиды (Ясауида) (993-1167) ғана білеміз. Сол естімедім» [4, 68-69] деп еске алған. себепті Йасыдан өзге ғұламалар шыққан жоқ па деген сауалдардың қойылатыны да заңды. Иә, Әл-Хаким ибн әл-Баййи әл-Хафиз деген атпен көбірек мәлім Әбу Абдалла Мұхаммед ибн Абдал­ Иә, Йасы тек Қожа Ахмет Йасауиды ғана емес, ла ан-Нишапури (Нисабури) хадистанушы, белгілі өзге де даналарды дүниеге келтірген. Ислам ғылымы тарихшы болатын. Оның «Тарих-и Нашапур» («Ни­ әсіресе, қазақ даласында қарахандықтар билік құрған шапур тарихы») атты араб тілінде жазылған еңбегі тұста (Х-ХІІІ ғ. басы) мықтап дамыды. Өйткені олар біздің заманымызға жетпеген. Бірақ Әбу Саъд ас- Ислам дінін мемлекеттік дін деп жариялап, ғылым, Самани оны кезінде көп пайдаланса керек. Әр жыл­ білімнің дамуына, өркен жаюына барынша жағдай дары Нишапурге келген ортаазиялық 50 ғалым жасады. жайлы әңгімелер мен дәйектемелер осы еңбектен алынған. Әуелде «Тарих-и Нишапур» үш томнан тұрса Сөйтіп аталмыш орталықтардан шыққан ой­ керек. Соңыра парсы тіліне қысқартыла аударылған. шылдар тізбегі үзілмей және олар тек қана Ислам Сол нұсқасы біздің заманымызға жетіп 1961 жылы өркениетінің орталықтары Таяу және Орта Шығыс Теһранда басылып шықты. Олай болса осы кітаптан жұртымен ғана емес, сондай-ақ алыстағы Үнді елімен шауғарлық қана емес, сондай-ақ қазақ жерінің өзге де тығыз рухани, мәдени байланыста болды. Осын­ де зиялылары жайлы мәліметтер табуға болады деп дай қарым-қатынастардың орталығы ретінде туған ойлаймыз. еліміз тарихында Йасы шаһарының өзіндік орны бар екендігін айтқан жөн. 3. Әли бин әл-Хасан аш-Шауғари. Әбу-л Қасим Камал ад-дин Умар бин Ахмад Һибатулла әл-Укайли Ортағасырлық түрк ғалымы Хаджы Халифа (1609- әл-Халаби ибн ал-Адим (1192-1262) «Буғййату-т та­ 1657) «Кашф аз-зунун ан асами әл-кутуб уа-л фу­ лаб фи тарих Халаб» атты еңбегінде имам Әли бин нун» және Индиялық көрнекті ғалым Абд ал-Хаий әл-Хасан аш-Шауғариді атай отырып, оны «Имам әл-Хусайни әл-һинди (1847-1886) «Әл-Ағлам. Нузһат әл-Маджид Әбу ар-Рабиғ ас-Сахили әл-Йамамидің әл-хауатир уа баһджат әл-масамиғ ан-науазир» атты шәкірті еді» [5, 5 том, 2458-бет] деп жазады. еңбектерінде Йасыдан шыққан, бізге бұрын-соңды Сондай-ақ ол имам Әлидің хазіреті Мұхаммед (с.ғ.с.) белгісіз болып келген бірнеше ойшылдардың атын пайғамбарымыздың хадистерімен айналысқанына атаған. Ал сондай Йасы ойшылдары кейбірінің өзде­ (риджал ал-хадис ан-набауи аш-шариф) тоқталады. рі ғана емес, сондай-ақ ұрпақтарының да аталары Одан басқа дерек жоқ. секілді өздерін Йасауи-Кашмири деп көрсеткендерін байқаймыз. Сонымен олар: Әбу-л Аббас Ахмед бин 4. Хамдан бин Ахмад аш-Шауғари. Ол да хадис Мұхаммед әл-Йасауи, Аш-Шейх мутасаууф аз-Заһид ғылымымен айналысқан. Имам Рафиғи (Әбу-л Қасим Ахмет Йасауи, Аш-Шейх Шамс ад-Дин Ахмед бин Абд Абд әл-Карим бин Мұхаммед бин Абд әл-Карим бин әл-Муъмин ат-Түркімани әл-Банипати, Мирза Ахмед әл-Фадл ар-Рафиғи әл-Казуини)(1160-1226) «Ат- әл-Йасауи бин Малик Мұхаммед (әл-Кашмири), Аш- Тадуин фи ахбар Қазуин» [7] атты еңбегінде өзінің ха­ Шейх Нұр әл-һуада бин Абд Алла бин Мұхаммед Фадл дис шәріптерімен айналысқанын, осы орайда Хамдан 39

Тың дерек әл-Йасауи әл-Кашмири, Әбу ат-Таийб бин Ахмед бин се, ал бабаларымыз оны жақсы білген. Кашмир – жан- Мұстафа ибн әл-Мұғаийн әр-Рафиқи әл-Кашмири, жағын Гималай таулары қоршап жатқан, көлденеңі 30, Аш-Шейх Әбу Рида Мұхаммед бин Мұстафа бин әл- ұзындығы 220 шақырымдық үлкен аңғар. Кашмирде Мұғаийн ар-Рафиқи әл-Кашмири. орта және кіші шаһарлар мен кенттер баршылық. Астанасы Сринагарды Желам өзені жарып ағып жа­ Бұлардың бірқатарының түп негізі йасы­лық тыр. Қаланың солтүстік жағында аумағы ат шапты­ болғанымен, өмірлері мен қызметтері Үндістан және рым Дал көлі бар. Сринагар және тау етегіндегі тау, оның уәлаятының бірі Кашмирде өткен. Мұнда да төбелердің бәрі жалпақ жапырақты және шырша, кездейсоқтық жоқ. 1998-1999 жылдары мен орта қарағайлы орман. Олар өлкеге көрік беріп тұр. ғасырларда Кашмирдің әміршісі болған, дулаттан шыққан Мырза Мұхаммед Хайдар Дулатидің (1499- Міне, осындай ғажайып мекенге Ислам дінін тара­ 1551) қалай қаза тапқаны, жерленген жерін анықтау тып, орнықтыруды ортаазиялық бабаларымыз үлкен үшін Кашмирге бірнеше рет барғанымда Кашмир де сауапты іс санаған. ғалымдары Ислам дінінің Үндістанға, әсіресе Каш­ мирге тарап, біржола орнығуына, ортаазиялық түр­ Йасылық дегенде, әдетте, бірінші Қожа Ахмет Йа­ кілердің (біздің ата-бабаларымыздың) үлкен рөл сауи еске түседі. Дей тұрғанмен, біздің ізденістеріміз атқарғанын, орта ғасырларда 700-ге жуық мауаран­ бен зерттеулеріміз Қожа Ахмет бабамыздан 100 жыл­ наһрлік сопылардың Үндістанға келгенін айтып дай бұрын өмір сүрген жаңа Йасауиды тауып отыр. еді. Мен ол сөздерге әуелде онша мән бере қойған Енді сол туралы деректерге көз жүгіртейік. жоқпын. Енді оның ақиқаттығына көзім жетіп отыр. 1. Әбу-л Аббас Ахмед бин Мұхаммед әл-Йасауи Сөйтіп, Үндістан және оның Кашмир өлкелерімен (? –1004). Парасат иесінің өз аты – Әбу-л Аббас Ах­ ойшыл бабаларымыз қатынастарын үзбеген. 1526 мед. Әкесін­ ің есімі – Мұхаммед әл-Йасауи. Өкінішке жылы Үндістанды атақты Мұхаммед Заһир ад-Дин орай, ол жайлы өзге мағлұматтар жоқ. Оның «ат- Бабыр (1426-1530) алып, ұрпақтары онда мемлекет Табақат ас-Суфия» («Сопылық топтар») атты кітабы құрып, оны үш ғасыр билегені белгілі. Делидегі бас болған. Ол туралы ортағасырлық түрік ғалымы мешіттің бас имамы етіп кезінде Бабырдың өзі ата- ХаджыХалифаның (1609-1657) аталмыш «Кашф аз- жұрты Бұхара, Самарқаннан шыққан діндарларды зунун ан асами әл-кутуб уа-л фунун» атты еңбегінде ғана тағайындап отырған. Осылай етуді кейінгілерге айтылған [10, 2 том, 1104-бет]. де өсиет еткен. Сол дәстүр бүгінге дейін сақталып отырғанын көрдік. Делидің осы күнгі бас имамының Өмір сүрген жылдарынан байқағанымыздай ол ныспысы да Бұхари (бұхаралық) боп шықты. Қожа Ахмет Йасауиден көп бұрын өмір сүрген. Гималай тауларының арасындағы сырт көзден 2. Қожа Ахмет Йасауи. XI ғасырдың екінші жар­ таса Кашмир көпке дейін жұртқа жұмбақ болып кел­ тысында Йасы кемел бір дананы дүниеге келтірді. 40 Ол сопы, ақын Қожа Ахмет Йасауи (1093-1167). Оның есімі әдебиеттерде, әдетте, түркітекті ортаазиялық

ең бірінші, өзінің атын алған тариқат негізін Атақты Мұхаммед Заһир ад-Дин Бабыр (1483-1530) салған, «машаих-и түрк» («түркі машайықтарының Үндістанды жаулау кезінде оның шешуші шайқасы көшбасшысы») ретінде аталады. Қожа Ахмет 1526-27 жылы дәл осы жерде өткен. Йасауидің өмірі және шығармашылығымен жұрт жақсы таныс болғандықтан, бұл жерде оған Шейх Шамс ад-Дин алғашқы білімді өз от­ тоқталмаймыз. аны Йасыда, өз ортасында алған. Сонан соң туған жерінен шығандап шығып, Мауаранаһрдің үлкен Кейбір кемеңгерлердің баз бірінің арғы ата-тегі машайықтарынан білімін толықтырғаннан кейін, ғана йасылық, ал өздері Кашмирде туылғанымен Үндістанға аттанады. Панипат қаласына келіп сон­ тектерін бәрібір Йасауи деп көрсетуді ұмытпаған. да ғұмыр кешіп, атағы шыққан ғалым болады. Ол Енді солардың да өмір жолына көз жүгіртіп көрейік. һижраның 716(1315) жылы жұмада әл-ахира айының 10 күні дүниеден өткен. 3. Аш-Шейх Шамс ад-Дин ат-Түркімани әл- Банипати. Абд әл-Хайй әл-Хұсайни әл-һинди оны Шамс ад-Дин туралы аз жазба деректер осылар «үлкен шейх Қожа Ахмет әл-Алауи әл-Йасауидің ғана. Оның неге Кашмирге бармай Панипатта тұрақ­ ұрпағы. Ныспысы бойынша Қожа Ахмет әл-Йасауи тап қалғанын білмейміз. Мұхаммед ибн Ханафия ибн әл-Имам Әли ибн Әбу Та­ либке барып тіреледі» [9, 2-том, 50 ] дейді. Ал йасылық келесі дана XVI ғасырдың екінші, XVII ғасырдың бірінші жартысында өмір сүрген. Ол кезде Сөйтіп оны Қожа Ахмет Йасауидің тікелей ұрпағы Мұхаммед Заһир ад-Дин Бабыр да, оның туған бөле­ деу керек. сі Мұхаммед Хайдар Дулати де тірілер санатында жоқ еді. Бұл Үндістанды Кашмирмен қоса Бабырдың Ойшылдың өз аты – Шамс ад-Дин. Әкесінің шөпшегі, әлемдегі жеті кереметтің бірі Таж-Махалды аты – Ахмет. Бабасының есімі – Абд әл-Муъмин ат- салдырған шаһ Жаһан (1627-1658) мен оның баласы Түркімани. Бұл жерде көңіл аударатын екі мәселе бар. Аурангзеб (1658-1707) билеген тұс. Олар Кашмирге Олар оның есім тізбегінде көрсетілген ат-Түркімани қазір де бар әдемі бақтар мен салтанатты сарайлар және әл-Банипати (Пани-Пати) деген екі атау жайы. салдырды. Әуелгі ат-Түркімани деген сөз бабамыздың түрктекті екенін ғана білдіре ме, жоқ түрікмен тайпасынан Әйтсе де Үндістан мен Кашмирге Исламның орны­ шыққандығын көрсетіп тұр ма? – мәселесіне келейік. ғуы оңай бола қойған жоқ. Жаңа дінді қабылд­ ағандар оның қыр-сырын білмегендіктен де түрлі секталарға Түрікмен деген этникалық атауға байланысты жем болып жатты. Махмұд Қашқаридің «Диуан лұғат ат-түрк» атты еңбегінде: «Түркіман гуз (оғыз) тайпасына жатады. 4. Йасыда туып Кашмирде тұрған бабалар туралы Зұлқарнайын (Александр Македонский) түрктер Абд әл-Хайй әл-Хусайни әл-һиндиден басқа Исмаил елінен өтіп бара жатып түркі тайпасының бір топ паша әл-Бағдади (? – 1920) және Умар Рида Кахха­ кісілерін көріп парсыша: «Түркман анд», яғни «олар ла да жазған. Исмаил паша «һадияту-л арифиин» түркілерге ұқсайды» деген екен. Содан бері осы атау атты еңбегінде йасылық Камил бин Мырза Ахмед күні бүгінге дейін (XII ғ.) оларға таңылып, сақталып әл-Йасауи бин Малик Мұхаммед ат-Ташкандиді қалды», – дейді [12, 1051-1052]. әл-Кашмири деп те атайды [14, 5-том, 837]. Кашми­ ри деген ныспы оған кейінірек сонда көшіп барған Зұлқарнайынның түркі тайпасының кісілерін соң берілсе керек. Исмаил паша оның Кашмирде көрген жері қазіргі Оңтүстік Қазақстан мен Жамбыл һижраның 1131 (1719) жылы дүниеден өткеніне облысы. тоқталады да «Бахр аз-Заман» («Заман теңізі») атты кітабы барын айтады [14, 5-том, 837]. Шамс ад-Диннің түрктекті және Қожа Ахмет Йасауидің зәузаты екендігін ортаазиялық тарихшы, Сонымен ғалымның өз аты – Мырза Камил болса, шежіреші Абд әл-Қадыр (XIX ғ.) «Маджмаға әл-ансаб әкесінің есімі – шейх Ахмед, ал бабасының аты – Ма­ уа-лашджар» [13, 58] деген еңбегінде растайды. Ол лик Мұхаммед әл-Йасауи ат-Ташканди. Ташканди де­ оны «Шамс ад-Дин түрк Банипати, Әлилік саййдтар генге қарағанда бабасының туған жері Ташкент бол­ әулетінен, насабы Ахмад Йасауиге жетелейді. Шамс са керек. Содан кейін ол Йасыға көшіп келген соң ұлы ад-Дин хазраты шейх Махдум-и Алам Ала ад-Дин Ахмед және немересі Мырза Камил Йасыда дүниеге Әли Амад Сабридің (Алла рахым етсін), ал ол хазіреті келген деуге болады. шейх Фарид Хаққ уа-д Дин Масуд Аржағанидің (Алла оны есіркесін) мүриді» [13, 58] дей отырып, Ал, Умар Рида Каххала да «Муғджам әл-муалла­ әрі қарай үнділік чиштийа сопылық тариқатының фийн тараджим мусаннафи әл-кутуб әл-арабийа» [8] ізбасарларын тізбектеп кетеді. атты еңбегінде оның аты-жөнін: «Камил бин Ахмед бин Мұхаммед әл-Йасауи ат-Ташканди, соңыра әл- Ал Панипат Үндістандағы қала. Ол қазір де бар. Кашмири» [8, 8-том, 139] деп жазады. Бірақ мұнда Делидің солтүстігінде 120 шақырымдай жерде. 41

Тың дерек жоғарыда Исмаил паша көрсеткен «мырза» деген ды. Ол Әбу ат-Таийбтың һижраның 1150 (1736) жылы сөз жоқ. Оған ол Камил деген есімді Исмаил паша әл- туғанын еске алумен қатар хадис ғылымы, хазіреті Бағдади секілді қосқан. Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбарымыздың өмірбаянын зерттеуші (сира набауия), сопылық ғылым, поэзия­ 5. Аш-Шейх Абд Алла әл-Кашмири. Абд әл-Хайй да да өзіндік із қалдырғанына тоқталады. Оның әл-Хұсайни әл-һинди (1847-1886) оның толық аты- еңбект­ ерін кашмирлік көп адам (машайықтар мен жөнін «Маулана Аш-Шейх Абд Алла бин Мұхаммед ғұламалар) пайдаланған. Әбу ат-Таййб тариқат жетек­ Фадл әл-Йасауи әл-Кашмири» [9,] деп жазады. Өз шілерінің бірі болған. Ол һижраның 1219 (1803) есімі – Аш-Шейх Абд Алла, әкесінің аты – Мұхаммед жылы раджаб айында пәниден бақиға озса керек [9, Фадл әл-Йасауи. Иә, ол сөйтіп қазақ жеріндегі Йа­ 7-том, 35]. сыдан шыққан. Содан Кашмирге қоныс аударған. Кашмирде Молла Мұхаммед Мухсин және Шейх Кашмир кітапханасының қолжазба қорында оның шаһид Аманулла және басқа да ғұламалардан ғылым парсы тіліндегі сопылық сарында жазылған «Рисала үйренген. Содан Қазы шаһтан сопылық тариқатты хамдийа» («Мадақ трактаты») бар. алды. Еліне оралып, машайықтар дәрежесіне жет­ кеннен кейін Кашмирге қайтып оралады. Пәтуа Әбу ат-Таййб жалғыз емес еді. Оның ғылым жолы­ шығару міндетін алады. Ол жайлы Мұхаммед Усман, на түскен бауыры да болған. Баба Абдалла, Молла Абд әл-Муъмин, Мир Мухи ад- Дин және қазы Мұхаммед Хұсейн Молла Нұр ад-Дин Міне, Йасыда туып, Кашмирде Ислам дінінің һәм Мүфти Қауам ад-Дин секілді Кашмирдің өзге де өркен жаюына қызмет еткен жерлес ғұламалар жай­ тұрғындарынан ұсыныстар алады. Ол һижраның лы қолда бар мағлұматтар осылар. 1171/1757 жылы шаууал айының ортасында қайтыс болған [9, 6-том, 165-166]. Тек Йасы ғана емес, сондай-ақ күллі Мауараннаһр өлкесі тарихын зерделеген де бірқатар ғалымдар бар. 6. Аш-Шейх Нұр әл-һуда бин Абд Алла бин Солардың еңбектерін тауып, орта ғасырларда қазақ Мұхаммед Фадл әл – Йасауи. Оның өз аты – шейх жерінен шыққан данышпандар анықталса, ғанибет Нұр әл-һуда. Әкесінің аты жоғарыда аталған Абдулла іс болар еді. Солардың бірі «Тарих-и Түркістан» әл-Йасауи әл-Кашмири. Бабасының есімі – Мұхаммед («Түркістан тарихы») атты еңбектің авторы шейх Фадл әл-Йасауи. Ол да өз кезінде Кашмир өлкесінің Мадж ад-Дин Мұхаммед Инан. Өз шығармасын ол белгілі машайықтарының бірі болған. Абд әл-Хаий Тамғаш (1050-1068) ханға арнаған. әл-Хусайни әл-һинди Нұр әл-һуданы «һижраның 1129 (1716) жылы туып, оның ілімінен көп адам пайда Көрнекті түрік ғалымы, әдебиетші, тарихшы тапқанын еске ала келе, оны һижраның 1197 (1784) Исмайыл паша бин Мұхаммед Амин Мир Салим әл- жылы жұмада әл-ула айында дүние салды» [9, 6-том, Бабани (? – 1920) Мадж әд-Динді һижраның 992 396], – дейді. (1515) жылы дүниеден өткен деп көрсетеді. 7. Аш-Шейх Әбу Рида Мұхаммед бин Мұстафа Ортағасырлық араб тарихшысы Әбу-л Фадл Джа­л­ бин Муғаийн әр-Рафиқи әл-Кашмири. Өзінің ал ад-дин Әбу Бакр ас-Суйути (1445-1505) «Түркіс­т­ ан аты – Әбу Рида Мұхаммед. Әкесінің есімі – Мұстафа. атауының екі түрлі мәні бар. Біріншісі, жалпы түркі Бабасының ныспысы – Мұғаийн әр-Рафиқи әл- елі дегенді, ал екіншісі, түркі еліндегі кішкентай Кашмири. Ол да ағасы сияқты Кашмирдің үлкен қалашықты білдіреді» және де «Түркістан Мауаран­­ машайықтардың бірі болған. Әбу Ханифа мазһабын наһрдегі бүкіл түркі еліне қойылған атау, ол Бұхара­ ұстанған. Әбу Рида һижраның 1154 (1740) жылы ның солтүстігінде, ал кішкентай Түркістан қала­шығы дүниеге келген. Ол хадистану (илм әл-хадис), сондай- жоғарыда айтылғандай түрік жұртында», – дейді. ақ суфизм (тасаууф) бойынша да еңбектердің авторы. Түркістан тарихынан сыр шерткендердің тағы Әбу Рида содан һижраның 1218 (1804) жылы бірі тамаша тарихшы, әдебиетші Абд әл-Карим әл- ағасынан кейін бір жылдан соң қайтыс болған [9, Бұхари. Ол һижраның 1246 (1828) жылы Констан­ 7-том, 421]. тинопольде (Стамбұлда) қайтыс болған. «Түркістан және Ауғанстан тарихы» атты еңбектің авторы. 8. Әбу ат-Таййб Ахмед бин Мұстафа ибн әл- Абд әл-Карим өз дүниесін түрік тілінде жазған. Осы Муғаийн әр-Рафиқи әл-Кашмири. Өзінің аты – Әбу кітапты да бір сүзіп шықса, оңды іс болар еді. Мүмкін ат-Таийб Ахмед. Әкесінің есімі – Мұстафа. Бабасының одан да тың, соны деректер табылып қалар. ныспысы – әл-Муғаийн әр-Рафиқи әл-Кашмири. Ол шариғат ілімінің көрнекті өкілі, мухаддис (хадисшы). 9. Имам Замин Түркістани. Йасы, Түркістан де­ Абд әл-Хайй әл-Хусайни әл-һинди оның жоғарыда геннен шығады, соңғы жылдары Үндістанға бірнеше аталған Нұр әл-һуданың отбасынан шыққанын айта­ рет бардым. Дели, Аградағы бабаларымыз салған сәулет өнерінің озық үлгілерімен таныстым. Делидің 42 оңтүстік жағында осы елді XII ғасырда билеген түркі­ текті, ортаазиялық Құтб ад-Дин Айбек (1191-1210)

Имам Замин Түркістанидың кесенесі салдырған «Құтб минар» («Құтб мұнарасы») атты жатқандар, қоңсы болып шынайы иман етіп, өздерін діни кешен мені қатты қызықтырды. Құтб ад-Дин Аллаға арнағандар, сондай-ақ Алланың ұлылығы, мен Илтұтмыш (Елтұтқа) (1210-1235) бабаларымыз тозаңнан тұрып қайта тірілу үшін өмірлеріндегі Үндістанда өздері билік еткен жылдары алып мұнара, байлықтарын һәм өз жүректерін, өмірін сондай-ақ тамаша мешіт, медресе, кесене салдырған. Солардың барлық дүниелерін Алла жолында құрбан еткен осы көпшілігі біздің заманымызға дін аман жетіпті. жердің (даргахтың) жақын әрі сыйлы тұрғындары тыныштықта болсын. Кешендегі Алай дарбазаның шығыс жағындағы Имам Замин Түркістанидің кесенесі көңіл аудармай Қайтыс болған салих кісілердің рухтарына және қоймайды. Кесене жанындағы тумбаларға оның Қиямет күні құтқарушының жарқыраған киелі әрі есімі һинди және ағылшын тілдерінде жазылып ұлы қабіріне (машһад муаззам) мол құрмет пен қойылыпты. Енді сол жазуларға көңіл аударайық: сәлем болсын, жинай алатын және қорғай алатын сахабаның отбасына (әл асхаб) – тура жол көрсете «Имам Заминның зираты. гөрсін. Бастапқы ілімдерді (тауфиқи азал) және тура Оңтүстік жақтағы есік үстіндегі жазуларға сай Имам Мұхаммед Әли немесе Имам Замин Сикандар 43 Лоди патшалығы тұсында (1489-1517) Түркістаннан келді. Ол тірі кезінде осы кесенені тұрғызды және 1539 жылы дүниеден өтті. Кесене сегіз бұрышты, дөңгелек пішінді, құмдауытпен сыланған, күмбезбен жабылған. (Қабырғаларының) жан-жағы тесік-тесікті ойықпен бүркемеленген». Ал енді кесене есігінің үстіңгі жағындағы мәрмәр тақтадан да ол жайлы парсы тілінде жазылған төмендегідей мағлұматтарды көрдім: «Аса қамқор ерекше мейірімді Алланың атымен! Алланы мақтау және мадақтау рәсімінен (уәзифадан) кейін, осы қабірге көрші (муджауир) және қабірлерде

Тың дерек жолға түсіретін Пайғамбардың қасиеттеріне (хазрат Құтб кешенінде сән-салтанаты жарасқан мону­ һидаят мартабат Мухаммад сифат) ие болған салих менттер өте көп, олар: тастан қаланған Құтб Минар, кісі жетектеген жолаушы, дәлірек айтқанда, өзінің Қуат әл-Ислам атты үлкен мешіт және өрнекті Алай пәктігі және отбасының асыл тектілігімен ерекше­ Дарбаза. Көптеген ғимараттарды құлдар (мамлюк­ ленген Мұхаммед Әли ал-Хусейни, ұлы мырзаның тер) XIII ғасырдың басында салса, ал мынау шағын ке­ қасиеттерін иемденген күнәсіз Мұса және Иса секілді сене қосымша ретінде XVI ғасырда тұрғызылған. – халықтың киелісі және тариқат жолымен жол сілтеушісі (кутубул миллат уа-л тариқат) Саид Хуснул Делидегі ғажайып ғимараттар жанына өзінің Хусейни осы қасиетті әрі керемет жерді (буққа-и ша­ кесенесін салдыруға батылы барған бұл кім деп таң риф манзили латиф) және зәулім мешітті салып үлкен қалдым. Ол неге өте маңызды болды. Мүмкін ол мақсатты(буққа-и карда) өсиет етті (уасиат кар­ Сұлтан немесе елге белгілі ақсүйек болар? [Кесене да).Ол (Имам Замин) мүміндердің сәлеміне кенеліп маңдайындағы] жазуларға көз жүгірттім. Ол имам За­ «жаннатқа аман-есен, тып-тыныш кіріңдер» («Хиджр» мин аталған имамның кесенесі екен. сүресі, 46-аят) деген аятқа сай жаны жаннат бақтары мен достық гүлзарына қарай ұшып кетті. Бұл зират Оның кім екенін өрнектелген жазуларды оқып (Имам Замин Түркістанидың) есімін әйгілі етпек. білуге біраз уақытым кетті. Имам Заминнің тағы бір Зираттың құрылысы һижраның 944//1538/39 жылы аты – Сайд. Бұл сөзбен Мұхаммед пайғамбардың ер­ бітті» деп жазылыпты. кек кіндік ұрпақтары аталатын. Сайдтар шежіресі пайғамбардың екі немересі Хасан, Хүсейннен, яғни VII Құтб ад-Дин Айбек (1191-1210), Илтұтмыш (1210- ғасырдан бастау алады. 1235), Ала ад-Дин (1295-1315) патшалар ордасы бас қақпасының кіре берісіне көзі тірісінде-ақ осындай Саид Имам Замин Индияға XVI ғасырда Орта кесене салынуына қарағанда Имам Замин Түркістани Азиядан (Түркістаннан) [Ибраһим] Сикандар Лоди деген есіммен белгілі Мұхаммед Әли шынында да билігі кезінде келді. Р.В. Смит «Ешкім білмейтін жай кісі болмаған сияқты. Ол бақилыққа 1537 жыл Дели» атты кітабында» Сайд Қуат әл-Ислам мешітіне көшкеніне қарағанда мұнда ол Дели сұлтаны Сикан­ тағайындалған бас имам еді. [Сұлтан] Сикандар дар Лоди тұсында (1489-1517) келген деуге бола­ Лодидің өзі де оған рухани басшы ретінде құрметпен ды. Сондай-ақ оны Бабыр (1483-1530) да білген деп қарады. шамалауға болатын сияқты. Өйткені Бабыр Сикандар Лодиді 1526-1527 жылы Делиден 120 шақырымдай Бұл имам сопы болатын, дүнияуи жетістіктерге ол жердегі Панипатта жеңіп, Үндістанды алды. Имам селсоқтық танытты. Сол себепті де Лодиді де Алланың Замин Бабырдың ұлы Һұмайун (1508-1556) билігі бірлігіне мойынсынуға шақырды дейді. кезінде дүниеден өткен. Р. В. Смит сондай-ақ «Имам Заминге Лоди сара­ Индиялық автор Дипа Кришнан «Қызық кезде өмір йынд­ ағы саяси әзәзілдік ұнамады. Мен оған таңдан­ сүрген кісі» атты мақаласында былай деп жа­зады: баймын. Суфизм исламдағы ең бір жұмбақ аспект және суфизм имамдары дүнияуи нәрселерден (дүн­ ие­ «Досым екеуміз Құтб кешенінде серуендеп нің байлығынан) бас тартуларымен белгілі. Моғол­дар жүрген кезде, көрші учаскіге монтиа жайғасқан сегіз имп­ ериясының негізін қалаушы Бабыр Лодиді жең­ бұрышты кесенеге келдік. геннен кейін Имам Заминге келіп, оған деген құрметін білдірді. Бабырдың баласы Хумайун де имамға үлкен құрметпен қараған. Міне дәл осы Хумайу­нн­ ың 44

тұсында имамның кесенесі салынды. Хумайун ауған қасиетті Құранның «Бақара» сүресінің «Аяту-л курсиі» текті Шер шаһтан жеңіліп, аз уақытқа билік тағынан жазылған. Михрабтың доғал тұсы біткен төменгі ажырап қалған кезде, Шер шаһ та имамға келіп, одан жағына екі белдемше жасалып, оның оң жағына екі бата алу үшін көңілін табуға тырысқан. рет және сол жағына сонша рет және төменгі бел­ демшеге де дәл осылай «Алла» деп жазылган. Мих­ Бұл өзі бір ғажайып нәрсе ғой. Құтб кешенінің раб қуысының жоғары және төменгі жағына да екі шағын бір бұрышында ғұмыр кешкен кішкентай реттен «Алла» деп жазылған. Михрабтың оң және сол кісінің көз алдында патшалар билік құрып, (кезегі­ жақтарына гүл өрнектеліпті. Түркістандық имамның мен) дүниеден өтіп жатты. Ол қалай тамаша өмір өмірі және Үндістанға Түркістан қаласынан, яки жал­ сүрді екен. Мен оны былай деп елестетем. Ол шаңды пы Түркістан өлкесінен келген бе деген сауалдарға аулада, манго дарағының астында, ішкі қорада Дели зерттеулерден кейін ғана жауап беруге болады. тауыстарының әуезді үнін есітіп отырғанда импери­ ялар гүлденді және құрдымға кетіп отырды, ал билік Иә, Х және ХVІІІ ғасырларда Йасы-Кашмирде туы­ басындағылар оған бата алу үшін бас иіп келіп тұрды». лып, бірақ саналы бар өмірін Кашмирде өткізіп, Ислам дінінің осы өлкеде біржола тұрақтап қалуына қызмет Кесене мұқият әрі аса ұқыптылықпен салынған. етуге арнаған аталмыш ойшылдар ғана емес, сондай- Күмбез сыртындағы боғатқа кесенені айналдыра 61 ақ XVI ғасыр ұланы, тамаша тарихшы ғалым, мемле­ рет «Алла» және «Субхан Алла», сондай-ақ кесене­ кет қайраткері, Ислам дінінің білгірі Мұхаммед Хай­ ге керегесінің үстіндегі жазуы бар мәрмәр тақтадан дар Дулати 1499-1551 де осы Кашмирде Ислам діні, биіктеу жерге айналдыра 36 рет «Алла» және «Субхан оның ішінде суннизмнің Әбу Ханифа мазһабының Алла» деп жазылған. Осы сөздер арасына шеңбер жа­ өркен жаюына барынша қызмет етіп, үлкен рөл салып, оған гүл салынған. атқарған. Соның арқасында қазіргі Үндістан һәм Каш­ мир мұсылмандарының басым көпшілігі Орта Азия Құлпытас ортада тұр. Кесененің батыс жағына мен қазақстандық мұсылмандар сияқты Әбу Ханифа михраб жасалыпты. Оның сыртқы рамасының жоғары мазһабын берік ұстанып келеді. жағы доғал. Ішіне «Бисмиллаһир рахманир рахим», одан төменіректегі таға іспеттес жарты шеңбер ішіне Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Бартольд В.В. Сочинения. – Москва, 1963. – 1 том, 234 стр. 2. Қазақ ССР тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. – Алматы: Ғылым, 1983. – 2-том, 75-бет. 3. Материалы по этнической истории тюркских народов Центральной Азии. – Ташкент, 2003. 4. Сонда, 68-69 бет. 5. Ибн ал-Адим. Буғйату-л талаб фи тарих Халаб, Бейрут [жылы көрсетілмеген], 12-том. 6. Сонда. 7. Имам ар-Рафиғи. Ат-Тадуин фи ахбар Казуин. – Бейрут, 1987. – 4-том. 8. Умар Рида Каххала. Муғджам әл-муаллафиин тараджим мусаннафи әл-арабийа. Бейрут [жылы көрсетілмеген], 15-том. 9. Әл-Аллама аш-шариф Абд әл-Хайй бин Фахр ад-дин әл-Хасани. Нузһат әл-хауатир уа баһджат әл-масами уа-н науадир. Хайдарабад, 1954, 6-том, 10. 165-166-беттер. 11. Аллама әл-Маулай Мустафа бин Абд Алла әл-Қустантини ар-Руми. Кашф аз-зунун ан-асами әл-кутуб уа-л фунун. Бейрут 1992, 2 том. 12. 2. Сонда, 2-том, 50-бет. 13. Махмуд әл-Кашғари. Диуан лұғат ат-түрк. [Перевод, предисловие и комментарии З.-А.М. Ауезовой]. – Алматы, 2005. – 1051-1052-беттер. 14. Абд әл-Қадир ибн Мұхаммед-Амин. Маджмағ әл-ансаб уа-л ашджар. [История Казахстана в персидских источниках. II том]. – Алматы, 2005. – 58-бет. 15. Исмаиыл паша әл-Бағдади. Һадйату-л арифиин асмаи-л муаллафиин уа асар әл-мусаннафиин мин “Кашф аз-зунун”. – Бейрут, 1992. –5-том, 837-бет. 16. Сонда, 1-том, 837-бет. 17. Әл-Аллама аш-Шариф Абд әл-Хайй бин Фахр ад-дин әл-Хасани. Нузһат әл-хауатир уа баһджат әл-масамиғ уа-н науазир. – Хайдарабад, 1959. –5-том, 837-бет 18. Сонда, 6-том 396-бет. 19. Сонда, 7-том, 35-бет. 20. Сонда, 7-том, 421-бет. РЕЗЮме Город Туркестан в разные века сыграл большую роль в истории культуры и духовности нашего народа. Он дал много выдающихся личностей, имевших определенное место в истории не только казахского народа, но и народов Средней Азии. Автор ста- тьи на основе средневековых арабских, персидских и индийских письменных источников описывает жизнь и творчество мыслителей, поэтов, ученых, носивших имена Шавгари, Йасауи, Туркестани. SUMMARY In different centuries the city of Turkestan played an important role in the history of culture and spirituality of our nation. It is the place, whichhad given many outstanding personalities who had a definite place in the history not only of the Kazakh people, but also the peoples of Central Asia. The author, based on the medieval Arab, Persian and Indian written sources, describes the life and work of thinkers, poets, scientists, bearing the names of Shavgari, Yasawi and Turkestani. 45

Мерейтой Антрополог Оразақ Смағұлов: ҚАЗАҚТЫ БІЛІМ МЕН ЕҢБЕК ТАБЫСҚА КЕНЕЛТЕДІ Мемлекеттер мен хандықтар тарихы ғасырлармен өлшенсе, халықтың тегі мыңжылдықтарға ұласады. Осы тұрғыдан алғанда, археология, оның ішінде антропология ғылымының ортаға тарта- ры орасан. Қазақстандағы антропология ілімінің жүгін алпыс жыл бойы арқалап келе жатқан ҚР ҰҒА академигі, тарих ғылымдарының докторы, Болонья (Италия) академиясының корреспондент мүшесі, ҚР Ұлттық музейінің физикалық антропология зертханасының жетекшісі, мерейлі 85 жасқа толып отырған Оразақ Смағұловтың да айтары телегей-теңіз дерлік. 46

– Әлбетте, әңгімеміздің әлқиссасын биылғы соғыстың қасіретін түсініп, әскерге алынған адам­ дардың аяғын құшақтап, біз де жылайтын болдық... Қазақ хандығының 550 жылдығымен тұспа-тұс Ал, енді оның зардабын 1942-44 жылдары қатты келіп отырған 85 жасқа толған мерейтойыңыз­бен сезіндік. Сол жылдары елімізде қыс қатты болды. Температура 40 градустан асып жығылды. Киіміміз өзіңізді құттықтаудан бастасақ деп едік. жамау-жамау, ішетін тамағымыз жоқ. Нан болса – Жақсы, рахмет. да жоқ. Кебек жеп, картоп пісіріп, амалдап қыстан – Балалық шағыңыз қазақ басындағы нәубет шығатынбыз. жылдарға дөп келді. Антропологияны айтпас Соғыстың зардабынан уақытында мектепке де бара алмадық. 2-3 жыл артта қалып қойдық. Соғыс бұрын өзіңіздің ата-тегіңіз, туған жеріңіз жайлы аяқталып, 1945 жылы күзде мектепке барған уақытта біз 2-3 жас үлкен болып бардық. Тек 7-класты ғана бірауыз сыр шертсеңіз. толық оқыдық. Ол кезде мектеп жеті жылдық еді ғой. – Әкем – Нұрпейісов Смағұл, анам – Балабиқызы Қалғанын аттап оқыдық. Оны бітіргеннен кейін орта білім оқу қиын болды. Бөпіш. Әкем колхоз басқармасы болған. Туып-өскен жерім Қостанай облысы Меңдіқара ауданының – Оқушы кезіңізде антропология саласы жай- Қаратал кеңшарына қараған Ұялысай деген ауы­ лы, бәлкім, естімеген де боларсыз. Жалпы бала­ лы.1930 жылдың күзінде туыппын. Осы ауыл Қазан лық шағыңызда кім болуды армандадыңыз? төңкерісіне дейін керей тайпасының ішіндегі балта- керей руының ауылы болған көрінеді. Ашамайлы­ – Оқушы кезімізде теңізші болуды армандай­ керейлер Солтүстік Қазақстан, Қостанай, Көкшетау тынмын. Өйткені, біз Тобылда жақсы жүзетінбіз. өңірлерін мекендеген. Осыдан 150-200 жыл бұрын Тобылдың ағынды жеріне барғанда, қайықтың осы күнгі Қорған, Селебе (Челябі) облыстары ата- өзін дөңгелентіп жібереді. Сондай жерлерден жүзіп бабаларымыздың жазғы жайлауы болған екен. өтетінбіз. Иірімге қарсы айла қолданатын едік. Балалық шағымыз біраз қиыншылыққа тап болды. Яғни, түбіне қарай сүңгігенде, астында иірім бол­ Біріншіден, аштыққа ұрындық. 1933 жылы анам майды. Содан, еңбектеп басқа жағынан шығасың. аштықтан дүние салды. Біз ағам екеуміз құдайдың Сондықтан, иірімнен қорықпайтынбыз.Ауылымыз құдіретімен тірі қалыппыз (терең күрсінді). өзен жағасынан 200 метрдей болды. Жаздыгүні өзен жағасына шомылуға барғанда үйге баруға ерініп, – Қостанай өңірі аштықтың ең ауыр тиген суық су ішкіміз келгенде өзеннің терең жеріне ба­ рып сүңгіп, түбінен ішетінбіз. Осы күнге дейін жерінің бірі ғой. жақсы жүземін. Екі қолымды байлап өзенге тастап – Аштық деген өте ауыр нәрсе екен. Біз бала жіберсеңдер, аяғыммен жүзіп кете беремін (Күлді). Балық ауладық. Бірақ, балалық шақтың толық болдық, білмедік, жылаған шығармыз, қарнымыз қызығын көре алмадық қой. ашқан шығар. Әкеміз Қорған, Челябі жағына барып, андай-мындай тамақ әкелген шығар. Сонда бәріміз Соғыстан кейін оқуға әл-ауқатымыз болма­ қырылып қала жаздағамыз ғой.Аштықтан тырбаңдап ды. Меңдіқара ауданының орталығы Боровское шықтық, енді қарнымыз тойып, жалаң аяқ, жалаң бас ауылындағы баяғыда Ы. Алтынсарин салған педу­ баланың ойынына кіріскен уақытымызда соғыс бас­ чилище бар-ды. Педучилищенің орта мектептен талып кетті. айырмашылығы режиммен күніне 500 гр нан береді. Шағын стипендиясы тағы бар. Соған қызығып пе­ Соғыстың мұндай алапат боларын бала болғасын дучилищеге 1947 жылы түсіп, 1950 жылы бітірдім. сезген жоқпыз. Жұртты алғаш әскерге алып жатқан­ Аш-жалаңаш, соғыстан кейінгі өміріміз жақсы бол­ да ойнап-күліп жүре бердік. Екі-үш айдан кейін кеше­ мады.Елуінші жылдары ғана есімізді жиған болдық. гі ауылдан кеткен адамдар қайтыс болды деп «қара Оқу керек екенін түсіндік. Бірақ оқуға барайық де­ қағаз» келді. Ел-жұрт болып жыладық. Содан кейін сек, қаражат жоқ. Бізге жақын жер Челябі, Сверд­ ловск қой. Сонда жоғары оқу орындары болды. Және ол жерде ыңғай орысша болды, қазақша болмады. Қысы қатты. Жаздық-қыстық киім керек. Онымен жабдықтауға ата-анамыздың мүмкіндігі қайда. Содан жылы жаққа барайық деп 1950 жылы Алматыға келіп, университетке түстім. Оны 1955 жылы бітіргеннен кейін мені аспирантураға қалдырып еді, бірақ, ол 47

Мерейтой аспирантура Мәскеуде болатын. Оған барып келуге Менің алғашқы ғылыми жетекшім, биология бізде қаражат жоқ, ешбір мекеме төлемін көтермеді. ғылымдарының докторы, профессор Георгий Фран­ Содан Қостанай облысында мұғалім болып, бір жыл­ цевич Дебец: «Егер материал болмаса, біз сені дан кейін Алматыға қайта келдім. Алматыда Қазақ қабылдай алмаймыз. Одан шығар жалғыз жол– Ғылым академиясының Тарих, археология және этно­ экспедицияға ақша тауып, осы күнгі қазақтардың графия институты бар екен. сүйегін жинай алсаң,антропологиялық зерттеуге бір кандидаттық жұмыс болады», – деді. – Көзі қарақты оқырман Сіздің антрополо- гия ғылымына, жалпы қазақ ғылымына қосқан Ертеңінде Г. Ф. Дебец: «Оразақ, осы күні Мәскеуге үлесіңізден хабардар. Жалпы осы салаға қалай КСРО ҒА Президиумының кезекті жиналысына Қазақ келдіңіз? Не әсер етті? Ғылым академиясының президенті Қаныш Сәт­ баев келіп жатыр. «Мәскеу» қонақүйіне барып біл, – 1953-54 жылдары Алматының төңірегі Жетісу жағдайыңды айт. Болмаса, үйіңе қайтарсың», – деді. өңіріне археологиялық экспедицияға бардық. Экспе­ Содан, аталған қонақүйге барып, ретін тауып, Қ. Сәт­ дицияға барғанда олар оба қазып, көп заттар табады баевпен жолықтым. екен. Адам сүйектері де кездесті. Мәнісін сұрасақ, ешкім ештеңе айта алмайды. «Мұны тек жинаңдар. «Экспедицияға дайындала бер, бір жетіден кейін Бізде оны білетін адам, маман жоқ», – дейді. Содан хабарын беремін», – деп, Қаныш Имантайұлы жылы кейін мен мединституттың «Адамның қалыпты ана­ жүзбен шығарып салды. томиясы» кафедрасына бардым. Онда Н.Бөкейханов деген профессор бар екен. Менің «антрополог бо­ Содан 2-3 күн өткеннен кейін КСРО Этногра­фия ламын» деп келгеніме өзі антрополог болатындай институтының директоры, КСРО ҒА корреспон­дент қатты қуанды. Әңгімемізді естіген институттың оқу мүшесі С. П. Толстов шақырды. Сөйтсем, Қ. Сәт­б­ аевтан бөлімінің проректоры, профессор И. Осипов: «Мен «аспирант Смағұловтың 3 айға экспеди­ция жасауына жас кезімде 30-жылдары антропологиямен айналы­ 1 көлік, 4 жұмысшы, 12 мың рубль қаражат бөлдік» сайын деп едім. Бірақ, ол кезде генетиктерді, антро­ деп телеграмма келіпті. Осылайша, Қарағанды, Се­ пологтарды түрмеге отырғызып жатты. Болмайты­ мей, Павлодар облыстарының ескі иесіз қалған зи­ нын түсінгеннен кейін медицинаның басқа саласына раттарынан сүйектерді қазып алып, теміржолмен кеттік. Сенің келгеніңді құптаймыз. Барлық көмекті Ленинградтағы кунсткамераға жібердім. Соңынан береміз», – деді. өзім барып тіркеп, барлығын ретке келтірдім. Ондағы қызметкерлердің өзі «бізде мұндай коллекция жоқ» Мен осылай мединституттың 4 курсын бітірдім. деп қатты қуанды. Сүйектердің көптігінің арқасында Қайтадан Ғылым академиясына келгенде антропо­ Этнография институты кейбірін шетел музейлерім­ ен лог болғым келетінін айттым. Олар анропологияға алмасты. Әлем­де ондай «сүйек алмасу» тәжірибесі барасың, алайда оны Мәскеуде оқисың деді. Мәскеуде бар. Ол кезде Қазақстанда сүйектерді зерттейтін не Этнография институтының антропология бөлімінде маман, не зертхана, құрал-жабдық, тіпті, қоятын жер оқисың, стипендияны Қазақстаннан аласың деді. Со­ де жоқ болатын. дан Мәскеуге бардым. «Қазақстанның көне тұрғындарынан бастап, Алдында Мәскеуде Антропология және зооло­ қазақтарға дейінгі бас сүйектің морфологиялық өзге­ гия институтында 4 айлық тәжірибеден өткен едім. руінің динамикасы» деген тақырыпта кандидаттық Ол кезде Ленинградта әскери-медициналық акаде­ тақырып беріліп, сәтті қорғап шықтым. Ішінара мияның Анатомиялық театрында медицина ғылы­ Қазақстанға келіп, экспедицияға қатысып жүрген мының докторы, профессор Вульф Вениаминович Мәскеу мен Ленинградтың белді антрополог-ғалым­ Гинзбургтың қарамағында адамдардың дене құры­ дарының кеңесімен Қазақстанның барлық өңірін лыстарымен жіті таныстым. кешенді зерттеуге кірістім. Олардың нұсқауы бойын­ ша енді тірі адамдардың, әртүрлі ру өкілдерінің дене 1958 жылы Мәскеуде аспирантураға антрополо­ пропорцияларын, салмағын, бойын, қан жүйелерін, гия мамандығы бойынша сынақ тапсырдым. Кон­ дәм сезімдерін, тіс құрылысын, алақандағы тері курстан өттім, алайда, кандидаттық тақырыпты Қа­ бедерлерін зерттеуге кірістім. Жыл сайын бағыт- зақстаннан алмайсың деп шарт қойды. Оған себеп– бағдар берген нұсқаушыларыма есеп беріп отырдым. ол тақырыпты жазатын материал Қазақстанда жоқ. Дұрысымды мойындап, қателерімді түзетіп отыр­ Сондықтан, саған біз басқа тақырып береміз, сонымен ды. Сол кездегі ғалымдар маған өте дұрыс бағыт айналысасың деді. Қазақстан Ғылым академиясының көрсетіп берді. Әттең, сол ғалымдар бүгінгі күні Тарих және археология институтының Этнография тірі болса, менің еңбектеріме қалай қуанар еді?! Өз бөлімін басқарған академик Әлкей Марғұлан бұған қарсы болды. 48