SGK Địa lý 8

H◊nh 43.2. H nÛi lˆa T¨-n≠ng (Gia Lai) T◊m tr™n h◊nh 43.1 nh˜ng Æÿnh nÛi cao tr™n 2000m (Ng‰c Linh 2598m, V‰ng Phu 2051m, Ch≠ Y ang Sin 2405m) vµ c∏c cao nguy™n (Kon Tum, Pl©y Ku, ßæk Læk, L©m Vi™n, M¨ N´ng, Di Linh). b) ßÂng bªng Nam BÈ h◊nh thµnh vµ ph∏t tri”n tr™n mÈt mi“n sÙt v‚ng rÈng lÌn vµ Æ≠Óc phÔ sa cÒa h÷ thËng s´ng ßÂng Nai - Vµm C· vµ h÷ thËng s´ng M™ C´ng bÂi Ææp n™n. ßÂng bªng Nam BÈ rÈng lÌn, chi’m tÌi h¨n mÈt nˆa di÷n t›ch Ɔt phÔ sa cÒa c∂ n≠Ìc vµ cfln gi˜ lπi nhi“u t›nh ch†t t˘ nhi™n ban Æ«u. So s∏nh vÌi ÆÂng bªng s´ng HÂng, ÆÂng bªng s´ng Cˆu Long c„ nh˜ng nät kh∏c bi÷t c¨ b∂n nµo ? 4. Tµi nguy™n phong phÛ vµ tÀp trung, d‘ khai th∏c a) Kh› hÀu - Ɔt Æai thuÀn lÓi Tuy c„ mÈt mÔa kh´ kh∏ gay gæt nh≠ng nh◊n chung kh› hÀu, Ɔt Æai mi“n Nam Trung BÈ vµ Nam BÈ c„ nhi“u thuÀn lÓi cho s∂n xu†t n´ng - l©m nghi÷p vµ nu´i trÂng thu˚ s∂n quy m´ lÌn. H∑y n™u mÈt sË vÔng chuy™n canh lÌn v“ lÛa gπo, cao su, cµ ph™, c©y ®n qu∂... Î mi“n Nam n≠Ìc ta hi÷n nay vµ cho bi’t hoµn c∂nh sinh th∏i t˘ nhi™n cÒa c∏c vÔng Æ„. b) Tµi nguy™n rıng trong mi“n r†t phong phÛ, nhi“u ki”u loπi sinh th∏i. Rıng ph©n bË rÈng r∑i tı mi“n nÛi Tr≠Íng S¨n, T©y Nguy™n tÌi c∏c ÆÂng bªng ven bi”n. Di÷n t›ch rıng Î Æ©y chi’m g«n 60% di÷n t›ch rıng c∂ n≠Ìc. Trong rıng cfln c„ nhi“u sinh vÀt qu˝ hi’m. 150

c) Tµi nguy™n bi”n trong mi“n r†t Æa dπng vµ c„ gi∏ trfi to lÌn BÍ bi”n Nam Trung BÈ c„ nhi“u vÚng vfinh n≠Ìc s©u, k›n Æ∏o Æ” lÀp h∂i c∂ng. Th“m lÙc Æfia ph›a nam c„ tr˜ l≠Óng d«u kh› r†t lÌn, khai th∏c mÁi n®m hµng chÙc tri÷u t†n d«u th´. Tr™n vÔng bi”n nµy cfln c„ nh˜ng Æ∂o y’n giµu c„, nh˜ng Æ∂o Æ∏ san h´ nh≠ c∏c Æ∂o thuÈc hai qu«n Æ∂o Hoµng Sa, Tr≠Íng Sa... Mi“n Nam Trung BÈ vµ Nam BÈ c„ di÷n t›ch rÈng lÌn, thi™n nhi™n Æa dπng, tµi nguy™n phong phÛ. Mi“n c„ kh› hÀu n„ng quanh n®m vÌi l≠Óng m≠a lÌn nh≠ng ph©n bË kh´ng Æ“u. MÔa kh´ käo dµi d‘ g©y ra hπn h∏n vµ ch∏y rıng. ß” ph∏t tri”n kinh t’ b“n v˜ng, c«n chÛ tr‰ng b∂o v÷ m´i tr≠Íng rıng, bi”n, Ɔt vµ c∏c h÷ sinh th∏i t˘ nhi™n. C©u h·i vµ bµi tÀp 1. ß∆c tr≠ng kh› hÀu cÒa mi“n Nam Trung BÈ vµ Nam BÈ lµ g◊ ? 2. Tr◊nh bµy nh˜ng tµi nguy™n ch›nh cÒa mi“n. 3. LÀp b∂ng so s∏nh ba mi“n t˘ nhi™n Vi÷t Nam theo m…u sau : Mi“n Mi“n Bæc vµ Mi“n T©y Bæc Mi“n Nam Trung BÈ vµ Nam BÈ Y’u tË ß´ng Bæc Bæc BÈ vµ Bæc Trung BÈ ßfia ch†t - ßfia h◊nh Kh› hÀu - Thu˚ v®n ߆t - Sinh vÀt B∂o v÷ m´i tr≠Íng 151

Bµi Ɖc th™m k◊ thÛ v≠Ín quËc gia Yok Æ´n V≠Ín quËc gia Yok ß´n c∏ch Bu´n Ma ThuÈt 40km v“ ph›a t©y, thuÈc huy÷n Bu´n ß´n, tÿnh ßæk Læk lµ mÈt trong nh˜ng khu b∂o tÂn t˘ nhi™n lÌn nh†t cÒa Vi÷t Nam, c„ di÷n t›ch 115 000 ha. ßi“u lµm h†p d…n du kh∏ch lµ c∂nh hoang s¨ cÒa nÛi rıng, c„ nhi“u loπi rıng : rıng »m, rıng rÙng l∏ vµo mÔa kh´, rıng c©y bÙi... Yok ß´n cfln lµ n¨i c≠ trÛ cÒa 62 loµi thÛ, 196 loµi chim, 40 loµi bfl s∏t, 13 loµi l≠Ïng c≠ vµ 464 loµi th˘c vÀt. Vµo mÔa kh´, trong c∏i næng gay gæt cÒa T©y Nguy™n th◊ n¨i Æ©y v…n m∏t lπnh nh≠ Î x¯ s≠¨ng mÔ ßµ Lπt, thoang tho∂ng mÔi h≠¨ng phong lan quanh n®m. VQG hµng n®m Æ„n nhÀn nhi“u nhµ khoa h‰c trong vµ ngoµi n≠Ìc Æ’n nghi™n c¯u. Khi Æ’n tham quan VQG, bπn sœ Æ≠Óc c≠Ïi voi Æi dπo gi˜a nh˜ng c∏nh rıng xanh m∏t, ho∆c cÔng voi v≠Ót s´ng Xr™-p´k, th≠Îng th¯c nh˜ng m„n ®n truy“n thËng : c¨m lam, gµ n≠Ìng... cÒa c≠ d©n b∂n Æfia, ho∆c qu©y qu«n b™n chä r≠Óu c«n nghe giµ lµng k” khan, nghe nh˜ng truy“n thuy’t, sˆ thi... Nh˜ng Æi“u k◊ thÛ Î VQG Æang chÍ Æ„n b≠Ìc ch©n bπn t◊m v“ ! Vµo mÔa Æ´ng, c∏c Æ«m n≠Ìc trong rıng ti’p nhÀn v´ sË Æµn chim tı ph≠¨ng bæc lπnh bay v“ c≠ trÛ. Vfit trÍi, ngÁng trÍi, giang, s’u, le le... ÆÀu la li÷t tr™n c∏c gfl Ɔt vµ trong c∏c b∑i l«y. Bªng nhi“u ch†t gi‰ng kh∏c nhau, chÛng g‰i nhau r›u r›t, tπo n™n mÈt khung c∂nh n∏o nhi÷t lπ th≠Íng. H◊nh 43.3. ßµn voi chÎ kh∏ch du lfich tπi Yok ß´n 152

Bµi 44 : Th˘c hµnh t◊m hi”u Æfia ph≠¨ng 1. Hoπt ÆÈng cÒa h‰c sinh - Chu»n bfi Î nhµ : + Chu»n bfi gi†y, bÛt, la bµn, th≠Ìc kŒ 30cm, th≠Ìc d©y, d©y dµi 20 mät. + Thu thÀp tr≠Ìc mÈt sË th´ng tin v“ s˘ vÀt, hi÷n t≠Óng Æfia l›, lfich sˆ li™n quan Æ’n Æfia Æi”m Æ≠Óc ch‰n Æ” nghi™n c¯u, t◊m hi”u. - ßi th˘c Æfia : + Nghe b∏o c∏o chung ho∆c mÈt vµi h‰c sinh n™u nh˜ng th´ng tin t˘ thu thÀp Æ≠Óc. + ßo, vœ h◊nh dπng, k›ch th≠Ìc cÒa Æfia Æi”m Æ≠Óc t◊m hi”u. + M´ t∂ s˘ vÀt, hi÷n t≠Óng Æ≠Óc t◊m hi”u tr™n th˘c Æfia. - Sau th˘c Æfia : + Trao ÆÊi nh„m, ph©n t›ch nh˜ng hi÷n t≠Óng, s˘ vÀt, th´ng tin thu thÀp Æ≠Óc v“ Æfia Æi”m Æ≠Óc nghi™n c¯u. + B∏o c∏o k’t qu∂ nghi™n c¯u v“ Æfia Æi”m. 2. NÈi dung c«n t◊m hi”u a) T™n g‰i, vfi tr› Æfia l› cÒa Æfia Æi”m : nªm Î Æ©u trong x∑, th´n, huy÷n ; g«n nh˜ng c´ng tr◊nh x©y d˘ng, Æ≠Íng s∏ ho∆c s´ng, nÛi nµo cÒa Æfia ph≠¨ng. b) H◊nh dπng vµ ÆÈ lÌn : H◊nh dπng, di÷n t›ch, c†u trÛc trong, ngoµi. c) Lfich sˆ ph∏t tri”n cÒa Æfia Æi”m. ß≠Óc x©y d˘ng tı khi nµo, hi÷n trπng hi÷n nay. d) Vai trfl vµ ˝ ngh‹a cÒa Æfia Æi”m : - ßËi vÌi nh©n d©n trong x∑, huy÷n. - ßËi vÌi nh©n d©n cÒa tÿnh, nh©n d©n c∂ n≠Ìc. 153

BÅNG TRA C`U THUÜT NG~ BC B®ng hµ nÛi : mÈt dπng cÒa b®ng hµ Æ≠Óc h◊nh Cao nguy™n : lµ dπng Æfia h◊nh rÈng lÌn, c„ b“ thµnh tr™n c∏c s≠Ín ho∆c thung lÚng nÛi cao. C∏c m∆t t≠¨ng ÆËi bªng phºng ho∆c l≠Ón s„ng. Cao b®ng hµ nÛi lu´n lu´n di chuy”n chÀm theo s≠Ín nguy™n c„ c∏c d†u hi÷u kh∏c vÌi s¨n nguy™n Î dËc. C∏c l≠Ïi b®ng di chuy”n xuËng th†p khi v≠Ót chÁ : v“ h◊nh th∏i bao giÍ cÚng c„ s≠Ín dËc, thÀm qu∏ Æ≠Íng giÌi hπn tuy’t v‹nh vi‘n sœ bfi tan ra tπo ch› c„ n¨i tπo thµnh v∏ch Ưng. V“ nguÂn gËc, c∏c thµnh nguÂn n≠Ìc cung c†p cho s´ng ngfli. Tu˙ cao nguy™n Æ≠Óc h◊nh thµnh tr™n c∏c Æ∏ tr«m t›ch theo vfi tr› Æfia l› cÒa c∏c vÔng nÛi mµ giÌi hπn cÒa dµy nh≠ Æ∏ v´i, Æ∏ phi’n sau Æ„ Æ≠Óc n©ng l™n cao b®ng hµ nÛi thay ÆÊi kh∏c nhau. C∏c nÛi cao Î nh≠ng bfi chia cæt y’u nh≠ cao nguy™n S¨n La, vÔng x›ch Æπo, ÆÈ cao v≠Ót tr™n 5000 m mÌi h◊nh MÈc Ch©u, ho∆c do dung nham bao phÒ tr™n c∏c thµnh b®ng hµ. C∏c nÛi Î vÔng cÀn nhi÷t vµ ´n ÆÌi, khu v˘c rÈng nh≠ cao nguy™n B∂o LÈc, Di Linh giÌi hπn Æ„ xuËng th†p h¨n. V› dÙ, tr™n s≠Ín nam ho∆c cao nguy™n B´-l´-ven Î Lµo. d∑y Hi-ma-lay-a, Æ≠Íng giÌi hπn tuy’t v‹nh vi‘n nªm Î ÆÈ cao kho∂ng 4500 m. ô nÛi An-p¨, ÆÈ C∂nh quan : hi”u mÈt c∏ch ƨn gi∂n nh†t, tı cao lµ 2300 - 2500 m. c∂nh quan c„ nÈi dung g«n vÌi tı phong c∂nh. C∏c phong c∂nh nµy con ng≠Íi c„ th” nh◊n th†y B®ng s¨n (nÛi b®ng) : lµ nh˜ng khËi b®ng lÌn Î b†t k◊ mÈt vÔng hay mÈt khu v˘c nµo tr™n b“ tr´i tr™n c∏c bi”n ho∆c c∏c Æπi d≠¨ng vÔng c˘c m∆t Tr∏i ߆t vÌi nh˜ng Æ∆c Æi”m ri™ng bi÷t cÒa ho∆c cÀn c˘c. C∏c nÛi b®ng gÂm hai ph«n : ph«n chÛng (Æfia h◊nh, Ɔt, s´ng hÂ, th˘c vÀt, ÆÈng nÊi tr™n m∆t n≠Ìc chÿ chi’m kho∂ng 1/10, cfln vÀt) ho∆c nh˜ng c´ng tr◊nh do con ng≠Íi tπo ra ph«n ch◊m d≠Ìi m∆t n≠Ìc chi’m 9/10 khËi nh≠ nhµ cˆa, lµng x„m, ÆÂng ruÈng... V› dÙ, l≠Óng b®ng. C∏c nÛi b®ng lÌn c„ th” cao tÌi c∂nh quan vÔng nÛi Tam ß∂o, c∂nh quan bÍ 70 - 100 m vµ c„ chi“u dµi tı hµng chÙc, thÀm bi”n thµnh phË Nha Trang ho∆c c∂nh quan vÔng ch› c„ tr≠Íng hÓp tÌi h¨n 100 km. C∏c b®ng s¨n ÆÂng bªng ch©u thÊ s´ng Cˆu Long. lµ mËi nguy hi”m ÆËi vÌi c∏c tµu bà Æi qua c∏c vÔng bi”n c„ b®ng tr´i. Ch’ ÆÈ n≠Ìc (Ch’ ÆÈ s´ng ho∆c thu˚ ch’ cÒa s´ng) : lµ nhfip Æi÷u thay ÆÊi l≠u l≠Óng cÒa B®ng th“m lÙc Æfia : lµ nh˜ng lÌp b®ng dµy s´ng trong mÈt n®m. Trong mÈt n®m, c∏c s´ng Æ≠Óc h◊nh thµnh tr™n c∏c th“m lÙc Æfia, chÒ y’u c„ mÔa cπn, mÔa lÚ, c„ thÍi k◊ n≠Ìc ch∂y, thÍi trong c∏c vfinh bi”n vµ c∏c vÔng bi”n n´ng ven k◊ n≠Ìc Æ„ng b®ng... bÍ ch©u Nam C˘c. B“ dµy cÒa c∏c b®ng th“m thay ÆÊi tı vµi chÙc Æ’n h¨n 300 m. Ph›a ngoµi D c∏c b®ng th“m th≠Íng tπo thµnh c∏c v∏ch b®ng c„ th” cao tÌi 70 - 80 m vµ käo dµi tÌi hµng tr®m D©n b∂n Æfia (xem thÊ d©n) km. ô lÙc Æfia Nam C˘c c„ hai b®ng th“m lÌn nh†t, Æ„ lµ b®ng th“m RËt rÈng 522 000 km2 vµ b®ng th“m Phin-xne rÈng 350 000 km2. B®ng th“m RËt tπo thµnh mÈt v∏ch b®ng dµi h¨n 950 km cao tÌi 75 m. ß©y lµ n¨i cung c†p c∏c b®ng s¨n lÌn cho Æπi d≠¨ng. 154

ß thu˚ s∂n. ßa sË c∏c Æ∂o san h´ Æ“u lµ nh˜ng Æ∂o th†p, c„ b“ m∆t bªng phºng. BÍ Æ∂o ph›a h ßπi chÒng §-xtra-l´-it : lµ Æπi chÒng gÂm n≠Ìc th≠Íng lµ bÍ tho∂i, c„ c∏c b∑i bi”n rÈng. c∏c thÊ d©n sËng tr™n lÙc Æfia §-xtr©y-li-a, c∏c Æ∂o thuÈc M™-la-n™-di vµ Niu Di-l©n. Nh˜ng ß∂o lÙc Æfia : lµ nh˜ng Æ∂o Æ≠Óc h◊nh thµnh tı ng≠Íi §-xtra-l´-it c„ mµu da Æen, t„c qu®n mÈt bÈ phÀn lÙc Æfia bfi t∏ch ra do ph«n Ɔt nªm t≠¨ng t˘ nh≠ ng≠Íi N™-gr´-it Î ch©u Phi. BÎi gi˜a Æ∂o vµ lÙc Æfia hi÷n nay bfi Ưt g∑y, sÙt lÛn, vÀy, tr≠Ìc Æ©y ng≠Íi ta x’p ng≠Íi §-xtra-l´-it vµ bi”n trµn ngÀp tπo thµnh eo bi”n hay bi”n hãp. V› ng≠Íi N™-gr´-it vµo cÔng mÈt Æπi chÒng vµ g‰i lµ dÙ, Æ∂o Ma-Æa-ga-xca Î ch©u Phi, c∏c Æ∂o Niu Æπi chÒng N™-gr´-§-xtra-l´-it. Ngµy nay, vÌi Ghi-n™, Bi-xmac, Nu-ven Ca-l™-Æ´-ni thuÈc nh„m nh˜ng k’t qu∂ nghi™n c¯u mÌi ng≠Íi ta t∏ch Æπi Æ∂o M™-la-n™-di. chÒng nµy thµnh hai Æπi chÒng ri™ng bi÷t : ßπi chÒng N™-gr´-it vµ Æπi chÒng §-xtra-l´-it. C∏c Æ∂o lÙc Æfia c„ k›ch th≠Ìc lÌn nh· kh∏c nhau, trong Æ„ c„ nh˜ng Æ∂o r†t lÌn nh≠ Æ∂o ß∂o Æπi d≠¨ng : lµ nh˜ng Æ∂o xu†t hi÷n Niu Ghi-n™ rÈng tÌi 880.000 km2 ngh‹a lµ lÌn gi˜a c∏c Æπi d≠¨ng. C„ hai loπi Æ∂o Æπi d≠¨ng : g†p 2,5 l«n di÷n t›ch n≠Ìc ta. Æ∂o nÛi lˆa vµ Æ∂o san h´. ßfia m∂ng : theo thuy’t ki’n tπo m∂ng, Æfia - ß∂o nÛi lˆa Æ≠Óc h◊nh thµnh do hoπt ÆÈng m∂ng lµ nh˜ng bÈ phÀn cÒa v· Tr∏i ߆t Æ≠Óc cÒa nÛi lˆa ng«m d≠Ìi Æ∏y Æπi d≠¨ng. Dung ph©n bi÷t vÌi nhau bÎi c∏c trÙc t∏ch d∑n theo nham trµo ra tπo thµnh c∏c nÛi vµ cao nguy™n sËng lÂi gi˜a c∏c Æπi d≠¨ng vµ c∏c ÆÌi hÛt ch◊m ng«m d≠Ìi n≠Ìc. Khi c∏c nÛi lˆa nh´ cao kh·i (do hai m∂ng lÙc Æfia vµ Æπi d≠¨ng ti’n g«n m˘c n≠Ìc bi”n, tπo thµnh c∏c Æ∂o nÛi. ß∂o nÛi nhau, dÂn äp vµo nhau, m∂ng Æπi d≠¨ng chÛi c„ th” cao tÌi hµng ngh◊n mät. Qu«n Æ∂o Ha-oai xuËng d≠Ìi m∂ng lÙc Æfia) ho∆c ÆÌi nän äp (do lµ mÈt qu«n Æ∂o nÛi lˆa. hai m∂ng lÙc Æfia g∆p nhau). Tr™n nhi“u Æ∂o hi÷n nay c„ c∏c nÛi lˆa Æang S˘ dfich chuy”n cÒa c∏c m∂ng vµ s˘ g∆p nhau hoπt ÆÈng. V› dÙ, Æ∂o Ha-oai c„ ng‰n M´-na Loa gi˜a chÛng lµ nguy™n nh©n g©y ra nh˜ng bi’n lµ ng‰n nÛi lˆa Æang hoπt ÆÈng, cao tÌi 4170 m. dπng cÒa v· Tr∏i ߆t nh≠ : h◊nh thµnh c∏c d∑y nÛi uËn n’p, s˘ n©ng l™n hay hπ xuËng cÒa c∏c vÔng, - ß∂o san h´ Æ≠Óc h◊nh thµnh do c∏c c†u tπo hoπt ÆÈng nÛi lˆa, ÆÈng Ɔt vµ c∏c Ưt g∑y, sÙt lÛn san h´ ph∏t tri”n trong c∏c vÔng bi”n nhi÷t ÆÌi. cÒa v· Tr∏i ߆t. Khi c∏c c†u tπo san h´ nµy Æ≠Óc n©ng l™n kh·i m˘c n≠Ìc bi”n th◊ tπo thµnh c∏c Æ∂o. San h´ c„ ßfia nhi÷t : lµ nguÂn nhi÷t tı lflng Tr∏i ߆t, th” ph∏t tri”n tr™n c∏c cao nguy™n ng«m (th≠Íng Æ≠Óc th” hi÷n qua c∏c hi÷n t≠Óng nh≠ : hoπt ÆÈng kh´ng s©u qu∏ 50 m), t¯c lµ n¨i cfln ∏nh s∏ng nÛi lˆa, c∏c suËi n≠Ìc n„ng, suËi phun n„ng... N’u xuy™n tÌi, ho∆c xung quanh c∏c Æ∂o nÛi lˆa. ta Ƶo s©u xuËng lflng Ɔt, cµng vµo s©u trong lflng Loπi san h´ h◊nh thµnh xung quanh c∏c nÛi lˆa, Ɔt nhi÷t ÆÈ cµng t®ng d«n. Theo c∏c t›nh to∏n, c¯ trong Æi“u ki÷n khu v˘c nÛi bfi lÛn xuËng tı tı xuËng s©u 100 m nhi÷t ÆÈ t®ng l™n kho∂ng 3oC, do th◊ san h´ ph∏t tri”n cao d«n l™n. ß’n mÈt lÛc Æ„, trong lflng Tr∏i ߆t nhi÷t ÆÈ sœ r†t cao. ô ÆÈ s©u nµo Æ„ khu v˘c nÛi lπi Æ≠Óc n©ng l™n th◊ san h´ 100 km nhi÷t ÆÈ c„ th” l™n tÌi 1000 - 1400oC... sœ lÈ ra tr™n m∆t, tπo thµnh Æ∂o dπng vµnh kh®n. Loπi Æ∂o dπng vµnh kh®n th≠Íng c„ h◊nh b«u NguÂn nhi÷t trong lflng Ɔt cao nh≠ vÀy c„ dÙc ho∆c trfln, Æ≠Íng k›nh c„ th” rÈng m†y tr®m th” do s˘ ph©n r∑ cÒa c∏c nguy™n tË ph„ng xπ mät Æ’n m†y ki-l´-mät. Loπi Æ∂o nµy Î gi˜a c„ ho∆c do s˘ ph©n dfi tr‰ng l˘c cÒa vÀt ch†t trong mÈt h n≠Ìc n´ng r†t thuÀn lÓi cho c∏c tµu lÌp manti. thuy“n »n n†p, cho vi÷c Æ∏nh bæt vµ nu´i trÂng Tı l©u con ng≠Íi Î c∏c vÔng kh› hÀu lπnh Æ∑ bi’t sˆ dÙng nguÂn nhi÷t nµy Æ” s≠Îi †m c∏c khu d©n c≠, Æ” trÂng rau qu∂ trong nhµ k›nh vµ x©y d˘ng c∏c nhµ m∏y Æi÷n Æfia nhi÷t. 155

E Hoµn l≠u kh› quy”n c„ t∏c dÙng Æi“u hoµ, ph©n phËi lπi nhi÷t, »m, lµm gi∂m bÌt s˘ ch™nh En Nin´ l÷ch v“ nhi÷t ÆÈ vµ ÆÈ »m gi˜a c∏c vÔng kh∏c nhau tr™n phπm vi toµn th’ giÌi. C„ c∏c hoµn l≠u a) En Nin´ tr≠Ìc Æ©y Æ” chÿ dflng bi”n n„ng ch›nh : hoµn l≠u t›n phong, hoµn l≠u gi„ t©y, xu†t hi÷n Î ngoµi kh¨i bÍ bi”n £-cu-a-Æo - P™-ru tı hoµn l≠u gi„ mÔa... vÔng x›ch Æπo v“ ph›a nam tÌi kho∂ng 12 - 13oN. Chu k◊ xu†t hi÷n cÒa dflng n„ng nµy kho∂ng Hoµng thÊ : mÈt loπi Ɔt mfin, mµu vµng 11 - 12 n®m mÈt l«n vµo dfip l‘ Gi∏ng Sinh, v◊ Æ≠Óc h◊nh thµnh do s˘ t›ch tÙ c∏c hπt bÙi tı n¨i th’ ng≠ d©n Æfia ph≠¨ng g‰i hi÷n t≠Óng nµy lµ kh∏c do gi„ vÀn chuy”n tÌi. Hoµng thÊ cfln g‰i En Nin´ (con cÒa ChÛa). lµ ''Ɔt LÌt''. Loπi Ɔt nµy ph©n bË chÒ y’u Î ph›a bæc Trung QuËc, trong c∏c tÿnh Cam TÛc, Vµo thÍi k◊ nµy n≠Ìc m∆t bi”n n„ng l™n, c∏c Thi”m T©y, S¨n T©y... vÔng hoang mπc d‰c theo duy™n h∂i ph›a t©y Nam M‹ th≠Íng xuy™n kh´ hπn, nay c„ m≠a L rµo lÌn lµm cho c∂nh quan thi™n nhi™n bfi bi’n ÆÊi mπnh. Trong hoang mπc bæt Æ«u xu†t hi÷n c∏c LÙc Æfia cÊ : lµ nh˜ng lÙc Æfia Æ≠Óc h◊nh thµnh dflng ch∂y, c∏c loµi c©y c· m‰c vµ ph∏t tri”n nhanh r†t sÌm tr™n b“ m∆t Tr∏i ߆t, c„ tuÊi Æfia ch†t ch„ng, c∏c loµi c´n trÔng, s©u b‰ sinh s´i n∂y nÎ tr≠Ìc Æπi CÊ sinh, c∏ch hi÷n nay ›t nh†t kho∂ng käo theo c∏c loµi chim Æ’n t◊m mÂi tÙ tÀp kh∏ Æ´ng. 570 tri÷u n®m. Ngµy nay, tr™n th’ giÌi ng≠Íi ta Æ∑ x∏c Æfinh Æ≠Óc mÈt sË m∂ng lÙc Æfia cÊ sau Æ©y : b) Ngµy nay, En Nin´ Æ≠Óc dÔng Æ” chÿ hi÷n ph«n ph›a Æ´ng cÒa lÙc Æfia Nam M‹, ph«n lÌn lÙc t≠Óng n„ng l™n kh∏c th≠Íng cÒa n≠Ìc bi”n thuÈc Æfia Phi, ph«n T©y lÙc Æfia §-xtr©y-li-a, b∏n Æ∂o vµnh Æai x›ch Æπo rÈng lÌn, dµi g«n 10.000 km A-rap, b∏n Æ∂o ƒn ßÈ... tı bÍ bi”n Nam M‹ Æ’n qu«n Æ∂o M∏c-san Î vÔng gi˜a Th∏i B◊nh D≠¨ng. M En Nin´ th≠Íng l∆p lπi vÌi chu k◊ dµi 8-11 n®m Mπng l≠Ìi s´ng : lµ toµn bÈ c∏c s´ng ph©n vµ chu k◊ ngæn 2-3 n®m mÈt l«n. Gi˜a c∏c thÍi bË trong phπm vi mÈt l∑nh thÊ nµo Æ„. Mπng k◊ n„ng l™n b†t th≠Íng cÒa n≠Ìc bi”n c∏c khu l≠Ìi s´ng phÙ thuÈc vµo l≠Óng m≠a r¨i, Æfia h◊nh v˘c n„i tr™n lπi c„ hi÷n t≠Óng ng≠Óc lπi, n≠Ìc mµ c„ c∏c s´ng dµy Æ∆c hay th≠a thÌt. bi”n bfi lπnh Æi vµ ng≠Íi ta g‰i lµ hi÷n t≠Óng ßËi En Nin´ hay La Nina. N Khi En Nin´ xu†t hi÷n th≠Íng x∂y ra thi™n tai N“n cÊ : lµ thµnh tπo Æfia ch†t cÊ nh†t cÒa b“ n∆ng nh≠ m≠a lÌn, b∑o, lÚ lÙt Î vÔng nµy, hπn m∆t Tr∏i ߆t, c„ tuÊi tr≠Ìc Æπi CÊ sinh. N“n cÊ h∏n, ch∏y rıng Î vÔng kh∏c lµm thi÷t hπi lÌn v“ Æ≠Óc c†u tπo bÎi c∏c Æ∏ k’t tinh, bi’n ch†t ræn ng≠Íi vµ s∂n xu†t cÒa x∑ hÈi. chæc. C∏c n“n cÊ chfiu qu∏ tr◊nh x©m th˘c, bµo mfln l©u dµi n™n Æfia h◊nh b“ m∆t t≠¨ng ÆËi bªng H phºng. Hoµn l≠u kh› quy”n : lµ vflng tu«n hoµn cÒa kh´ng kh› trong kh› quy”n Æ≠Óc bi”u di‘n bªng h÷ thËng gi„ c„ quy m´ hµnh tinh xu†t hi÷n tr™n b“ m∆t Tr∏i ߆t. 156

NguÂn tµi nguy™n : lµ toµn bÈ c∏c nguÂn vÀt P ch†t, n®ng l≠Óng vµ th´ng tin c„ tr™n Tr∏i ߆t vµ trong VÚ TrÙ, Æ≠Óc con ng≠Íi sˆ PhÔ du sinh vÀt (sinh vÀt nÊi, sinh vÀt phÔ du) dÙng Æ” phÙc vÙ cho cuÈc sËng vµ s˘ ph∏t tri”n x∑ lµ nh˜ng sinh vÀt bÀc th†p kh´ng c„ c¨ quan t˘ di hÈi. chuy”n, c¨ th” r†t nh· bä vµ sËng tr´i nÊi tr™n m∆t n≠Ìc ho∆c trong c∏c lÌp n≠Ìc. ChÛng lµ nguÂn th¯c NguÂn tµi nguy™n c„ nhi“u loπi kh∏c nhau. ®n ch›nh cho c∏c loµi c∏ nh· vµ t´m... D˘a vµo nguÂn gËc, c„ th” chia c∏c tµi nguy™n thµnh hai loπi : tµi nguy™n t˘ nhi™n li™n quan Æ’n S c∏c y’u tË t˘ nhi™n nh≠ kho∏ng s∂n, n≠Ìc, Ɔt, kh´ng kh›, c∏c loµi sinh vÀt... vµ tµi nguy™n con S¨n nguy™n : lµ nh˜ng khu v˘c ÆÂi nÛi rÈng ng≠Íi hay cfln g‰i lµ tµi nguy™n nh©n v®n, li™n lÌn, c„ b“ m∆t t≠¨ng ÆËi bªng phºng. C∏c s¨n quan Æ’n vai trfl cÒa con ng≠Íi nh≠ s¯c lao nguy™n Æ≠Óc h◊nh thµnh tr™n c∏c vÔng n“n cÊ ho∆c ÆÈng, c∏c c´ng cÙ vµ ph≠¨ng ti÷n lao ÆÈng, c∏c c∏c khu v˘c nÛi giµ (thuÈc ÆÌi uËn n’p CÊ sinh) bfi c´ng tr◊nh x©y d˘ng kinh t’ - x∑ hÈi, c∏c di t›ch qu∏ tr◊nh bµo mfln l©u dµi. C∏c s¨n nguy™n c„ ÆÈ v®n ho∏ lfich sˆ. cao thay ÆÊi : 400 - 500 m nh≠ s¨n nguy™n ß™-can, A-rap, Trung Xi-bia ; 1500 - 2000 m nh≠ D˘a vµo kh∂ n®ng b∂o tÂn, c„ th” chia c∏c s¨n nguy™n Bra-xin ho∆c 4000 - 4500 m nh≠ s¨n nguÂn tµi nguy™n thµnh hai nh„m : tµi nguy™n nguy™n Thanh - Tπng, Pa-mia. Trong nhi“u tµi cπn ki÷t vµ tµi nguy™n kh´ng cπn ki÷t. li÷u, ng≠Íi ta sˆ dÙng thuÀt ng˜ nµy ÆÂng ngh‹a vÌi thuÀt ng˜ cao nguy™n. - NguÂn tµi nguy™n cπn ki÷t bao gÂm : + Tµi nguy™n kh´ng th” t∏i tπo (kh´ng th” T phÙc hÂi) lµ nh˜ng loπi c„ khËi l≠Óng h˜u hπn, trong qu∏ tr◊nh khai th∏c, sˆ dÙng chÛng sœ bfi ThÊ d©n : lµ c≠ d©n gËc Î Æfia ph≠¨ng l©u cπn ki÷t d«n. ThuÈc loπi nµy chÒ y’u lµ c∏c ÆÍi. TÊ ti™n cÒa h‰ Æ’n Î tπi Æfia ph≠¨ng Æ„ Æ∑ kho∏ng s∂n. hµng ngµn n®m. + Tµi nguy™n c„ th” t∏i tπo (c„ th” phÙc hÂi) lµ nh˜ng loπi n’u bi’t khai th∏c, sˆ dÙng hÓp l›, chÛng c„ kh∂ n®ng t˘ phÙc hÂi Æ” trÎ lπi trπng th∏i ban Æ«u, nh≠ c∏c loπi ÆÈng vÀt, th˘c vÀt, Ɔt vµ ÆÈ ph◊ cÒa Ɔt. - Tµi nguy™n kh´ng cπn ki÷t, bao gÂm : + Tµi nguy™n tÂn tπi v‹nh vi‘n (v´ tÀn) gÂm c∏c nguÂn n®ng l≠Óng c„ tr™n Tr∏i ߆t ho∆c trong VÚ TrÙ nh≠ n®ng l≠Óng M∆t TrÍi, Æfia nhi÷t, n®ng l≠Óng gi„, dflng ch∂y, s„ng n≠Ìc, thu˚ tri“u... + Tµi nguy™n kh´ng cπn ki÷t nh≠ng bfi bi’n ÆÊi ch†t l≠Óng ho∆c s˘ ph©n bË do bfi ´ nhi‘m nh≠ nguÂn tµi nguy™n n≠Ìc (n≠Ìc h ao, s´ng suËi, bi”n, Æπi d≠¨ng) vµ tµi nguy™n kh› hÀu (c∏c khËi kh›, nhi÷t ÆÈ, gi„, m≠a, ÆÈ »m...). 157

M|C L|C Ph«n mÈt THI£N NHI£N, CON NG¶òI ô CÉC CH¢U L|C (ti’p theo) Bµi 1. XI. Ch©u É Trang Bµi 2. Bµi 3. Vfi tr› Æfia l›, Æfia h◊nh vµ kho∏ng s∂n 4 Bµi 4. Kh› hÀu ch©u É 7 Bµi 5. S´ng ngfli vµ c∂nh quan ch©u É 10 Bµi 6. Th˘c hµnh : Ph©n t›ch hoµn l≠u gi„ mÔa Î ch©u É 14 ß∆c Æi”m d©n c≠, x∑ hÈi ch©u É 16 Bµi 7. Th˘c hµnh : ߉c, ph©n t›ch l≠Óc Æ ph©n bË d©n c≠ Bµi 8. vµ c∏c thµnh phË lÌn cÒa ch©u É 19 Bµi 9. ß∆c Æi”m ph∏t tri”n kinh t’ - x∑ hÈi c∏c n≠Ìc ch©u É 21 Bµi 10. T◊nh h◊nh ph∏t tri”n kinh t’ - x∑ hÈi Î c∏c n≠Ìc ch©u É 25 Bµi 11. Khu v˘c T©y Nam É 29 Bµi 12. ßi“u ki÷n t˘ nhi™n khu v˘c Nam É 33 Bµi 13. D©n c≠ vµ Æ∆c Æi”m kinh t’ khu v˘c Nam É 37 Bµi 14. ß∆c Æi”m t˘ nhi™n khu v˘c ß´ng É 41 Bµi 15. T◊nh h◊nh ph∏t tri”n kinh t’ - x∑ hÈi khu v˘c ß´ng É 44 Bµi 16. ß´ng Nam É - Ɔt li“n vµ h∂i Æ∂o 47 Bµi 17. ß∆c Æi”m d©n c≠, x∑ hÈi ß´ng Nam É 51 Bµi 18. ß∆c Æi”m kinh t’ c∏c n≠Ìc ß´ng Nam É 54 Hi÷p hÈi c∏c n≠Ìc ß´ng Nam É (ASEAN) 58 Th˘c hµnh : T◊m hi”u Lµo vµ Cam-pu-chia 62 XII. TÊng k’t ßfia l› t˘ nhi™n vµ ßfia l› c∏c ch©u lÙc Bµi 19. ßfia h◊nh vÌi t∏c ÆÈng cÒa nÈi, ngoπi l˘c 66 Bµi 20. Kh› hÀu vµ c∂nh quan tr™n Tr∏i ߆t 70 Bµi 21. Con ng≠Íi vµ m´i tr≠Íng Æfia l› 74 158

Ph«n hai ßëA Lê VIåT NAM Bµi 22. Vi÷t Nam - Ɔt n≠Ìc, con ng≠Íi. 78 Bµi 23. ßfia l› t˘ nhi™n 81 Bµi 24. 87 Bµi 25. Vfi tr›, giÌi hπn, h◊nh dπng l∑nh thÊ Vi÷t Nam 93 Bµi 26. VÔng bi”n Vi÷t Nam 96 Bµi 27. Lfich sˆ ph∏t tri”n cÒa t˘ nhi™n Vi÷t Nam 100 Bµi 28. ß∆c Æi”m tµi nguy™n kho∏ng s∂n Vi÷t Nam 101 Bµi 29. Th˘c hµnh : ߉c b∂n Æ Vi÷t Nam 104 Bµi 30. ß∆c Æi”m Æfia h◊nh Vi÷t Nam 109 Bµi 31. ß∆c Æi”m c∏c khu v˘c Æfia h◊nh 110 Bµi 32. Th˘c hµnh : ߉c b∂n Æ Æfia h◊nh Vi÷t Nam 114 Bµi 33. ß∆c Æi”m kh› hÀu Vi÷t Nam 117 Bµi 34. C∏c mÔa kh› hÀu vµ thÍi ti’t Î n≠Ìc ta 121 Bµi 35. ß∆c Æi”m s´ng ngfli Vi÷t Nam 124 Bµi 36. C∏c h÷ thËng s´ng lÌn Î n≠Ìc ta 126 Bµi 37. Th˘c hµnh v“ kh› hÀu, thu˚ v®n Vi÷t Nam 130 Bµi 38. ß∆c Æi”m Ɔt Vi÷t Nam 133 Bµi 39. ß∆c Æi”m sinh vÀt Vi÷t Nam 136 Bµi 40. B∂o v÷ tµi nguy™n sinh vÀt Vi÷t Nam 138 Bµi 41. ß∆c Æi”m chung cÒa t˘ nhi™n Vi÷t Nam 140 Bµi 42. Th˘c hµnh : ߉c l∏t cæt Æfia l› t˘ nhi™n tÊng hÓp 144 Bµi 43. Mi“n Bæc vµ ß´ng Bæc Bæc BÈ 148 Bµi 44. Mi“n T©y Bæc vµ Bæc Trung BÈ 153 Mi“n Nam Trung BÈ vµ Nam BÈ 154 Th˘c hµnh : T◊m hi”u Æfia ph≠¨ng B∂ng tra c¯u thuÀt ng˜ 159

Ch˚u tr¸ch nhiÖm xuÊt b¶n : Chñ t˚ch Héi ®ång Thµnh viªn kiªm Tæng Gi¸m ®èc NG∂T NG« TRÇN ¸I Phã Tæng Gi¸m ®èc kiªm Tæng biªn tËp GS.TS vò v¨n hïng Biªn tËp lÇn ®Çu : nguyÔn ®˘nh t¸m - nguyÔn viÖt h∂ng Biªn tËp t¸i b¶n : ph◊m thuû quúnh - tèng th˚ kim ph∂îng Biªn tËp mÜ thuËt : nguyÔn tiÕn dòng - nguyÔn kim dung ThiÕt kÕ s¸ch : nguyÔn tiÕn dòng Tr˘nh bµy b˘a : bïi quang tuÊn Söa b¶n in : ph◊m thuû quúnh ChÕ b¶n : C«ng ty cæ phÇn mÜ thuËt vµ truyÒn th«ng B∂n quy“n thuÈc Nhµ xu†t b∂n Gi∏o dÙc Vi÷t Nam - BÈ Gi∏o dÙc vµ ßµo tπo §˚a l˙ 8 M· sè : 2H816T4 In ............. cuèn, khæ 17 x 24 cm. In t◊i C«ng ti cæ phÇn in ................... Sè in : ............. Sè XB : 01-2014/CXB/243-1062/GD. In xong vµ nép l∂u chiÓu th¸ng ... n¨m 2014. 160