SGK Công nghệ 8

Bµi 16 bµi tËp thùc hµnh ®äc b¶n vÏ nhµ ®¬n gi¶n 1. §äc ® îc b¶n vÏ nhµ ®¬n gi¶n. 2. Ham thÝch t×m hiÓu b¶n vÏ x©y dùng. I - chuÈn bÞ - Dông cô : Thðíc, ªke, compa, bót ch×, tÈy, ... - VËt liÖu vÏ : GiÊy vÏ khæ A4, giÊy nh¸p, ... - S¸ch gi¸o khoa, vë bµi tËp. - Tµi liÖu : B¶n vÏ nhµ ë. II - néi dung §äc b¶n vÏ nhµ ë (h.16.1) vµ tr¶ lêi c¸c c©u hái theo mÉu b¶ng 15.2 (bµi 15). III - c¸c bðíc tiÕn hµnh - Trðíc khi lµm bµi tËp thùc hµnh, cÇn n¾m v÷ng c¸ch ®äc b¶n vÏ nhµ (xem vÝ dô ë bµi 15). - §äc b¶n vÏ nhµ ë theo c¸c bðíc nhð vÝ dô b¶n vÏ nhµ mét tÇng ë bµi 15. - KÎ theo mÉu b¶ng 15.2 vµ ghi phÇn tr¶ lêi vµo b¶ng. Bµi lµm trªn giÊy khæ A4 hoÆc vë bµi tËp vµ hoµn thµnh t¹i líp. IV - nhËn xÐt vµ §¸nh gi¸ Häc sinh tù nhËn xÐt vµ ®¸nh gi¸ bµi lµm theo hðíng dÉn cña gi¸o viªn. 50

H×nh 16.1. B¶n vÏ nhµ ë 51

T æng kÕt vµ «n tËp PhÇn mét − VÏ kÜ thuËt 1. HÖ thèng ho¸ vµ hiÓu ® îc mét sè kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ b¶n vÏ h×nh chiÕu c¸c khèi h×nh häc. 2. BiÕt ® îc c¸ch ®äc b¶n vÏ chi tiÕt, b¶n vÏ l¾p vµ b¶n vÏ nhµ. Néi dung phÇn VÏ kÜ thuËt ®ðîc tãm t¾t b»ng s¬ ®å sau : Vai trß cña B¶n vÏ kÜ thuËt ®èi víi s¶n xuÊt b¶n vÏ kÜ thuËt B¶n vÏ kÜ thuËt ®èi víi ®êi sèng trong s¶n xuÊt vµ ®êi sèng B¶n vÏ c¸c H×nh chiÕu khèi h×nh häc B¶n vÏ c¸c khèi ®a diÖn B¶n vÏ c¸c khèi trßn xoay VÏ kÜ thuËt Kh¸i niÖm vÒ b¶n vÏ kÜ thuËt B¶n vÏ chi tiÕt B¶n vÏ kÜ thuËt BiÓu diÔn ren B¶n vÏ l¾p B¶n vÏ nhµ H×nh 1. S¬ ®å tãm t¾t néi dung phÇn VÏ kÜ thuËt C©u hái vµ bµi tËp C©u hái 1. V× sao ph¶i häc VÏ kÜ thuËt ? 2. ThÕ nµo lµ b¶n vÏ kÜ thuËt ? B¶n vÏ kÜ thuËt dïng ®Ó lµm g× ? 52

3. ThÕ nµo lµ ph p chiÕu vu«ng gãc ? Ph p chiÕu nµy dïng ®Ó lµm g× ? 4. C¸c khèi h×nh häc th êng gÆp lµ nh÷ng khèi nµo ? 5. H y nªu ®Æc ®iÓm h×nh chiÕu cña khèi ®a diÖn. 6. Khèi trßn xoay th êng ® îc biÓu diÔn b»ng c¸c h×nh chiÕu nµo ? 7. ThÕ nµo lµ h×nh c¾t ? H×nh c¾t dïng ®Ó lµm g× ? 8. KÓ mét sè lo¹i ren th êng dïng vµ c«ng dông cña chóng. 9. Ren ® îc vÏ theo quy íc nh thÕ nµo ? 10. KÓ mét sè b¶n vÏ th êng dïng vµ c«ng dông cña chóng. Bµi tËp 1. Cho vËt thÓ vµ b¶n vÏ ba h×nh chiÕu cña nã (h. 2). H y ®¸nh dÊu (x) vµo b¶ng 1 ®Ó chØ sù t ¬ng quan gi÷a c¸c mÆt A, B, C, D cña vËt thÓ víi c¸c h×nh chiÕu 1, 2, 3, 4, 5 cña c¸c mÆt. a b H×nh 2. B¶n vÏ c¸c h×nh chiÕu B¶ng 1 ABCD MÆt H×nh chiÕu 1 2 3 4 5 53

2. Cho c¸c h×nh chiÕu ®øng 1, 2, 3 ; h×nh chiÕu b»ng 4, 5, 6 ; h×nh chiÕu c¹nh 7, 8, 9 vµ c¸c vËt thÓ A, B, C (h.3). H y ®iÒn sè thÝch hîp vµo b¶ng 2 ®Ó chØ râ sù t ¬ng quan gi÷a c¸c h×nh chiÕu víi vËt thÓ. B¶ng 2 VËt thÓ ABC H×nh chiÕu H×nh chiÕu ®øng H×nh chiÕu b»ng H×nh chiÕu c¹nh ab H×nh 3. C¸c h×nh chiÕu cña c¸c vËt thÓ 54

3. §äc b¶n vÏ c¸c h×nh chiÕu (h.4a vµ h.4b), sau ®ã ®¸nh dÊu (x) vµo b¶ng 3 vµ 4 ®Ó chØ râ sù t ¬ng quan gi÷a c¸c khèi víi h×nh chiÕu cña chóng. B¶ng 3 H×nh d¹ng khèi A B C H×nh trô H×nh hép H×nh chãp côt B¶ng 4 H×nh d¹ng khèi A B C H×nh trô H×nh nãn côt H×nh chám cÇu ab H×nh 4. C¸c b¶n vÏ h×nh chiÕu 4. H y vÏ h×nh c¾t (ë vÞ trÝ h×nh chiÕu ®øng) vµ h×nh chiÕu b»ng cña c¸c chi tiÕt A, B, C (h.5) theo kÝch th íc ® cho. H×nh 5. C¸c chi tiÕt 5. §äc l¹i c¸c b¶n vÏ chi tiÕt, b¶n vÏ l¾p, b¶n vÏ nhµ trong SGK. 55

HP h Ç nai C¬ khÝ G vai trß cña c¬ khÝ trong s¶n xuÊt vµ ®êi sèng G gia c«ng c¬ khÝ G chi tiÕt m¸y vµ l¾p ghÐp G truyÒn vµ biÕn ®æi chuyÓn ®éng 56

Bµi 17 Vai trß cña c¬ khÝ trong s¶n xuÊt vµ ®êi sèng 1. HiÓu ®ðîc vai trß quan träng cña c¬ khÝ trong s¶n xuÊt vµ ®êi sèng. 2. BiÕt ®ðîc sù ®a d¹ng cña s¶n phÈm c¬ khÝ vµ quy tr×nh t¹o ra s¶n phÈm c¬ khÝ. I - Vai trß cña c¬ khÝ Tõ xa xða con ngðêi ® biÕt vËn dông bé n o ®Çy trÝ tuÖ vµ ®«i tay khÐo lÐo ®Ó s¸ng t¹o ra c¸c lo¹i m¸y tõ ®¬n gi¶n ®Õn phøc t¹p, nh»m gi¶m nhÑ søc lao ®éng cña con ngðêi nhðng n©ng cao n¨ng suÊt lao ®éng. VÝ dô : §Ó n©ng mét vËt nÆng cã thÓ dïng søc ngðêi, ®ßn bÈy hoÆc m¸y n©ng chuyÓn (h.17.1). ab c H×nh 17.1 Quan s¸t h×nh 17.1, em h y cho biÕt m¸y gióp Ých g× cho con ngðêi ? HÇu hÕt c¸c m¸y lµ do ngµnh c¬ khÝ t¹o ra. C¬ khÝ cã vai trß quan träng trong s¶n xuÊt vµ ®êi sèng : - C¬ khÝ t¹o ra c¸c m¸y vµ c¸c phð¬ng tiÖn thay lao ®éng thñ c«ng thµnh lao ®éng b»ng m¸y vµ t¹o ra n¨ng suÊt cao. - C¬ khÝ gióp cho lao ®éng vµ sinh ho¹t cña con ngðêi trë nªn nhÑ nhµng vµ thó vÞ h¬n. 57

- Nhê cã c¬ khÝ, tÇm nh×n con ngðêi ®ðîc më réng, con ngðêi cã thÓ chiÕm lÜnh ®ðîc kh«ng gian vµ thêi gian. II - S¶n phÈm c¬ khÝ quanh ta Xung quanh chóng ta, ®©u ®©u còng gÆp c¸c s¶n phÈm c¬ khÝ, ®¬n gi¶n nhð c¸i kim kh©u, chiÕc ®inh vÝt... phøc t¹p nhð cç m¸y, chiÕc « t«, d©y chuyÒn s¶n xuÊt... Quan s¸t h×nh 17.2 kÓ tªn c¸c m¸y vµ thiÕt bÞ trong c¸c lÜnh vùc s¶n xuÊt vµ ®êi sèng mµ c¬ khÝ t¹o ra. M¸y vËn chuyÓn M¸y khai th¸c M¸y gia c«ng M¸y s¶n xuÊt S¶n phÈm M¸y trong c«ng tr×nh hµng tiªu dïng c¬ khÝ v¨n ho¸, sinh ho¹t M¸y n«ng nghiÖp M¸y thùc phÈm M¸y ®iÖn C¸c lo¹i m¸y kh¸c H×nh 17.2. C¸c s¶n phÈm c¬ khÝ C¬ khÝ cã vai trß quan träng trong viÖc s¶n xuÊt ra thiÕt bÞ, m¸y vµ c«ng cô cho mäi ngµnh trong nÒn kinh tÕ quèc d©n, t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó c¸c ngµnh nµy ph¸t triÓn tèt h¬n. III - S¶n phÈm c¬ khÝ ®ðîc h×nh thµnh nhð thÕ nµo ? Muèn t¹o ra s¶n phÈm c¬ khÝ, tõ nguyªn vËt liÖu ph¶i tr¶i qua mét qu¸ tr×nh gia c«ng ®Ó t¹o thµnh chi tiÕt. Nh÷ng chi tiÕt nµy l¾p r¸p víi nhau sÏ t¹o thµnh s¶n phÈm c¬ khÝ hoµn chØnh. VÝ dô : Muèn t¹o ra chiÕc k×m nguéi, ph¶i tr¶i qua mét qu¸ tr×nh gia c«ng sau : 58

Tõ vËt liÖu lµ thÐp ngðêi ta rÌn hoÆc dËp thµnh ph«i k×m (ë d¹ng th«), sau ®ã khoan lç vµ dòa ®Ó t¹o hai m¸ k×m, dïng ®inh t¸n ghÐp hai m¸ k×m ®Ó ®ðîc chiÕc k×m, cuèi cïng ®em nhiÖt luyÖn ®Ó ®ðîc chiÕc k×m hoµn chØnh cã ®é cøng yªu cÇu. Em h y ®iÒn vµo chç trèng (...) trªn s¬ ®å nh÷ng côm tõ cÇn thiÕt ®Ó thÓ hiÖn qu¸ tr×nh trªn. Quy tr×nh chÕ t¹o k×m nguéi ®ðîc biÓu diÔn dðíi d¹ng s¬ ®å : ThÐp ............. Ph«i .............. Hai ............... ChiÕc ................. ChiÕc k×m k×m hoµn chØnh m¸ k×m k×m Qua vÝ dô trªn, cã thÓ kh¸i qu¸t qu¸ tr×nh t¹o ra s¶n phÈm c¬ khÝ theo s¬ ®å sau : VËt liÖu Gia c«ng c¬ khÝ Chi tiÕt L¾p r¸p S¶n phÈm c¬ khÝ (®óc, hµn, rÌn, c¬ khÝ (kim lo¹i, c¾t gät, phi kim lo¹i) nhiÖt luyÖn) Qu¸ tr×nh t¹o ra s¶n phÈm c¬ khÝ do con ngðêi dïng phð¬ng tiÖn lao ®éng t¸c ®éng vµo vËt liÖu ban ®Çu nh»m lµm thay ®æi h×nh d¸ng, kÝch thðíc, tÝnh chÊt cña vËt liÖu, biÕn chóng thµnh s¶n phÈm cÇn thiÕt. Ghi nhí 1. C¬ khÝ cã vai trß quan träng trong viÖc s¶n xuÊt ra m¸y, thiÕt bÞ cho mäi ngµnh s¶n xuÊt trong nÒn kinh tÕ quèc d©n vµ ®êi sèng con ngðêi. 2. Gia c«ng c¬ khÝ lµ qu¸ tr×nh t¹o cho chi tiÕt cã h×nh d¸ng, kÝch thðíc hoÆc tÝnh chÊt x¸c ®Þnh, phï hîp víi yªu cÇu kÜ thuËt dùa trªn c¸c nguyªn lÝ khoa häc vµ c«ng nghÖ. C©u hái 1. C¬ khÝ cã vai trß quan träng nhð thÕ nµo trong s¶n xuÊt vµ ®êi sèng ? 2. KÓ tªn mét sè s¶n phÈm c¬ khÝ. 3. S¶n phÈm c¬ khÝ ®ðîc h×nh thµnh nhð thÕ nµo ? 59

III Bµi 18 gia c«ng c¬ khÝ VËt liÖu c¬ khÝ 1. BiÕt c¸ch ph©n lo¹i c¸c vËt liÖu c¬ khÝ phæ biÕn. 2. BiÕt ®ðîc tÝnh chÊt c¬ b¶n cña vËt liÖu c¬ khÝ. Muèn lµm ra c¸c s¶n phÈm c¬ khÝ, ®Çu tiªn ph¶i cã nguyªn vËt liÖu. VÝ dô : Muèn s¶n xuÊt xe ®¹p cÇn ph¶i cã thÐp, nh«m, nhùa... VËt liÖu c¬ khÝ, hiÓu theo nghÜa réng bao gåm tÊt c¶ c¸c nguyªn vËt liÖu dïng trong ngµnh c¬ khÝ. Bµi nµy chØ giíi thiÖu nh÷ng vËt liÖu th«ng dông nhÊt vµ nh÷ng tÝnh chÊt c¬ b¶n cña chóng, tõ ®ã gióp ta lùa chän vµ sö dông vËt liÖu mét c¸ch hîp lÝ vµ hiÖu qu¶. I - C¸c vËt liÖu c¬ khÝ phæ biÕn C¨n cø vµo nguån gèc, cÊu t¹o vµ tÝnh chÊt, vËt liÖu c¬ khÝ ®ðîc chia thµnh hai nhãm : vËt liÖu kim lo¹i vµ vËt liÖu phi kim lo¹i. 1. VËt liÖu kim lo¹i Trong kÜ thuËt vµ ®êi sèng, nhiÒu m¸y vµ dông cô gia ®×nh ®ðîc lµm b»ng nh÷ng vËt liÖu kim lo¹i. Qua quan s¸t chiÕc xe ®¹p, em h y nªu tªn nh÷ng chi tiÕt, bé phËn nµo cña xe ®ðîc lµm b»ng kim lo¹i ? Kim lo¹i lµ vËt liÖu quan träng, chiÕm tØ lÖ kh¸ cao trong thiÕt bÞ, m¸y vµ ®ðîc ph©n lo¹i theo s¬ ®å sau : VËt liÖu kim lo¹i Kim lo¹i ®en Kim lo¹i mµu ThÐp Gang §ång vµ ... Nh«m vµ hîp kim ®ång hîp kim nh«m 60 H×nh 18.1. S¬ ®å ph©n lo¹i vËt liÖu kim lo¹i

a) Kim lo¹i ®en Thµnh phÇn chñ yÕu cña kim lo¹i ®en lµ s¾t (Fe) vµ cacbon (C). Dùa vµo tØ lÖ cacbon vµ c¸c nguyªn tè tham gia, ngðêi ta chia kim lo¹i ®en thµnh hai lo¹i chÝnh lµ gang vµ thÐp. - NÕu tØ lÖ cacbon trong vËt liÖu < 2,14% th× gäi lµ thÐp vµ > 2,14% lµ gang. TØ lÖ cacbon cµng cao th× vËt liÖu cµng cøng vµ gißn. - Tuú theo cÊu t¹o vµ tÝnh chÊt, gang ®ðîc ph©n thµnh ba lo¹i lµ gang x¸m, gang tr¾ng vµ gang dÎo ; thÐp ®ðîc chia thµnh hai lo¹i chÝnh lµ thÐp cacbon vµ thÐp hîp kim. ThÐp cacbon lo¹i thðêng chøa nhiÒu t¹p chÊt dïng chñ yÕu trong x©y dùng vµ kÕt cÊu cÇu ®ðêng. ThÐp cacbon chÊt lðîng tèt thðêng dïng lµm dông cô gia ®×nh vµ chi tiÕt m¸y. b) Kim lo¹i mµu - Ngoµi kim lo¹i ®en (thÐp, gang) c¸c kim lo¹i cßn l¹i chñ yÕu lµ kim lo¹i mµu. Kim lo¹i mµu thðêng ®ðîc sö dông dðíi d¹ng hîp kim. - Kim lo¹i mµu dÔ kÐo dµi, dÔ d¸t máng, cã tÝnh chèng mµi mßn, tÝnh chèng ¨n mßn cao, ®a sè cã tÝnh dÉn nhiÖt vµ dÉn ®iÖn tèt. C¸c kim lo¹i mµu Ýt bÞ oxi ho¸ trong m«i trðêng. Kim lo¹i mµu chñ yÕu lµ ®ång (Cu), nh«m (Al) vµ hîp kim cña chóng. - §ång, nh«m vµ hîp kim cña chóng ®ðîc dïng nhiÒu trong c«ng nghiÖp nhð : s¶n xuÊt ®å dïng gia ®×nh, chÕ t¹o chi tiÕt m¸y, lµm vËt liÖu dÉn ®iÖn... Em h y cho biÕt nh÷ng s¶n phÈm dðíi ®©y thðêng ®ðîc lµm b»ng vËt liÖu g× ? S¶n phÈm Lðìi kÐo Lðìi cuèc Mãc Ch¶o r¸n Lâi Khung xe ®¹p c¾t giÊy kho¸ cöa d©y dÉn ®iÖn Lo¹i vËt liÖu 2. VËt liÖu phi kim lo¹i So víi kim lo¹i, vËt liÖu phi kim lo¹i cã kh¶ n¨ng dÉn ®iÖn, dÉn nhiÖt kÐm nhðng cã mét sè tÝnh chÊt ®Æc biÖt nhð : dÔ gia c«ng, kh«ng bÞ oxi ho¸, Ýt mµi mßn... nªn chóng ®ðîc sö dông ngµy cµng réng r i. C¸c vËt liÖu phi kim lo¹i ®ðîc dïng phæ biÕn trong c¬ khÝ lµ chÊt dÎo, cao su. 61

a) ChÊt dÎo Lµ s¶n phÈm ®ðîc tæng hîp tõ c¸c chÊt h÷u c¬ cao ph©n tö, dÇu má, than ®¸, khÝ ®èt... ChÊt dÎo ®ðîc chia lµm hai lo¹i : * ChÊt dÎo nhiÖt : Lo¹i nµy cã nhiÖt ®é nãng ch¶y thÊp, nhÑ, dÎo, kh«ng dÉn ®iÖn, kh«ng bÞ oxi ho¸, Ýt bÞ ho¸ chÊt t¸c dông, dÔ pha mµu vµ cã kh¶ n¨ng chÕ biÕn l¹i. ChÊt dÎo nhiÖt thðêng ®ðîc dïng nhiÒu trong s¶n xuÊt dông cô gia ®×nh nhð : lµn, ræ, cèc, can, dÐp, ... * ChÊt dÎo nhiÖt r¾n : ChÊt dÎo nhiÖt r¾n ®ðîc ho¸ r¾n ngay sau khi Ðp dðíi ¸p suÊt, nhiÖt ®é gia c«ng. ChÊt dÎo nhiÖt r¾n lµ lo¹i chÞu ®ðîc nhiÖt ®é cao, cã ®é bÒn cao, nhÑ, kh«ng dÉn ®iÖn, kh«ng dÉn nhiÖt, ®ðîc dïng lµm b¸nh r¨ng, æ ®ì, vá bót m¸y... Em h y cho biÕt nh÷ng vËt dông sau ®©y ®ðîc lµm b»ng chÊt dÎo g× ? VËt dông ¸o mða Can nhùa Vá æ c¾m ®iÖn Vá qu¹t ®iÖn Vá bót bi Thðíc nhùa Lo¹i chÊt dÎo b) Cao su Lµ vËt liÖu dÎo, ®µn håi, kh¶ n¨ng gi¶m chÊn tèt, c¸ch ®iÖn vµ c¸ch ©m tèt. Cao su gåm hai lo¹i : cao su tù nhiªn vµ cao su nh©n t¹o, chóng ®ðîc dïng lµm s¨m, lèp, èng dÉn, ®ai truyÒn, vßng ®Öm, s¶n phÈm c¸ch ®iÖn... H y kÓ tªn c¸c s¶n phÈm c¸ch ®iÖn lµm b»ng cao su. II - TÝnh chÊt c¬ b¶n cña vËt liÖu c¬ khÝ Muèn chän ®ðîc vËt liÖu hîp lÝ, phï hîp víi ®iÒu kiÖn chÕ t¹o s¶n phÈm, cÇn n¾m v÷ng c¸c tÝnh chÊt c¬ b¶n cña tõng lo¹i vËt liÖu. Nh×n chung c¸c vËt liÖu c¬ khÝ cã nh÷ng tÝnh chÊt c¬ b¶n sau : 1. TÝnh chÊt c¬ häc BiÓu thÞ kh¶ n¨ng cña vËt liÖu chÞu ®ðîc t¸c dông cña c¸c lùc bªn ngoµi. TÝnh chÊt c¬ häc bao gåm : tÝnh cøng, tÝnh dÎo, tÝnh bÒn. VÝ dô : ThÐp cøng h¬n nh«m ; ®ång dÎo h¬n thÐp. 62

2. TÝnh chÊt vËt lÝ Lµ nh÷ng tÝnh chÊt cña vËt liÖu thÓ hiÖn qua c¸c hiÖn tðîng vËt lÝ khi thµnh phÇn ho¸ häc cña nã kh«ng ®æi nhð : nhiÖt ®é nãng ch¶y, tÝnh dÉn ®iÖn, dÉn nhiÖt, khèi lðîng riªng... Em cã nhËn xÐt g× vÒ tÝnh dÉn ®iÖn, dÉn nhiÖt cña thÐp, ®ång vµ nh«m ? 3. TÝnh chÊt ho¸ häc Cho biÕt kh¶ n¨ng cña vËt liÖu chÞu ®ðîc t¸c dông ho¸ häc trong c¸c m«i trðêng, nhð tÝnh chÞu axit vµ muèi, tÝnh chèng ¨n mßn... VÝ dô : ThÐp, nh«m, ®ång dÔ bÞ ¨n mßn khi tiÕp xóc víi muèi ¨n ; chÊt dÎo kh«ng bÞ ¨n mßn khi tiÕp xóc víi muèi ¨n. 4. TÝnh chÊt c«ng nghÖ Cho biÕt kh¶ n¨ng gia c«ng cña vËt liÖu nhð : tÝnh ®óc, tÝnh hµn, tÝnh rÌn, kh¶ n¨ng gia c«ng c¾t gät... Muèn cã s¶n phÈm c¬ khÝ tèt cÇn cã vËt liÖu phï hîp. Mçi vËt liÖu cã nhiÒu tÝnh chÊt kh¸c nhau, tuú theo môc ®Ých sö dông mµ ngðêi ta quan t©m ®Õn tÝnh chÊt nµy hay tÝnh chÊt kh¸c hoÆc cã thÓ thay ®æi mét vµi tÝnh chÊt ®Ó n©ng cao hiÖu qu¶ sö dông vËt liÖu. Ghi nhí 1. VËt liÖu c¬ khÝ ®ðîc chia lµm 2 nhãm lín : kim lo¹i vµ phi kim lo¹i, trong ®ã vËt liÖu kim lo¹i ®ðîc sö dông phæ biÕn ®Ó gia c«ng c¸c chi tiÕt vµ bé phËn m¸y. 2. VËt liÖu c¬ khÝ cã 4 tÝnh chÊt c¬ b¶n : c¬ tÝnh, lÝ tÝnh, ho¸ tÝnh vµ tÝnh c«ng nghÖ. Trong c¬ khÝ ®Æc biÖt quan t©m 2 tÝnh chÊt lµ c¬ tÝnh vµ tÝnh c«ng nghÖ. C©u hái 1. H·y nªu c¸c tÝnh chÊt c¬ b¶n cña vËt liÖu c¬ khÝ. TÝnh c«ng nghÖ cã ý nghÜa g× trong s¶n xuÊt ? 2. H·y ph©n biÖt sù kh¸c nhau c¬ b¶n gi÷a kim lo¹i vµ phi kim lo¹i, gi÷a kim lo¹i ®en vµ kim lo¹i mµu. 3. H·y kÓ tªn c¸c vËt liÖu c¬ khÝ phæ biÕn vµ ph¹m vi øng dông cña chóng. 63

Bµi 19 Thùc hµnh vËt liÖu c¬ khÝ 1. NhËn biÕt vµ ph©n biÖt ®ðîc c¸c vËt liÖu c¬ khÝ phæ biÕn. 2. BiÕt phð¬ng ph¸p ®¬n gi¶n ®Ó thö c¬ tÝnh cña vËt liÖu c¬ khÝ. I - chuÈn bÞ - VËt liÖu : + 1 ®o¹n d©y ®ång, d©y nh«m, d©y thÐp vµ 1 thanh nhùa cã ®ðêng kÝnh φ 4mm. + 1 bé tiªu b¶n vËt liÖu gåm : gang, thÐp, hîp kim ®ång, hîp kim nh«m, cao su, chÊt dÎo. - Dông cô : + 1 chiÕc bóa nguéi nhá ; + 1 chiÕc ®e nhá. + 1 chiÕc dòa nhá. - Häc sinh chuÈn bÞ trðíc b¸o c¸o thùc hµnh theo mÉu ë môc III. II - néi dung vµ tr×nh tù thùc hµnh 1. Ph©n biÖt vËt liÖu kim lo¹i vµ vËt liÖu phi kim lo¹i a) Quan s¸t bªn ngoµi c¸c mÉu vËt liÖu ®Ó nhËn biÕt vËt liÖu kim lo¹i vµ phi kim lo¹i - Quan s¸t mµu s¾c c¸c mÉu. - Quan s¸t mÆt g y. - ¦íc lðîng khèi lðîng. b) So s¸nh tÝnh cøng vµ tÝnh dÎo - Chän 1 thanh nhùa vµ 1 thanh thÐp ®ðêng kÝnh φ 4mm. - Dïng lùc cña tay bÎ tõ ®ã nhËn xÐt vËt liÖu nµo khã bÎ g y th× cã tÝnh cøng lín h¬n, vËt liÖu nµo dÔ uèn th× cã tÝnh dÎo cao h¬n. §iÒn kÕt qu¶ vµo môc 1 b¸o c¸o thùc hµnh. 64

2. So s¸nh vËt liÖu kim lo¹i ®en vµ kim lo¹i mµu a) Ph©n biÖt kim lo¹i ®en vµ kim lo¹i mµu b»ng quan s¸t bªn ngoµi c¸c mÉu - Quan s¸t mµu s¾c c¸c mÉu. - Quan s¸t mÆt g y. - ¦íc lðîng khèi lðîng. b) So s¸nh tÝnh cøng, tÝnh dÎo Dïng lùc cña tay bÎ c¸c thanh vËt liÖu thÐp, ®ång vµ nh«m cã ®ðêng kÝnh φ 4mm ®Ó so s¸nh tÝnh cøng, tÝnh dÎo cña chóng. c) So s¸nh kh¶ n¨ng biÕn d¹ng Dïng bóa ®Ëp vµo phÇn ®Çu cña c¸c thanh ®ång, nh«m vµ thÐp víi lùc ®Ëp nhð nhau ®Ó x¸c ®Þnh kh¶ n¨ng biÕn d¹ng cña tõng vËt liÖu. §iÒn kÕt qu¶ vµo môc 2 b¸o c¸o thùc hµnh. 3. So s¸nh vËt liÖu gang vµ thÐp a) Quan s¸t mµu s¾c vµ mÆt g·y cña gang vµ thÐp b) So s¸nh tÝnh chÊt cña vËt liÖu - So s¸nh tÝnh cøng vµ tÝnh dÎo : dïng lùc bÎ vµ dïng dòa ®Ó x¸c ®Þnh. - So s¸nh tÝnh gißn : dïng bóa ®Ëp, vËt liÖu nµo dÔ g y, vì th× cã tÝnh gißn lín h¬n. §iÒn kÕt qu¶ vµo môc 3 b¸o c¸o thùc hµnh. III - B¸o c¸o thùc hµnh vËt liÖu c¬ khÝ Hä vµ tªn häc sinh : .................................................................................... Líp : ........................................................................................................... 1. So s¸nh tÝnh cøng, tÝnh dÎo khèi lðîng, mµu s¾c cña thÐp vµ nhùa TÝnh chÊt ThÐp Nhùa TÝnh cøng TÝnh dÎo Khèi lðîng Mµu s¾c Chó ý : Sö dông c¸c kÝ hiÖu lín h¬n (>), nhá h¬n (<) ®Ó so s¸nh. 65

2. So s¸nh tÝnh cøng, tÝnh dÎo vµ kh¶ n¨ng biÕn d¹ng cña thÐp, ®ång vµ nh«m Kim lo¹i ®en Kim lo¹i mµu ThÐp TÝnh chÊt §ång Nh«m TÝnh cøng TÝnh dÎo Kh¶ n¨ng biÕn d¹ng Sö dông c¸c ch÷ sè 1, 2, 3, theo thø tù gi¶m dÇn cña tÝnh dÎo, tÝnh cøng vµ kh¶ n¨ng biÕn d¹ng. 3. So s¸nh mµu s¾c, tÝnh cøng, tÝnh dÎo, tÝnh gißn cña gang vµ thÐp TÝnh chÊt Gang ThÐp Mµu s¾c TÝnh cøng TÝnh dÎo TÝnh gißn Sö dông c¸c ch÷ sè 1, 2 theo thø tù gi¶m dÇn cña c¸c tÝnh chÊt. Chó ý : C¸c tÝnh chÊt trªn chØ so s¸nh ë møc ®é ®Þnh tÝnh. 4. NhËn xÐt vµ ®¸nh gi¸ bµi thùc hµnh Häc sinh tù nhËn xÐt vµ ®¸nh gi¸ bµi thùc hµnh theo hðíng dÉn cña gi¸o viªn. 66

Bµi 20 Dông cô c¬ khÝ 1. BiÕt ®ðîc h×nh d¸ng, cÊu t¹o vµ vËt liÖu chÕ t¹o c¸c dông cô cÇm tay ®¬n gi¶n ®ðîc sö dông trong ngµnh c¬ khÝ. 2. BiÕt ®ðîc c«ng dông vµ c¸ch sö dông mét sè dông cô c¬ khÝ phæ biÕn. Muèn t¹o ra mét s¶n phÈm c¬ khÝ cÇn ph¶i cã vËt liÖu vµ dông cô ®Ó gia c«ng. C¸c dông cô cÇm tay ®¬n gi¶n trong ngµnh c¬ khÝ gåm : dông cô ®o vµ kiÓm tra, dông cô th¸o l¾p vµ kÑp chÆt, dông cô gia c«ng. I - dông cô ®o vµ kiÓm tra 1. Thðíc ®o chiÒu dµi a a) Thðíc l¸ (h.20.1a) b Thðíc l¸ ®ðîc chÕ t¹o b»ng thÐp H×nh 20.1. Thðíc ®o chiÒu dµi hîp kim dông cô, Ýt co d n vµ kh«ng a) Thðíc l¸ ; gØ. Thðíc l¸ thðêng cã chiÒu dµy : b) Thðíc cuén. 0,9 - 1,5 mm, réng 10 - 25 mm, dµi 150 - 1000 mm. Trªn thðíc cã v¹ch, c¸c v¹ch c¸ch nhau 1 mm. Thðíc l¸ dïng ®Ó ®o ®é dµi cña chi tiÕt hoÆc x¸c ®Þnh kÝch thðíc cña s¶n phÈm. Em h y cho biÕt ®Ó ®o c¸c kÝch thðíc lín, ngðêi ta dïng dông cô ®o g× ? b) Thðíc cÆp Thðíc cÆp ®ðîc chÕ t¹o b»ng thÐp hîp kim kh«ng gØ (inox), cã ®é chÝnh x¸c cao (tõ 0,1 - 0,05 mm), cÊu t¹o cña thðíc ®ðîc tr×nh bµy trong h×nh 20.2. Thðíc cÆp dïng ®Ó ®o ®ðêng kÝnh trong, ®ðêng kÝnh ngoµi vµ chiÒu s©u lç... víi nh÷ng kÝch thðíc kh«ng lín l¾m. 67

H×nh 20.2. Thðíc cÆp 1. C¸n ; 2, 7. Má ; 3. Khung ®éng ; 4. VÝt h·m ; 5. Thang chia ®é chÝnh ; 6. Thðíc ®o chiÒu s©u ; 8. Thang chia ®é cña du xÝch. C¸ch sö dông thðíc cÆp sÏ ®ðîc giíi thiÖu trong bµi thùc hµnh (bµi 23). Quan s¸t h×nh vÏ 20.2, em h y nªu cÊu t¹o cña thðíc cÆp. Ngoµi hai lo¹i thðíc trªn, ngðêi ta cßn dïng compa ®o trong, ®o ngoµi ®Ó kiÓm tra kÝch thðíc cña vËt. 2. Thðíc ®o gãc Thðíc ®o gãc thðêng dïng lµ ªke, ke vu«ng vµ thðíc ®o gãc v¹n n¨ng (h.20.3). Muèn x¸c ®Þnh trÞ sè thùc cña gãc ta dïng thðíc ®o gãc v¹n n¨ng. Tõ h×nh 20.3b, h y nªu c¸ch sö dông thðíc ®o gãc v¹n n¨ng. ab H×nh 20.3. Thðíc ®o gãc a) Ke vu«ng ; b) Thðíc ®o gãc v¹n n¨ng. 68

II - Dông cô th¸o, l¾p vµ kÑp chÆt H×nh 20.4 giíi thiÖu mét sè dông cô th¸o, l¾p vµ kÑp chÆt th«ng dông. Dông cô th¸o, l¾p Dông cô kÑp chÆt a bd c e H×nh 20.4. Dông cô th¸o, l¾p vµ kÑp chÆt a) Má lÕt ; b) Cêlª ; c) Tua vÝt ; d) £t« ; e) K×m. Em h y nªu c«ng dông vµ c¸ch sö dông cña c¸c dông cô trªn. III - dông cô gia c«ng H×nh 20.5 giíi thiÖu mét sè dông cô gia c«ng th«ng dông H y quan s¸t h×nh 20.5 vµ nªu cÊu t¹o, c«ng dông cña tõng dông cô gia c«ng. ab cd H×nh 20.5. Mét sè dông cô gia c«ng a) Bóa ; b) Cða ; c) §ôc ; d) Dòa. 69

Ghi nhí C¸c dông cô cÇm tay ®¬n gi¶n trong ngµnh c¬ khÝ bao gåm : dông cô ®o, dông cô th¸o, l¾p vµ kÑp chÆt, dông cô gia c«ng. Chóng dïng ®Ó x¸c ®Þnh h×nh d¸ng, kÝch thðíc vµ t¹o ra c¸c s¶n phÈm c¬ khÝ. C©u hái 1. Cã mÊy lo¹i dông cô ®o vµ kiÓm tra ? C«ng dông cña chóng. Nªu cÊu t¹o cña thðíc cÆp. 2. H·y nªu c¸ch sö dông c¸c dông cô th¸o, l¾p vµ kÑp chÆt. 3. Nªu c«ng dông cña c¸c dông cô gia c«ng. Bµi 21 cða vµ ®ôc kim lo¹i 1. HiÓu ®ðîc øng dông cña phð¬ng ph¸p cða vµ ®ôc. 2. BiÕt c¸c thao t¸c c¬ b¶n vÒ cða, ®ôc kim lo¹i. 3. BiÕt ®ðîc quy t¾c an toµn trong qu¸ tr×nh gia c«ng. I - C¾t kim lo¹i b»ng cða tay 1. Kh¸i niÖm C¾t kim lo¹i b»ng cða tay lµ mét d¹ng gia c«ng th«, dïng lùc t¸c ®éng lµm cho lðìi cða chuyÓn ®éng qua l¹i ®Ó c¾t vËt liÖu. C¾t b»ng cða tay nh»m c¾t kim lo¹i thµnh tõng phÇn, c¾t bá phÇn thõa hoÆc c¾t r nh... H×nh 21.1a lµ cÊu t¹o cða tay. Em cã nhËn xÐt g× vÒ lðìi cða gç vµ lðìi cða kim lo¹i ? Gi¶i thÝch sù kh¸c nhau gi÷a hai lðìi cða. 70

2. KÜ thuËt cða a) ChuÈn bÞ - L¾p lðìi cða vµo khung cða sao cho c¸c r¨ng cña lðìi cða hðíng ra khái phÝa tay n¾m (h.21.1a). - LÊy dÊu trªn vËt cÇn cða. - Chän ªt« theo tÇm vãc cña ngðêi (h.21.1b). - G¸ kÑp vËt lªn ªt«. Quan s¸t h×nh 21.1b, h y m« t¶ c¸ch chän chiÒu cao cña ªt«. a b H×nh 21.1. b) Chän chiÒu cao cña ªt« a) CÊu t¹o cða tay 1. Khung cða ; 2. VÝt ®iÒu chØnh ; 3. Chèt ; 4. Lðìi cða ; 5. Tay n¾m. b) Tð thÕ ®øng vµ thao t¸c cða - Yªu cÇu ngðêi cða ®øng th¼ng, tho¶i m¸i, khèi lðîng c¬ thÓ ph©n ®Òu lªn hai ch©n, vÞ trÝ ch©n ®øng so víi bµn kÑp ªt« ®ðîc thÓ hiÖn trong h×nh 21.2a. - C¸ch cÇm cða : tay ph¶i n¾m c¸n cða, tay tr¸i n¾m ®Çu kia cña khung cða (h.21.2b). - Thao t¸c : kÕt hîp hai tay vµ mét phÇn khèi lðîng c¬ thÓ ®Ó ®Èy vµ kÐo cða. Khi ®Èy th× Ên lðìi cða vµ ®Èy tõ tõ ®Ó t¹o lùc c¾t, khi kÐo cða vÒ, tay tr¸i kh«ng Ên, tay ph¶i rót cða vÒ nhanh h¬n lóc ®Èy, qu¸ tr×nh lÆp ®i lÆp l¹i nhð vËy cho ®Õn khi kÕt thóc. 71

a b H×nh 21.2. Tð thÕ vµ thao t¸c cða 3. An toµn khi cða §Ó an toµn khi cða, ph¶i thùc hiÖn c¸c quy ®Þnh sau : - KÑp vËt cða ph¶i ®ñ chÆt. - Lðìi cða c¨ng võa ph¶i, kh«ng dïng cða kh«ng cã tay n¾m hoÆc tay n¾m bÞ vì. - Khi cða gÇn ®øt ph¶i ®Èy cða nhÑ h¬n vµ ®ì vËt ®Ó vËt kh«ng r¬i vµo ch©n. - Kh«ng dïng tay g¹t m¹t cða hoÆc thæi vµo m¹ch cða v× m¹t cða dÔ b¾n vµo m¾t. II - ®ôc kim lo¹i 1. Kh¸i niÖm H×nh 21.3. CÊu t¹o ®ôc §ôc lµ bðíc gia c«ng th«, thðêng ®ðîc sö dông khi lðîng dð gia c«ng lín h¬n 0,5 mm. H×nh 21.3 lµ cÊu t¹o cña ®ôc kim lo¹i. §ôc ®ðîc lµm b»ng thÐp tèt, lðìi c¾t cña ®ôc cã thÓ th¼ng hoÆc cong. 2. KÜ thuËt ®ôc a) C¸ch cÇm ®ôc vµ bóa ab ThuËn tay nµo cÇm bóa tay ®ã, tay kia H×nh 21.4. C¸ch cÇm ®ôc vµ bóa cÇm ®ôc. a) C¸ch cÇm ®ôc ; b) C¸ch cÇm bóa. H×nh 21.4 giíi thiÖu c¸ch cÇm ®ôc vµ bóa. Quan s¸t h×nh 21.4, em h y m« t¶ c¸ch cÇm ®ôc vµ cÇm bóa. 72

Chó ý : Khi cÇm ®ôc vµ cÇm bóa, c¸c ngãn tay cÇm chÆt võa ph¶i ®Ó dÔ ®iÒu chØnh. b) Tð thÕ ®ôc Tð thÕ, vÞ trÝ ®øng ®ôc, c¸ch chän chiÒu cao bµn ªt« gièng nhð ë phÇn cða. Chó ý : Nªn ®øng vÒ phÝa sao cho lùc ®¸nh bóa vu«ng gãc víi m¸ kÑp ªt« (h. 21.5). c) C¸ch ®¸nh bóa - B¾t ®Çu ®ôc : §Ó lðìi ®ôc s¸t vµo mÐp vËt, c¸ch H×nh 21.5. Tð thÕ ®ôc mÆt trªn cña vËt tõ 0,5 - 1mm. §¸nh bóa nhÑ H×nh 21.6. Phð¬ng ph¸p chÆt ®øt nhµng ®Ó cho ®ôc b¸m vµo vËt kho¶ng 0,5mm. N©ng ®ôc sao cho ®ôc nghiªng víi mÆt n»m ngang mét gãc 30 - 35o. Sau ®ã ®¸nh bóa m¹nh vµ ®Òu. Khi chÆt ®øt ta ®Æt ®ôc vu«ng gãc víi mÆt n»m ngang (h. 21.6). - KÕt thóc ®ôc : Khi ®ôc gÇn ®øt ph¶i gi¶m dÇn lùc ®¸nh bóa. 3. An toµn khi ®ôc - Kh«ng dïng bóa cã c¸n bÞ vì, nøt. - Kh«ng dïng ®ôc bÞ mÎ. - KÑp vËt vµo ªt« ph¶i ®ñ chÆt. - Ph¶i cã lðíi ch¾n phoi ë phÝa ®èi diÖn víi ngðêi ®ôc. - CÇm ®ôc, bóa ch¾c ch¾n, ®¸nh bóa ®óng ®Çu ®ôc. Ghi nhí 1. Cða vµ ®ôc lµ hai phð¬ng ph¸p gia c«ng th« ®ðîc sö dông khi lðîng dð gia c«ng lín. 2. Muèn cã s¶n phÈm cða vµ ®ôc ®¶m b¶o yªu cÇu, cÇn n¾m v÷ng tð thÕ, thao t¸c, kÜ thuËt c¬ b¶n vµ an toµn lao ®éng khi cða vµ ®ôc. C©u hái 1. H·y nªu tð thÕ ®øng vµ c¸c thao t¸c c¬ b¶n khi cða kim lo¹i. 2. H·y nªu kÜ thuËt c¬ b¶n khi ®ôc kim lo¹i. 3. §Ó ®¶m b¶o an toµn khi cða vµ ®ôc, em cÇn chó ý nh÷ng ®iÓm g× ? 73

Bµi 22 dòa vµ khoan kim lo¹i 1. BiÕt ®ðîc kÜ thuËt c¬ b¶n khi dòa vµ khoan kim lo¹i. 2. BiÕt ®ðîc quy t¾c an toµn khi dòa vµ khoan. I - dòa Dòa dïng ®Ó t¹o ®é nh½n, ph¼ng trªn c¸c bÒ mÆt nhá, khã lµm ®ðîc trªn c¸c m¸y c«ng cô. Tuú theo c¸c bÒ mÆt cÇn gia c«ng mµ chän c¸c lo¹i dòa cho phï hîp (h. 22.1). a b cd e H×nh 22.1. C¸c lo¹i dòa a) Dòa trßn ; b) Dòa dÑt ; c) Dòa tam gi¸c ; d) Dòa vu«ng ; e) Dòa b¸n nguyÖt. 1. KÜ thuËt dòa a) ChuÈn bÞ - C¸ch chän ªt« vµ tð thÕ ®øng dòa gièng nhð tð thÕ ®øng cða. - KÑp vËt dòa chÆt võa ph¶i sao cho mÆt ph¼ng cÇn dòa c¸ch mÆt ªt« tõ 10 - 20 mm. §èi víi c¸c vËt mÒm, cÇn lãt t«n máng hoÆc gç ë m¸ ªt« ®Ó tr¸nh bÞ xðíc vËt. 74

b) C¸ch cÇm dòa vµ thao t¸c dòa - Tay ph¶i cÇm c¸n dòa h¬i ngöa lßng bµn tay, tay tr¸i ®Æt h¼n lªn ®Çu dòa (h.22.2a). - Khi dòa ph¶i thùc hiÖn hai chuyÓn ®éng : mét lµ ®Èy dòa t¹o lùc c¾t, khi ®ã hai tay Ên xuèng, ®iÒu khiÓn lùc Ên cña hai tay cho dòa ®ðîc th¨ng b»ng ; hai lµ khi kÐo dòa vÒ kh«ng cÇn c¾t, do ®ã kÐo nhanh vµ nhÑ nhµng (h.22.2b). ab H×nh 22.2. C¸ch cÇm dòa vµ thao t¸c dòa Em h y cho biÕt trong qu¸ tr×nh dòa mµ kh«ng gi÷ ®ðîc dòa th¨ng b»ng th× bÒ mÆt vËt dòa sÏ nhð thÕ nµo? 2. An toµn khi dòa - Bµn nguéi ph¶i ch¾c ch¾n, vËt dòa ph¶i ®ðîc kÑp chÆt. - Kh«ng ®ðîc dïng dòa kh«ng cã c¸n hoÆc c¸n vì. - Kh«ng thæi phoi, tr¸nh phoi b¾n vµo m¾t. Ii - khoan Khoan lµ phð¬ng ph¸p phæ biÕn ®Ó gia c«ng lç trªn vËt ®Æc hoÆc lµm réng lç ® cã s½n. 1. Mòi khoan Cã nhiÒu lo¹i mòi khoan kh¸c nhau, chóng ®ðîc lµm b»ng thÐp cacbon dông cô. Mòi khoan cã ba phÇn chÝnh : phÇn c¾t, phÇn dÉn hðíng vµ phÇn ®u«i (h.22.3). H×nh 22.3. CÊu t¹o mòi khoan 75

2. M¸y khoan Cã nhiÒu lo¹i : khoan tay, khoan m¸y... CÊu t¹o cña chóng ®ðîc giíi thiÖu trªn h×nh 22.4. ab H×nh 22.4. C¸c lo¹i m¸y khoan a) Khoan tay ; b) Khoan m¸y. 3. KÜ thuËt khoan - LÊy dÊu, x¸c ®Þnh t©m lç trªn vËt cÇn khoan. - Chän mòi khoan cã ®ðêng kÝnh b»ng ®ðêng kÝnh lç cÇn khoan. a c H×nh 22.5. b C¸c bðíc c¬ b¶n khi khoan a) L¾p mòi khoan ; b) KÑp vËt khoan ; c) §iÒu chØnh mòi khoan. 76

- L¾p mòi khoan vµo bÇu khoan (h.22.5a). - KÑp vËt khoan lªn ªt« trªn bµn khoan (h.22.5b). - Quay tay quay cho mòi khoan ®i xuèng (h.22.5c), ®iÒu chØnh sao cho t©m lç cÇn khoan trïng víi t©m mòi khoan. - BÊm c«ng t¾c ®iÖn, ®iÒu chØnh tay quay tõ tõ ®Ó mòi khoan khoan hÕt chiÒu s©u cña lç cÇn khoan. 4. An toµn khi khoan - Kh«ng dïng mòi khoan cïn, kh«ng khoan khi mòi khoan vµ vËt khoan chða ®ðîc kÑp chÆt. - VËt khoan ph¶i th¼ng gãc víi mòi khoan ®Ó tr¸nh g y mòi khoan. - QuÇn ¸o, tãc gän gµng, kh«ng dïng g¨ng tay khi khoan. - Kh«ng cói gÇn mòi khoan. - Kh«ng dïng tay hoÆc ®Ó vËt kh¸c ch¹m vµo mòi khoan khi mòi khoan ®ang quay. Ghi nhí 1. Dòa vµ khoan lµ c¸c phð¬ng ph¸p gia c«ng phæ biÕn trong söa ch÷a vµ chÕ t¹o s¶n phÈm c¬ khÝ. 2. Muèn cã s¶n phÈm dòa vµ khoan ®¶m b¶o yªu cÇu, ta cÇn n¾m v÷ng tð thÕ, nh÷ng thao t¸c kÜ thuËt c¬ b¶n vµ an toµn khi dòa vµ khoan. C©u hái 1. Em h·y nªu nh÷ng kÜ thuËt c¬ b¶n khi dòa kim lo¹i. 2. Nªu cÊu t¹o mòi khoan vµ kÜ thuËt c¬ b¶n khi khoan. 3. §Ó ®¶m b¶o an toµn khi dòa vµ khoan, em cÇn chó ý nh÷ng ®iÓm g× ? 77

Bµi 23 Thùc hµnh ®o vµ v¹ch dÊu 1. BiÕt sö dông dông cô ®o ®Ó ®o vµ kiÓm tra kÝch thðíc. 2. Sö dông ®ðîc thðíc, mòi v¹ch, chÊm dÊu ®Ó v¹ch dÊu trªn mÆt ph¼ng. I - chuÈn bÞ - VËt liÖu : + C¸c mÉu vËt ®Ó ®o gåm : 1 khèi h×nh hép, 1 khèi h×nh trô trßn gi÷a cã lç (b»ng gç, kim lo¹i hoÆc nhùa cøng). + Mçi häc sinh chuÈn bÞ 1 miÕng t«n cã kÝch thðíc 120 x 120mm, dµy 0,8 - 1mm. - Dông cô : + 1 bé dông cô ®o gåm : thðíc l¸, thðíc cÆp, ke vu«ng vµ ªke. + Mçi nhãm häc sinh chuÈn bÞ 1 mòi v¹ch, 1 mòi chÊm dÊu, 1 bóa nhá. - Häc sinh chuÈn bÞ trðíc b¸o c¸o thùc hµnh theo mÉu ë môc III. II - néi dung vµ tr×nh tù thùc hµnh 1. Thùc hµnh ®o kÝch thðíc b»ng thðíc l¸ vµ thðíc cÆp a) §o kÝch thðíc b»ng thðíc l¸ Dïng thðíc l¸ ®o kÝch thðíc cña khèi h×nh hép (chó ý thao t¸c ®o vµ ®äc trÞ sè). KÕt qu¶ ®o ®ðîc ®iÒn vµo b¸o c¸o thùc hµnh. b) §o b»ng thðíc cÆp Dïng thðíc cÆp ®o kÝch thðíc c¸c mÉu vËt. KÕt H×nh 23.1. KiÓm tra thðíc cÆp qu¶ ®o ®ðîc ®iÒn vµo b¶ng b¸o c¸o thùc hµnh. - KiÓm tra vÞ trÝ \"0\" cña thðíc cÆp : cho c¸c má cña thðíc cÆp tiÕp xóc víi nhau (h.23.1). C¸c má ph¶i song song kh«ng cã khe hë. V¹ch \"0\" cña du xÝch ph¶i trïng víi v¹ch \"0\" cña thang ®o chÝnh. - Thao t¸c ®o : + Tay tr¸i cÇm chi tiÕt ®Æt gi÷a hai má thðíc 78

a b c H×nh 23.2. §o chi tiÕt b»ng thðíc cÆp (h.23.2a). Tay ph¶i gi÷ c¸n thðíc, khi ®o ngãn tay c¸i cña tay ph¶i ®Èy khung ®éng di chuyÓn tíi tiÕp xóc víi bÒ mÆt cÇn ®o, má cña thðíc kh«ng bÞ lÖch. + KÑp chÆt khung ®éng b»ng c¸c ngãn c¸i vµ ngãn trá cña tay ph¶i, c¸c ngãn tay cßn l¹i cña tay ph¶i gi÷ c¸n thðíc. SiÕt chÆt vÝt h m. Khi ®ã, tay tr¸i gi÷ má cña c¸n thðíc (h.23.2b). - §äc trÞ sè cña thðíc cÆp : khi ®äc trÞ sè cÇn gi÷ th¼ng thðíc ë trðíc mÆt (h.23.2c). + Xem v¹ch \"0\" cña du xÝch trïng hoÆc ë liÒn sau v¹ch thø bao nhiªu cña thðíc chÝnh th× ®ã lµ phÇn ch½n cña kÝch thðíc (nÕu v¹ch \"0\" cña du xÝch trïng víi mét v¹ch trªn thðíc chÝnh th× kÝch thðíc cña vËt kh«ng cã phÇn lÎ). + Nh×n tiÕp xem v¹ch nµo cña du xÝch trïng víi mét v¹ch bÊt k× trªn thðíc chÝnh, nh©n chóng víi ®é chÝnh x¸c cña thðíc th× ®ã lµ phÇn lÎ cña kÝch thðíc. Céng hai kÝch thðíc trªn ta ®ðîc kÕt qu¶ cÇn ®o. VÝ dô : §o b»ng thðíc cã ®é chÝnh x¸c 0,1mm. V¹ch “0” cña du xÝch vðît qu¸ v¹ch 39 cña thang chia ®é chÝnh, v¹ch thø 7 cña du xÝch trïng víi mét v¹ch bÊt k× cña thang chia ®é chÝnh. KÕt qu¶ ®o sÏ lµ : 39 + 0,1 x 7 = 39,7 mm. 2. Thùc hµnh v¹ch dÊu trªn mÆt ph¼ng a) LÝ thuyÕt V¹ch dÊu lµ x¸c ®Þnh ranh giíi gi÷a chi tiÕt cÇn gia c«ng víi phÇn lðîng dð. NÕu v¹ch dÊu sai, s¶n phÈm gia c«ng sÏ kh«ng ®¹t yªu cÇu, g©y l ng phÝ c«ng vµ nguyªn liÖu. 79

- Dông cô v¹ch dÊu gåm : bµn v¹ch dÊu, mòi v¹ch vµ chÊm dÊu (h.23.3). b a c H×nh 23.3. Dông cô v¹ch dÊu a) Bµn v¹ch dÊu ; b) Mòi v¹ch ; c) ChÊm dÊu. Quy tr×nh lÊy dÊu : - ChuÈn bÞ ph«i vµ dông cô cÇn thiÕt. - B«i v«i hoÆc phÊn mµu lªn bÒ mÆt cña ph«i. - Dïng dông cô ®o vµ mòi v¹ch ®Ó vÏ h×nh d¹ng cña chi tiÕt lªn ph«i. - V¹ch c¸c ®ðêng bao cña chi tiÕt hoÆc dïng chÊm dÊu chÊm theo ®ðêng bao ®ã (h.23.4). ab H×nh 23.4. C¸ch v¹ch dÊu a) Thao t¸c v¹ch dÊu ; b) Thao t¸c chÊm dÊu. b) Thùc hµnh v¹ch dÊu ke cöa - C¸c bðíc tiÕn hµnh : Bðíc 1. B«i v«i hoÆc phÊn mµu lªn kh¾p bÒ mÆt tÊm t«n. Bðíc 2. Dïng c¸c dông cô cÇn thiÕt vÏ h×nh d¸ng cña chiÕc ke cöa lªn tÊm t«n ph¼ng (h.23.5) theo tr×nh tù sau : 80

- Dïng ke vu«ng vµ mòi v¹ch, dùng H×nh 23.5. V¹ch dÊu ke cöa gãc vu«ng xOy (c¹nh gãc vu«ng c¸ch hai c¹nh ngoµi cña miÕng t«n 5mm). - KÎ ®o¹n th¼ng a // Oy, c¸ch Oy mét ®o¹n 15mm, kÎ ®o¹n th¼ng b // Ox, c¸ch Ox mét ®o¹n 15mm. - LÊy OA = OB = 110mm. Tõ hai ®iÓm A vµ B h¹ ®ðêng vu«ng gãc víi ®o¹n th¼ng a, b ta ®ðîc A’, B’, ®iÓm O’ lµ giao ®iÓm cña a vµ b. Giíi h¹n OAA’O’B’B chÝnh lµ h×nh d¸ng chiÕc ke cöa cÇn v¹ch dÊu. Ta tiÕn hµnh v¹ch dÊu giíi h¹n trªn. Bðíc 3. Dïng chÊm dÊu chÊm t¹i c¸c ®iÓm O, A, A’, O’, B’, B. III - b¸o c¸o thùc hµnh ®o vµ v¹ch dÊu Hä vµ tªn häc sinh : ................................................................................... Líp : .......................................................................................................... 1. Ghi kÝch thðíc cña khèi hép vµ khèi trô trßn KÝch thðíc Khèi hép Khèi trô trßn gi÷a cã lç Dông cô ®o Réng Dµi Cao §ðêng kÝnh ngoµi §ðêng kÝnh trong ChiÒu s©u lç (mm) (mm) (mm) (mm) (mm) (mm) Thðíc l¸ Thðíc cÆp 2. NhËn xÐt vµ ®¸nh gi¸ bµi thùc hµnh Häc sinh tù nhËn xÐt vµ ®¸nh gi¸ bµi thùc hµnh theo hðíng dÉn cña gi¸o viªn. Ghi chó. Mçi häc sinh ph¶i nép 1 s¶n phÈm v¹ch dÊu vµ b¸o c¸o thùc hµnh. 81

IV chi tiÕt m¸y vµ l¾p ghÐp Bµi 24 Kh¸i niÖm vÒ chi tiÕt m¸y vµ l¾p ghÐp 1. HiÓu ®ðîc kh¸i niÖm vµ ph©n lo¹i chi tiÕt m¸y. 2. BiÕt ®ðîc c¸c kiÓu l¾p ghÐp cña chi tiÕt m¸y. M¸y hay s¶n phÈm c¬ khÝ thðêng ®ðîc t¹o thµnh tõ nhiÒu chi tiÕt l¾p ghÐp víi nhau. Khi ho¹t ®éng, m¸y thðêng háng hãc ë nh÷ng chç l¾p ghÐp. V× vËy, hiÓu ®ðîc c¸c kiÓu l¾p ghÐp chi tiÕt m¸y lµ cÇn thiÕt nh»m kÐo dµi thêi gian sö dông cña m¸y vµ thiÕt bÞ. I - Kh¸i niÖm vÒ chi tiÕt m¸y 1. Chi tiÕt m¸y lµ g× ? H×nh 24.1. CÊu t¹o côm trôc trðíc xe ®¹p 1. Trôc ; 2. ®ai èc ; 3. Vßng ®Öm ; Mçi lo¹i m¸y, thiÕt bÞ cã 4. ®ai èc h·m c«n ; 5. C«n. c«ng dông, cÊu t¹o vµ h×nh d¹ng riªng nhðng ®Òu do nhiÒu phÇn tö hîp thµnh. H×nh 24.1 biÓu diÔn côm trôc trðíc xe ®¹p, chóng ®ðîc hîp thµnh tõ n¨m phÇn tö : trôc, ®ai èc, vßng ®Öm, ®ai èc h m c«n, c«n. Em h y nªu c«ng dông cña c¸c phÇn tö trªn. 82

C¸c phÇn tö trªn cã ®Æc ®iÓm chung lµ cã cÊu t¹o hoµn chØnh vµ cã chøc n¨ng nhÊt ®Þnh trong m¸y. Chóng ®ðîc gäi lµ chi tiÕt m¸y (hay tiÕt m¸y). VËy, chi tiÕt m¸y lµ phÇn tö cã cÊu t¹o hoµn chØnh vµ thùc hiÖn mét nhiÖm vô nhÊt ®Þnh trong m¸y. Quan s¸t h×nh 24.2, h y cho biÕt phÇn tö nµo kh«ng ph¶i chi tiÕt m¸y ? T¹i sao ? ab c de g H×nh 24.2. h a) Bu l«ng ; b) §ai èc ; c) Vßng bi (b¹c ®¹n) ; d) Lß xo ; e) B¸nh r¨ng ; g) Khung xe ®¹p ; h) M¶nh vì m¸y. DÊu hiÖu ®Ó nhËn biÕt chi tiÕt m¸y : lµ phÇn tö cã cÊu t¹o hoµn chØnh vµ kh«ng thÓ th¸o rêi ra ®ðîc h¬n n÷a. VÝ dô : Kh«ng thÓ th¸o rêi mét vÝt, mét ®ai èc hoÆc mét b¸nh r¨ng v× chóng lµ nh÷ng tiÕt m¸y. 2. Ph©n lo¹i chi tiÕt m¸y Cho biÕt ph¹m vi sö dông cña tõng chi tiÕt m¸y trªn h×nh 24.2 Theo c«ng dông, chi tiÕt m¸y ®ðîc chia lµm hai nhãm : a) Nhãm c¸c chi tiÕt nhð : bu l«ng, ®ai èc, b¸nh r¨ng, lß xo... ®ðîc sö dông trong nhiÒu lo¹i m¸y kh¸c nhau, chóng ®ðîc gäi lµ chi tiÕt cã c«ng dông chung. b) Nhãm c¸c chi tiÕt nhð : trôc khuûu, kim m¸y kh©u, khung xe ®¹p... chØ ®ðîc dïng trong mét lo¹i m¸y nhÊt ®Þnh, chóng ®ðîc gäi lµ chi tiÕt cã c«ng dông riªng. Ngµy nay, hÇu hÕt c¸c chi tiÕt m¸y ®Òu ®ðîc tiªu chuÈn ho¸ nh»m ®¶m b¶o tÝnh ®ång nhÊt vµ kh¶ n¨ng l¾p lÉn cho nhau, thuËn lîi cho viÖc sö dông vµ chÕ t¹o hµng lo¹t. II - chi tiÕt m¸y ®ðîc l¾p ghÐp víi nhau nhð thÕ nµo ? C¸c chi tiÕt m¸y sau khi gia c«ng xong cÇn ®ðîc l¾p ghÐp víi nhau theo mét c¸ch nµo ®ã ®Ó t¹o thµnh s¶n phÈm hoµn chØnh. 83

Quan s¸t chiÕc rßng räc (h.24.3) vµ cho biÕt c¸c bé phËn cña chóng ®ðîc ghÐp víi nhau nhð thÕ nµo ? (b»ng c¸ch ®iÒn vµo chç trèng (...) ë c¸c c©u sau) H×nh 24.3. CÊu t¹o rßng räc 1. B¸nh rßng räc ; 2. Trôc ; 3. Mãc treo ; 4. Gi¸ ®ì. - GhÐp gi÷a mãc treo víi gi¸ ®ì b»ng mèi ghÐp ................................................... - GhÐp gi÷a trôc vµ gi¸ ®ì b»ng mèi ghÐp ............................................................ - GhÐp gi÷a b¸nh rßng räc vµ trôc b»ng mèi ghÐp ................................................ C¸c mèi ghÐp trªn ®ðîc chia lµm hai lo¹i : a) Mèi ghÐp cè ®Þnh Lµ nh÷ng mèi ghÐp mµ c¸c chi tiÕt ®ðîc ghÐp kh«ng cã chuyÓn ®éng tð¬ng ®èi víi nhau gåm : - Mèi ghÐp th¸o ®ðîc nhð ghÐp b»ng vÝt, ren, then, chèt... - Mèi ghÐp kh«ng th¸o ®ðîc nhð ghÐp b»ng ®inh t¸n, b»ng hµn... b) Mèi ghÐp ®éng Lµ nh÷ng mèi ghÐp mµ c¸c chi tiÕt ®ðîc ghÐp cã thÓ xoay, trðît, l¨n vµ ¨n khíp víi nhau. VÝ dô : Mèi ghÐp b¶n lÒ, æ trôc, trôc vÝt... ChiÕc xe ®¹p cña em cã nh÷ng kiÓu mèi ghÐp nµo ? H y kÓ tªn mét vµi mèi ghÐp ®ã. 84

Ghi nhí 1. Chi tiÕt m¸y lµ phÇn tö cã cÊu t¹o hoµn chØnh, cã nhiÖm vô nhÊt ®Þnh trong m¸y vµ gåm hai lo¹i : chi tiÕt cã c«ng dông chung vµ chi tiÕt cã c«ng dông riªng. 2. C¸c chi tiÕt thðêng ®ðîc ghÐp víi nhau theo hai kiÓu : ghÐp cè ®Þnh vµ ghÐp ®éng. C©u hái 1. Chi tiÕt m¸y lµ g× ? Gåm nh÷ng lo¹i nµo ? 2. XÝch xe ®¹p vµ æ bi cã ®ðîc coi lµ chi tiÕt m¸y kh«ng ? T¹i sao ? 3. Chi tiÕt m¸y ®ðîc l¾p ghÐp víi nhau nhð thÕ nµo ? Nªu ®Æc ®iÓm cña tõng lo¹i mèi ghÐp. 4. T¹i sao chiÕc m¸y ®ðîc chÕ t¹o gåm nhiÒu chi tiÕt l¾p ghÐp víi nhau ? Cã thÓ em chða biÕt. C¸c chi tiÕt m¸y ®¬n gi¶n ®· xuÊt hiÖn trong c¸c dông cô vµ vò khÝ thêi cæ xða, trðíc hÕt lµ chªm vµ ®ßn bÈy. H¬n 25 ngh×n n¨m vÒ trðíc, loµi ngðêi ®· biÕt lîi dông sù ®µn håi cña c¸nh cung ®Ó s¨n b¾n. H¬n 4000 n¨m trðíc ®©y, ngðêi ta dïng c¸c con l¨n ®Ó di chuyÓn vËt nÆng. B¸nh xe, trôc vµ æ trong c¸c xe thêi cæ xða lµ nh÷ng chi tiÕt m¸y ®Çu tiªn nh»m thay ma s¸t trðît b»ng ma s¸t l¨n gióp viÖc di chuyÓn nhÑ nhµng h¬n. 85

Bµi 25 Mèi ghÐp cè ®Þnh mèi ghÐp kh«ng th¸o ®ðîc 1. HiÓu ®ðîc kh¸i niÖm, ph©n lo¹i mèi ghÐp cè ®Þnh. 2. BiÕt ®ðîc cÊu t¹o, ®Æc ®iÓm vµ øng dông cña mét sè mèi ghÐp kh«ng th¸o ®ðîc thðêng gÆp. I - mèi ghÐp cè ®Þnh Quan s¸t hai mèi ghÐp trong h×nh 25.1 vµ cho biÕt : Hai mèi ghÐp trªn cã ®iÓm g× gièng nhau vµ kh¸c nhau ? Lµm thÕ nµo ®Ó th¸o rêi c¸c chi tiÕt cña hai mèi ghÐp trªn ? a b H×nh 25.1. C¸c mèi ghÐp a) Mèi ghÐp hµn ; b) Mèi ghÐp ren. Mèi ghÐp ë h×nh 25.1 lµ lo¹i mèi ghÐp cè ®Þnh, chóng gåm hai lo¹i : mèi ghÐp th¸o ®ðîc vµ mèi ghÐp kh«ng th¸o ®ðîc. - Trong mèi ghÐp kh«ng th¸o ®ðîc (nhð mèi ghÐp hµn), muèn th¸o rêi chi tiÕt b¾t buéc ph¶i ph¸ háng mét thµnh phÇn nµo ®ã cña mèi ghÐp. - Trong mèi ghÐp th¸o ®ðîc (nhð mèi ghÐp ren) cã thÓ th¸o rêi c¸c chi tiÕt ë d¹ng nguyªn vÑn nhð trðíc khi ghÐp. 86

II - Mèi ghÐp kh«ng th¸o ®ðîc 1. Mèi ghÐp b»ng ®inh t¸n a) CÊu t¹o mèi ghÐp Quan s¸t h×nh 25.2 vµ cho biÕt cÊu t¹o cña mèi ghÐp b»ng ®inh t¸n. ab H×nh 25.2. a) Mèi ghÐp ®inh t¸n ; b) C¸c lo¹i ®inh t¸n. Trong mèi ghÐp b»ng ®inh t¸n, c¸c chi tiÕt ®ðîc ghÐp thðêng cã d¹ng tÊm. Chi tiÕt ghÐp lµ ®inh t¸n. Lç trªn chi tiÕt ®ðîc ghÐp t¹o ra b»ng c¸ch ®ét hoÆc khoan. §inh t¸n lµ chi tiÕt h×nh trô, ®Çu cã mò (h×nh chám cÇu hay h×nh nãn côt) ®ðîc lµm b»ng kim lo¹i dÎo nhð : nh«m, thÐp cacbon thÊp. Khi ghÐp, th©n ®inh t¸n ®ðîc luån qua lç cña c¸c chi tiÕt ®ðîc ghÐp, sau ®ã dïng bóa t¸n ®Çu cßn l¹i thµnh mò. b) §Æc ®iÓm vµ øng dông Mèi ghÐp b»ng ®inh t¸n thðêng dïng khi : - VËt liÖu tÊm ghÐp kh«ng hµn ®ðîc hoÆc khã hµn. - Mèi ghÐp ph¶i chÞu nhiÖt ®é cao (nhð nåi h¬i...). - Mèi ghÐp ph¶i chÞu lùc lín vµ chÊn ®éng m¹nh... Mèi ghÐp b»ng ®inh t¸n ®ðîc øng dông trong kÕt cÊu cÇu, giµn cÇn trôc, c¸c dông cô sinh ho¹t gia ®×nh... Trong gia ®×nh em, nh÷ng ®å vËt nµo ®ðîc ghÐp b»ng ®inh t¸n ? 2. Mèi ghÐp b»ng hµn a) Kh¸i niÖm H×nh 25.3 giíi thiÖu c¸c phð¬ng ph¸p hµn. 87

ab c H×nh 25.3. C¸c phð¬ng ph¸p hµn a) Hµn ®iÖn hå quang ; b) Hµn ®iÖn tiÕp xóc ; c) Hµn thiÕc. 1. Má hµn ; 2. Que hµn ; 3. VËt hµn. Quan s¸t h×nh 25.3, h y cho biÕt c¸c c¸ch lµm nãng ch¶y vËt hµn. Khi hµn, ngðêi ta lµm nãng ch¶y côc bé kim lo¹i t¹i chç tiÕp xóc ®Ó dÝnh kÕt c¸c chi tiÕt l¹i víi nhau, hoÆc ®ðîc dÝnh kÕt víi nhau b»ng vËt liÖu nãng ch¶y kh¸c (thiÕc hµn). Tuú theo tr¹ng th¸i nung nãng kim lo¹i chç tiÕp xóc ta cã c¸c kiÓu hµn sau : - Hµn nãng ch¶y : kim lo¹i ë chç tiÕp xóc ®ðîc nung tíi tr¹ng th¸i ch¶y b»ng ngän löa hå quang, ngän löa khÝ ch¸y... (h.25.3a). - Hµn ¸p lùc : kim lo¹i ë chç tiÕp xóc ®ðîc nung tíi tr¹ng th¸i dÎo, sau ®ã dïng lùc, Ðp chóng dÝnh l¹i víi nhau nhð hµn ®iÖn tiÕp xóc (h.25.3b). - Hµn thiÕc (hµn mÒm) : chi tiÕt ®ðîc hµn ë thÓ r¾n, thiÕc hµn ®ðîc nung nãng ch¶y lµm dÝnh kÕt kim lo¹i víi nhau (h.25.3c). b) §Æc ®iÓm vµ øng dông So víi mèi ghÐp b»ng ®inh t¸n, mèi ghÐp b»ng hµn ®ðîc h×nh thµnh trong thêi gian rÊt ng¾n, tiÕt kiÖm ®ðîc vËt liÖu vµ gi¶m gi¸ thµnh (v× thêi gian chuÈn bÞ Ýt h¬n), nhðng mèi hµn dÔ bÞ nøt vµ gißn, chÞu lùc kÐm. Mèi ghÐp b»ng hµn dïng ®Ó t¹o ra c¸c lo¹i khung giµn, thïng chøa, khung xe ®¹p, xe m¸y vµ øng dông trong c«ng nghiÖp ®iÖn tö... Ghi nhí 1. Mèi ghÐp cè ®Þnh lµ mèi ghÐp mµ c¸c chi tiÕt ®ðîc ghÐp kh«ng cã chuyÓn ®éng tð¬ng ®èi víi nhau. Chóng bao gåm mèi ghÐp kh«ng th¸o ®ðîc vµ mèi ghÐp th¸o ®ðîc. 2. Mèi ghÐp kh«ng th¸o ®ðîc nhð : mèi ghÐp b»ng ®inh t¸n, b»ng hµn... ®ðîc øng dông nhiÒu trong s¶n xuÊt vµ ®êi sèng. 88

C©u hái 1. ThÕ nµo lµ mèi ghÐp cè ®Þnh ? Chóng gåm mÊy lo¹i ? Nªu sù kh¸c biÖt c¬ b¶n cña c¸c lo¹i mèi ghÐp ®ã. 2. Mèi ghÐp b»ng ®inh t¸n vµ hµn ®ðîc h×nh thµnh nhð thÕ nµo ? Nªu øng dông cña chóng. 3. T¹i sao ngðêi ta kh«ng hµn chiÕc quai vµo nåi nh«m mµ ph¶i t¸n ®inh ? Bµi 26 mèi ghÐp th¸o ®¦îc BiÕt ®ðîc cÊu t¹o, ®Æc ®iÓm vµ øng dông cña mét sè mèi ghÐp th¸o ®ðîc thðêng gÆp. 1. Mèi ghÐp b»ng ren a) CÊu t¹o mèi ghÐp Mèi ghÐp b»ng ren gåm cã ba lo¹i chÝnh (h.26.1) : - Mèi ghÐp bu l«ng. - Mèi ghÐp vÝt cÊy. - Mèi ghÐp ®inh vÝt. abc H×nh 26.1. Mèi ghÐp ren. a) Mèi ghÐp bu l«ng b) Mèi ghÐp vÝt cÊy c) Mèi ghÐp ®inh vÝt 1. §ai èc ; 2. Vßng ®Öm ; 3, 4. Chi tiÕt ghÐp ; 5. Bu l«ng ; 6. VÝt cÊy ; 7. §inh vÝt. 89

Quan s¸t h×nh 26.1 vµ hoµn thµnh c¸c c©u sau : Mèi ghÐp bu l«ng gåm : .............. Mèi ghÐp vÝt cÊy gåm : ............ Mèi ghÐp ®inh vÝt gåm : ........... Ba mèi ghÐp ren trªn cã ®iÓm g× gièng nhau vµ kh¸c nhau ? - Trong mèi ghÐp bu l«ng (h.26.1a), c¸c chi tiÕt 3, 4 cã lç tr¬n. Khi ghÐp, bu l«ng ®ðîc luån qua lç cña chi tiÕt 3, 4 råi siÕt chÆt b»ng ®ai èc. Vßng ®Öm 2 cã t¸c dông ph©n bè ®Òu lùc siÕt vµ tr¸nh lµm háng bÒ mÆt cña chi tiÕt. - Trong mèi ghÐp vÝt cÊy (h.26.1b), mét ®Çu cña vÝt cÊy cã ren ®ðîc cÊy vµo lç ren cña chi tiÕt 4, chi tiÕt 3 cã lç tr¬n, lång qua ®Çu kia cña vÝt, sau ®ã lång vßng ®Öm vµo vÝt cÊy vµ siÕt chÆt ®ai èc. - Trong mèi ghÐp ®inh vÝt (h.26.1c), phÇn ren cña ®inh vÝt l¾p vµo chi tiÕt 4 cã lç ren, ®Çu kia cña ®inh vÝt cã xÎ r nh ®ðîc Ðp chÆt vµo chi tiÕt bÞ ghÐp mµ kh«ng cÇn ®ai èc. Tuú theo môc ®Ých sö dông mµ chóng ta cã thÓ chän mét trong ba kiÓu mèi ghÐp ren trªn. b) §Æc ®iÓm vµ øng dông - Mèi ghÐp b»ng ren cã cÊu t¹o ®¬n gi¶n, dÔ th¸o l¾p, nªn ®ðîc dïng réng r i trong c¸c mèi ghÐp cÇn th¸o l¾p. - Mèi ghÐp bu l«ng thðêng dïng ®Ó ghÐp c¸c chi tiÕt cã chiÒu dµy kh«ng lín vµ cÇn th¸o l¾p. - §èi víi nh÷ng chi tiÕt bÞ ghÐp cã chiÒu dµy qu¸ lín, ngðêi ta dïng mèi ghÐp vÝt cÊy. - Mèi ghÐp ®inh vÝt dïng cho nh÷ng chi tiÕt bÞ ghÐp chÞu lùc nhá. H y kÓ tªn c¸c ®å vËt cã mèi ghÐp b»ng ren mµ em thðêng gÆp. 2. Mèi ghÐp b»ng then vµ chèt a) CÊu t¹o cña mèi ghÐp H×nh 26.2. Mèi ghÐp b»ng then, chèt a) Mèi ghÐp b»ng then 1. Trôc ; 2. B¸nh ®ai ; 3. Then b) Mèi ghÐp b»ng chèt 1. §ïi xe ; 2. Trôc gi÷a ; 3. Chèt trô. ab 90

Quan s¸t mèi ghÐp b»ng then vµ chèt ë h×nh 26.2 vµ hoµn thµnh c¸c c©u sau : Mèi ghÐp b»ng then gåm : ........................................................... Mèi ghÐp b»ng chèt gåm : ........................................................... - ë mèi ghÐp b»ng then, then ®ðîc ®Æt trong r nh then cña hai chi tiÕt ®ðîc ghÐp. - ë mèi ghÐp b»ng chèt, chèt lµ chi tiÕt h×nh trô ®ðîc ®Æt trong lç xuyªn ngang qua hai chi tiÕt ®ðîc ghÐp. b) §Æc ®iÓm vµ øng dông - Mèi ghÐp b»ng then vµ chèt cã cÊu t¹o ®¬n gi¶n, dÔ th¸o l¾p vµ thay thÕ nhðng kh¶ n¨ng chÞu lùc kÐm. - Mèi ghÐp b»ng then thðêng dïng ®Ó ghÐp trôc víi b¸nh r¨ng, b¸nh ®ai, ®Üa xÝch... ®Ó truyÒn chuyÓn ®éng quay. - Mèi ghÐp b»ng chèt dïng ®Ó h m chuyÓn ®éng tð¬ng ®èi gi÷a c¸c chi tiÕt theo phð¬ng tiÕp xóc hoÆc ®Ó truyÒn lùc theo phð¬ng ®ã. Ghi nhí 1. Mèi ghÐp th¸o ®ðîc gåm mèi ghÐp b»ng ren, then vµ chèt, cã thÓ th¸o rêi c¸c chi tiÕt ë d¹ng nguyªn vÑn nhð trðíc khi ghÐp. 2. C«ng dông cña c¸c mèi ghÐp th¸o ®ðîc lµ ghÐp nhiÒu chi tiÕt ®¬n gi¶n thµnh kÕt cÊu phøc t¹p, t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho viÖc chÕ t¹o, l¾p r¸p, b¶o qu¶n vµ söa ch÷a. C©u hái 1. Nªu cÊu t¹o cña mèi ghÐp b»ng ren vµ øng dông cña tõng lo¹i. 2. H·y nªu nh÷ng ®iÓm gièng nhau vµ kh¸c nhau gi÷a hai mèi ghÐp b»ng then vµ b»ng chèt. 91

Bµi 27 Mèi ghÐp ®éng 1. HiÓu ®ðîc kh¸i niÖm vÒ mèi ghÐp ®éng. 2. BiÕt ®ðîc cÊu t¹o, ®Æc ®iÓm vµ øng dông cña c¸c mèi ghÐp ®éng. I - ThÕ nµo lµ mèi ghÐp ®éng ? Quan s¸t qu¸ tr×nh më ghÕ xÕp ë h×nh 27.1, em h y cho biÕt ghÕ xÕp gåm mÊy chi tiÕt vµ ®ðîc ghÐp víi nhau nhð thÕ nµo ? ab c H×nh 27.1. GhÕ xÕp a) Tð thÕ gÊp ; b) Tð thÕ ®ang më ; c) Tð thÕ më hoµn toµn. Khi më ghÕ ra, t¹i mèi ghÐp A, B, C, D c¸c chi tiÕt cã sù chuyÓn ®éng tð¬ng ®èi víi nhau. Nh÷ng mèi ghÐp ®ã ®ðîc gäi lµ mèi ghÐp ®éng hay khíp ®éng. Mèi ghÐp ®éng chñ yÕu ®Ó ghÐp c¸c chi tiÕt thµnh c¬ cÊu, gåm : khíp tÞnh tiÕn, khíp quay, khíp cÇu... C¬ cÊu : Mét nhãm nhiÒu vËt ®ðîc nèi víi nhau b»ng nh÷ng khíp ®éng, trong ®ã cã mét vËt ®ðîc xem lµ gi¸ ®øng yªn, cßn c¸c vËt kh¸c chuyÓn ®éng víi quy luËt hoµn toµn x¸c ®Þnh ®èi víi gi¸ ®ðîc gäi lµ mét c¬ cÊu. 92

VÝ dô : Mét nhãm vËt gåm bèn thanh 1, 2, 3, 4 nèi víi nhau b»ng bèn khíp quay A, B, C, D (h.27.2) ®ðîc gäi lµ c¬ cÊu bèn kh©u b¶n lÒ. NÕu chän thanh 4 (AD) lµm gi¸, ta ®ðîc c¬ cÊu tay quay - thanh l¾c. H×nh 27.2. C¬ cÊu tay quay − thanh l¾c II - c¸c lo¹i khíp ®éng 1. Khíp tÞnh tiÕn a) CÊu t¹o ab H×nh 27.3. C¸c khíp tÞnh tiÕn a) Mèi ghÐp pit-t«ng - xi lanh ; b) Mèi ghÐp sèng trðît - r·nh trðît. Quan s¸t cÊu t¹o cña khíp tÞnh tiÕn ë h×nh 27.3 vµ hoµn thµnh c¸c c©u sau : 93

- Mèi ghÐp pÝt-t«ng - xi lanh (h.27.3a) cã mÆt tiÕp xóc lµ ............................ - Mèi ghÐp sèng trðît - r nh trðît (h.27.3b) cã mÆt tiÕp xóc lµ ..................... b) §Æc ®iÓm - Mäi ®iÓm trªn vËt tÞnh tiÕn cã chuyÓn ®éng gièng hÖt nhau (quü ®¹o chuyÓn ®éng, vËn tèc...). - Khi khíp tÞnh tiÕn lµm viÖc, hai chi tiÕt trðît trªn nhau t¹o nªn ma s¸t lín lµm c¶n trë chuyÓn ®éng. §Ó gi¶m ma s¸t, ngðêi ta sö dông vËt liÖu chÞu mµi mßn, c¸c bÒ mÆt ®ðîc lµm nh½n bãng vµ thðêng ®ðîc b«i tr¬n b»ng dÇu, mì... c) øng dông Khíp tÞnh tiÕn ®ðîc dïng chñ yÕu trong c¬ cÊu biÕn chuyÓn ®éng tÞnh tiÕn thµnh chuyÓn ®éng quay hoÆc ngðîc l¹i (nhð mèi ghÐp pit-t«ng - xi lanh trong ®éng c¬)... 2. Khíp quay a) CÊu t¹o Trong khíp quay, mçi chi tiÕt chØ cã thÓ quay quanh mét trôc cè ®Þnh so víi chi tiÕt kia. H×nh 27.4 lµ cÊu t¹o khíp quay. ab H×nh 27.4. Khíp quay a) CÊu t¹o khíp quay ; b) CÊu t¹o vßng bi 1. æ trôc ; 1. Vßng ngoµi ; 2. B¹c lãt ; 2. Vßng trong ; 3. Trôc. 3. Bi ; 4. Vßng chÆn. - ë khíp quay, mÆt tiÕp xóc thðêng lµ mÆt trô trßn. - Chi tiÕt cã mÆt trô trong lµ æ trôc, chi tiÕt cã mÆt trô ngoµi lµ trôc. - Chi tiÕt cã lç thðêng ®ðîc l¾p b¹c lãt ®Ó gi¶m ma s¸t hoÆc dïng vßng bi thay cho b¹c lãt (h.27.4b). 94

b) øng dông Khíp quay thðêng ®ðîc dïng nhiÒu trong thiÕt bÞ, m¸y nhð : b¶n lÒ cöa, xe ®¹p, xe m¸y, qu¹t ®iÖn... Trong chiÕc xe ®¹p cña em, khíp nµo thuéc khíp quay ? C¸c khíp ë gi¸ gð¬ng xe m¸y, cÇn ¨ng ten cã ®ðîc coi lµ khíp quay kh«ng ? T¹i sao ? Ghi nhí 1. Trong mèi ghÐp ®éng, c¸c chi tiÕt ®ðîc ghÐp cã chuyÓn ®éng tð¬ng ®èi víi nhau, v× vËy ®Ó gi¶m ma s¸t vµ mµi mßn, mèi ghÐp ®éng cÇn ®ðîc b«i tr¬n thðêng xuyªn. 2. Mèi ghÐp ®éng cßn gäi lµ khíp ®éng nhð : khíp tÞnh tiÕn, khíp quay, khíp cÇu, khíp vÝt ... chóng ®ðîc dïng réng r·i trong nhiÒu m¸y vµ thiÕt bÞ. C©u hái 1. ThÕ nµo lµ khíp ®éng ? Nªu c«ng dông cña khíp ®éng. 2. Cã mÊy lo¹i khíp ®éng thðêng gÆp ? T×m vÝ dô mçi lo¹i. 3. Nªu cÊu t¹o vµ c«ng dông cña khíp quay. 95

Bµi 28 Thùc hµnh ghÐp nèi chi tiÕt HiÓu ®ðîc cÊu t¹o vµ biÕt c¸ch th¸o, l¾p æ trôc trðíc vµ trôc sau xe ®¹p. I - chuÈn bÞ - VËt liÖu : 1 bé moay-¬ (®ïm) trðíc vµ sau xe ®¹p. - Dông cô : + Má lÕt hoÆc cê lª 14, 16, 17. + Tua vÝt, k×m nguéi. + GiÎ lau, dÇu, mì, xµ phßng. - Häc sinh chuÈn bÞ b¸o c¸o thùc hµnh theo mÉu ë môc III. II - Néi dung vµ tr×nh tù thùc hµnh 1. T×m hiÓu cÊu t¹o æ trðíc vµ sau xe ®¹p æ trðíc vµ sau xe ®¹p gåm : - Moay ¬ : ®Ó l¾p nan hoa (®òa xe) ®ång thêi ®Ó l¾p nåi æ trôc. - Trôc : hai ®Çu cã ren M10 X 1 (hoÆc M8 X 1). - C«n xe : cïng víi bi vµ nåi t¹o thµnh æ trôc. - §ai èc h m : gi÷ c«n ë vÞ trÝ cè ®Þnh. - §ai èc, vßng ®Öm : b¾t cè ®Þnh trôc vµo cµng xe. 2. Quy tr×nh th¸o, l¾p æ trôc trðíc vµ sau a) Quy tr×nh th¸o Tr×nh tù th¸o côm trôc trðíc (sau) theo s¬ ®å sau : N¾p Bi Nåi nåi tr¸i Bi tr¸i (n¾p chÆn) Nåi §ai èc Vßng §ai èc C«n Trôc ph¶i ®Öm h m c«n N¾p nåi ph¶i 96

* Chó ý : - Khi th¸o c«n chØ cÇn th¸o mét bªn (tr¸i hoÆc ph¶i) cßn bªn kia vÉn ®Ó nguyªn víi trôc. - §Ó thuËn tiÖn cho viÖc l¾p, khi th¸o nªn ®Æt riªng rÏ c¸c chi tiÕt bªn ph¶i, bªn tr¸i theo trËt tù th¸o trðíc, th¸o sau. - Khi th¸o xong, dïng giÎ lau kÜ c¸c viªn bi vµ c«n, nåi (mçi bªn æ thðêng cã 10 viªn bi rêi) råi ®Æt vµo giÎ s¹ch theo tr×nh tù quy ®Þnh. b) Quy tr×nh l¾p Ngðîc víi quy tr×nh th¸o. Tõ s¬ ®å quy tr×nh th¸o h y vÏ s¬ ®å quy tr×nh l¾p. * Chó ý : - Chi tiÕt nµo th¸o sau th× l¾p trðíc. - Khi l¾p, trðíc hÕt ph¶i l¾p n¾p nåi vµo trôc råi míi l¾p c«n vµo trôc. Trðíc khi l¾p bi, ph¶i b«i mì vµo nåi råi míi ®Æt bi theo chu vi cña nåi. c) Yªu cÇu sau khi th¸o l¾p - C¸c æ trôc ph¶i quay tr¬n, nhÑ, kh«ng ®¶o. - C¸c mèi ghÐp ren ph¶i ®ðîc siÕt chÆt, ch¾c ch¾n. - C¸c chi tiÕt kh«ng ®ðîc hð h¹i, kh«ng ®Ó dÇu mì b¸m bÈn vµo moay ¬. III - B¸o c¸o thùc hµnh ghÐp nèi chi tiÕt Hä vµ tªn häc sinh : ....................................................................................... Líp : .............................................................................................................. 1. Tõ quy tr×nh th¸o côm trðíc (sau) xe ®¹p, h y vÏ s¬ ®å l¾p. 2. Cã nªn l¾p c¸c viªn bi cã ®ðêng kÝnh kh¸c nhau vµo cïng mét æ kh«ng ? T¹i sao ? 3. Khi côm trôc trðíc (sau) bÞ ®¶o hoÆc qu¸ chÆt kh«ng quay ®ðîc, cÇn ph¶i ®iÒu chØnh nhð thÕ nµo ? 4. NhËn xÐt vµ ®¸nh gi¸ bµi thùc hµnh. Häc sinh tù nhËn xÐt vµ ®¸nh gi¸ bµi thùc hµnh theo hðíng dÉn cña gi¸o viªn. 97

V truyÒn vµ biÕn ®æi chuyÓn ®éng Bµi 29 TruyÒn chuyÓn ®éng 1. HiÓu ®ðîc t¹i sao cÇn ph¶i truyÒn chuyÓn ®éng ? 2. BiÕt ®ðîc cÊu t¹o, nguyªn lÝ lµm viÖc vµ øng dông cña mét sè c¬ cÊu truyÒn chuyÓn ®éng. I - T¹i sao cÇn truyÒn chuyÓn ®éng ? M¸y hay thiÕt bÞ gåm nhiÒu bé phËn hîp thµnh. Mçi bé phËn ®ðîc ®Æt ë c¸c vÞ trÝ kh¸c nhau. H y quan s¸t c¬ cÊu truyÒn chuyÓn ®éng cña chiÕc xe ®¹p trong h×nh 29.1 vµ tr¶ lêi c¸c c©u hái sau : a b H×nh 29.1. a) Xe ®¹p ; b) C¬ cÊu truyÒn chuyÓn ®éng. 98

- T¹i sao cÇn truyÒn chuyÓn ®éng quay tõ trôc gi÷a tíi trôc sau ? - T¹i sao sè r¨ng cña ®Üa l¹i nhiÒu h¬n sè r¨ng cña lÝp ? Së dÜ trong m¸y cÇn cã c¸c bé truyÒn chuyÓn ®éng lµ v× : - C¸c bé phËn cña m¸y thðêng ®Æt xa nhau vµ ®Òu ®ðîc dÉn ®éng tõ mét chuyÓn ®éng ban ®Çu. - C¸c bé phËn cña m¸y thðêng cã tèc ®é quay kh«ng gièng nhau. VËy, nhiÖm vô cña c¸c bé truyÒn chuyÓn ®éng lµ truyÒn vµ biÕn ®æi tèc ®é cho phï hîp víi tèc ®é cña c¸c bé phËn trong m¸y. II - bé truyÒn chuyÓn ®éng 1. TruyÒn ®éng ma s¸t – truyÒn ®éng ®ai TruyÒn ®éng ma s¸t lµ c¬ cÊu truyÒn chuyÓn ®éng quay nhê lùc ma s¸t gi÷a c¸c mÆt tiÕp xóc cña vËt dÉn vµ vËt bÞ dÉn. Trong hai vËt nèi víi nhau b»ng khíp ®éng ngðêi ta gäi vËt truyÒn chuyÓn ®éng (cho vËt kh¸c) lµ vËt dÉn, cßn vËt nhËn chuyÓn ®éng lµ vËt bÞ dÉn. a) CÊu t¹o bé truyÒn ®éng ®ai (h.29.2) H×nh 29.2. TruyÒn ®éng ®ai a b a) Hai nh¸nh ®ai m¾c song song ; b) Hai nh¸nh ®ai m¾c chÐo nhau 1. B¸nh dÉn ; 2. B¸nh bÞ dÉn ; 3. D©y ®ai. CÊu t¹o bé truyÒn ®éng ®ai gåm : b¸nh dÉn 1, b¸nh bÞ dÉn 2 vµ d©y ®ai 3 m¾c c¨ng trªn hai b¸nh ®ai. D©y ®ai ®ðîc lµm b»ng da thuéc, v¶i dÖt nhiÒu líp hoÆc b»ng v¶i ®óc víi cao su. Em h y cho biÕt b¸nh ®ai thðêng ®ðîc lµm b»ng vËt liÖu g× ? b) Nguyªn lÝ lµm viÖc Khi b¸nh dÉn 1 (cã ®ðêng kÝnh D1) quay víi tèc ®é nd (n1) (vßng/phót), nhê lùc ma s¸t gi÷a d©y ®ai vµ b¸nh ®ai, b¸nh bÞ dÉn 2 (cã ®ðêng kÝnh D2) sÏ quay víi tèc ®é nbd (n2) (vßng/phót), tØ sè truyÒn i ®ðîc x¸c ®Þnh bëi c«ng thøc : 99