SGK Địa lý 8

Bµi 27 : Th˘c hµnh Ɖc b∂n Æ Vi÷t Nam (Ph«n hµnh ch›nh vµ kho∏ng s∂n) 1. D˘a tr™n b∂n Æ hµnh ch›nh Vi÷t Nam trong s∏ch gi∏o khoa ho∆c trong A tlat ßfia l› Vi÷t Nam, h∑y : a) X ∏c Æfinh vfi tr› cÒa tÿnh, thµnh phË mµ em Æang sËng. b) X ∏c Æfinh vfi tr›, toπ ÆÈ c∏c Æi”m c˘c Bæc, c˘c Nam, c˘c ß´ng, c˘c T©y cÒa l∑nh thÊ ph«n Ɔt li“n n≠Ìc ta. c) LÀp b∂ng thËng k™ c∏c tÿnh theo m…u sau. Cho bi’t c„ bao nhi™u tÿnh ven bi”n ? ß∆c Æi”m v“ vfi tr› Æfia l› SË T™n tÿnh, thµnh phË C„ bi™n giÌi chung vÌi TT NÈi Æfia Ven bi”n Trung QuËc Lµo Cam-pu-chia 1 An Giang X O OO X 2 Bµ Rfia - VÚng Tµu O X OO O ... ......... ... ... ... ... ... 2. ߉c l≠Óc Æ kho∏ng s∂n Vi÷t Nam trong s∏ch gi∏o khoa ho∆c trong Atlat ßfia l› Vi÷t Nam, vœ lπi c∏c k› hi÷u vµ ghi vµo vÎ h‰c n¨i ph©n bË cÒa m≠Íi loπi kho∏ng s∂n ch›nh theo m…u sau Æ©y. SË Loπi kho∏ng s∂n K› hi÷u tr™n b∂n Æ Ph©n bË c∏c m· ch›nh 1 Than 2 D«u m· 3 Kh› ÆËt 4 B´ x›t 5 Sæt 6 Cr´m 7 Thi’c 8 Titan 9 Apat›t 10 ß∏ qu˝ 100

Bµi 28 : Æ∆c Æi”m Æfia h◊nh Vi÷t Nam ßfia h◊nh n≠Ìc ta r†t Æa dπng, nhi“u ki”u loπi Æfia h◊nh (ÆÂi nÛi, ÆÂng bªng, bÍ bi”n, th“m lÙc Æfia...) ph∂n ∏nh lfich sˆ ph∏t tri”n Æfia ch†t, Æfia h◊nh l©u dµi trong m´i tr≠Íng gi„ mÔa, n„ng »m, phong ho∏ mπnh mœ. 1. ßÂi nÛi lµ bÈ phÀn quan tr‰ng nh†t cÒa c†u trÛc Æfia h◊nh Vi÷t Nam Tr™n ph«n Ɔt li“n, ÆÂi nÛi chi’m tÌi 3/4 di÷n t›ch l∑nh thÊ, nh≠ng chÒ y’u lµ ÆÂi nÛi th†p. ßfia h◊nh th†p d≠Ìi 1000 m chi’m tÌi 85%. NÛi cao tr™n 2000 m chÿ chi’m 1%, cao nh†t lµ Hoµng Li™n S¨n vÌi Æÿnh Phan-xi-p®ng cao 3143 m. H∑y t◊m tr™n h◊nh 28.1 Æÿnh Phan-xi-p®ng vµ Æÿnh Ng‰c Linh (2598 m). ßÂi nÛi n≠Ìc ta tπo thµnh mÈt c∏nh cung lÌn h≠Ìng ra Bi”n ß´ng, chπy dµi 1400 km, tı mi“n T©y Bæc tÌi mi“n ß´ng Nam BÈ. Nhi“u vÔng nÛi lan ra s∏t bi”n ho∆c bfi bi”n nh†n ch◊m thµnh c∏c qu«n Æ∂o nh≠ vÔng bi”n Hπ Long (Qu∂ng Ninh) trong vfinh Bæc BÈ. ßfia h◊nh ÆÂng bªng chÿ chi’m 1/4 l∑nh thÊ Æ†t li“n vµ bfi ÆÂi nÛi ng®n c∏ch thµnh nhi“u khu v˘c, Æi”n h◊nh lµ d∂i ÆÂng bªng duy™n h∂i mi“n Trung n≠Ìc ta. Em h∑y t◊m tr™n h◊nh 28.1 mÈt sË nh∏nh nÛi, khËi nÛi lÌn ng®n c∏ch vµ ph∏ vÏ t›nh li™n tÙc cÒa d∂i ÆÂng bªng ven bi”n n≠Ìc ta. 2. ßfia h◊nh n≠Ìc ta Æ≠Óc t©n ki’n tπo n©ng l™n vµ tπo thµnh nhi“u bÀc k’ ti’p nhau L∑nh thÊ n≠Ìc ta Æ∑ Æ≠Óc tπo lÀp v˜ng chæc tı sau giai Æoπn CÊ ki’n tπo. Tr∂i qua hµng chÙc tri÷u n®m kh´ng Æ≠Óc n©ng l™n, c∏c vÔng nÛi bfi ngoπi l˘c bµo mfln, ph∏ hu˚ tπo n™n nh˜ng b“ m∆t san bªng cÊ, th†p vµ tho∂i. ß’n T©n ki’n tπo, vÀn ÆÈng tπo nÛi Hi-ma-lay-a Æ∑ lµm cho Æfia h◊nh n≠Ìc ta n©ng cao vµ ph©n thµnh nhi“u bÀc k’ ti’p nhau : nÛi ÆÂi, ÆÂng bªng, th“m lÙc Æfia... ßfia h◊nh th†p d«n tı nÈi Æfia ra tÌi bi”n, trÔng vÌi h≠Ìng t©y bæc - Æ´ng nam vµ Æ≠Óc th” hi÷n r‚ qua h≠Ìng ch∂y cÒa c∏c dflng s´ng lÌn. 101

Trong tıng bÀc Æfia h◊nh lÌn nh≠ ÆÂi nÛi, ÆÂng bªng, bÍ bi”n, cfln c„ c∏c bÀc Æfia h◊nh nh· nh≠ c∏c b“ m∆t san bªng, c∏c cao nguy™n x’p t«ng, c∏c bÀc th“m s´ng, th“m bi”n... Æ∏nh d†u s˘ n©ng l™n cÒa Æfia h◊nh n≠Ìc ta thÍi k◊ T©n ki’n tπo. Em h∑y t◊m tr™n h◊nh 28.1 c∏c vÔng nÛi cao, c∏c cao nguy™n badan, c∏c ÆÂng bªng trŒ, phπm vi th“m lÙc Æfia. NhÀn xät v“ s˘ ph©n bË vµ h≠Ìng nghi™ng cÒa chÛng. ßfia h◊nh n≠Ìc ta c„ hai h≠Ìng chÒ y’u lµ t©y bæc - Æ´ng nam vµ vflng cung, ngoµi ra cfln c„ mÈt sË h≠Ìng kh∏c trong phπm vi hãp. 3. ßfia h◊nh n≠Ìc ta mang t›nh ch†t nhi÷t ÆÌi gi„ mÔa vµ chfiu t∏c ÆÈng mπnh mœ cÒa con ng≠Íi CÔng vÌi T©n ki’n tπo, hoπt ÆÈng ngoπi l˘c cÒa kh› hÀu, cÒa dflng n≠Ìc vµ cÒa con ng≠Íi lµ nh˜ng nh©n tË chÒ y’u vµ tr˘c ti’p h◊nh thµnh Æfia h◊nh hi÷n tπi cÒa n≠Ìc ta. Trong m´i tr≠Íng n„ng »m, gi„ mÔa, Ɔt Æ∏ bfi phong ho∏ mπnh mœ. L≠Óng m≠a lÌn vµ tÀp trung theo mÔa Æ∑ nhanh ch„ng x„i mfln, cæt xŒ, x©m th˘c c∏c khËi nÛi lÌn. ß∆c bi÷t hi÷n t≠Óng n≠Ìc m≠a hoµ tan Æ∏ v´i tπo n™n Æfia h◊nh c∏cxt¨ nhi÷t ÆÌi ÆÈc Æ∏o. Nh˜ng mπch n≠Ìc ng«m khoät s©u vµo lflng nÛi Æ∏ tπo n™n nh˜ng hang ÆÈng rÈng lÌn, k◊ v‹ vµ r†t phÊ bi’n Î Vi÷t Nam. Em h∑y cho bi’t t™n mÈt sË hang ÆÈng nÊi ti’ng Î n≠Ìc ta. Tr™n b“ m∆t Æfia h◊nh n≠Ìc ta th≠Íng c„ rıng c©y rÀm rπp che phÒ. D≠Ìi rıng lµ lÌp Ɔt vµ v· phong ho∏ dµy, vÙn bÎ. Em h∑y cho bi’t khi rıng bfi con ng≠Íi ch∆t ph∏ th◊ m≠a lÚ sœ g©y ra hi÷n t≠Óng g◊ ? B∂o v÷ rıng c„ nh˜ng lÓi ›ch g◊ ? C∏c dπng Æfia h◊nh nh©n tπo xu†t hi÷n ngµy cµng nhi“u tr™n Ɔt n≠Ìc ta nh≠ c∏c c´ng tr◊nh ki’n trÛc Æ´ thfi, h«m m·, giao th´ng, Æ™, ÆÀp, k™nh rπch, h ch¯a n≠Ìc... ßfia h◊nh Vi÷t Nam Æa dπng, nhi“u ki”u loπi, trong Æ„ ÆÂi nÛi lµ bÈ phÀn quan tr‰ng nh†t. ßfia h◊nh n≠Ìc ta do CÊ ki’n tπo vµ T©n ki’n tπo tπo d˘ng n™n. ßfia h◊nh lu´n bi’n ÆÊi do t∏c ÆÈng mπnh mœ cÒa m´i tr≠Íng nhi÷t ÆÌi gi„ mÔa »m vµ do s˘ khai ph∏ cÒa con ng≠Íi. 102

Cc. Đ. Bạch Long Vĩ Đ. Cồn Cỏ Đ. Lý Sơn HÀ NỘI QĐ(.VHIỆoTànNgASMa)Đ Ô NG Đ. Côn Sơn N Ể a I QĐ . (TVrIưỆTờnNgAMS) Đ. Phú Quốc B Đ. Côn Sơn H◊nh 28.1. L≠Óc Æ Æfia h◊nh Vi÷t Nam C©u h·i vµ bµi tÀp 1. N™u Æ∆c Æi”m chung cÒa Æfia h◊nh n≠Ìc ta. 2. ßfia h◊nh n≠Ìc ta h◊nh thµnh vµ bi’n ÆÊi do nh˜ng nh©n tË chÒ y’u nµo ? 3. C∏c dπng Æfia h◊nh sau Æ©y Î n≠Ìc ta Æ≠Óc h◊nh thµnh nh≠ th’ nµo ? - ßfia h◊nh c∏cxt¨. - ßfia h◊nh cao nguy™n ba dan. - ßfia h◊nh ÆÂng bªng phÔ sa mÌi. - ßfia h◊nh Æ™ s´ng, Æ™ bi”n. 103

Bµi 29 : Æ∆c Æi”m c∏c khu v˘c Æfia h◊nh ßfia h◊nh n≠Ìc ta Æa dπng vµ chia thµnh c∏c khu v˘c Æfia h◊nh kh∏c nhau : ÆÂi nÛi, ÆÂng bªng, bÍ bi”n vµ th“m lÙc Æfia. MÁi khu v˘c c„ nh˜ng nät nÊi bÀt v“ c†u trÛc vµ ki’n tπo Æfia h◊nh nh≠ h≠Ìng, ÆÈ cao, ÆÈ dËc, t›nh ch†t cÒa Ɔt Æ∏... Do Æ„, vi÷c ph∏t tri”n kinh t’ - x∑ hÈi tr™n mÁi khu v˘c Æfia h◊nh cÚng c„ nh˜ng thuÀn lÓi vµ kh„ kh®n ri™ng. 1. Khu v˘c ÆÂi nÛi a) VÔng nÛi ß´ng Bæc lµ mÈt vÔng ÆÂi nÛi th†p, nªm Î t∂ ngπn s´ng HÂng, Æi tı d∑y nÛi Con Voi Æ’n vÔng ÆÂi nÛi ven bi”n Qu∂ng Ninh. VÔng nÛi nµy nÊi bÀt vÌi nh˜ng c∏nh cung nÛi lÌn vµ vÔng ÆÂi (trung du) ph∏t tri”n rÈng. ßfia h◊nh c∏cxt¨ kh∏ phÊ bi’n, tπo n™n nh˜ng c∂nh quan Æãp vµ hÔng v‹ nh≠ vÔng h Ba B”, vfinh Hπ Long. T◊m tr™n h◊nh 28.1 c∏c c∏nh cung S´ng G©m, Ng©n S¨n, Bæc S¨n vµ ß´ng Tri“u. b) VÔng nÛi T©y Bæc nªm gi˜a s´ng HÂng vµ s´ng C∂, lµ nh˜ng d∂i nÛi cao, nh˜ng s¨n nguy™n Æ∏ v´i hi”m trÎ nªm song song vµ käo dµi theo h≠Ìng t©y bæc - Æ´ng nam. V◊ sao Hoµng Li™n S¨n Æ≠Óc coi lµ n„c nhµ cÒa Vi÷t Nam ? T©y Bæc cfln c„ nh˜ng ÆÂng bªng nh· trÔ phÛ, nªm gi˜a vÔng nÛi cao nh≠ M≠Íng Thanh, Than Uy™n, Ngh‹a LÈ... c) VÔng nÛi Tr≠Íng S¨n H◊nh 29.1. ßÿnh nÛi Phan-xi-p®ng cao 3143 m Bæc tı ph›a nam s´ng C∂ tÌi tr™n d∑y Hoµng Li™n S¨n d∑y nÛi Bπch M∑, dµi kho∂ng 600 km. 104

ß©y lµ vÔng nÛi th†p, c„ hai s≠Ín kh´ng ÆËi x¯ng. S≠Ín ß´ng Tr≠Íng S¨n hãp vµ dËc, c„ nhi“u nh∏nh nÛi nªm ngang chia cæt ÆÂng bªng duy™n h∂i Trung BÈ. Quan s∏t h◊nh 28.1, cho bi’t : - Tr≠Íng S¨n Bæc chπy theo h≠Ìng nµo ? - Vfi tr› cÒa ÆÃo Ngang, ÆÃo Lao B∂o, ÆÃo H∂i V©n. d) VÔng nÛi vµ cao nguy™n Tr≠Íng S¨n Nam lµ vÔng ÆÂi nÛi vµ cao nguy™n hÔng v‹. ßfia h◊nh nÊi bÀt lµ c∏c cao nguy™n rÈng lÌn, m∆t phÒ Æ†t Æ· ba dan dµy, x’p thµnh tıng t«ng tr™n c∏c ÆÈ cao kho∂ng 400 m, 800 m, 1000 m. T◊m tr™n h◊nh 28.1 c∏c cao nguy™n Kon Tum, Pl©y Ku, ßæk Læk, Di Linh. ßfia h◊nh b∏n b◊nh nguy™n ß´ng Nam BÈ vµ vÔng ÆÂi trung du Bæc BÈ ph«n lÌn lµ nh˜ng th“m phÔ sa cÊ c„ n¨i cao tÌi 200 m, mang t›nh ch†t chuy”n ti’p gi˜a mi“n nÛi vµ mi“n ÆÂng bªng. 2. Khu v˘c ÆÂng bªng a) ßÂng bªng ch©u thÊ hπ l≠u c∏c s´ng lÌn ßÂng bªng lÌn nh†t n≠Ìc ta lµ ÆÂng bªng s´ng Cˆu Long (h◊nh 29.2), c„ di÷n t›ch kho∂ng 40 000 km2, sau Æ„ lµ ÆÂng bªng s´ng HÂng (h◊nh 29.3) 15 000 km2. ß©y lµ hai vÔng n´ng nghi÷p tr‰ng Æi”m vµ tÀp trung g«n 1/2 d©n sË c∂ n≠Ìc. Nh◊n tr™n h◊nh 29.3 em th†y ÆÂng bªng s´ng HÂng c„ h◊nh dπng nh≠ th’ nµo ? D‰c theo c∏c bÍ s´ng Î ÆÂng bªng s´ng HÂng, nh©n d©n ta Æ∑ x©y d˘ng h÷ thËng Æ™ lÌn chËng lÚ v˜ng chæc, dµi tr™n 2700 km. C∏c c∏nh ÆÂng bfi v©y b‰c bÎi c∏c con Æ™ trÎ thµnh nh˜ng ´ trÚng, th†p h¨n m˘c n≠Ìc s´ng ngoµi Æ™ tı 3 m Æ’n 7 m vµ kh´ng cfln Æ≠Óc bÂi Ææp t˘ nhi™n n˜a. ßÂng bªng s´ng Cˆu Long cao trung b◊nh 2 m - 3 m so vÌi m˘c n≠Ìc bi”n. Tr™n m∆t ÆÂng bªng kh´ng c„ Æ™ lÌn Æ” ng®n lÚ. Vµo mÔa lÚ, nhi“u vÔng Ɔt trÚng rÈng lÌn bfi ngÀp Ûng s©u vµ kh„ tho∏t n≠Ìc nh≠ vÔng ßÂng Th∏p M≠Íi, vÔng t¯ gi∏c Long Xuy™n - Ch©u ßËc - Hµ Ti™n - Rπch Gi∏. So s∏nh Æfia h◊nh hai vÔng ÆÂng bªng n™u tr™n (h◊nh 29.2 vµ 29.3) em nhÀn th†y chÛng giËng nhau vµ kh∏c nhau nh≠ th’ nµo ? 105

9ĝQK/RQJ &ńD7UŗQïš HÀ NỘI %LÍQJLĸL Đ. Côn Sơn NAM QĐ(.VHIỆoTànNgASMa) Đ ïūLWKŖS VIỆT Ô 3KÜVDPĸL N 5ŃQJVÝYĊWUŃQJWUÃP G ïŖWWKŖS &ūQFÄWGX\\ÍQKþL ỂN .ÍQKUĀFK I B a H◊nh 29.2. L≠Óc ÆÂ ÆÂng bªng s´ng Cˆu Long QĐ . (TVrIưỆTờnNgAMS) Đ. Phú Quốc Đ. Côn Sơn Vịnh Bắc Bộ HÀ NỘI QĐ(.VHI ỆoTànNgASMa)Đ Ô N G ïūQJEōQJ×WUħQJ 9ĞQK%ŌF%Ů N a IỂ QĐ . (TVrIưỆTờnNgAMS) Đ. Phú Quốc B Đ. Côn Sơn H◊nh 29.3. L≠Óc ÆÂ ÆÂng bªng s´ng HÂng 106

H◊n H◊nh 29.4. C∂nh quan ÆÂng bªng s´ng HÂng H◊nh 29.5. C∂nh quan ÆÂng bªng s´ng Cˆu Long (∂nh chÙp tı m∏y bay) (∂nh chÙp tı m∏y bay) b) C∏c ÆÂng bªng duy™n h∂i Trung BÈ c„ tÊng di÷n t›ch kho∂ng 15 000 km2 vµ chia thµnh nhi“u ÆÂng bªng nh·, rÈng nh†t lµ ÆÂng bªng Thanh Ho∏ (3100 km2). V◊ sao c∏c ÆÂng bªng duy™n h∂i Trung BÈ nh· hãp vµ käm ph◊ nhi™u ? 3. ßfia h◊nh bÍ bi”n vµ th“m lÙc Æfia BÍ bi”n n≠Ìc ta dµi tr™n 3 260 km tı M„ng C∏i Æ’n Hµ Ti™n, chia thµnh bÍ bi”n bÂi tÙ vµ bÍ bi”n mµi mfln. BÍ bi”n tπi c∏c ch©u thÊ s´ng HÂng, s´ng Cˆu Long c„ nhi“u b∑i bÔn rÈng, rıng c©y ngÀp m∆n ph∏t tri”n, thuÀn lÓi cho nu´i trÂng h∂i s∂n. BÍ bi”n tπi c∏c vÔng ch©n nÛi vµ h∂i Æ∂o nh≠ Æoπn bÍ bi”n tı ßµ NΩng Æ’n VÚng Tµu r†t khÛc khu˚u, lÂi l‚m, c„ nhi“u vÚng, vfinh n≠Ìc s©u, k›n gi„ vµ nhi“u b∑i c∏t sπch. Em h∑y t◊m tr™n h◊nh 28.1 vfi tr› cÒa vfinh Hπ Long, vfinh Cam Ranh, b∑i bi”n ß S¨n, S«m S¨n, VÚng Tµu, Hµ Ti™n. H◊nh 29.6. Rıng ngÀp m∆n Î ÆÂng bªng s´ng Cˆu Long 107

Th“m lÙc Æfia Æfia ch†t n≠Ìc ta mÎ rÈng tπi c∏c vÔng bi”n Bæc BÈ vµ Nam BÈ, vÌi ÆÈ s©u kh´ng qu∏ 100 m. ßfia h◊nh n≠Ìc ta Æ≠Óc chia thµnh c∏c khu v˘c : ÆÂi nÛi, ÆÂng bªng, bÍ bi”n vµ th“m lÙc Æfia. - ßÂi nÛi chi’m 3/4 di÷n t›ch Ɔt li“n, käo dµi li™n tÙc tı bæc vµo nam vµ Æ≠Óc chia thµnh 4 vÔng : ß´ng Bæc, T©y Bæc, Tr≠Íng S¨n Bæc vµ Tr≠Íng S¨n Nam. - ßÂng bªng chi’m 1/4 di÷n t›ch Ɔt li“n. RÈng nh†t lµ ÆÂng bªng s´ng Cˆu Long vµ ÆÂng bªng s´ng HÂng. - BÍ bi”n dµi 3260 km vµ c„ hai dπng ch›nh lµ bÍ bi”n bÂi tÙ ÆÂng bªng vµ bÍ bi”n mµi mfln ch©n nÛi, h∂i Æ∂o. C©u h·i vµ bµi tÀp 1. ßfia h◊nh n≠Ìc ta chia thµnh m†y khu v˘c ? ß„ lµ nh˜ng khu v˘c nµo ? 2. ßfia h◊nh Æ∏ v´i tÀp trung nhi“u Î mi“n nµo ? 3. ßfia h◊nh cao nguy™n ba dan tÀp trung nhi“u Î mi“n nµo ? 4. ßfia h◊nh ch©u thÊ s´ng HÂng kh∏c vÌi Æfia h◊nh ch©u thÊ s´ng Cˆu Long nh≠ th’ nµo ? 108

Bµi 30 : Th˘c hµnh Ɖc b∂n Æ Æfia h◊nh Vi÷t Nam C®n c¯ vµo h◊nh 28.1, h◊nh 33.1 ho∆c b∂n Æ Æfia h◊nh trong Atlat Vi÷t Nam, em h∑y cho bi’t : C©u 1. ßi theo v‹ tuy’n 22oB, tı bi™n giÌi Vi÷t - Lµo Æ’n bi™n giÌi Vi÷t - Trung, ta ph∂i v≠Ót qua : a) C∏c d∑y nÛi nµo ? b) C∏c dflng s´ng lÌn nµo ? C©u 2. ßi d‰c kinh tuy’n 108oß (h◊nh 30.1), Æoπn tı d∑y nÛi Bπch M∑ Æ’n bÍ bi”n Phan Thi’t, ta ph∂i Æi qua : a) C∏c cao nguy™n nµo ? b) Em c„ nhÀn xät g◊ v“ Æfia h◊nh vµ nham thπch cÒa c∏c cao nguy™n nµy ? H◊nh 30.1. L∏t cæt Æfia h◊nh d‰c kinh tuy’n 108oß, tı Bπch M∑ tÌi Phan Thi’t C©u 3. Cho bi’t quËc lÈ 1A tı Lπng S¨n tÌi Cµ Mau v≠Ót qua c∏c ÆÃo lÌn nµo ? - C∏c ÆÃo nµy c„ ∂nh h≠Îng tÌi giao th´ng bæc - nam nh≠ th’ nµo ? Cho v› dÙ. 109

Bµi 31 : Æ∆c Æi”m kh› hÀu Vi÷t Nam Kh› hÀu n≠Ìc ta lµ kh› hÀu nhi÷t ÆÌi gi„ mÔa, Æa dπng vµ th†t th≠Íng. So vÌi c∏c n≠Ìc kh∏c tr™n cÔng v‹ ÆÈ, kh› hÀu Vi÷t Nam c„ nhi“u nät kh∏c bi÷t. Vi÷t Nam kh´ng bfi kh´ hπn nh≠ khu v˘c Bæc Phi vµ T©y Nam É, cÚng kh´ng n„ng »m quanh n®m nh≠ c∏c quËc Æ∂o Î ß´ng Nam É... 1. T›nh ch†t nhi÷t ÆÌi gi„ mÔa »m B«u trÍi nhi÷t ÆÌi quanh n®m chan hoµ ∏nh næng Æ∑ cung c†p cho n≠Ìc ta mÈt nguÂn nhi÷t n®ng to lÌn. B◊nh qu©n 1m2 l∑nh thÊ nhÀn Æ≠Óc tr™n mÈt tri÷u kil´ calo, sË giÍ næng Æπt tı 1400 - 3000 giÍ trong mÈt n®m. Nhi÷t ÆÈ trung b◊nh n®m cÒa kh´ng kh› Æ“u v≠Ót 21oC tr™n c∂ n≠Ìc vµ t®ng d«n tı bæc vµo nam. B∂ng 31.1. Nhi÷t ÆÈ vµ l≠Óng m≠a c∏c trπm kh› t≠Óng Hµ NÈi, Hu’ vµ Thµnh phË H Ch› Minh Trπm Th∏ng 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Hµ NÈi Nhi÷t ÆÈ (oC) 16,4 17,0 20,2 23,7 27,3 28,8 28,9 28,2 27,2 24,6 21,4 18,2 ßÈ cao : 5m 18,6 26,2 43,8 90,1 188,5 239,9 288,2 318,0 265,4 130,7 43,4 23,4 V‹ ÆÈ : 21o01'B L≠Óng m≠a (mm) 19,7 20,9 23,2 26,0 28,0 29,2 29,4 28,8 27,0 25,1 23,2 20,8 161,3 62,6 47,1 51,6 82,1 116,7 95,3 104,0 473,4 795,6 580,6 297,4 Hu’ Nhi÷t ÆÈ (oC) 25,8 26,7 27,9 28,9 28,3 27,5 27,1 27,1 26,8 26,7 26,4 25,7 ßÈ cao : 17m 13,8 4,1 10,5 50,4 218,4 311,7 293,7 269,8 327,0 266,7 116,5 48,3 V‹ ÆÈ : 16o24'B L≠Óng m≠a (mm) Tp H Ch› Minh Nhi÷t ÆÈ (oC) ßÈ cao : 9m V‹ ÆÈ : 10o47'B L≠Óng m≠a (mm) 110

D˘a vµo b∂ng 31.1, cho bi’t nh˜ng th∏ng nµo c„ nhi÷t ÆÈ kh´ng kh› gi∂m d«n tı nam ra bæc vµ gi∂i th›ch v◊ sao ? Kh› hÀu n≠Ìc ta chia thµnh hai mÔa r‚ r÷t, phÔ hÓp vÌi hai mÔa gi„. V◊ sao hai loπi gi„ mÔa tr™n lπi c„ Æ∆c t›nh tr∏i ng≠Óc nhau nh≠ vÀy ? Gi„ mÔa Æ∑ mang Æ’n cho n≠Ìc ta mÈt l≠Óng m≠a lÌn (1500 - 2000mm/n®m) vµ ÆÈ »m kh´ng kh› r†t cao (tr™n 80%). MÈt sË n¨i do Æi“u ki÷n Æfia h◊nh, l≠Óng m≠a hªng n®m t®ng l™n r†t cao nh≠ Bæc Quang (Hµ Giang) 4802 mm, Hoµng Li™n S¨n (Lµo Cai) 3552 mm, Hu’ 2867 mm vµ Hfln Ba (Qu∂ng Nam) 3752 mm. V ◊ sao c∏c Æfia Æi”m tr™n lπi th≠Íng c„ m≠a lÌn ? 2. T›nh ch†t Æa dπng vµ th†t th≠Íng Kh› hÀu nhi÷t ÆÌi gi„ mÔa »m cÒa n≠Ìc ta kh´ng thu«n nh†t tr™n toµn quËc, ph©n ho∏ mπnh mœ theo kh´ng gian vµ thÍi gian, h◊nh thµnh n™n c∏c mi“n vµ khu v˘c kh› hÀu kh∏c nhau r‚ r÷t sau Æ©y : a) Mi“n kh› hÀu ph›a Bæc, tı d∑y Bπch M∑ (v‹ tuy’n 16oB) trÎ ra, c„ mÔa Æ´ng lπnh, t≠¨ng ÆËi ›t m≠a vµ nˆa cuËi mÔa Æ´ng r†t »m ≠Ìt ; mÔa hà n„ng vµ nhi“u m≠a. b) Mi“n kh› hÀu ph›a Nam, tı d∑y Bπch M∑ trÎ vµo c„ kh› hÀu cÀn x›ch Æπo, nhi÷t ÆÈ quanh n®m cao, vÌi mÈt mÔa m≠a vµ mÈt mÔa kh´ t≠¨ng ph∂n s©u sæc. Khu v˘c ß´ng Tr≠Íng S¨n bao gÂm ph«n l∑nh thÊ Trung BÈ ph›a Æ´ng d∑y Tr≠Íng S¨n, tı Hoµnh S¨n (v‹ tuy’n 18oB) tÌi MÚi Dinh (v‹ tuy’n 11oB) c„ mÔa m≠a l÷ch hºn v“ thu Æ´ng. Kh› hÀu Bi”n ß´ng Vi÷t Nam mang t›nh ch†t gi„ mÔa nhi÷t ÆÌi h∂i d≠¨ng. Nh˜ng nh©n tË chÒ y’u nµo Æ∑ lµm cho thÍi ti’t, kh› hÀu n≠Ìc ta Æa dπng vµ th†t th≠Íng ? S˘ Æa dπng cÒa Æfia h◊nh n≠Ìc ta, nh†t lµ ÆÈ cao vµ h≠Ìng cÒa c∏c d∑y nÛi lÌn Æ∑ g„p ph«n quan tr‰ng h◊nh thµnh nhi“u vÔng kh› hÀu, nhi“u ki”u kh› hÀu kh∏c 111

nhau. Thfi tr†n Sa Pa Î ÆÈ cao tr™n 1500 m quanh n®m m∏t lπnh, c„ nhi“u s≠¨ng mÔ vµ c„ lÛc ch◊m trong m≠a tuy’t (h◊nh 31.1). ThÍi ti’t mi“n nÛi cao th≠Íng khæc nghi÷t vµ bi’n ÆÊi nhanh ch„ng. Ta nh≠ th†y c„ c∂ bËn mÔa trong mÈt ngµy. Ngoµi t›nh Æa dπng, kh› hÀu Vi÷t Nam cfln r†t th†t th≠Íng, bi’n ÆÈng mπnh, c„ n®m rät sÌm, n®m rät muÈn, n®m m≠a lÌn, n®m kh´ hπn, n®m ›t b∑o, n®m nhi“u b∑o... C´ng t∏c d˘ b∏o thÍi ti’t vµ x∏c Æfinh thÍi vÙ v◊ th’ g∆p nhi“u kh„ kh®n. H◊nh 31.1. Tuy’t phÒ Î Sa Pa (Lµo Cai) S˘ th†t th≠Íng trong ch’ ÆÈ nhi÷t chÒ y’u di‘n ra Î mi“n nµo ? V◊ sao ? M≠a lÌn th≠Íng do b∑o vµ ∏p th†p nhi÷t ÆÌi g©y n™n, tÀp trung Î c∏c tÿnh duy™n h∂i Bæc BÈ vµ Trung BÈ. Khi ÆÊ bÈ vµo ven bi”n n≠Ìc ta, b∑o th≠Íng g©y ra m≠a lÌn käo dµi nhi“u ngµy. L≠Óng m≠a mÈt ngµy Æ™m Î vÔng c„ b∑o Æπt kho∂ng 150 - 300 mm, thÀm ch› tr™n 400 mm, g©y Ûng ngÀp r†t s©u. Nh˜ng n®m g«n Æ©y c∏c nhi‘u loπn kh› t≠Óng toµn c«u nh≠ En Nin´ vµ La Nina Æ∑ t∏c ÆÈng mπnh Æ’n kh› hÀu n≠Ìc ta lµm t®ng c≠Íng t›nh Æa dπng vµ th†t th≠Íng cÒa thÍi ti’t, kh› hÀu Vi÷t Nam. Kh› hÀu n≠Ìc ta lµ kh› hÀu nhi÷t ÆÌi gi„ mÔa, n„ng »m, m≠a nhi“u, di‘n bi’n ph¯c tπp. Hªng n®m l∑nh thÊ Vi÷t Nam, c∂ tr™n Ɔt li“n vµ tr™n bi”n, nhÀn Æ≠Óc mÈt l≠Óng b¯c xπ m∆t trÍi r†t lÌn, sË giÍ næng nhi“u, nhi÷t ÆÈ cao, l≠Óng m≠a vµ ÆÈ »m t≠¨ng ÆËi cÒa kh´ng kh› lÌn. Kh› hÀu n≠Ìc ta thay ÆÊi theo mÔa vµ theo vÔng (tı th†p l™n cao, tı bæc vµo nam vµ tı Æ´ng sang t©y) r†t r‚ r÷t. 112

C©u h·i vµ bµi tÀp 1. ß∆c Æi”m chung cÒa kh› hÀu n≠Ìc ta lµ g◊ ? Nät ÆÈc Æ∏o cÒa kh› hÀu n≠Ìc ta th” hi÷n Î nh˜ng m∆t nµo ? 2. N≠Ìc ta c„ m†y mi“n kh› hÀu ? N™u Æ∆c Æi”m kh› hÀu tıng mi“n. 3. Em h∑y s≠u t«m n®m c©u ca dao, tÙc ng˜ n„i v“ kh› hÀu - thÍi ti’t Î n≠Ìc ta ho∆c Î Æfia ph≠¨ng em. Bµi Ɖc th™m gi„ t©y kh´ n„ng Î n≠Ìc ta ThÍi ti’t gi„ t©y kh´ n„ng di‘n ra kh∏ phÊ bi’n Î vÔng T©y Bæc vµ vÔng Duy™n h∂i mi“n Trung n≠Ìc ta vµo c∏c th∏ng 6, 7, 8. ThÍi ti’t lÛc nµy r†t kh„ chfiu. B«u trÍi h«u nh≠ kh´ng gÓn mÈt chÛt m©y, gi„ n„ng thÊi Æ“u Æ“u lµm kh´ ki÷t m‰i nguÂn n≠Ìc tr™n m∆t, kh´ng kh› ngÈt ngπt nh≠ trong mÈt lfl nung. Énh næng ch„i lo∏, lµm c· c©y Ûa vµng x¨ x∏c. ThÍi ti’t kh´ n„ng do gi„ t©y th≠Íng käo dµi tıng ÆÓt vµi ba ngµy, Æ´i khi tÌi 5 - 7 ngµy. Nhi÷t ÆÈ cao nh†t tÌi 41 - 43oC, nhi“u khi ngay ban Æ™m cÚng x†p xÿ 30oC. ßÈ »m th†p nh†t tÌi d≠Ìi 30 - 40%. ߆t ki÷t n≠Ìc, n¯t nŒ... 113

Bµi 32 : C∏c mÔa kh› hÀu vµ thÍi ti’t Î n≠Ìc ta Kh´ng th” hi”u ÆÛng vµ s∏t th˘c t’ kh› hÀu n≠Ìc ta n’u chÿ th´ng qua Æ∆c Æi”m chung vµ c∏c sË li÷u trung b◊nh v“ nhi÷t ÆÈ, l≠Óng m≠a... tr™n c∂ n≠Ìc. Do vÀy chÛng ta ph∂i xät tÌi di‘n bi’n cÒa thÍi ti’t, kh› hÀu trong tıng mÔa vµ tr™n c∏c vÔng cÒa l∑nh thÊ Vi÷t Nam. Theo ch’ ÆÈ gi„ mÔa, Vi÷t Nam c„ hai mÔa kh› hÀu, mÔa gi„ Æ´ng bæc vµ mÔa gi„ t©y nam. 1. mÔa gi„ Æ´ng bæc tı th∏ng 11 Æ’n th∏ng 4 (MÔa Æ´ng) ß∆c tr≠ng chÒ y’u cÒa mÔa nµy lµ s˘ hoπt ÆÈng mπnh mœ cÒa gi„ Æ´ng bæc vµ xen kœ lµ nh˜ng ÆÓt gi„ Æ´ng nam. Trong mÔa nµy thÍi ti’t - kh› hÀu tr™n c∏c mi“n cÒa n≠Ìc ta kh∏c nhau r†t r‚ r÷t. Mi“n Bæc chfiu ∂nh h≠Îng tr˘c ti’p cÒa gi„ mÔa Æ´ng bæc tı vÔng ∏p cao Î lÙc Æfia ph≠¨ng Bæc trµn xuËng thµnh tıng ÆÓt, mang lπi mÈt mÔa Æ´ng kh´ng thu«n nh†t. ß«u mÔa Æ´ng lµ ti’t thu se lπnh, kh´ hanh. Cfln cuËi Æ´ng lµ ti’t xu©n vÌi m≠a phÔn »m ≠Ìt. Nhi÷t ÆÈ trung b◊nh th∏ng, nhi“u n¨i xuËng d≠Ìi 15oC. Mi“n nÛi cao c„ th” xu†t hi÷n s≠¨ng muËi, s≠¨ng gi∏, m≠a tuy’t g©y trÎ ngπi lÌn cho sinh vÀt nhi÷t ÆÌi. Cfln Î T©y Nguy™n vµ Nam BÈ thÍi ti’t n„ng kh´, Ên Æfinh suËt mÔa. Ri™ng Î duy™n h∂i Trung BÈ c„ m≠a r†t lÌn vµo c∏c th∏ng cuËi n®m. So s∏nh sË li÷u kh› hÀu ba trπm Hµ NÈi, Hu’, Tp. H Ch› Minh (b∂ng 31.1) Æπi di÷n cho ba mi“n Bæc, Trung, Nam, em h∑y cho bi’t : - Nhi÷t ÆÈ th∏ng th†p nh†t cÒa ba trπm. - L≠Óng m≠a trung b◊nh th∏ng ›t nh†t cÒa ba trπm. - N™u nhÀn xät chung v“ kh› hÀu n≠Ìc ta trong mÔa Æ´ng. 2. MÔa gi„ t©y nam tı th∏ng 5 Æ’n th∏ng 10 (MÔa hπ) ß©y lµ mÔa thfinh hµnh cÒa h≠Ìng gi„ t©y nam. Ngoµi ra, T›n phong nˆa c«u Bæc v…n hoπt ÆÈng xen kœ vµ thÊi theo h≠Ìng Æ´ng nam. 114

Trong mÔa nµy, nhi÷t ÆÈ cao Æ“u tr™n toµn quËc vµ Æπt tr™n 25oC Î c∏c vÔng th†p. L≠Óng m≠a trong mÔa cÚng r†t lÌn, chi’m tr™n 80% l≠Óng m≠a c∂ n®m, ri™ng vÔng duy™n h∂i Trung BÈ mÔa nµy ›t m≠a. Em h∑y n™u nhi÷t ÆÈ th∏ng cao nh†t cÒa ba trπm kh› t≠Óng Hµ NÈi, Hu’, Tp. H Ch› Minh (b∂ng 31.1 tr.110) vµ nguy™n nh©n cÒa nh˜ng kh∏c bi÷t Æ„. ThÍi ti’t phÊ bi’n trong mÔa nµy lµ trÍi nhi“u m©y, c„ m≠a rµo vµ m≠a d´ng. Nh˜ng dπng thÍi ti’t Æ∆c bi÷t lµ gi„ t©y, m≠a ng©u vµ b∑o. Gi„ t©y kh´ n„ng g©y hπn h∏n cho mi“n Trung vµ T©y Bæc. M≠a ng©u käo dµi tıng ÆÓt vµi ngµy vµo gi˜a th∏ng 8 c„ th” g©y Ûng ngÀp cho ÆÂng bªng Bæc BÈ. B∑o g©y m≠a to, gi„ lÌn vµ gi„ giÀt r†t mπnh tr˘c ti’p ph∏ hoπi khu v˘c ÆÂng bªng vµ c∏c tÿnh duy™n h∂i n≠Ìc ta. Trung b◊nh mÁi n®m n≠Ìc ta chfiu ∂nh h≠Îng cÒa bËn Æ’n n®m c¨n b∑o ph∏t sinh tı Bi”n ß´ng vµ Th∏i B◊nh D≠¨ng ÆÊ bÈ vµo, mang lπi mÈt l≠Óng m≠a Æ∏ng k”. D˘a vµo b∂ng 32.1, em h∑y cho bi’t mÔa b∑o n≠Ìc ta di‘n bi’n nh≠ th’ nµo? B∂ng 32.1. Di‘n bi’n cÒa mÔa b∑o d‰c bÍ bi”n Vi÷t Nam MÔa b∑o (th∏ng) 6 7 8 9 10 11 Tr™n toµn quËc Qu∂ng Ninh Æ’n Ngh÷ An ××××× × Hµ T‹nh Æ’n Qu∂ng Ng∑i B◊nh ßfinh Æ’n B◊nh ThuÀn ×××× VÚng Tµu Æ’n Cµ Mau ×××× ×× × ×× 3. Nh˜ng thuÀn lÓi vµ kh„ kh®n do kh› hÀu mang lπi Kh› hÀu nhi÷t ÆÌi gi„ mÔa »m lµ m´i tr≠Íng sËng thuÀn lÓi cho sinh vÀt ph∏t tri”n, c©y cËi quanh n®m ra hoa k’t qu∂. ß„ lµ c¨ sÎ t˘ nhi™n giÛp cho n“n n´ng nghi÷p nhi÷t ÆÌi n≠Ìc ta v≠¨n l™n mπnh mœ theo h≠Ìng s∂n xu†t lÌn, chuy™n canh vµ Æa canh. Nh˜ng n´ng s∂n nhi÷t ÆÌi nµo cÒa n≠Ìc ta c„ gi∏ trfi xu†t kh»u vÌi sË l≠Óng ngµy cµng lÌn tr™n thfi tr≠Íng ? 115

B™n cπnh nh˜ng m∆t thuÀn lÓi, kh› hÀu n≠Ìc ta cÚng læm thi™n tai, b†t træc, thÍi ti’t di‘n bi’n ph¯c tπp. V◊ vÀy, chÛng ta ph∂i lu´n sΩn sµng, t›ch c˘c vµ chÒ ÆÈng phflng chËng thi™n tai, b∂o v÷ ÆÍi sËng vµ s∂n xu†t. Thi™n nhi™n nhi÷t ÆÌi gi„ mÔa cÚng in ÆÀm nät trong ÆÍi sËng v®n ho∏ - x∑ hÈi cÒa ng≠Íi d©n Vi÷t Nam. Em h∑y n™u mÈt sË c©u ca dao, tÙc ng˜ ph∂n ∏nh kh› hÀu - thÍi ti’t n≠Ìc ta. Kh› hÀu n≠Ìc ta c„ hai mÔa r‚ r÷t. MÔa gi„ Æ´ng bæc tı th∏ng 11 Æ’n th∏ng 4 tπo n™n mÔa Æ´ng lπnh, m≠a phÔn Î mi“n Bæc vµ mÔa kh´ n„ng käo dµi Î mi“n Nam. MÔa gi„ t©y nam tı th∏ng 5 Æ’n th∏ng 10 tπo n™n mÔa hπ n„ng »m c„ m≠a to, gi„ lÌn vµ d´ng b∑o, di‘n ra phÊ bi’n tr™n c∂ n≠Ìc. Gi˜a hai mÔa ch›nh n™u tr™n lµ nh˜ng thÍi k◊ chuy”n ti’p, ngæn vµ kh´ng r‚ r÷t (xu©n, thu). C©u h·i vµ bµi tÀp 1. N≠Ìc ta c„ m†y mÔa kh› hÀu ? N™u Æ∆c tr≠ng kh› hÀu tıng mÔa Î n≠Ìc ta. 2. Trong mÔa gi„ Æ´ng bæc, thÍi ti’t vµ kh› hÀu Bæc BÈ, Trung BÈ vµ Nam BÈ c„ giËng nhau kh´ng ? V◊ sao ? 3. Vœ bi”u Æ nhi÷t ÆÈ vµ l≠Óng m≠a Î Hµ NÈi, Hu’ vµ Tp. H Ch› Minh (theo sË li÷u b∂ng 31.1). NhÀn xät v“ s˘ kh∏c nhau cÒa c∏c trπm kh› t≠Óng Æ„. 116

Bµi 33 : Æ∆c Æi”m s´ng ngfli Vi÷t Nam S´ng ngfli, k™nh rπch, ao hÂ... lµ nh˜ng h◊nh ∂nh r†t quen thuÈc ÆËi vÌi chÛng ta. Dflng n≠Ìc khi v¨i, khi Æ«y theo s∏t mÔa kh´, mÔa m≠a vµ mang lπi cho ta bao nguÂn lÓi lÌn. Song nhi“u khi lÚ lÙt cÚng g©y ra nh˜ng tai hoπ khÒng khi’p c≠Ìp Æi sinh mπng vµ cÒa c∂i cÒa r†t nhi“u ng≠Íi. 1. ß∆c Æi”m chung a) N≠Ìc ta c„ mπng l≠Ìi s´ng ngfli dµy Æ∆c, ph©n bË rÈng khæp tr™n c∂ n≠Ìc Theo thËng k™, n≠Ìc ta c„ tÌi 2360 con s´ng dµi tr™n 10 km, trong Æ„ 93% lµ c∏c s´ng nh· vµ ngæn (di÷n t›ch l≠u v˘c d≠Ìi 500 km2). C∏c s´ng lÌn nh≠ s´ng HÂng, M™ C´ng (Cˆu Long) chÿ c„ ph«n trung vµ hπ l≠u ch∂y qua l∑nh thÊ n≠Ìc ta. ChÛng tπo n™n nh˜ng ÆÂng bªng ch©u thÊ r†t rÈng lÌn vµ ph◊ nhi™u. V◊ sao n≠Ìc ta c„ r†t nhi“u s´ng suËi, song ph«n lÌn lπi lµ c∏c s´ng nh·, ngæn vµ dËc ? b) S´ng ngfli n≠Ìc ta ch∂y theo hai h≠Ìng ch›nh lµ t©y bæc - Æ´ng nam vµ vflng cung D˘a tr™n h◊nh 33.1 em h∑y sæp x’p c∏c s´ng lÌn theo hai h≠Ìng k” tr™n. c) S´ng ngfli n≠Ìc ta c„ hai mÔa n≠Ìc : mÔa lÚ vµ mÔa cπn kh∏c nhau r‚ r÷t Vµo mÔa lÚ n≠Ìc s´ng ngfli d©ng cao vµ ch∂y mπnh. L≠Óng n≠Ìc mÔa lÚ g†p hai Æ’n ba l«n, c„ n¨i Æ’n bËn l«n l≠Óng n≠Ìc mÔa cπn vµ chi’m 70-80% l≠Óng n≠Ìc c∂ n®m. 117

Đ. Bạch Long Vĩ Đ. Cồn Cỏ QĐ. Hoàng Sa Đ. Lý Sơn (Việt Nam) ĐÔNG BIỂN Đ. Phú Quý Đ. Phú Quốc Naườm)ng Sa QĐ. T(rViệt Đ. Côn Sơn QĐ. Thổ Chu Đ. Côn Sơn H◊nh 33.1. L≠Óc ÆÂ c∏c h÷ thËng s´ng lÌn Î Vi÷t Nam 118

D˘a vµo b∂ng 33.1 vµ cho bi’t mÔa lÚ tr™n c∏c l≠u v˘c s´ng c„ trÔng nhau kh´ng vµ gi∂i th›ch v◊ sao c„ s˘ kh∏c bi÷t †y. B∂ng 33.1. MÔa lÚ tr™n c∏c l≠u v˘c s´ng Th∏ng 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 C∏c s´ng Î Bæc BÈ + + ++ + + C∏c s´ng Î Trung BÈ + + ++ + C∏c s´ng Î Nam BÈ + + + ++ + Ghi chÛ : th∏ng lÚ : + ; th∏ng lÚ cao nh†t : ++ Nh©n d©n ta Æ∑ ti’n hµnh nh˜ng bi÷n ph∏p nµo Æ” khai th∏c c∏c nguÂn lÓi vµ hπn ch’ t∏c hπi cÒa lÚ lÙt ? d) S´ng ngfli n≠Ìc ta c„ l≠Óng phÔ sa lÌn Hªng n®m s´ng ngfli n≠Ìc ta vÀn chuy”n tÌi 839 tÿ m3 n≠Ìc cÔng vÌi hµng tr®m tri÷u t†n phÔ sa. ß©y th˘c s˘ lµ mÈt nguÂn tµi nguy™n r†t quan tr‰ng cho s∂n xu†t vµ ÆÍi sËng. C∏c s´ng Î n≠Ìc ta c„ hµm l≠Óng phÔ sa r†t lÌn. B◊nh qu©n mÈt mät khËi n≠Ìc s´ng c„ 223 gam c∏t bÔn vµ c∏c ch†t hoµ tan kh∏c. TÊng l≠Óng phÔ sa tr´i theo dflng n≠Ìc tÌi tr™n 200 tri÷u t†n/n®m. Em h∑y cho bi’t, l≠Óng phÔ sa lÌn nh≠ vÀy Æ∑ c„ nh˜ng t∏c ÆÈng nh≠ th’ nµo tÌi thi™n nhi™n vµ ÆÍi sËng c≠ d©n ÆÂng bªng ch©u thÊ s´ng HÂng vµ s´ng Cˆu Long ? 2. Khai th∏c kinh t’ vµ b∂o v÷ s˘ trong sπch cÒa c∏c dflng s´ng a) Gi∏ trfi cÒa s´ng ngfli S´ng ngfli n≠Ìc ta c„ gi∏ trfi to lÌn v“ nhi“u m∆t. Nh©n d©n ta Æ∑ khai th∏c, sˆ dÙng, c∂i tπo s´ng ngfli tı l©u ÆÍi. Em h∑y cho bi’t mÈt sË gi∏ trfi cÒa s´ng ngfli n≠Ìc ta. N“n v®n minh s´ng HÂng gæn li“n vÌi ngh“ trÂng lÛa n≠Ìc vµ lfich sˆ chinh phÙc dflng s´ng Æ∑ qua m†y ngh◊n n®m. Ngµy nay, hµng tr®m c´ng tr◊nh thu˚ lÓi, thu˚ Æi÷n nh≠ Hoµ B◊nh, Trfi An, D«u Ti’ng... ti’p tÙc khai th∏c m‰i nguÂn n≠Ìc vµ phÔ sa phÙc vÙ s∂n xu†t vµ ÆÍi sËng. 119

Em h∑y t◊m tr™n h◊nh 33.1 c∏c h n≠Ìc Hoµ B◊nh, Trfi An, Y -a-ly, Th∏c Bµ, D«u Ti’ng vµ cho bi’t chÛng nªm tr™n nh˜ng dflng s´ng nµo. b) S´ng ngfli n≠Ìc ta Æang bfi ´ nhi‘m S´ng th≠Íng bæt nguÂn tı mi“n nÛi ch∂y v“ ÆÂng bªng vµ ÆÊ n≠Ìc ra bi”n. Mi“n nÛi n≠Ìc ta lµ Æ«u nguÂn n≠Ìc. Do rıng c©y Î Æ©y bfi ch∆t ph∏ nhi“u khi’n cho n≠Ìc m≠a vµ bÔn c∏t dÂn nhanh xuËng dflng s´ng, g©y ra nh˜ng trÀn lÚ ÆÈt ngÈt vµ d˜ dÈi, tµn ph∏ mÔa mµng, cuËn tr´i nhµ cˆa, gia sÛc vµ Æe doπ t›nh mπng con ng≠Íi. ô c∏c vÔng ÆÂng bªng, d©n c≠ Æ´ng ÆÛc, kinh t’ ph∏t tri”n, c„ r†t nhi“u dflng s´ng, khÛc s´ng Æ∑ bfi ´ nhi‘m n∆ng n“ bÎi r∏c th∂i H◊nh 33.2. ßÀp thu˚ Æi÷n Hoµ B◊nh tr™n vµ c∏c ho∏ ch†t ÆÈc hπi tı c∏c khu d©n c≠, s´ng ßµ (tÿnh Hoµ B◊nh) c∏c Æ´ thfi, c∏c khu c´ng nghi÷p ch≠a qua xˆ l› Æ∑ th∂i ngay vµo dflng s´ng. ß” dflng s´ng kh´ng bfi ´ nhi‘m chÛng ta c«n ph∂i lµm g◊ ? N≠Ìc ta c„ mÈt mπng l≠Ìi s´ng ngfli dµy Æ∆c, nhi“u n≠Ìc, nhi“u phÔ sa, ch∂y theo hai h≠Ìng ch›nh lµ t©y bæc - Æ´ng nam vµ vflng cung. Ch’ ÆÈ n≠Ìc cÒa s´ng ngfli c„ hai mÔa r‚ r÷t : mÔa lÚ vµ mÔa cπn. MÔa lÚ chi’m tÌi 70 - 80% l≠Óng n≠Ìc c∂ n®m n™n d‘ g©y ra lÚ lÙt. C«n ph∂i t›ch c˘c chÒ ÆÈng phflng chËng lÚ lÙt, b∂o v÷ vµ khai th∏c hÓp l› c∏c nguÂn lÓi tı s´ng ngfli. C©u h·i vµ bµi tÀp 1. V◊ sao s´ng ngfli n≠Ìc ta lπi c„ hai mÔa n≠Ìc kh∏c nhau r‚ r÷t ? 2. C„ nh˜ng nguy™n nh©n nµo lµm cho n≠Ìc s´ng bfi ´ nhi‘m ? Li™n h÷ Î Æfia ph≠¨ng em. 3. Vœ bi”u Æ ph©n bË dflng ch∂y trong n®m tπi trπm S¨n T©y (s´ng HÂng) theo b∂ng l≠u l≠Óng b◊nh qu©n th∏ng (m3/s) d≠Ìi Æ©y : Th∏ng 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Chÿ sË L≠u l≠Óng (m3/s) 1318 1100 914 1071 1893 4692 7986 9246 6690 4122 2813 1746 120

Bµi 34 : C∏c h÷ thËng s´ng lÌn Î n≠Ìc ta Mπng l≠Ìi s´ng ngfli n≠Ìc ta dµy Æ∆c vµ chia thµnh nhi“u h÷ thËng. MÁi h÷ thËng s´ng c„ h◊nh dπng vµ ch’ ÆÈ n≠Ìc kh∏c nhau tu˙ thuÈc Æi“u ki÷n Æfia l› t˘ nhi™n cÒa l≠u v˘c nh≠ kh› hÀu, Æfia h◊nh, Æfia ch†t... vµ c∏c hoπt ÆÈng kinh t’, thu˚ lÓi trong h÷ thËng †y. Vi÷t Nam c„ ch›n h÷ thËng s´ng lÌn, cfln lπi lµ c∏c h÷ thËng s´ng nh· vµ rÍi rπc tπi ven bi”n Qu∂ng Ninh vµ Trung BÈ n≠Ìc ta. Em h∑y t◊m tr™n h◊nh 33.1 vfi tr› vµ l≠u v˘c cÒa ch›n h÷ thËng s´ng n™u trong b∂ng 34.1. 1. S´ng ngfli Bæc BÈ S´ng ngfli Bæc BÈ c„ ch’ ÆÈ n≠Ìc r†t th†t th≠Íng. MÔa lÚ käo dµi n®m th∏ng vµ cao nh†t vµo th∏ng 8. LÚ tÀp trung nhanh vµ käo dµi do c∏c s´ng Î Æ©y c„ dπng nan quπt. MÈt sË s´ng nh∏nh ch∂y gi˜a c∏c c∏nh cung nÛi, quy tÙ v“ Æÿnh tam gi∏c ch©u s´ng HÂng. Ti™u bi”u cho khu v˘c s´ng ngfli Bæc BÈ lµ h÷ thËng s´ng HÂng. H÷ thËng s´ng HÂng gÂm ba s´ng ch›nh lµ s´ng HÂng (s´ng Thao), s´ng L´ vµ s´ng ßµ hÓp l≠u Î g«n Vi÷t Tr◊. Chi“u dµi tÊng cÈng cÒa dflng ch›nh lµ 1126 km, Æoπn trung l≠u vµ hπ l≠u ch∂y qua n≠Ìc ta dµi 556 km. Em h∑y t◊m tr™n h◊nh 33.1 vÔng hÓp l≠u cÒa ba s´ng n™u tr™n. 2. S´ng ngfli Trung BÈ S´ng ngfli Trung BÈ th≠Íng ngæn vµ dËc, ph©n thµnh nhi“u l≠u v˘c nh· ÆÈc lÀp. LÚ l™n r†t nhanh vµ ÆÈt ngÈt, nh†t lµ khi g∆p m≠a vµ b∑o lÌn. MÔa lÚ tÀp trung vµo cuËi n®m tı th∏ng 9 Æ’n th∏ng 12. Em h∑y cho bi’t v◊ sao s´ng ngfli Trung BÈ lπi c„ Æ∆c Æi”m nh≠ vÀy ? T◊m tr™n b∂n Æ mÈt sË s´ng lÌn Î Trung BÈ n≠Ìc ta. 121

B∂ng 34.1. H÷ thËng c∏c s´ng lÌn Î Vi÷t Nam SË H÷ thËng ßÈ dµi Di÷n t›ch TÊng Hµm MÔa lÚ C∏c cˆa th¯ c∏c s´ng s´ng l≠u v˘c l≠Óng dflng l≠Óng phÔ (th∏ng) s´ng t˘ ch›nh (km2) ch∂y (tÿ sa (g/m3) (km) m3/n®m) 1 HÂng 556 72 700 120 1010 6 - 10 Ba Lπt 2 Th∏i B◊nh 1126 143 700 Trµ L› Lπch Giang 385 15 180 10 128 6 - 10 Nam Tri÷u C†m V®n @c Th∏i B◊nh 3 K◊ CÔng - 243 11 220 7,3 686 6 - 9 Ch∂y vµo Bªng Giang T©y Giang (Trung QuËc) 4 M∑ 410 17 600 10,8 402 6 - 10 Lπch Tr≠Íng 512 28400 Lπch Trµo (HÌi) 5 C∂ 361 17 730 24,7 206 7 - 11 HÈi 6 Thu BÂn 513 27 200 120 9 - 12 ßπi 205 10350 20 7 Ba (ßµ Rªng) 388 13 900 9,39 227 9 - 12 Tuy Hoµ 8 ßÂng Nai 635 37 400 32,8 200 7 - 11 C«n GiÍ Soµi Rπp ßÂng Tranh 9 M™ C´ng 230 71 000 507 150 7 - 11 Ti”u, ßπi, Ba Lai, 4300 795 000 Hµm Lu´ng, CÊ Chi™n, Cung H«u, ßfinh An, Tr«n ß“, B∏t Xæc M…u sË chÿ toµn bÈ ÆÈ dµi s´ng, di÷n t›ch l≠u v˘c s´ng (k” c∂ ngoµi n≠Ìc) 122

3. S´ng ngfli Nam BÈ S´ng ngfli Nam BÈ th≠Íng c„ l≠Óng n≠Ìc ch∂y lÌn, ch’ ÆÈ n≠Ìc cÚng theo mÔa, nh≠ng Æi“u hoµ h¨n s´ng ngfli Bæc BÈ vµ Trung BÈ. Lflng s´ng rÈng vµ s©u, ∂nh h≠Îng cÒa thu˚ tri“u lÌn, r†t thuÀn lÓi cho giao th´ng vÀn t∂i. C„ hai h÷ thËng s´ng lÌn lµ h÷ thËng s´ng M™ C´ng vµ h÷ thËng s´ng ßÂng Nai. M™ C´ng lµ h÷ thËng s´ng lÌn nh†t vÔng ß´ng Nam É. Chi“u dµi dflng ch›nh lµ 4300 km, ch∂y qua s∏u quËc gia. Em h∑y cho bi’t Æoπn s´ng M™ C´ng ch∂y qua n≠Ìc ta c„ chung t™n lµ g◊, chia lµm m†y nh∏nh, t™n cÒa c∏c s´ng nh∏nh Æ„, ÆÊ n≠Ìc ra bi”n bªng nh˜ng cˆa nµo ? S´ng M™ C´ng Æ∑ mang Æ’n cho Ɔt n≠Ìc ta nh˜ng nguÂn lÓi to lÌn. Song do nhi“u nguy™n nh©n, dflng s´ng vµo mÔa lÚ cÚng g©y n™n nh˜ng kh„ kh®n kh´ng nh·. Em h∑y n™u nh˜ng thuÀn lÓi vµ kh„ kh®n do lÚ g©y ra Î ÆÂng bªng s´ng Cˆu Long. N≠Ìc ta c„ ch›n h÷ thËng s´ng lÌn vµ chia thµnh ba vÔng s´ng ngfli : - S´ng ngfli Bæc BÈ mÔa lÚ tı th∏ng 6 Æ’n th∏ng 10. - S´ng ngfli Trung BÈ ngæn vµ dËc, c„ lÚ vµo thu Æ´ng. - S´ng ngfli Nam BÈ kh∏ Æi“u hoµ, mÔa lÚ tı th∏ng 7 Æ’n th∏ng 11. Ph∂i sΩn sµng phflng chËng lÚ lÙt, b∂o v÷ ÆÍi sËng vµ sˆ dÙng c∏c nguÂn lÓi tı s´ng n≠Ìc. C©u h·i vµ bµi tÀp 1. X∏c Æfinh tr™n h◊nh 33.1 ch›n h÷ thËng s´ng lÌn cÒa n≠Ìc ta. 2. C∏c thµnh phË Hµ NÈi, Tp. H Ch› Minh, ßµ NΩng, C«n Th¨ nªm tr™n bÍ nh˜ng dflng s´ng nµo ? 3. N™u c∏ch phflng chËng lÚ lÙt Î ÆÂng bªng s´ng HÂng vµ ÆÂng bªng s´ng Cˆu Long. 123

Bµi 35 : Th˘c hµnh v“ kh› hÀu, thu˚ v®n vi÷t nam 1. NÈi dung C®n c¯ vµo b∂ng l≠Óng m≠a vµ l≠Óng dflng ch∂y tπi c∏c l≠u v˘c s´ng sau Æ©y, h∑y : a) Vœ bi”u Æ th” hi÷n ch’ ÆÈ m≠a vµ ch’ ÆÈ dflng ch∂y tr™n tıng l≠u v˘c (mÁi l≠u v˘c mÈt bi”u ÆÂ). b) T›nh thÍi gian vµ ÆÈ dµi (sË th∏ng) cÒa mÔa m≠a vµ mÔa lÚ tπi c∏c l≠u v˘c theo chÿ ti™u v≠Ót gi∏ trfi trung b◊nh th∏ng. c) NhÀn xät v“ quan h÷ gi˜a mÔa m≠a vµ mÔa lÚ tr™n tıng l≠u v˘c n„i ri™ng vµ tr™n toµn quËc n„i chung. B∂ng 35.1. B∂ng l≠Óng m≠a (mm) vµ l≠u l≠Óng (m3/s) theo c∏c th∏ng trong n®m L≠u v˘c s´ng HÂng (Trπm S¨n T©y) Th∏ng 12 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 19,5 25,6 34,5 104,2 222,0 262,8 315,7 335,2 271,9 170,1 59,9 17,8 L≠Óng m≠a 1318 1100 914 1071 1893 4692 7986 9246 6690 4122 2813 1746 (mm) L≠u l≠Óng (m3/s) L≠u v˘c s´ng Gianh (Trπm ßÂng T©m) Th∏ng 12 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 L≠Óng m≠a 50,7 34,9 47,2 66,0 104,7 170,0 136,1 209,5 530,1 582,0 231,0 67,9 (mm) L≠u l≠Óng 27,7 19,3 17,5 10,7 28,7 36,7 40,6 58,4 185,0 178,0 94,1 43,7 (m3/s) 2. C∏c b≠Ìc ti’n hµnh a) Vœ bi”u Æ k’t hÓp cÈt vµ Æ≠Íng - Bi”u Æ l≠Óng m≠a : h◊nh cÈt, t´ mµu xanh. - Bi”u Æ l≠u l≠Óng : Æ≠Íng bi”u di‘n, mµu Æ·. 124

b) X ∏c Æfinh mÔa m≠a vµ mÔa lÚ theo chÿ ti™u v≠Ót trung b◊nh - MÔa m≠a bao gÂm c∏c th∏ng li™n tÙc trong n®m c„ l≠Óng m≠a th∏ng lÌn h¨n hay bªng 1/12 l≠Óng m≠a c∂ n®m. - MÔa lÚ bao gÂm c∏c th∏ng li™n tÙc trong n®m c„ l≠u l≠Óng dflng ch∂y lÌn h¨n hay bªng 1/12 l≠u l≠Óng dflng ch∂y c∂ n®m. Tı chÿ ti™u n™u tr™n, t›nh gi∏ trfi trung b◊nh cÒa c∏c th∏ng mÔa m≠a, mÔa lÚ tr™n tıng l≠u v˘c s´ng (t¯c 1/12 cÒa l≠Óng m≠a vµ 1/12 cÒa l≠u l≠Óng dflng ch∂y c∂ n®m). X∏c Æfinh thÍi gian vµ ÆÈ dµi cÒa mÔa m≠a vµ mÔa lÚ tr™n c∏c l≠u v˘c s´ng Æ„. c) NhÀn xät v“ quan h÷ gi˜a mÔa m≠a vµ mÔa lÚ tr™n tıng l≠u v˘c s´ng - C∏c th∏ng nµo cÒa mÔa lÚ trÔng hÓp vÌi c∏c th∏ng mÔa m≠a ? - C∏c th∏ng nµo cÒa mÔa lÚ kh´ng trÔng hÓp vÌi c∏c th∏ng mÔa m≠a ? 125

Naàmn)g Sa Bµi 36 : ß∆c Æi”m Ɔt Vi÷t Nam ߆t (thÊ nh≠Ïng) lµ s∂n ph»m cÒa thi™n nhi™n do nhi“u nh©n tË h◊nh thµnh. ߆t cfln lµ t≠ li÷u s∂n xu†t ch›nh tı l©u ÆÍi cÒa s∂n xu†t n´ng, l©m nghi÷p. ߆t Î n≠Ìc ta Æ∑ Æ≠Óc nh©n d©n sˆ dÙng, c∂i tπo, ph∏t tri”n vµ trÎ thµnh tµi nguy™n v´ cÔng qu˝ gi∏. 1. ß∆c Æi”m chung cÒa Ɔt Vi÷t Nam a) ߆t Î n≠Ìc ta r†t Æa dπng, th” hi÷n r‚ t›nh ch†t nhi÷t ÆÌi gi„ mÔa »m cÒa thi™n nhi™n Vi÷t Nam S˘ Æa dπng cÒa Ɔt lµ do nhi“u nh©n tË tπo n™n nh≠ Æ∏ mã, Æfia h◊nh, kh› hÀu, nguÂn n≠Ìc, sinh vÀt vµ s˘ t∏c ÆÈng cÒa con ng≠Íi. Em h∑y Ɖc t™n c∏c loπi Ɔt ghi Î h◊nh 36.1. Đ. Bạch Long Vĩ H◊nh 36.1. L∏t cæt Æfia h◊nh - thÊ nh≠Ïng theo v‹ tuy’n 20oB b) N≠Ìc ta c„ ba nh„m Ɔt ch›nh - Nh„m Ɔt feralit h◊nh thµnh tr˘c ti’p tπi c∏c mi“n ÆÂi nÛi th†p. Nh„m nµy Đ. Cồn Cỏ chi’m tÌi 65% di÷n t›ch Ɔt t˘ nhi™n. ß∆c t›nh chung cÒa Ɔt lµ chua, nghÃo mÔn, nhi“u sät. ߆t c„ mµu Æ·, vµng do c„ nhi“u hÓp ch†t sæt, nh´m. C∏c hÓp ch†t nµy th≠Íng t›ch tÙ thµnh k’t von ho∆c thµnh Æ∏ onQgĐ. nªmH(Voiệt c∏ch m∆t Ɔt kh∏ s©u (0,5 - 1m). Khi Æ∏ ong bfi m†t lÌp che pĐh.ÒLývSơµn lÈ ra ngoµi trÍi sœ kh´ c¯ng lπi. ߆t bfi x†u Æi nhanh ch„ng vµ kh´ng th” trÂng tr‰t Æ≠Óc. 126

Đ. Bạch Long Vĩ Đ. Cồn Cỏ Naàmn)g Sa Đ. Lý Sơn QĐ. H(Voiệt Đ. Phú Quý Naờmn)g Sa Đ. Côn Sơn QĐ. T(rVưiệt QĐ. Thổ Chu Đ. Côn Sơn H◊nh 36.2. L≠Óc Æ ph©n bË c∏c loπi Ɔt ch›nh Î Vi÷t Nam 127

M uËn hπn ch’ hi÷n t≠Óng Ɔt bfi x„i mfln vµ Æ∏ ong ho∏ chÛng ta c«n ph∂i lµm g◊ ? ߆t feralit h◊nh thµnh tr™n Æ∏ ba dan vµ Æ∏ v´i c„ mµu Æ· th…m ho∆c Æ· vµng c„ ÆÈ ph◊ r†t cao, th›ch hÓp vÌi nhi“u loπi c©y c´ng nghi÷p. Quan s∏t h◊nh 36.2, em h∑y cho bi’t Ɔt ba dan vµ Ɔt Æ∏ v´i ph©n bË chÒ y’u Î nh˜ng vÔng nµo ? - Nh„m Ɔt mÔn nÛi cao. Khi l™n nÛi cao, nhi÷t ÆÈ gi∂m d«n, Ɔt feralit chuy”n d«n sang c∏c loπi Ɔt mÔn feralit vµ Ɔt mÔn nÛi cao, h◊nh thµnh d≠Ìi th∂m rıng ∏ nhi÷t ÆÌi ho∆c ´n ÆÌi vÔng nÛi cao. Nh„m Ɔt nµy chi’m kho∂ng 11% di÷n t›ch Ɔt t˘ nhi™n, chÒ y’u lµ Ɔt rıng Æ«u nguÂn c«n Æ≠Óc b∂o v÷. - Nh„m Ɔt bÂi tÙ phÔ sa s´ng vµ bi”n chi’m 24% di÷n t›ch Ɔt t˘ nhi™n. Nh„m Ɔt nµy tÀp trung tπi c∏c ÆÂng bªng lÌn, nh· tı bæc vµo nam. RÈng lÌn vµ ph◊ nhi™u nh†t lµ ÆÂng bªng s´ng Cˆu Long (40 000 km2) vµ ÆÂng bªng s´ng HÂng (15 000 km2). ßÈ ph◊ cÒa Ɔt phÔ sa phÙ thuÈc vµo Æ∆c t›nh phÔ sa cÒa c∏c s´ng vµ ch’ ÆÈ canh t∏c cÒa con ng≠Íi. ߆t phÔ sa nh◊n chung r†t ph◊ nhi™u, d‘ canh t∏c vµ lµm thu˚ lÓi. ߆t t¨i xËp, ›t chua, giµu mÔn... th›ch hÓp vÌi nhi“u loπi c©y trÂng (lÛa, hoa mµu, c©y ®n qu∂ v.v...). Nh„m Ɔt nµy cÚng chia thµnh nhi“u loπi vµ ph©n bË Î nhi“u n¨i : Ɔt trong Æ™, Ɔt ngoµi Æ™ (hay Ɔt b∑i bÂi) khu v˘c s´ng HÂng ; Ɔt phÔ sa cÊ mi“n ß´ng Nam BÈ ; Ɔt phÔ sa ng‰t d‰c s´ng Ti“n, s´ng HÀu ; Ɔt chua, m∆n, phÃn Î c∏c vÔng trÚng T©y Nam BÈ v.v... 2. V†n Æ“ sˆ dÙng vµ c∂i tπo Ɔt Î Vi÷t nam Hµng ngµn ÆÍi nay cuÈc sËng cÒa nh©n d©n ta, tr≠Ìc h’t lµ n´ng d©n, Æ∑ gæn b„ vÌi Ɔt Æai vµ c©y lÛa n≠Ìc. Nh˜ng kinh nghi÷m v“ sˆ dÙng, c∂i tπo Ɔt cÒa cha ´ng ta cfln l≠u truy“n vµ Æ≠Óc chÛng ta ti’p nhÀn, ph∏t huy. Ngµy nay nhi“u vÔng Ɔt n´ng nghi÷p cÒa n≠Ìc ta Æ∑ Æ≠Óc c∂i tπo vµ sˆ dÙng c„ hi÷u qu∂, n®ng su†t vµ s∂n l≠Óng c©y trÂng Æ∑ t®ng nhi“u l«n so vÌi tr≠Ìc Æ©y. Tuy nhi™n, vi÷c sˆ dÙng Ɔt Î n≠Ìc ta v…n cfln c„ nhi“u Æi“u ch≠a hÓp l›. Tµi nguy™n Ɔt bfi gi∂m sÛt, c„ tÌi 50% di÷n t›ch Ɔt t˘ nhi™n c„ v†n Æ“ c«n ph∂i c∂i tπo. Ri™ng Ɔt trËng, ÆÂi tr‰c bfi x„i mfln mπnh Æ∑ tÌi tr™n m≠Íi tri÷u hecta. Nhµ n≠Ìc ta Æ∑ ban hµnh LuÀt Ɔt Æai Æ” b∂o v÷ vµ sˆ dÙng Ɔt ngµy cµng tËt h¨n. 128

N≠Ìc ta c„ ba nh„m Ɔt ch›nh. Nh„m Ɔt feralit mi“n ÆÂi nÛi th†p vµ nh„m Ɔt mÔn nÛi cao chi’m 76% di÷n t›ch Ɔt t˘ nhi™n, ph∏t tri”n tr™n nhi“u loπi Æ∏ mã kh∏c nhau, th≠Íng Æ≠Óc trÂng rıng vµ c©y c´ng nghi÷p l©u n®m. Nh„m Ɔt phÔ sa chi’m 24% di÷n t›ch Ɔt t˘ nhi™n ; Ɔt t¨i xËp vµ gi˜ n≠Ìc tËt, Æ≠Óc sˆ dÙng trong n´ng nghi÷p Æ” trÂng lÛa, hoa mµu vµ c©y c´ng nghi÷p hªng n®m. ߆t Æai lµ tµi nguy™n qu˝ gi∏. C«n ph∂i sˆ dÙng Ɔt hÓp l›, chËng x„i mfln, rˆa tr´i, bπc mµu Ɔt Î mi“n ÆÂi nÛi vµ c∂i tπo c∏c loπi Ɔt chua, m∆n, phÃn Î mi“n ÆÂng bªng ven bi”n. C©u h·i vµ bµi tÀp 1. So s∏nh ba nh„m Ɔt ch›nh Î n≠Ìc ta v“ Æ∆c t›nh, s˘ ph©n bË vµ gi∏ trfi sˆ dÙng. 2. Vœ bi”u Æ th›ch hÓp th” hi÷n c¨ c†u di÷n t›ch cÒa ba nh„m Ɔt ch›nh cÒa n≠Ìc ta vµ rÛt ra nhÀn xät. a) ߆t feralit ÆÂi nÛi th†p : 65% di÷n t›ch Ɔt t˘ nhi™n. b) ߆t mÔn nÛi cao : 11% di÷n t›ch Ɔt t˘ nhi™n. c) ߆t phÔ sa : 24% di÷n t›ch Ɔt t˘ nhi™n. 129

Bµi 37 : ß∆c Æi”m sinh vÀt Vi÷t Nam Sinh vÀt lµ thµnh ph«n chÿ thfi cÒa m´i tr≠Íng Æfia l› t˘ nhi™n vµ gæn b„ vÌi m´i tr≠Íng †y tπo thµnh h÷ sinh th∏i thËng nh†t. Vi÷t Nam lµ x¯ sÎ cÒa rıng vµ cÒa mu´n loµi sinh vÀt Æ’n tÙ hÈi, sinh sËng, ph∏t tri”n qua hµng tri÷u n®m tr≠Ìc. 1. ß∆c Æi”m chung Sinh vÀt Vi÷t Nam r†t phong phÛ vµ Æa dπng. Tr≠Ìc h’t lµ s˘ Æa dπng v“ thµnh ph«n loµi, s˘ Æa dπng v“ gen di truy“n, s˘ Æa dπng v“ ki”u h÷ sinh th∏i vµ sau n˜a lµ s˘ Æa dπng v“ c´ng dÙng cÒa c∏c s∂n ph»m sinh h‰c. Tr™n Ɔt n≠Ìc ta, nh˜ng Æi“u ki÷n sËng c«n vµ ÆÒ cho sinh vÀt kh∏ thuÀn lÓi. Hoµn c∂nh Æ„ Æ∑ tπo n™n tr™n Ɔt li“n mÈt ÆÌi rıng nhi÷t ÆÌi gi„ mÔa vµ tr™n Bi”n ß´ng mÈt khu h÷ sinh vÀt bi”n nhi÷t ÆÌi v´ cÔng giµu c„. Do t∏c ÆÈng cÒa con ng≠Íi, nhi“u h÷ sinh th∏i t˘ nhi™n (rıng, bi”n ven bÍ) bfi tµn ph∏, bi’n ÆÊi vµ suy gi∂m v“ ch†t l≠Óng vµ sË l≠Óng. 2. S˘ giµu c„ v“ thµnh ph«n loµi sinh vÀt N≠Ìc ta c„ tÌi 14 600 loµi th˘c vÀt, 11 200 loµi vµ ph©n loµi ÆÈng vÀt. Trong Æ„ c„ 365 loµi ÆÈng vÀt vµ 350 loµi th˘c vÀt thuÈc loπi qu˝ hi’m Æ≠Óc Æ≠a vµo \"S∏ch Æ· Vi÷t Nam\". D˘a vµo vËn hi”u bi’t cÒa m◊nh, em h∑y n™u nh˜ng nh©n tË tπo n™n s˘ phong phÛ v“ thµnh ph«n loµi cÒa sinh vÀt n≠Ìc ta vµ cho v› dÙ. 3. S˘ Æa dπng v“ h÷ sinh th∏i Vi÷t Nam c„ nhi“u h÷ sinh th∏i kh∏c nhau ph©n bË khæp m‰i mi“n. a) VÔng Ɔt tri“u b∑i cˆa s´ng, ven bi”n n≠Ìc ta ph∏t tri”n h÷ sinh th∏i rıng ngÀp m∆n, rÈng h¨n ba tr®m ngh◊n hecta, chπy suËt chi“u dµi bÍ bi”n vµ ven c∏c h∂i Æ∂o. SËng trong m´i tr≠Íng ngÀp m∆n, Ɔt bÔn l·ng vµ s„ng to gi„ lÌn lµ tÀp Æoµn c©y sÛ, vãt, Æ≠Ìc..., cÔng vÌi hµng tr®m loµi cua, c∏, t´m,... vµ chim thÛ. b) VÔng ÆÂi nÛi n≠Ìc ta chi’m 3/4 di÷n t›ch l∑nh thÊ Æ†t li“n, lµ n¨i ph∏t sinh, ph∏t tri”n c∏c h÷ sinh th∏i rıng nhi÷t ÆÌi gi„ mÔa vÌi nhi“u bi’n th” nh≠ rıng k›n th≠Íng xanh Î CÛc Ph≠¨ng, Ba B” ; rıng th≠a rÙng l∏ (rıng khÈp) Î T©y Nguy™n ; rıng tre n¯a Î Vi÷t Bæc ; rıng ´n ÆÌi nÛi cao vÔng Hoµng Li™n S¨n. 130

c) C∏c khu b∂o tÂn thi™n nhi™n vµ v≠Ín quËc gia H÷ sinh th∏i rıng nguy™n sinh ngµy cµng thu hãp vµ thay bªng nh˜ng h÷ sinh th∏i th¯ sinh ho∆c tr∂ng c·, c©y bÙi. Do vÀy, mÈt sË khu rıng nguy™n sinh Æ∑ Æ≠Óc chuy”n thµnh c∏c khu b∂o tÂn thi™n nhi™n vµ v≠Ín quËc gia (VQG) Æ” b∂o v÷, phÙc hÂi vµ ph∏t tri”n tµi nguy™n sinh h‰c t˘ nhi™n cÒa n≠Ìc ta. Em h∑y n™u t™n mÈt sË VQG cÒa n≠Ìc ta. C∏c VQG c„ gi∏ trfi nh≠ th’ nµo ? Cho v› dÙ. d) C∏c h÷ sinh th∏i n´ng nghi÷p H÷ sinh th∏i n´ng nghi÷p do con ng≠Íi tπo ra vµ duy tr◊ Æ” l†y l≠¨ng th˘c, th˘c ph»m vµ c∏c s∂n ph»m c«n thi’t kh∏c cho ÆÍi sËng cÒa m◊nh. Em h∑y k” mÈt sË c©y trÂng, vÀt nu´i Î Æfia ph≠¨ng em. H◊nh 37.1. Rıng khÈp vµo C∏c h÷ sinh th∏i n´ng - l©m nghi÷p nh≠ ÆÂng Æ«u mÔa kh´ ruÈng, v≠Ín lµng, ao h thu˚ s∂n ho∆c rıng trÂng c©y l†y gÁ, rıng trÂng c©y c´ng nghi÷p (cao su, cµ ph™, chÃ,...) ngµy cµng mÎ rÈng, l†n ∏t c∏c h÷ sinh th∏i t˘ nhi™n. Rıng trÂng vµ rıng t˘ nhi™n c„ g◊ kh∏c nhau ? ߆t n≠Ìc ta c„ hµng chÙc ngh◊n loµi sinh vÀt sËng vµ ph©n bË tr™n m‰i m´i tr≠Íng Æfia l› tπo n™n c∏c h÷ sinh th∏i kh∏c nhau. ßÌi rıng nhi÷t ÆÌi gi„ mÔa ph∏t tri”n tr™n Ɔt li“n vÌi nhi“u ki”u h÷ sinh th∏i rıng kh∏c nhau, Æi”n h◊nh lµ rıng k›n th≠Íng xanh, rıng th≠a rÙng l∏, rıng ´n ÆÌi nÛi cao, rıng ngÀp m∆n ven bi”n vµ c∏c h÷ sinh th∏i th¯ sinh do t∏c ÆÈng cÒa con ng≠Íi. C∏c h÷ sinh th∏i n´ng nghi÷p ngµy cµng mÎ rÈng vµ l†n ∏t c∏c h÷ sinh th∏i t˘ nhi™n. C©u h·i vµ bµi tÀp 1. N™u Æ∆c Æi”m chung cÒa sinh vÀt Vi÷t Nam. 2. N™u t™n vµ s˘ ph©n bË c∏c ki”u h÷ sinh th∏i rıng Î n≠Ìc ta. 3. Vœ lπi b∂n Æ hµnh ch›nh Vi÷t Nam (h◊nh 23.2, trang 82) vµ Æi“n l™n Æ„ t™n c∏c VQG sau Æ©y vµo ÆÛng Æfia bµn c∏c tÿnh, thµnh phË c„ c∏c VQG Æ„ : Ba B” (Bæc Kπn), Tam ß∂o (V‹nh PhÛc), Ba V◊ (Hµ NÈi), C∏t Bµ (H∂i Phflng), CÛc Ph≠¨ng (Ninh B◊nh), B’n En (Thanh Ho∏), Bπch M∑ (Thıa Thi™n - Hu’), Yok ß´n (ßæk Læk), Nam C∏t Ti™n (ßÂng Nai), Trµm Chim (ßÂng Th∏p), C´n ß∂o (Bµ Rfia - VÚng Tµu). 4. S≠u t«m tranh ∂nh v“ c∏c VQG Vi÷t Nam. 131

Bµi Ɖc th™m CÛc ph≠¨ng, v≠Ín quËc gia Æ«u ti™n cÒa Vi÷t Nam VQG CÛc Ph≠¨ng c„ di÷n t›ch 22000 ha, nªm tr™n Æfia phÀn ba tÿnh Ninh B◊nh, Hoµ B◊nh vµ Thanh Ho∏. N¨i Æ©y c„ mÈt qu«n h÷ ÆÈng th˘c vÀt v´ cÔng phong phÛ, Æa dπng vµ ÆÈc Æ∏o. ß’n n®m 2000 Æ∑ ph∏t hi÷n vµ gi∏m Æfinh Æ≠Óc t™n khoa h‰c cÒa 1983 loµi th˘c vÀt bÀc cao. V≠Ín c„ 433 loµi c©y lµm thuËc, 229 loµi c©y th˘c ph»m, 97 loµi thÛ, 300 loµi chim, 36 loµi bfl s∏t, 17 loµi l≠Ïng c≠, 11 loµi c∏. V≠Ín c„ 37 loµi th˘c vÀt vµ 36 loµi ÆÈng vÀt nªm trong S∏ch Æ· ÆÈng vÀt vµ th˘c vÀt cÒa Vi÷t Nam. VQG CÛc Ph≠¨ng cfln lµ mÈt di s∂n v®n ho∏ cÒa d©n tÈc ta. VQG CÛc Ph≠¨ng, cÔng vÌi c∏c VQG kh∏c Æ∑ trÎ thµnh nh˜ng trung t©m du lfich sinh th∏i vµ c¨ sÎ nghi™n c¯u sinh h‰c nhi÷t ÆÌi nÊi ti’ng cÒa Vi÷t Nam vµ th’ giÌi. H◊nh 37.2. Vo‰c qu«n ÆÔi træng H◊nh 37.3. C©y chfl ngµn n®m H◊nh 37.4. C«y vªn H◊nh 37.5. C©y ph∏t tri”n tr™n nÛi Æ∏ v´i 132

Bµi 38 : B∂o v÷ tµi nguy™n sinh vÀt Vi÷t Nam Tµi nguy™n sinh vÀt n≠Ìc ta v´ cÔng phong phÛ, Æa dπng nh≠ng kh´ng ph∂i lµ v´ tÀn. S˘ giµu c„ cÒa rıng vµ ÆÈng vÀt hoang d∑ Î Vi÷t Nam Æ∑ gi∂m sÛt nghi™m tr‰ng, tr≠Ìc h’t lµ tµi nguy™n rıng. 1. Gi∏ trfi cÒa tµi nguy™n sinh vÀt Sinh vÀt n≠Ìc ta lµ mÈt nguÂn tµi nguy™n to lÌn, c„ kh∂ n®ng phÙc hÂi vµ ph∏t tri”n, c„ gi∏ trfi v“ nhi“u m∆t ÆËi vÌi ÆÍi sËng chÛng ta. Tı Æ´i ÆÚa tre xinh xæn Æ’n hµng cÈt lim v˜ng chæc b“n ngang sæt thäp n¨i Æ◊nh lµng cÊ k›nh, Æ“u lµ s∂n ph»m cÒa rıng. B∂ng thËng k™ sau Æ©y cho ta th†y ph«n nµo nh˜ng gi∏ trfi to lÌn Æ„ cÒa th˘c vÀt n≠Ìc ta. B∂ng 38.1. MÈt sË tµi nguy™n th˘c vÀt Vi÷t Nam (Theo gi∏ trfi sˆ dÙng) Gi∏ trfi sˆ dÙng MÈt sË loµi c©y Æi”n h◊nh 1. Nh„m c©y cho gÁ b“n Æãp vµ ßinh, lim, s’n, t∏u, l∏t hoa, c»m lai, gÙ... ræn chæc 2. Nh„m c©y cho tinh d«u, nh˘a, HÂi, mµng tang, hoµng Ƶn, s¨n, th´ng, ta-nanh vµ ch†t nhuÈm d«u, tr∏m, cÒ n©u, dµnh dµnh... 3. Nh„m c©y thuËc Tam th†t, xuy™n khung, ngÚ gia b◊, nh©n 4. Nh„m c©y th˘c ph»m tr«n, ng∂i c¯u, qu’, hÂi, th∂o qu∂... 5. Nh„m c©y lµm nguy™n li÷u s∂n N†m h≠¨ng, mÈc nh‹, m®ng, tr∏m, hπt dŒ, xu†t thÒ c´ng nghi÷p cÒ mµi... 6. Nh„m c©y c∂nh vµ hoa Song, m©y, tre, trÛc, n¯a, giang... Si, sanh, Ƶo, vπn tu’..., c∏c loπi hoa : hÂng, cÛc, phong lan... 133

Gi∏ trfi kinh t’ cÒa c∏c loµi ÆÈng vÀt cÚng r†t lÌn. ßÈng vÀt cho ta nhi“u s∂n ph»m Æ” lµm th¯c ®n, lµm thuËc vµ lµm Æãp cho con ng≠Íi. Em h∑y n™u mÈt sË s∂n ph»m l†y tı ÆÈng vÀt rıng vµ tı bi”n mµ em bi’t. 2. B∂o v÷ tµi nguy™n rıng Ngµy nay rıng nguy™n sinh Î Vi÷t Nam cfln r†t ›t, phÊ bi’n lµ ki”u rıng th≠a m‰c lπi pha tπp ho∆c tr∂ng c· kh´ cªn. C„ tÌi m≠Íi tri÷u ha Ɔt trËng ÆÂi tr‰c do bfi m†t rıng. Tÿ l÷ che phÒ cÒa rıng r†t th†p, hi÷n nay chÿ Æπt 35-38% di÷n t›ch Ɔt t˘ nhi™n. Ch†t l≠Óng rıng gi∂m sÛt. Nh˜ng loµi c©y to, gÁ tËt nh≠ Æinh, lim, s’n, t∏u, l∏t hoa, sao, træc, mun, gÙ, gi∏ng h≠¨ng... Æ∑ cπn ki÷t. Em h∑y cho bi’t mÈt sË nguy™n nh©n lµm suy gi∂m tµi nguy™n rıng n≠Ìc ta. Nhµ n≠Ìc ta Æ∑ ban hµnh nhi“u ch›nh s∏ch vµ luÀt Æ” b∂o v÷ vµ ph∏t tri”n tµi nguy™n rıng. Ph†n Ɔu n©ng ÆÈ che phÒ rıng l™n 45-50%, vÔng nÛi dËc ph∂i Æπt 70-80%. 3. B∂o v÷ tµi nguy™n ÆÈng vÀt Song song vÌi vi÷c ph∏ rıng con ng≠Íi Æ∑ hu˚ di÷t nhi“u loµi ÆÈng vÀt hoang d∑ vµ lµm m†t Æi nhi“u nguÂn gen ÆÈng vÀt qu˝ hi’m. C„ Æ’n 365 loµi ÆÈng vÀt c«n Æ≠Óc b∂o v÷ kh·i nguy c¨ bfi tuy÷t chÒng. Kh´ng chÿ tr™n Ɔt li“n mµ nguÂn lÓi h∂i s∂n cÚng gi∂m sÛt Æ∏ng lo ngπi do vi÷c Æ∏nh bæt g«n bÍ vµ bªng nh˜ng ph≠¨ng ti÷n c„ t›nh hÒy di÷t (thuËc nÊ, ho∏ ch†t ÆÈc, Æi÷n...). H◊nh 38.1. ßµn s’u Æ«u Æ· tπi VQG H◊nh 38.2. Sao la, ÆÈng vÀt qu˝ hi’m, Æ≠Óc Trµm Chim (ßÂng Th∏p) ph∏t hi÷n tπi VÚ Quang (Hµ T‹nh) 134

NguÂn tµi nguy™n sinh vÀt n≠Ìc ta r†t phong phÛ nh≠ng kh´ng ph∂i lµ v´ tÀn. Kh´ng ph∏ rıng, bæn gi’t chim thÛ... lµ g„p ph«n b∂o v÷, phÙc hÂi vµ ph∏t tri”n nguÂn tµi nguy™n sinh vÀt lµm cho Ɔt n≠Ìc ta m∑i m∑i xanh t≠¨i vµ ph∏t tri”n b“n v˜ng. C©u h·i vµ bµi tÀp 1. Ch¯ng minh rªng tµi nguy™n sinh vÀt n≠Ìc ta c„ gi∏ trfi to lÌn v“ c∏c m∆t sau Æ©y : - Ph∏t tri”n kinh t’ - x∑ hÈi, n©ng cao ÆÍi sËng. - B∂o v÷ m´i tr≠Íng sinh th∏i. 2. Nh˜ng nguy™n nh©n nµo sau Æ©y lµm suy gi∂m tµi nguy™n sinh vÀt n≠Ìc ta : - Chi’n tranh hu˚ di÷t. - Khai th∏c qu∏ m¯c phÙc hÂi. - ßËt rıng lµm n≠¨ng r…y. - Qu∂n l› b∂o v÷ käm. - C∂ bËn nguy™n nh©n tr™n. 3. Cho b∂ng sË li÷u v“ di÷n t›ch rıng Î Vi÷t Nam, qua mÈt sË n®m, h∑y : a) T›nh tÿ l÷ (%) che phÒ rıng so vÌi di÷n t›ch Ɔt li“n (lµm trfln lµ 33 tri÷u ha) b) Vœ bi”u Æ theo tÿ l÷ Æ„. c) NhÀn xät v“ xu h≠Ìng bi’n ÆÈng cÒa di÷n t›ch rıng Vi÷t Nam. Di÷n t›ch rıng Vi÷t Nam (ƨn vfi tri÷u ha) N®m 1943 1993 2001 Di÷n t›ch rıng 14,3 8,6 11,8 H◊nh 38.3. Rıng bfi ch∆t ph∏ lµm n≠¨ng r…y H◊nh 38.4. Vo‰c mÚi h’ch 135

Bµi 39 : ß∆c Æi”m chung cÒa t˘ nhi™n Vi÷t Nam Thi™n nhi™n n≠Ìc ta r†t Æa dπng, ph¯c tπp, ph©n ho∏ mπnh mœ trong kh´ng gian vµ trong c∏c hÓp ph«n t˘ nhi™n. Song c„ th” n™u l™n mÈt sË t›nh ch†t chung nÊi bÀt cÒa m´i tr≠Íng t˘ nhi™n n≠Ìc ta sau Æ©y. 1. Vi÷t nam lµ mÈt n≠Ìc nhi÷t ÆÌi gi„ mÔa »m T›nh ch†t nµy th” hi÷n trong m‰i y’u tË thµnh ph«n cÒa c∂nh quan t˘ nhi™n n≠Ìc ta, tı kh› hÀu - thu˚ v®n Æ’n thÊ nh≠Ïng - sinh vÀt vµ c∂ Æfia h◊nh, nh≠ng tÀp trung nh†t lµ m´i tr≠Íng kh› hÀu n„ng »m, m≠a nhi“u. B™n cπnh t›nh ch†t n“n t∂ng lµ n„ng »m, t˘ nhi™n Vi÷t Nam c„ n¨i, c„ mÔa lπi bfi kh´ hπn, lπnh gi∏ vÌi nh˜ng m¯c ÆÈ kh∏c nhau. T›nh ch†t nhi÷t ÆÌi gi„ mÔa ∂nh h≠Îng Æ’n s∂n xu†t vµ ÆÍi sËng nh≠ th’ nµo ? Cho v› dÙ. Theo em, Î vÔng nµo vµ vµo mÔa nµo t›nh ch†t n„ng »m bfi x∏o trÈn nhi“u nh†t ? 2. Vi÷t Nam lµ mÈt n≠Ìc ven bi”n N≠Ìc ta c„ vÔng Bi”n ß´ng rÈng lÌn, bao b‰c ph›a Æ´ng vµ ph›a nam ph«n Ɔt li“n. Bi”n ß´ng c„ ∂nh h≠Îng tÌi toµn bÈ thi™n nhi™n n≠Ìc ta. S˘ t≠¨ng t∏c cÒa Ɔt li“n vµ bi”n hoµ quy÷n vÌi nhau, duy tr◊ vµ t®ng c≠Íng t›nh ch†t n„ng »m, gi„ mÔa cÒa thi™n nhi™n Vi÷t Nam. - H∑y t›nh xem Î n≠Ìc ta 1 km2 Ɔt li“n t≠¨ng ¯ng vÌi bao nhi™u km2 m∆t bi”n ? - Lµ mÈt n≠Ìc ven bi”n, Vi÷t Nam c„ thuÀn lÓi g◊ trong ph∏t tri”n kinh t’ ? 3. Vi÷t Nam lµ x¯ sÎ cÒa c∂nh quan ÆÂi nÛi C∂nh quan ÆÂi nÛi chi’m ≠u th’ r‚ r÷t trong c∂nh quan chung cÒa thi™n nhi™n n≠Ìc ta. 136

C∂nh quan vÔng nÛi thay ÆÊi nhanh ch„ng theo quy luÀt Æai cao. NhÍ Æ„ Î c∏c vÔng nÛi cao c„ th” ph∏t tri”n c∏c c©y trÂng cÀn nhi÷t ÆÌi ho∆c nghÿ m∏t, du lfich. Mi“n nÛi n≠Ìc ta c„ nh˜ng thuÀn lÓi vµ kh„ kh®n g◊ trong ph∏t tri”n kinh t’ - x∑ hÈi ? 4. Thi™n nhi™n n≠Ìc ta ph©n ho∏ Æa dπng, ph¯c tπp S˘ ph¯c tπp, Æa dπng cÒa t˘ nhi™n n≠Ìc ta Æ∑ Æ≠Óc th” hi÷n r‚ trong lfich sˆ ph∏t tri”n l©u dµi cÒa l∑nh thÊ vµ trong tıng thµnh ph«n t˘ nhi™n vÌi nhi“u loπi Ɔt, Æ∏, kh› hÀu, sinh vÀt... Em h∑y n™u mÈt sË d…n ch¯ng (l†y tı c∏c bµi h‰c tr≠Ìc) ch¯ng minh cho nhÀn xät tr™n. S˘ phËi hÓp cÒa c∏c thµnh ph«n t˘ nhi™n Æ∑ lµm t®ng th™m t›nh Æa dπng, ph¯c tπp cÒa toµn bÈ c∂nh quan t˘ nhi™n. C∂nh quan t˘ nhi™n n≠Ìc ta vıa c„ nh˜ng t›nh ch†t chung thËng nh†t vıa c„ s˘ ph©n ho∏ nÈi bÈ tπo thµnh c∏c mi“n t˘ nhi™n kh∏c nhau. Thi™n nhi™n n≠Ìc ta c„ bËn t›nh ch†t chung nÊi bÀt, Æ„ lµ : - T›nh ch†t nhi÷t ÆÌi gi„ mÔa »m. - T›nh ch†t ven bi”n hay t›nh ch†t b∏n Æ∂o. - T›nh ch†t ÆÂi nÛi. - T›nh ch†t Æa dπng, ph¯c tπp. Trong Æ„ t›nh ch†t nhi÷t ÆÌi gi„ mÔa »m lµ t›nh ch†t chÒ y’u. C∏c t›nh ch†t tr™n lµ nh˜ng Æi“u ki÷n t˘ nhi™n c¨ b∂n giÛp cho n≠Ìc ta ph∏t tri”n mÈt n“n kinh t’ - x∑ hÈi toµn di÷n vµ Æa dπng. C©u h·i vµ bµi tÀp 1. Thi™n nhi™n n≠Ìc ta c„ nh˜ng Æ∆c Æi”m chung nµo ? 2. T›nh ch†t nhi÷t ÆÌi gi„ mÔa »m Æ≠Óc th” hi÷n nh≠ th’ nµo trong c∏c thµnh ph«n t˘ nhi™n Vi÷t Nam ? 3. S˘ ph©n ho∏ Æa dπng cÒa c∂nh quan t˘ nhi™n tπo ra nh˜ng thuÀn lÓi vµ kh„ kh®n g◊ cho s˘ ph∏t tri”n kinh t’ - x∑ hÈi Î n≠Ìc ta ? Cho v› dÙ. 137

Bµi 40 : Th˘c hµnh Ɖc l∏t cæt Æfia l› t˘ nhi™n tÊng hÓp 1. ß“ bµi ߉c l∏t cæt tÊng hÓp Æfia l› t˘ nhi™n tı Phan-xi-p®ng tÌi thµnh phË Thanh Ho∏ (theo tuy’n cæt A - B tr™n s¨ ÆÂ). 2. Y™u c«u vµ ph≠¨ng ph∏p lµm bµi a) X∏c Æfinh tuy’n cæt A - B tr™n l≠Óc Æ + Tuy’n cæt chπy theo h≠Ìng nµo ? Qua nh˜ng khu v˘c Æfia h◊nh nµo ? + T›nh ÆÈ dµi cÒa tuy’n cæt A - B theo tÿ l÷ ngang cÒa l∏t cæt. b) D˘a tr™n k› hi÷u vµ b∂n chÛ gi∂i cÒa tıng hÓp ph«n t˘ nhi™n, cho bi’t tr™n l∏t cæt (tı A Æ’n B vµ tı d≠Ìi l™n tr™n) : + C„ nh˜ng loπi Æ∏, loπi Ɔt nµo ? ChÛng ph©n bË Î Æ©u ? + C„ m†y ki”u rıng ? ChÛng ph∏t tri”n trong Æi“u ki÷n t˘ nhi™n nh≠ th’ nµo? c) C®n c¯ vµo bi”u Æ nhi÷t ÆÈ vµ l≠Óng m≠a Æ∑ vœ tr™n l∏t cæt cÒa ba trπm kh› t≠Óng Hoµng Li™n S¨n, MÈc Ch©u vµ Thanh Ho∏, tr◊nh bµy s˘ kh∏c bi÷t kh› hÀu trong khu v˘c (tham kh∂o b∂ng 40.1). TÊng hÓp Æi“u ki÷n Æfia l› t˘ nhi™n theo ba khu v˘c sau vµ b∏o c∏o tr≠Ìc lÌp : + Khu nÛi cao Hoµng Li™n S¨n + Khu cao nguy™n MÈc Ch©u + Khu ÆÂng bªng Thanh Ho∏ B∂ng 40.1. Nhi÷t ÆÈ (oC) vµ l≠Óng m≠a trung b◊nh th∏ng (mm) cÒa ba trπm kh› t≠Óng tr™n tuy’n cæt A-B Th∏ng 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 N®m Trπm Hoµng Li™n S¨n Nhi÷t 7,1 8,9 12,4 14,4 15,7 16,4 16,4 16,4 15,3 13,1 9,7 7,5 12,8 2170m ÆÈ M≠a 64 72 82 220 417 565 680 632 418 236 101 66 3553 MÈc Ch©u Nhi÷t 11,8 13,3 16,8 20,2 22,5 23,0 23,1 22,4 21,2 18,9 15,7 12,8 18,5 958m ÆÈ M≠a 15 21 34 99 166 221 166 331 257 106 32 12 1560 Thanh Ho∏ Nhi÷t 17,4 17,8 19,2 23,5 27,1 28,9 28,9 28,3 26,9 24,5 21,8 18,5 23,6 5m ÆÈ M≠a 25 32 44 59 172 174 216 270 396 250 79 29 1746 138

HÀ NỘI QĐ(.VHIỆoTànNgASMa)Đ Ô N G IỂN B a QĐ . (TVrIưỆTờnNgAMS) Đ. Phú Quốc Đ. Côn Sơn 139 H◊nh 40.1. L∏t cæt tÊng hÓp Æfia l› t˘ nhi™n tı Phan-xi-p®ng tÌi TP.Thanh Ho∏ (A-B)

Bµi 41 : Mi“n bæc vµ Æ´ng bæc bæc bÈ Vi÷t Nam Æ≠Óc chia thµnh ba mi“n Æfia l› t˘ nhi™n. MÁi mi“n c„ nh˜ng nät nÊi bÀt v“ c∂nh quan t˘ nhi™n vµ tµi nguy™n thi™n nhi™n, g„p ph«n ph∏t tri”n kinh t’ - x∑ hÈi cÒa c∂ n≠Ìc. 1. Vfi tr› vµ phπm vi l∑nh thÊ Mi“n Bæc vµ ß´ng Bæc Bæc BÈ bao gÂm khu ÆÂi nÛi t∂ ngπn s´ng HÂng vµ khu ÆÂng bªng Bæc BÈ. Mi“n nµy ti’p li“n vÌi khu v˘c ngoπi ch› tuy’n vµ ∏ nhi÷t ÆÌi Hoa Nam (Trung QuËc) chfiu ∂nh h≠Îng mπnh mœ cÒa gi„ mÔa c˘c ÆÌi lπnh gi∏. D˘a tr™n h◊nh 41.1, x∏c Æfinh vfi tr› vµ giÌi hπn cÒa mi“n Bæc vµ ß´ng Bæc Bæc BÈ. 2. t›nh ch†t nhi÷t ÆÌi bfi gi∂m sÛt mπnh mœ, mÔa Æ´ng lπnh nh†t c∂ n≠Ìc MÔa Æ´ng lπnh gi∏, m≠a phÔn, gi„ b†c, l≠Óng m≠a nh· lµ nät nÊi bÀt cÒa thi™n nhi™n Î Æ©y. MÈt n®m c„ tr™n 20 ÆÓt gi„ mÔa c˘c ÆÌi trµn v“. MÔa Æ´ng Æ’n sÌm vµ k’t thÛc muÈn. Nhi÷t ÆÈ th†p nh†t c„ th” xuËng d≠Ìi 0oC Î mi“n nÛi vµ d≠Ìi 5oC Î ÆÂng bªng. MÔa hπ n„ng »m vµ m≠a nhi“u. ß∆c bi÷t ti’t m≠a ng©u vµo gi˜a hπ (th∏ng 8) mang lπi l≠Óng m≠a lÌn cho khu v˘c ÆÂng bªng s´ng HÂng. MÔa Æ´ng lπnh Æ∑ tπo Æi“u ki÷n cho sinh vÀt ≠a lπnh cÀn nhi÷t ÆÌi ph∏t tri”n, nh†t lµ rau mµu, hoa qu∂ vÙ Æ´ng - xu©n. Song c«n Æ“ phflng s≠¨ng muËi, s≠¨ng gi∏ vµ hπn h∏n x∂y ra. 3. Æfia h◊nh ph«n lÌn lµ ÆÂi nÛi th†p vÌi nhi“u c∏nh cung nÛi mÎ rÈng v“ ph›a bæc vµ quy tÙ Î Tam ß∂o Tuy lµ vÔng ÆÂi nÛi th†p nh≠ng Æfia h◊nh Î Æ©y cÚng r†t Æa dπng. ß∆c bi÷t Æfia h◊nh cacxt¨ Æ∏ v´i ÆÈc Æ∏o c„ m∆t Î nhi“u n¨i. H∑y x∏c Æfinh tr™n h◊nh 41.1 : - C∏c s¨n nguy™n Æ∏ v´i Hµ Giang, Cao Bªng. 140

HÀ NỘI Pu Tha Ca QĐ(.VHIỆoTànNgASMa)Đ Ô N G IỂN B a QĐ . (TVrIưỆTờnNgAMS) Đ. Phú Quốc Cc. Sông Gâm Đ. Côn Sơn Cc. Ngân Sơn H◊nh 41.1. L≠Óc Æ Æfia h◊nh vµ kho∏ng s∂n mi“n Bæc vµ ß´ng Bæc Bæc BÈ - C∏c d∑y nÛi c∏nh cung S´ng G©m, Ng©n S¨n, Bæc S¨n, ß´ng Tri“u. - ßÂng bªng s´ng HÂng. - VÔng qu«n Æ∂o Hπ Long - Qu∂ng Ninh. Tπi c∏c mi“n nÛi cfln c„ c∏c ÆÂng bªng nh· nh≠ Cao Bªng, Lπng S¨n, Tuy™n Quang... Cao nh†t mi“n lµ khu v˘c n“n cÊ th≠Óng nguÂn s´ng Ch∂y. ô Æ©y c„ nhi“u ng‰n nÛi cao tr™n 2000m vµ tπo thµnh nh˜ng s¨n nguy™n hi”m trÎ nh≠ ßÂng V®n, Hµ Giang. - Quan s∏t l∏t cæt Æfia h◊nh d≠Ìi Æ©y vµ nhÀn xät v“ h≠Ìng nghi™ng cÒa Æfia h◊nh M i“n Bæc vµ ß´ng Bæc Bæc BÈ. 141

H◊nh 41.2. L∏t cæt Æfia h◊nh h≠Ìng t©y bæc - Æ´ng nam tı nÛi Pu Tha Ca tÌi Æ∂o C∏t Bµ. Tÿ l÷ ngang 1cm = 20 km. ßfia h◊nh ÆÂi nÛi th†p vµ ÆÂng bªng mÎ rÈng, tπo Æi“u ki÷n cho h÷ thËng s´ng ngfli ph∏t tri”n vµ to∂ rÈng khæp mi“n. - Quan s∏t h◊nh 41.1 x∏c Æfinh c∏c h÷ thËng s´ng lÌn vµ cho bi’t h≠Ìng ch∂y cÒa chÛng. C∏c s´ng th≠Íng c„ thung lÚng rÈng, ÆÈ dËc nh·, hµm l≠Óng phÔ sa t≠¨ng ÆËi lÌn, hai mÔa lÚ vµ cπn r†t r‚ r÷t. ß” phflng chËng lÚ lÙt Î ÆÂng bªng s´ng HÂng, nh©n d©n ta Æ∑ lµm g◊ ? Vi÷c lµm Æ„ Æ∑ bi’n ÆÊi Æfia h◊nh Î Æ©y nh≠ th’ nµo ? 4. tµi nguy™n phong phÛ, Æa dπng vµ nhi“u c∂nh quan Æãp nÊi ti’ng ß©y lµ mi“n giµu kho∏ng s∂n nh†t so vÌi c∂ n≠Ìc, nÊi bÀt lµ than Æ∏ (Qu∂ng Ninh, Th∏i Nguy™n), apat›t (Lµo Cai), qu∆ng sæt (Th∏i Nguy™n), qu∆ng thi’c vµ vonfram (Cao Bªng), thu˚ ng©n (Hµ Giang) ; Æ∏ v´i, Ɔt sät... c„ Î nhi“u n¨i. C∏c nguÂn n®ng l≠Óng nh≠ thu˚ Æi÷n, kh› ÆËt, than bÔn Æ∑ vµ Æang Æ≠Óc khai th∏c. Mi“n Bæc vµ ß´ng Bæc Bæc BÈ nÊi ti’ng vÌi nhi“u c∂nh quan Æãp nh≠ vfinh Hπ Long, b∑i tæm Trµ CÊ, nÛi M…u S¨n, h Ba B”, c∏c VQG CÛc Ph≠¨ng, Tam ß∂o, Ba V◊... ßi Æ´i vÌi nh˜ng m∆t thuÀn lÓi, thi™n nhi™n mi“n Bæc vµ ß´ng Bæc Bæc BÈ cÚng c„ kh´ng ›t kh„ kh®n, trÎ ngπi nh≠ b∑o lÙt, hπn h∏n, gi∏ rät. ô mÈt sË vÔng c©n bªng sinh th∏i t˘ nhi™n bfi Æ∂o lÈn, rıng bfi ch∆t ph∏, Ɔt bfi x„i mfln, bi”n bfi ´ nhi‘m... - ChÛng ta ph∂i lµm th’ nµo Æ” gi˜ H◊nh 41.3. H ki’n tπo Æ∏ v´i Ba B” cho m´i tr≠Íng Î Æ©y Æ≠Óc trong sπch, (Bæc Kπn) kinh t’ ph∏t tri”n b“n v˜ng ? 142

Mi“n Bæc vµ ß´ng Bæc Bæc BÈ c„ Æ∆c Æi”m nÊi bÀt lµ c„ mÔa Æ´ng lπnh nh†t c∂ n≠Ìc. ßfia h◊nh ÆÂi nÛi th†p vµ c„ nhi“u n’p nÛi c∏nh cung mÎ rÈng v“ ph›a bæc. Tµi nguy™n thi™n nhi™n phong phÛ, Æa dπng vµ nhi“u c∂nh Æãp nÊi ti’ng nh≠ vfinh Hπ Long, h Ba B”. C©u h·i vµ bµi tÀp 1. V◊ sao t›nh ch†t nhi÷t ÆÌi cÒa mi“n Bæc vµ ß´ng Bæc Bæc BÈ bfi gi∂m sÛt mπnh mœ ? 2. Ch¯ng minh rªng mi“n Bæc vµ ß´ng Bæc Bæc BÈ c„ tµi nguy™n phong phÛ, Æa dπng. N™u mÈt sË vi÷c c«n lµm Æ” b∂o v÷ m´i tr≠Íng t˘ nhi™n trong mi“n. 3. Vœ bi”u Æ kh› hÀu ba trπm : Hµ Giang, Lπng S¨n, Hµ NÈi theo c∏c sË li÷u sau Æ©y. T›nh nhi÷t ÆÈ trung b◊nh n®m vµ tÊng l≠Óng m≠a n®m cÒa c∏c trπm Æ∑ cho. B∂ng 41.1. Nhi÷t ÆÈ, l≠Óng m≠a ba trπm kh› t≠Óng Hµ Giang, Lπng S¨n, Hµ NÈi Trπm Hµ Giang Lπng S¨n Hµ NÈi V‹ ÆÈ : 22o49'B V‹ ÆÈ : 21o50'B V‹ ÆÈ : 21o01'B Y’u Kinh ÆÈ : 104o59'ß Kinh ÆÈ : 108o46'ß Kinh ÆÈ : 105o48'ß tË Cao : 118m Cao : 259 m Cao : 5m Th∏ng Nhi÷t ÆÈ M≠a Nhi÷t ÆÈ M≠a Nhi÷t ÆÈ M≠a (oC) (mm) (oC) (mm) (oC) (mm) 1 15,5 30 13,7 21 16,4 18,6 2 16,6 41 14,5 43 17,0 26,2 3 20,2 50 18,0 60 20,1 43,8 4 23,6 122 22,0 88 23,7 90,1 5 26,4 267 25,6 163 27,3 188,5 6 27,3 416 26,9 200 28,8 239,9 7 27,3 477 27,0 266 28,9 288,2 8 27,1 428 26,6 251 28,2 318 9 26,3 249 25,3 174 27,2 265,4 10 23,6 142 22,2 74 24,6 130,7 11 19,9 109 18,5 34 21,4 43,4 12 16,6 31 14,8 26 18,2 23,2 143

Bµi 42 : Mi“n t©y bæc vµ bæc trung bÈ Mi“n T©y Bæc vµ Bæc Trung BÈ lµ c«u nËi gi˜a hai mi“n Æfia l› t˘ nhi™n ph›a bæc vµ ph›a nam. Thi™n nhi™n Î Æ©y c„ nhi“u nät ÆÈc Æ∏o vµ ph¯c tπp. 1. Vfi tr›, phπm vi l∑nh thÊ Mi“n T©y Bæc vµ Bæc Trung BÈ thuÈc h˜u ngπn s´ng HÂng, tı Lai Ch©u Æ’n Thıa Thi™n - Hu’. D˘a tr™n h◊nh 42.1 x∏c Æfinh vfi tr› vµ giÌi hπn cÒa mi“n T©y Bæc vµ Bæc Trung BÈ. 2. Æfia h◊nh cao nh†t Vi÷t Nam ß©y lµ mi“n nÛi non trÔng Æi÷p, nhi“u nÛi cao, thung lÚng s©u. S´ng suËi læm th∏c, nhi“u gh“nh. C∏c d∑y nÛi chπy theo h≠Ìng t©y bæc - Æ´ng nam, so le nhau, xen gi˜a lµ c∏c s¨n nguy™n Æ∏ v´i r†t Æ sÈ. D∑y nÛi Hoµng Li™n S¨n cao vµ hÔng v‹ nh†t Vi÷t Nam, c„ ÆÒ c∏c vµnh Æai kh› hÀu - sinh vÀt tı nhi÷t ÆÌi ch©n nÛi tÌi ´n ÆÌi nÛi cao. - H∑y quan s∏t h◊nh 42.1 vµ cho bi’t nh˜ng d∑y nÛi, nh˜ng s´ng lÌn nµo c„ h≠Ìng t©y bæc - Æ´ng nam ? C∏c mπch nÛi lan ra s∏t bi”n, xen vÌi ÆÂng bªng ch©n nÛi vµ nh˜ng cÂn c∏t træng tπo cho vÔng duy™n h∂i Trung BÈ n≠Ìc ta nh˜ng c∂nh quan r†t Æãp vµ Æa dπng. 3. kh› hÀu Æ∆c bi÷t do t∏c ÆÈng cÒa Æfia h◊nh MÔa Æ´ng Î Æ©y Æ’n muÈn vµ k’t thÛc kh∏ sÌm. Mi“n nÛi cÚng th≠Íng chÿ c„ ba th∏ng lπnh vÌi nhi÷t ÆÈ trung b◊nh d≠Ìi 18oC (th∏ng 12, 1, 2). Ngay c∂ khi gi„ mÔa Æ´ng bæc trµn tÌi nhi÷t ÆÈ Î Æ©y cÚng th≠Íng cao h¨n Î mi“n Bæc vµ ß´ng Bæc Bæc BÈ tı 2 - 3oC. H∑y gi∂i th›ch tπi sao Î mi“n T©y Bæc vµ Bæc Trung BÈ mÔa Æ´ng lπi ngæn h¨n vµ †m h¨n mi“n Bæc vµ ß´ng Bæc Bæc BÈ ? 144

7581*48ů& /£2 0,Ŧ1%ő&9£ ï·1*%ő&%ő&%ų HÀ NỘI ï%ĀFK/RQJ9ĝ QĐ(.VHIỆoTànNgASMa)Đ Ô 9ĞQK%ŌF%Ů N G ỂN I B a QĐ . (TVrIưỆTờnNgAMS) Đ. Phú Quốc Đ. Côn Sơn H◊nh 42.1. L≠Óc Æ Æfia h◊nh vµ kho∏ng s∂n mi“n T©y Bæc vµ Bæc Trung BÈ Vµo mÔa hπ gi„ t©y nam tı vfinh Ben-gan tÌi, v≠Ót qua c∏c d∂i nÛi ph›a t©y tr™n bi™n giÌi Vi÷t - Lµo, bfi bi’n t›nh trÎ n™n kh´ n„ng ∂nh h≠Îng mπnh tÌi ch’ ÆÈ m≠a cÒa mi“n, Æ∆c bi÷t lµ vÔng ven bi”n ß´ng Tr≠Íng S¨n. Qua h◊nh 42.2, em c„ nhÀn xät g◊ v“ ch’ ÆÈ m≠a cÒa mi“n T©y Bæc vµ Bæc Trung BÈ ? 145

L≠Óng m≠a (mm) 600 500 400 300 200 100 0 8 9 10 11 12 th∏ng 01 2 3 4 5 6 7 L≠Óng m≠a trung b◊nh th∏ng cÒa Lai Ch©u L≠Óng m≠a trung b◊nh th∏ng cÒa Qu∂ng B◊nh H◊nh 42.2. Bi”u Æ l≠Óng m≠a tπi Lai Ch©u vµ Qu∂ng B◊nh Theo s∏t mÔa m≠a, mÔa lÚ cÚng chÀm d«n. ô T©y Bæc lÚ lÌn nh†t vµo th∏ng 7, cfln Î Bæc Trung BÈ vµo c∏c th∏ng 10, 11. 4. tµi nguy™n phong phÛ Æang Æ≠Óc Æi“u tra, khai th∏c S´ng ngfli trong mi“n c„ ÆÈ dËc lÌn, c„ gi∏ trfi cao v“ thu˚ Æi÷n. NÊi l™n hµng Æ«u lµ ti“m n®ng thu˚ Æi÷n s´ng ßµ. Tr™n s´ng ßµ c„ th” x©y d˘ng nhi“u nhµ m∏y thu˚ Æi÷n lÌn nh≠ Hoµ B◊nh, S¨n La. Dflng s´ng ßµ sœ Æ≠Óc ng®n thµnh nh˜ng h n≠Ìc khÊng lÂ, cung c†p mÁi n®m hµng chÙc tÿ kWh Æi÷n vµ nhi“u lÓi ›ch kh∏c. H∑y n™u gi∏ trfi tÊng hÓp cÒa h Hoµ B◊nh ? Trong mi“n c„ tÌi hµng tr®m m· vµ Æi”m qu∆ng kh∏c nhau, c„ gi∏ trfi lÌn lµ c∏c m· Ɔt hi’m, cr´mit, thi’c, sæt, titan, Æ∏ qu˝ vµ Æ∏ v´i. Em h∑y x∏c Æfinh vfi tr› vµ Æfia danh cÒa c∏c m· ghi tr™n h◊nh 42.1. Do c„ khu v˘c nÛi cao Hoµng Li™n S¨n n™n mi“n T©y Bæc vµ Bæc Trung BÈ lµ mi“n c„ Æ«y ÆÒ h÷ thËng c∏c vµnh Æai th˘c vÀt Î Vi÷t Nam, tı rıng nhi÷t ÆÌi ch©n nÛi Æ’n rıng ´n ÆÌi nÛi cao. Trong c∏c khu rıng Tr≠Íng S¨n cfln b∂o tÂn Æ≠Óc nhi“u loµi sinh vÀt qu˝ hi’m. Tµi nguy™n bi”n cÒa mi“n T©y Bæc vµ Bæc Trung BÈ cÚng thÀt to lÌn vµ Æa dπng. 146

C∏c b∑i bi”n S«m S¨n (Thanh Ho∏), Cˆa Lfl (Ngh÷ An), Thi™n C«m (Hµ T‹nh), L®ng C´ (Thıa Thi™n - Hu’)... hªng n®m thu hÛt hµng vπn kh∏ch du lfich trong vµ ngoµi n≠Ìc. 5. B∂o v÷ m´i tr≠Íng vµ phflng chËng thi™n tai Vi÷c kh´i phÙc vµ ph∏t tri”n di÷n t›ch rıng trong mi“n lµ kh©u then chËt Æ” Æ∂m b∂o cuÈc sËng cÒa nh©n d©n b“n v˜ng, Æ∆c bi÷t lµ tπi c∏c vÔng nÛi cao Æ«u nguÂn n≠Ìc nh≠ Hoµng Li™n S¨n, Tr≠Íng S¨n... Ti’p theo lµ b∂o v÷ vµ nu´i d≠Ïng c∏c h÷ sinh th∏i ven bi”n, Æ«m ph∏ vµ cˆa s´ng. Mi“n T©y Bæc vµ Bæc Trung BÈ th≠Íng c„ nhi“u thi™n tai. Tπi c∏c vÔng nÛi, thi™n tai lµ s≠¨ng muËi, gi∏ rät, lÚ bÔn, lÚ quät. Tπi vÔng duy™n h∂i lµ b∑o lÙt, hπn h∏n, gi„ T©y kh´ n„ng... Do vÀy ph∂i lu´n sΩn sµng vµ chÒ ÆÈng phflng chËng thi™n tai Æ” gi∂m nhã t∏c hπi cÒa chÛng. Mi“n T©y Bæc vµ Bæc Trung BÈ c„ Æfia h◊nh cao nh†t n≠Ìc ta, c„ nhi“u d∑y nÛi vµ s´ng lÌn h≠Ìng t©y bæc - Æ´ng nam. Kh› hÀu cÒa mi“n cfln chfiu ∂nh h≠Îng cÒa gi„ mÔa Æ´ng bæc vµ gi„ ph¨n t©y nam. Tµi nguy™n cÒa mi“n r†t phong phÛ Æa dπng nh≠ng khai th∏c cfln chÀm. C«n t›ch c˘c b∂o v÷ vµ ph∏t tri”n c∏c h÷ sinh th∏i rıng, ven bi”n vµ h∂i Æ∂o. C©u h·i vµ bµi tÀp 1. N™u nh˜ng Æ∆c Æi”m t˘ nhi™n nÊi bÀt cÒa mi“n T©y Bæc vµ Bæc Trung BÈ. 2. V◊ sao b∂o v÷ vµ ph∏t tri”n rıng lµ kh©u then chËt Æ” x©y d˘ng cuÈc sËng b“n v˜ng cÒa nh©n d©n mi“n T©y Bæc vµ Bæc Trung BÈ. 3. H∑y sæp x’p c∏c ÆÃo sau Æ©y theo ÆÛng tr◊nh t˘ tı Nam ra Bæc : ÆÃo Ngang, ÆÃo MÙ Giπ, ÆÃo Keo N≠a, ÆÃo Lao B∂o, ÆÃo H∂i V©n vµ cho bi’t chÛng nªm tr™n nh˜ng quËc lÈ nµo ? 4. S≠u t«m tranh ∂nh, t≠ li÷u v“ h÷ sinh th∏i cÒa c∏c v≠Ín quËc gia trong mi“n T©y Bæc vµ Bæc Trung BÈ (Hoµng Li™n S¨n, B’n En, PÔ M∏t, VÚ Quang, Phong Nha - KŒ Bµng...). 147

Bµi 43 : Mi“n nam trung bÈ vµ nam bÈ Ph›a nam d∑y nÛi Bπch M∑ lµ mÈt mi“n t˘ nhi™n nhi÷t ÆÌi gi„ mÔa Æi”n h◊nh. Thi™n nhi™n Î Æ©y kh∏c bi÷t r‚ r÷t so vÌi hai mi“n t˘ nhi™n ph›a bæc. 1. Vfi tr›, phπm vi l∑nh thÊ Mi“n Nam Trung BÈ vµ Nam BÈ bao gÂm toµn bÈ l∑nh thÊ ph›a nam n≠Ìc ta, tı ßµ NΩng tÌi Cµ Mau, chi’m tÌi 1/2 di÷n t›ch cÒa c∂ n≠Ìc. H∑y x∏c Æfinh tr™n h◊nh 43.1 phπm vi l∑nh thÊ cÒa mi“n nµy, chÿ r‚ c∏c khu v˘c T©y Nguy™n, Duy™n h∂i Nam Trung BÈ vµ ßÂng bªng s´ng Cˆu Long. 2. MÈt mi“n nhi÷t ÆÌi gi„ mÔa n„ng quanh n®m, c„ mÔa kh´ s©u sæc a) Tı d∑y nÛi Bπch M∑ (16o v‹ Bæc) trÎ vµo nam, nhi÷t ÆÈ trung b◊nh n®m Æ∑ t®ng cao, v≠Ót 25oC Î ÆÂng bªng vµ tr™n 21oC Î vÔng nÛi. Bi™n ÆÈ nhi÷t n®m cÚng gi∂m r‚ r÷t, dao ÆÈng trong kho∂ng tı 3 Æ’n 7oC. V◊ sao mi“n Nam Trung BÈ vµ Nam BÈ c„ ch’ ÆÈ nhi÷t ›t bi’n ÆÈng vµ kh´ng c„ mÔa Æ´ng lπnh gi∏ nh≠ hai mi“n ph›a bæc ? b) Ch’ ÆÈ m≠a Î mi“n Nam Trung BÈ vµ Nam BÈ kh´ng ÆÂng nh†t. ß∆c bi÷t khu v˘c duy™n h∂i Nam Trung BÈ c„ mÔa kh´ käo dµi, nhi“u n¨i bfi hπn gay gæt, mÔa m≠a Æ’n muÈn vµ tÀp trung trong thÍi gian ngæn (c∏c th∏ng 10, 11). Khu v˘c Nam BÈ vµ T©y Nguy™n mÔa m≠a käo dµi 6 th∏ng, tı th∏ng 5 Æ’n th∏ng 10, chi’m 80% l≠Óng m≠a c∂ n®m. MÔa kh´ th≠Íng bfi thi’u n≠Ìc nghi™m tr‰ng. V◊ sao mÔa kh´ Î mi“n Nam di‘n ra gay gæt h¨n so vÌi hai mi“n ph›a bæc ? 3. Tr≠Íng s¨n nam hÔng v‹ vµ ÆÂng bªng nam bÈ rÈng lÌn a) H◊nh thµnh tr™n mÈt mi“n n“n bªng r†t cÊ (n“n cÊ Kon Tum), Æ≠Óc T©n ki’n tπo n©ng l™n mπnh mœ, Tr≠Íng S¨n Nam trÎ thµnh khu v˘c nÛi vµ cao nguy™n rÈng lÌn, hÔng v‹. CÚng v◊ th’, c∂nh quan nhi÷t ÆÌi Î Æ©y trÎ n™n Æa dπng, c„ th™m ph«n m∏t mŒ, lπnh gi∏ cÒa kh› hÀu mi“n nÛi vµ cao nguy™n. 148

- 9ĞQK&DP5DQK HÀ NỘI QĐ(.VHI ỆoTànNgASMa)Đ Ô N G N a IỂ QĐ . (TVrIưỆTờnNgAMS) Đ. Côn Sơn Đ. Phú Quốc B Đ. Côn Sơn H◊nh 43.1. L≠Óc ÆÂ Æfia h◊nh vµ kho∏ng s∂n mi“n Nam Trung BÈ vµ Nam BÈ 149