Home Explore isletmelerde-sosyal-sorumluluk

isletmelerde-sosyal-sorumluluk

Published by sinanozata_44, 2014-12-02 06:12:38

Description: isletmelerde-sosyal-sorumluluk

Read the Text Version

Pages:

2. Ünite - ‹ﬂ Ahlak› ve Önemi 43 Amerikal› felsefecilerden John Rawls geniﬂ kabul gören bir adalet teroisi geliﬂ-tirmiﬂtir. Bu teori, genel olarak Kant’›n yaklaﬂ›m›na dayanmaktad›r. Rawls, tümak›lc› insanlar›n kabul edebilece¤i ilkelere ulaﬂmaya çal›ﬂmaktad›r. Teori, özellikleahlaki yarg›lar› objektif uygulamak isteyenler için kullan›ﬂl› bulunmaktad›r. Rawls’›n adalet görüﬂü iki temel prensip üzerinde kurulmaktad›r. Bunlar (Rawls,2001); 1. Her bireyin, birbirine maksimum seviyede uyumlu, eﬂit özgürlük anlay›ﬂ› ol- mal›d›r. 2. Sosyal ve ekonomik eﬂitsizlik; a. Herkesin lehine olarak beklentiler karﬂ›lanmal›, b. Herkese pozisyonlar ve imkânlar aç›k olmal›d›r. ‹ﬂ dünyas›nda adalet yaklaﬂ›m› alt›nda kararlar, eﬂitli¤e, do¤ru, faydalar›n (ge-lirler/ödüller) ve maliyetlerin bireyler ya da gruplara göre tarafs›z da¤›t›m›na da-yanmaktad›r. Adalet, faydalar›n ve birlikte çal›ﬂmadaki a¤›rl›klar›n eﬂit da¤›t›m› du-rumlar›n› karakterize eden hassas bir konudur (Lewis, Goodman ve Fandt 1995). Yaklaﬂ›m›n temel ilkesi, daha önce de¤inildi¤i gibi, eﬂit olanlara eﬂit, eﬂit olma-yanlara eﬂit olmadan davran›lmas›d›r. Örne¤in, iki kiﬂi ayn› iﬂte ayn› özelliklerlebirbirlerinden fark› olmadan çal›ﬂ›yorlarsa, eﬂit ücret alacaklard›r. Ancak birisi di-¤erinin iki kat› çal›ﬂ›yorsa iki kat› ücret alacakt›r (Hosmer, 1990). Faydalar ve yüklerin adil da¤›l›m› söz konusu oldu¤unda ortaya ç›kmakta vekabul edilebilir kurallarla uzlaﬂma sa¤lamaktad›r. Bir bütün olarak toplum için ada-let, sosyal adalet olarak ifade edilmektedir. Sosyal adaletin anlam›, sosyal girdile-rin ve de¤erlerin da¤›t›m›n›n insanlara do¤ru bir oranda yap›lmazs›d›r (Hal›c›,2000). Bireyler kendilerini sa¤l›k, gelir, iﬂ, bar›nma vb. yönlerden di¤er insanlarla re-kabet halinde buldu¤unda, ekonomik adalet önem kazanmaktad›r. Herkesi tatminedecek bir sosyal gelir yoksa sosyal gelir ve yüklerin nas›l da¤›laca¤› sorunu orta-ya ç›kmaktad›r. En önemli problem, kayna¤›n s›n›rl› olmas›d›r (Hoffman ve Moo-re, 1990). Bu yaklaﬂ›m›n genel sorusu ﬂudur; “Bu do¤ru mu ya da adil midir?” Örne¤in,iﬂgörenler ödeme ölçülerinin adil olup olmad›¤›n› bilmek isterler; tüketiciler ise,al›ﬂveriﬂte fiyatlar›n do¤rulu¤u ile ilgilenirler. Yeni vergi kanunlar› haz›rlan›r-ken, adilli¤i üzerinde düﬂünülmesi gerekmektedir. Adalet yaklaﬂ›m›n› kullana-rak organizasyonlar, “Maliyetleri kim ödüyor?” ve “Faydalar› kim kazan›yor?” so-rular›n› göz önünde bulundururlar. Paylaﬂ›m do¤ru görünüyorsa, eylem büyükolas›l›kla adildir. Ç›karlar yüksek ise neyin adil neyin adil olmad›¤›na iﬂaret etmek tehlikeli birdurumdur. Toplumsal kurallar›n geleneklere dayanarak baz› gruplara imtiyazlarverdi¤inden beri genellikle gruplar aras›ndaki eﬂitsizlikler toplumlar›n sosyal tansi-yonunu yükseltmekte ve sistemin de¤iﬂmesi için eylemci talepleri ortaya ç›karmak-tad›r (Lewis, Goodman ve Fandt, 1995). Faydac› yaklaﬂ›mda oldu¤u gibi, adalet yaklaﬂ›m›nda da önemli bir güçlük, fay-da ve maliyetin do¤ru olarak ölçülememesidir. Bir di¤er s›n›rl›l›k ise birçok sosyalfayda ve yük manevi, duygusal ve psikolojiktir. Birçok insan ne yaz›k ki hayat ﬂart-lar›n› mutlu bir ﬂekilde kabul etmemekte ve çok az insan sosyal paylaﬂ›mdanmemnun ve tatmindir. Bu nedenle adalet yaklaﬂ›m›n› kullanmak zordur. Her nekadar herkes do¤ru davran›ﬂlarla ilgili ise de ço¤u adaletin bunu tamamen gerçek-leﬂtirece¤ine ﬂüphe ile bakmaktad›r. Bu duruma ra¤men, ahlaki çat›ﬂmalara karﬂ›

44 ‹ﬂletmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik adalet yaklaﬂ›m› iﬂ dünyas›nda birçok durumda uygulanmaktad›r (Lewis, Good- man ve Fandt, 1995) Do¤u ve Bat› Medeniyetlerinde ‹ﬂ Ahlak›na ‹liﬂkin Bak›ﬂ Aç›lar›n›n Temelleri Buraya kadar daha çok Bat› dünyas›n›n iﬂ ahlak› aç›s›ndan konular ele al›nd›. ‹s- lam ve Do¤u Dinlerinde (Hinduizm, Budizm, vb) ahlak konusunda birçok yakla- ﬂ›m olmakla birlikte yukar›da s›ralanan Bat› felsefesindeki ahlak kuramlar›yla kar- ﬂ›laﬂt›rma kolayl›¤› aç›s›ndan tasavvuftaki ahlak anlay›ﬂ›n› temel almak uygun ola- cakt›r. ‹slam ve Do¤u Dinlerinde Ahlak Felsefesi Tasavvuf’un insan benli¤ini ele al›ﬂ› ile ça¤daﬂ psikolojinin ve kadim Hindu gele- ne¤inin insan ruhu anlay›ﬂ› aras›nda büyük bir paralellik vard›r. Tasavvufta benlik “nefs” terimi ile ifade edilir. Nefis ruhun d›ﬂavurumudur ve yedi kattan oluﬂur. Sufiler, Kur`an-› Kerimin çeﬂitli ayetlerine dayanarak, insan nefsinin alt› merte- besinin oldu¤unu ileri sürmüﬂler ve kendilerinden de yedincisi diye nefs-i-kâmile- yi ilave ederek yedi mertebeye ç›karm›ﬂlard›r (www.sorularlaislamiyet.com, 2011). 1. Nefs-i Emmâre: Allah`›n emirlerine uymayan, yasaklar›n› çekinmeden ya- pan ve zevkine tabi olan nefistir. 2. Nefs-i Levvâme: Allah`›n emirlerine bazen uyan, bazen uymayan, iﬂledi¤i günahlardan dolay› üzülen ve sevaplardan dolay› sevinen nefistir. 3. Nefs-i Mülheme: Mümkün mertebe Allah`›n emir ve yasaklar›na uyan ne- fistir. 4. Nefs-i Mutmainne: ‹mân esaslar›na inanan, ‹slâm`›n emir ve yasaklar›na uyan, bu konularda hiç bir ﬂüphe ve tereddüdü olmayan, neticede Allah ile manevî bir ba¤ kuran ve bunun lezzetine ulaﬂan nefistir. 5. Nefs-i Radiye: Her yönüyle Hakk`a yönelen, Allah`tan gâfil olmama ﬂuuru- na eren ve O`ndan raz› olan nefistir. 6. Nefs-i Mardiyye: Bütün benli¤i ile Hakk`a teslim olan ve böylece Allah`›n kendisinden raz› oldu¤u nefistir 7. Nefs-i Kâmile: Bütün kötülüklerden s›yr›l›p manevi olgunlu¤a eren nefis. Bu mertebeye eriﬂen bir kiﬂinin bütün s›fatlar› güzeldir ve her hali ibadet say›l›r. Bu nefis katlar›n›n Bat› felsefe ve psikolojisindeki karﬂ›l›klar›n› görmek hiç de zor de¤ildir. Örne¤in, S. Freud’un insan psikolojisini kabaca id, ego ve süperego olarak üçlü s›n›fland›rmas›nda Nefs-i-Emmare ve Nefs-i-Levvame’nin id olarak temsil edildi¤i, Nefs-i-Mülheme ve Nefs-i-Mutmaine’nin egoyu temsil etti¤i ve Nefs- i Radiye, Nefs-i Mardiyye ve Nefs-i Kâmile’nin de süperegoyu temsil etti¤i söylene- bilir. Yine Kant’›n pratik ak›l olarak tarif etti¤i ve bize ödevlerimizi yapt›ran akl›n da Allah’›n emir ve yasaklar›na uyan nefis olan Nefs-i-Mülheme’ye denk oldu¤u görülebilir. Hinduizm’de ve ondan etkilenen Teozofi gibi ak›mlarda da insan benli¤inin ye- di kat› vard›r. Bunlar›n ilk dördüne Kama Manas yani arzular›n akl› denir ki insa- n›n aﬂa¤› benli¤ini ifade eder. 1. Fiziki beden 2. Enerjetik beden 3. Astral beden (can) 4. Arzular›n akl› (Kama),

2. Ünite - ‹ﬂ Ahlak› ve Önemi 45 Bu dört bedenin üzerinde ise 5. Saf ak›l 6. Sezgi 7. Saf irade Bulunur ki bunlar da insan›n evrenin kozmik zekâs› ile paylaﬂt›¤› üst benlik yada bilinçlerini yani ruhunu temsil eder. Burada da ilk dört benli¤in Freud sistemin-de idi saf akl›n egoyu, sezgi ve saf iradenin de süperegoyu temsil etti¤i söylenebi-lir. Yine ilk dört benli¤in toplam› olan Kama Manas’›n Nefs-i-Emmare ve Nefs-i-Levvame’yi temsil etti¤ini de söyleyebiliriz. Özetle tasavvufta “‹nsan-›-Kâmil” ya daYahudi Kabbalas›nda ‹branice “Adam Kadmon” olarak ifade edilen mükemmel in-san, ahlaken de mükemmel bir insand›r. Buna göre bir insan›n ahlaken ilerlemesi,benli¤inin (egosunun) fark›ndal›k düzeyinin artmas›yla mümkündür. Fark›ndal›¤›yükselen insan, kendisine daha yüksek bir ahlaki referans noktas› seçecektir. Vic-dan olarak da adland›r›lan içimizdeki erdem ve iyili¤in kayna¤› hem tasavvufahem de Hint dinlerine göre insan›n üst benli¤i ya da ruhun üst katlar›d›r ki bu üstbenlik, yarat›c› güç (tanr›) ile iletiﬂim halindedir. O halde bir eylemin iyi olup ol-mamas› o eylemi ortaya koyanda sevgi, cömertlik, fedakârl›k, dürüstlük, adalet, tu-tarl›l›k ve benzeri erdemlerin içerilmesine ba¤l›d›r denebilir. Bu gibi görüﬂler Henri Bergson taraf›ndan ifade edilen sezgici ahlaka tekabületmektedir. Bergsoncu epistemolojiye göre zekâ bilimsel bilgiyi üretir, ancak ah-lak ve metafizik bilgiyi üretemez. Ahlak›n ve metafizi¤in kayna¤› zekâ de¤il sezgi-dir (Güçlü, 2003) Bergson’un metafizik temel önermesi yarat›c› tekâmüldür. Yara-t›c› tekâmül ise bir oluﬂ halini ifade etmektedir. Gerçekli¤e gelince, o, varl›k veonun oluﬂunu hayat› tekamülü halinde vicdani bir ak›ﬂ olarak hissetmektedir (De-deo¤lu, 2003).Ahilikde ‹ﬂ ve Meslek Ahlak› De¤erleriTürk iﬂ ahlak› aç›s›ndan en önemli tarihi referans Ahilik kurumudur. Bir sistemi ah-laki perspektiften de¤erlendirmede kullan›labilecek ilk k›stas belki de insana ver-di¤i de¤er, önem ve rolde uzanmaktad›r. Her hareketin temel hedefinin insanlar›mutlu etmek oldu¤u dikkate al›n›rsa bu kriterin gereklili¤i anlaﬂ›labilir. Ahilikte in-san sistemin merkezine oturtulmuﬂ olup, her ﬂey onun mutlulu¤u için geliﬂtirilmiﬂ,hiçbir ﬂeye “eﬂref-i mahlukat” kabul edilen insandan daha fazla de¤er verilmemiﬂ-tir (Ekinci, 1990). Bireylerin tek tek toplumu oluﬂturmas›, insan olgunlaﬂmas›n›n sonuçta toplu-mun refah düzeyine olumlu etkide bulunaca¤› gerçe¤i Ahileri insan odakl› olmayayönlendirmiﬂtir. Ekonomik ve sosyal hayatta insanc›ll›k Ahi anlay›ﬂ›nda para, malve zenginli¤e baﬂka manalar yüklemektedir (Ar›c›,1999). Ahilik, baﬂkalar›n›n s›rt›ndan geçinme duygusu ve amac›yla mücadele etmek vekendi el eme¤i ile geçinme ülküsünü yay›p, kendi kendine yeter olma hedefini gü-den bir kuruluﬂ olmuﬂtur (Bayram, 1995). ‹bn Batuta Seyahatnamesi’nde, Ahilerinzorbalar›n hakk›ndan gelmek, onlar› yok etmek, zalim gruplarla mücadele etmekhususunda eﬂleri benzeri olmad›¤›n› söylerken, Ahilerin sadece konuklar› a¤›rlamagörevi görmediklerini belirtmekte ve onlar›n ayr›ca kötülüklere karﬂ› olduklar› gi-bi kötülükleri ortadan kald›rmaya ve böylece toplumda güvenli¤i sa¤lamaya çal›-ﬂan bir nevi “polis ve zab›ta” görevi gören kimseler olduklar›n› söylemiﬂtir (ﬁeker,1993). Ahilikte “melamet” kültürü hâkimdir. Mo¤ol sald›r›lar› sonucu bölünen vebu dönemde ‹slam’› yeni tercih etmiﬂ Türkler aras›nda, ‹slam’› anlamada ayr›lantoplumu entegre edici rol üstlenen Ahilik, bir nevi toplum katmanlar› aras›nda

46 ‹ﬂletmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik “tampon” görevi görmüﬂtür. (Ekinci, 1990). Ahi üyelerinde dünyay› terk etme, “ahiret asketizm”i düﬂüncesi yoktur. (Weberyen Protestan Ahlak›na oldukça yak›n olan bu inanç 400 y›l sonra ortaya ç›kacak olan Püriten dünyevi çilecili¤inin müjdecisi say›labilir. Ancak Avrupa’daki sanayi toplumunun oluﬂumunda önem- li rolü oldu¤u düﬂünülen bu yüksek çal›ﬂma ve giriﬂim ahlak›, ülkemizde maalesef tarih içinde bir Türk ticaret ve sanayi burjuvazisi oluﬂturamam›ﬂt›r. Ahilik yerini loncalara b›rakm›ﬂ, Osmanl› Devletinin duraklamaya girmesiyle birlikte Türkler de giderek ticaret ve sanayiden çekilerek asker ve köylü bir millet haline gelmiﬂler- dir. Öyle ki 20.yüzy›l›n baﬂlar›nda bir Türk eczac›n›n varl›¤› bile toplum taraf›n- dan ﬂaﬂk›nl›kla karﬂ›lanm›ﬂ, 1950’lere kadar Türk’ten sanayici ve iﬂ adam› olup ol- mayaca¤› tart›ﬂ›lm›ﬂt›r. II. Mahmut’tan beri r ülkede milli burjuvazinin geliﬂtiril- mesine çal›ﬂ›lm›ﬂt›r.) Sosyal rollerini, toplumla karﬂ›l›kl› yard›mlaﬂma ile yerine ge- tirme vard›r. Ahiler Hz.Muhamed’in ﬂu sözünü benimsemiﬂlerdir: “‹nsanlar›n en hay›rl›s› insanlara en faydal› oland›r.” Ahi ahlak›n›n oluﬂmas›nda, her örgüt kültüründe oldu¤u gibi mitlerin, efsane- lerin ve kahramanlar›n önemli etkisi vard›. Ahi ahlak›na katk›s› olan kahramanlar ﬂöyle s›ralanabilir ve bir Ahi’de de bu özelliklerin olmas› aranmakta idi yani Ahi olabilme hakk›na ﬂu ahlaki özellikleri olanlar kavuﬂabilir: Kimde Hz.Adem’in özür dilemesi, Hz.Nuh’un sebat›, Hz.‹brahim’in vakar›, Hz.‹smail’in do¤rulu¤u, Hz.Mu- sa’n›n ihlas›, Hz.Eyyub’un sabr›, Hz.Muhammed’in cömertli¤i varsa ve yine kimde Hz.Ebu Bekir’in ac›mas›, Hz.Ömer’in hamiyeti, Hz.Osman’›n utangaçl›¤›, Hz.Ali’nin bilgisi bulunursa, sonra da bütün bunlarla beraber nefsini horlar, ay›plar›n› görür- se o kimse Ahi’dir, Ahi olma hakk›n› elde eder (Anadol, 1991). Ahilikte bu özellik- lere sahip iyi ahlakl› olan›n, mesleki yeteneklerinin ço¤alt›lmas›na ve ahlaki olarak olgunlaﬂmas›na yard›m edilir. Ahi feta niteliklerine paralel kuvvetli, cömert, mert ve yi¤ittir. Ahiler özel giriﬂimcili¤i destekleyen bir anlay›ﬂtayd›lar. Düﬂük fiyat ve kalitesiz girdi kullanma, temelli rekabet onlarda kabul görmüyordu. Yolsuzlukla, doland›r›c›l›kla haks›z gelir elde etme bir Ahi’ye uzakt›. Ahilik kendini ve yak›nla- r›n› geçindirecek insafl› ve dürüst bir ticarete karﬂ› olmay›p mal biriktirme ve y›¤- ma peﬂinde koﬂan haris ve istismarc› ticarete karﬂ›d›r (Ekinci, 1990). Kur’an’daki “...ta ki servet içinizde yaln›z zenginler aras›nda dolaﬂan bir devlet olmas›n...” aye- ti gere¤ince para ve mal›n baz› insanlarda birikmesini önlemeye çal›ﬂ›yorlard›. Pa- ran›n devinim h›z›n› art›rmak da bir amaçlar› idi. Örne¤in, bir Ahi geliriyle hemen bir di¤er Ahi’den, o da baﬂka Ahi’den al›ﬂveriﬂ yaparak paraya hareket kazand›r›l›- yor, ekonomik canl›l›k sa¤lanmaya çal›ﬂ›l›yordu. Paran›n dönüﬂüm h›z› art›r›larak paradan daha fazla fayda elde etme hedefleniyordu.Ahilerin arkadaﬂl›¤› ve dostlu- ¤u teﬂvik etmesi üyelerin kiﬂili¤ine de katk›s› oluyordu. (Bodur, 1999). Weberyan yaklaﬂ›m ve Ahilik aras›nda da paralellikler kurulabilir. Özü çok ça- l›ﬂma ve rasyonellik olan Weberci yaklaﬂ›mda Protestan ahlak› ve Kapitalizm Ru- hu aras›nda bir ba¤ kurulmuﬂtur. Bat› dünyas›n›n çal›ﬂma ahlak› toplumun dini ve ahlaki de¤erleri ile ba¤lant›l›d›r. Weber’e göre verimlilik ve ülkenin ilerlemesinin Protestan de¤erleri ile yak›n alakas› vard› (Arslan,2001). Ona göre çok çal›ﬂma ve rasyonellik ile elde edilecek toplumsal baﬂar›n›n temelini hem ekonomik yaklaﬂ›m hem de dini de¤erlerle yo¤rulan iﬂ ve çal›ﬂma ahlak› oluﬂturur. Protestanl›¤›n te- melindeki ahlaki kaideler ve de¤erler sistemi Kapitalist anlay›ﬂ›n özelliklerini belir- ler. ‹slam dini de Protestanl›k gibi çal›ﬂmay› ö¤ütler ve ekonomik iﬂleyiﬂe etki et- meye çal›ﬂ›r. Ahilikteki çal›ﬂma ahlak› de¤erlerinin geliﬂiminde dini yaklaﬂ›mlar›n önemli pay› vard›r. Ahilerdeki iﬂ ahlak› sosyo-ekonomik ve kültürel kurallar ile harmanlanm›ﬂt›r. Çal›ﬂma ve iﬂ hayat›n› sistemleﬂtirecek de¤erleri bünyesinde ba-

2. Ünite - ‹ﬂ Ahlak› ve Önemi 47r›nd›ran, örne¤in çok çal›ﬂmayla günahlar›n affedilmesi aras›nda bir ba¤ kuran ‹s- SIRA S‹ZDElam dini çal›ﬂmay› kutsallaﬂt›rm›ﬂt›r (Bodur, 1999). 2‹ﬁLETMELERDE ‹ﬁ AHLAKINA ‹L‹ﬁK‹N PROBLEM VE‹K‹LEML‹ KONULAR DÜﬁÜNEL‹M SORUAyr›mc›l›k D‹KKAT‹nsan kaynaklar›n›n baﬂlang›ç fonksiyonu olan iﬂe alma, bir çok ahlaki soruna ne- SIRA S‹ZDEden olacak kararlar› almay› gerektirir. Bat› ülkelerinde en s›k rastlanan sorun iﬂe AMAÇLARIMIZeleman al›n›rken etnik az›nl›klara ayr›mc›l›k uygulanmas›d›r. Örne¤in ABD’de be- K‹TAPyazlar genellikle zencilere karﬂ› ayr›mc›l›k yapt›klar› için “Eﬂit F›rsatlar Yasas›”ad›yla bilinen bir federal yasa iﬂletmelere belli oranda zenci, kad›n veya etnik az›n-l›k çal›ﬂt›rma yükümlülü¤ü getirmektedir. Bunun bizde benzer bir uygulamas› bel-li bir iﬂçi say›s›n›n üstündeki iﬂletmelerde belli bir oranda eski hükümlü ve özürlüçal›ﬂt›rma yükümlülü¤üdür.‹fﬂaat (Whistle Blowing) ve Örgüte Sadakat“‹fﬂaat” ‹ngilizce “Whistle Blowing” yani düdük çalma terimiyle ifade edilmektedir.Bu terim, ahlaki olmayan uygulamalar› düdük çalarak haber vermek ve dikkatiçekmek ﬂeklinde bir benzetmeye dayanmaktad›r. E¤er bir iﬂletmede iﬂ ahlak›nauygun olmayan uygulamalar meydana geliyorsa, çal›ﬂanlar›n bu uygulamalar› ön-ce firma yönetimine e¤er önlem al›nm›yorsa kamuoyuna veya hukuki mercilerebildirme hakk›n›n varl›¤› kabul edilmektedir. Burada ifﬂa etme ile ifﬂa etmeninfarkl› oldu¤unun alt›n›n çizilmesi gerekmektedir. ‹hbar etme haber vermek anla-m›ndad›r, ancak haber verilen ﬂey gizli ya da aç›k olabilir. Örne¤in, yang›n ihbar›bilinen bir durumun haber verilmesini anlat›r. Ancak ifﬂa edilen bir ﬂey mutlakagizli ve bilinmeyen bir durumun aç›¤a ç›kar›ld›¤›n› gösterir. Bu durumda çal›ﬂan-lar›n firmaya olan sadakatleriyle “ifﬂaat” aras›nda bir çeliﬂki yaﬂanacakt›r. ‹fﬂaya ko-nu olan durumlar ﬂunlar olabilir: • Kurum içi ya da d›ﬂ› kiﬂi ya da gruplara gereksiz yere zarar verici uygulama- larda bulunmak, • ‹nsan haklar›na ayk›r› faaliyet ya da tutumlar, • Yasalara ayk›r› davran›ﬂlar ve her tür yolsuzluk, • Söz konu örgütün amaçlar›n ayk›r› hareketler (örne¤in Yeﬂilay Derne¤inin taﬂ›nmazlar›n› içki firmalar›na kiralamas›), • Kamuyu bilgilendirmemenin ahlaki olmayaca¤› di¤er tüm durumlar (Duska, 1997).Acaba çal›ﬂanlar›n firma içinde olup bitenleri d›ﬂar›ya yans›tmalar›ShIRanA gSi‹ZnDoEktadan sonrahakl› görülebilir?Küçülme ve ‹ﬂten Ç›karmalar DÜﬁÜNEL‹M‹ﬂletmelerin çal›ﬂanlar›na yönelik önemli bir ahlaki sorumluluklar› da küçülmeler(downsizing) s›ras›nda çal›ﬂanlara karﬂ› tutunduklar› tav›rlardaSoOrtaRyUa ç›kar. Artanrekabet koﬂullar› ve her gün yenilenen teknolojilerin bir sonucu olarak ﬂirketler vedi¤er örgütler esnek ve daha küçük yap›lar olmaya zorlanmaDk‹taKdK›ArlTar. Bu süreçiçerisinde insanlar› iﬂlerinden ç›karmak önemli bir ahlaki sorun oluﬂturmaktad›r.ﬁuras›n› kabul etmek gerekir ki iﬂletmelerin do¤rudan istihdam yaratmak gibi biramaçlar› yoktur. ‹stihdam, üretim faktörlerinden biri olan emeS¤IiRnAiﬂSl‹eZtDmE ecilik faali- AMAÇLARIMIZ K‹TAP

48 ‹ﬂletmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik yetlerine katk›s› kadar olacakt›r. Baﬂka bir deyimle istihdam iﬂletmecilik faaliyetle- rinin bir yan ürünüdür. ‹ﬂ Yerinde Cinsel Taciz ve Kad›nlara Yönelik Sorunlar ‹ﬂ yerinde cinsel taciz, karﬂ› cins taraf›ndan yap›lan her türlü istenmeyen, rahats›z edici ve devaml›l›k arz eden cinsel tutum ve davran›ﬂlar› ifade etmektedir. Bilimsel literatürde cinsel tacizin pek çok farkl› tan›m› yap›lm›ﬂ ve halen yap›lmaktad›r. Cin- sel tacizin hukuksal temellerinin kurucusu kabul edilen Mac Kinnon’a göre, cinsel taciz “eﬂit olmayan güçler aras›ndaki iliﬂkiler kapsam›nda dayat›lan istenmeyen cinsel talepler”dir (Kinnon, 1979). Cinsel taciz; bir iﬂ yerinde bir kiﬂinin bir baﬂka kiﬂiyi cinsel amaçl› olarak tehdit etmesi, hakaret etmesi veya hor görmesi, taciz edildi¤i hissini verebilecek veya onun iﬂ performans›n› olumsuz olarak etkileyebi- lecek, iﬂ güvenli¤ini ortadan kald›rabilecek, tehlikeli y›ld›r›c› bir çal›ﬂma ortam›na yol açacak, tekrar edilen ve istenmeyen sözlü, fiziki veya el-kol ile yap›lan cinsel yaklaﬂ›mlar, aﬂa¤›lay›c› cinsel konuﬂmalar ve cinsel ayr›m güden sözler olarak ta- n›mlanabilir. Cinsel taciz deyimi, sözlü tacizden, dokunma ya da okﬂamalara ve ›r- za geçmenin de¤iﬂik biçimlerine kadar cinsel ﬂiddet biçimlerinin tümünü kapsa- maktad›r. Y›ld›rma Psikolojik taciz de denen y›ld›rma davran›ﬂlar›, iﬂ yerinde yöneticilerin astalar›na ya da çal›ﬂanlar›n birbirlerine karﬂ› uygulad›klar› iﬂten ayr›lmaya zorlayan bezdiri- ci davran›ﬂlard›r. Bunlar, kiﬂiyi aﬂa¤›lama, yaln›z b›rakma, yok sayma, alay etme, küçümseme, lakap takma, hakaret ve fiziksel ﬂiddet uygulama olabilir. Tüketiciler ve ‹ﬂ Ahlak› ‹ﬂletmelerin en önemli sorumluluklar›ndan biri de tüketicilere olan sorumlulukla- r›d›r. ‹ﬂ ahlak›n› ilgilendiren pek çok sorun iﬂletmeler ile tüketiciler aras›ndan so- rundan kaynaklanmaktad›r. Gelece¤in organizasyonlar›nda tüketici odakl›l›k, iﬂi pazarda yapabilmeye devam etmenin ön ﬂart› olarak kabul edilmektedir. Hatta ba- z›lar›na göre, yegane çal›ﬂma ruhsat›d›r. Organizasyonlar, eylem ve faaliyetleri ile tüketicilerine gerçek anlamda odakland›klar›n› aﬂa¤›daki unsurlar› dikkate alarak göstermek zorundad›rlar; I. 20. yüzy›l›n klasik organizasyonlar›nda herhangi bir üretim süreci, üretimin planlanmas› ile baﬂlar. Yar›n var olmay› düﬂünen organizasyonlar ise tüke- ticinin e¤ilimini ve ürüne yapaca¤› katk›y› proaktif bir yaklaﬂ›mla araﬂt›rarak sürece baﬂlamal›d›rlar. II. Tüketici odakl›l›k ka¤›t üzerinde kalmamal›, ürünün geliﬂimini tüketici bek- lentileri tayin etmelidir. Bunun ise bir derece ötesi, organizasyon taraf›ndan tüketici beklentilerinin trendleri önceden tahmin ederek tüketiciye karar vermesi konusunda yönlendirmeler yap›labilmesidir. III. Tüketici oda¤› bir niyet ifadesidir. Organizasyonun dura¤anl›¤a karﬂ› ç›kt›¤›, yeni yönetim disiplini ve kavramlar›n› kucaklamaya haz›r oldu¤u anlam›n- dad›r. Ayr›ca en iyi organizasyonlar taraf›ndan benimsenmiﬂtir. IV. Ayr›ca tüketicilere en iyi hizmeti vermeyi ve iﬂleri bir seferde do¤ru yapma- y› sa¤layacak yeni sistem ve süreçler yaratma anlam›na gelir. V. Tüketici odakl›l›k, devrimsel de¤il evrimsel bir süreçtir. Çok fazla özen, gay- ret ve sab›r ister. Sürece tam hakim olmay› ve tüketiciyi çal›ﬂan olarak alg›- lamay› gerekli k›lar.

2. Ünite - ‹ﬂ Ahlak› ve Önemi 49 Tüketici odakl›l›k, somut bir kavram olmaktan ziyade, optimum performans veyüksek baﬂar›ya ulaﬂmaya yönelik bir yaklaﬂ›m, bir düﬂünce ﬂeklidir (Goodwin,Cathy 1991, Vol.10, s.149-167).Rekabete Dayal› Sorunlar‹ﬂ ahlak›n›n firmalar taraf›ndan ciddiye al›nmas› ve desteklenmesi için en önemlifirma d›ﬂ› unsur rekabet koﬂullar›d›r. Çünkü piyasada tekel durumunda olan veciddi rakipleri olmayan bir firman›n tüketiciler taraf›ndan boykot edilerek cezalan-d›r›lmas› neredeyse imkâns›zd›r. Bu tür firmalar›n aﬂ›r› kâr ile düﬂük kaliteli ürün-leri satt›klar› ya da tek al›c› olduklar› pazarda sat›n ald›klar› ara maddelerin fiyat›-n› tek baﬂlar›na ve aﬂ›r› düﬂük belirledikleri görülebilir. Tam rekabet piyasas› ger-çekleﬂmesi pek mümkün olmayan bir ideali yans›t›yorsa da devletin denetim yoluile piyasalardaki rekabeti sa¤lamas› iﬂ ahlak› aç›s›nda da çok önemlidir. Do¤al ola-rak rekabetin yoklu¤u gibi haks›z ve sald›rgan rekabetlerin de ahlaki yönden s›n›r-lanmas› gereklidir. Ülkemizde Rekabet Kurulu böyle bir misyon yüklenmiﬂtir.Hisse Sahiplerine ‹liﬂkin Sorunlar‹ﬂletmelerin sosyal sorumlulu¤unun önemli bir parças› da iﬂletmenin paydaﬂlar›na(ortaklar›na) karﬂ› olan sorumlulu¤udur. Paydaﬂlar özel kiﬂiler olabilece¤i gibi tü-zel kiﬂiler de olabilir. Paydaﬂlar iﬂletmenin ortaklar›d›r ve paydaﬂlar iﬂletmenin or-taklar›d›r ve iﬂletme yönetimi ortaklar›n ç›karlar›n› korumak durumundad›r. Pay-daﬂlar, yönetimde söz sahibi olan büyük paya sahip ortaklar olabilece¤i gibi, men-kul k›ymetler borsas›ndan o iﬂletmenin hisse senetlerini alm›ﬂ olan küçük yat›r›m-c›lar da olabilir. Paydaﬂlar›n temel haklar› ﬂunlard›r: • Da¤›t›ld›¤›nda kâr pay› almak, • Sermaye art›r›m›nda rüçhan hakk›n› kullanmak (Art›r›lan sermayede pay›na düﬂen yeni hisseleri öncelikli ve ucuza alma hakk›), • Genel kurulda yönetimi belirlemek ve gündemdeki di¤er konularda oy kul- lanmak, • ‹ﬂletme faaliyetlerine iliﬂkin y›ll›k almak, • Sahip oldu¤u hisseleri baﬂkalar›na satabilmektir.Do¤al Çevreye ‹liﬂkin SorunlarEndüstri devrimiyle birlikte gezegenimizde üretilen mallar›n çeﬂidi ve miktar› ﬂim-diye kadar hiç görülmedik ﬂekilde artm›ﬂt›r. Sa¤l›k teknolojileri ve beslenme koﬂul-lar›ndaki iyileﬂmeye paralel olarak ölüm oranlar› azalm›ﬂ ve dünya nüfusu h›zlaartmaya baﬂlam›ﬂt›r. Milyarlarca insan her gün atmosferdeki oksijeni solumakta, suiçmekte, çeﬂitli yiyecekleri tüketmekte, d›ﬂk›lamakta, y›kanmakta ve giyinmekte-dir. Bu temel ihtiyaçlar için dahi muazzam miktarda do¤al kaynak tüketilmekte vedo¤al çevreye at›klar b›rak›lmaktad›r. ‹çti¤imiz suyun pet ﬂiﬂesini çöpe att›¤›m›zdaondan kurtulmuﬂ olmuyoruz. Çünkü att›¤›m›z ﬂiﬂe çöp toplama merkezlerinde top-ra¤a kar›ﬂmak için y›llarca beklemek durumundad›r. Çamaﬂ›rlar›m›z› y›kamak içinkulland›¤›m›z deterjanlar›n içindeki kimyasal maddeler, topra¤› zehirlemekte, ta-r›msal üretime zarar vermektedir. Bu örnekleri daha binlerce ço¤altmak mümkün-dür. Özet olarak ﬂunu söyleyebiliriz ki dünyam›z endüstriyel üretim tüketim iliﬂki-lerinin bir sonucu olarak tehlikeli bir biçimde kirlenmekte ve ›s›nmaktad›r. Ozontabakas›ndaki delik, kitlesel cilt kanserleri oluﬂumu tehlikesini içermektedir. O hal-de çevre kirlili¤i ve do¤al kaynaklar›n tüketilmesi konusunun önemi iﬂ ahlak› aç›-

50 ‹ﬂletmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik s›ndan tart›ﬂ›lmaz derecede önemlidir. Bir Amerikan K›z›lderili atasözü “biz dünya- y› atalar›m›zdan miras almad›k ama torunlar›m›zdan borç ald›k” demektedir. ‹ﬂletmenin çevreye karﬂ› sorumlulu¤unu iki ana baﬂl›k alt›nda inceleyebiliriz: • Çevre kirlenmesini önlemek ya da en aza indirmek, • K›t olan do¤al kaynaklar›n gelecek kuﬂaklarca da kullan›l›aca¤› bilinciyle hareket etmek. MESLEK AHLAKI Meslek ahlak› belli bir mesle¤in mensuplar›n›n uymas› gereken ahlaki ilkelerdir. Bu ilkeler genellikle toplumsal kültür ve de¤erlerden ba¤›ms›zd›r. Örne¤in, hekim- ler dünyan›n her yerinde ayn› hipokrat yeminini ederler. Yine muhasebecilerin ve avukatlar›n uymas› gereken meslek ahlak› ilkeleri hemen her yerde ayn› özellikle- ri taﬂ›r. Meslek ahlak› iﬂ ve çal›ﬂma ahlak›n›n önemli bir k›sm›n› oluﬂturmaktad›r. Mes- lek (profession) ve mesleki (profesyonel) terimleri birden fazla anlama sahiptir. Bir anlamda meslekilik ya da profesyonellik amatörlü¤ün karﬂ›t›d›r. Bir iﬂi para karﬂ›- l›¤› beklemeden zevk için yapmak amatörlüktür. Profesyonellik ise hayat›n› o iﬂten kazanmay› gerektirir. Di¤er bir anlamda ise profesyonellik, bir iﬂin maharetli ve iﬂin gereklerine uygun bir tarzda yap›ld›¤›n› gösterir. Klasik olarak meslek denince genellikle hukuk, t›p, ilahiyat ve akademisyenlik kapsan›r. Ancak zaman›m›zda di¤er baﬂka iﬂ gruplar› da meslek kapsam›nda de- ¤erlendirilmektedir. Bir iﬂin meslek say›labilmesi için baz› koﬂullar vard›r. • Mesleklerin entellektüel bir boyutu vard›r ve belli bir akademik e¤itim süre- sini gerektirirler. Bu akademik e¤itim ihtisaslaﬂmay› da gerektirir. • Meslekler, mensuplar› için özgeci yani fedakârca davran›ﬂlar beklerler. Baﬂ- ka bir deyiﬂle bir mesle¤in mensuplar›n›n amac› birinci olarak kendilerine ihtiyaç duyanlara hizmet etmektir. (hastalar, ö¤renciler, müvekkiller) Baﬂka- lar›na ve topluma hizmet etmek meslek olman›n esas›n› teﬂkil eder. • Bir meslekte bütün meslek üyelerinin yer ald›¤› organize bir meslek örgütü- nün varl›¤› gereklidir. Bu meslek örgütü, özerk ve kendi kendini yöneten kolektif bir özelli¤e sahip olmal› ve ehliyet sahibi üyelerini kontrol etmek, mesleki e¤itim için rehberlik yapmak, mesleki uygulamalar için kabul edile- bilir standartlar geliﬂtirme gibi sorumluluklar taﬂ›mal›d›r. • Son olarak meslekler toplumda çok özel bir iliﬂki içindedirler. Bu özel iliﬂ- ki, belirli meslek sahiplerine baz› güç ve ayr›cal›klar verir. Bu tür ayr›cal›k- lar›n ard›nda yatan neden, genellikle tekel özelli¤i taﬂ›yan bu mesleklerin topluma karﬂ› görevlerini etkili bir ﬂekilde yerine getirebilmeleri ve meslek- lerinin gereklerini yapabilmeleri için bu tür ihtiyaçlara ihtiyaç oldu¤udur. Bunun yan›nda toplum baz› meslekler için ek imkânlar da sunar; e¤itim yar- d›mlar›, kütüphaneler, hastaneler, araﬂt›rma faaliyetleri gibi. Bir mesle¤in toplumdan sa¤lad›¤› avantajlarla, toplumu o meslekten sa¤lad›¤› avantajlar, bir meslek ile toplum aras›nda bir tür sosyal sözleﬂmenin varl›¤›na iﬂaret et- mektedir. ‹ﬂte bu sözleﬂme belli bir meslek ile toplum aras›ndaki iliﬂkilerde ahlaki bir altyap› oluﬂturmaktad›r ve meslek sahiplerinin topluma karﬂ› özel bir ahlaki sorumluluklar› oldu¤unu göstermektedir. Geleneksel meslek ahlak›n›n temelinde yatan düﬂünce meslek sahiplerinin mesleklerini icra etmek suretiyle kendilerine ihtiyaç duyanlara hizmet ederek ka- mu yarar›na çal›ﬂt›klar›d›r. Baﬂka bir deyiﬂle bir mesle¤in icras›ndan kaynaklanan, maaﬂ, gelir, güç, statü gibi kiﬂisel faydalar, meslek sahibi ikinci planda gelmelidir.

2. Ünite - ‹ﬂ Ahlak› ve Önemi 51Örnek vermek gerekirse bir doktor para kazanmak için hasta bakmaz ama hasta-lar›na bakt›¤› için para kazan›r. Buna göre meslek sahibi olmak iﬂ adaml›¤› ve iﬂ-çilikten ayr›lmaktad›r. Çünkü bu gruplar aç›kça u¤raﬂlar›n›n temel amac›n›n kâr yada ücret oldu¤unu ifade etmektedirler. Biliyoruz ki hukukçular, mali müﬂavirler, mühendisler gibi meslek gruplar›n›nkendilerine özgü meslek ahlak› ilkeleri vard›r. Öyleyse bu meslekler farkl› bir iﬂahlak› m› oluﬂturuyorlar. Bu soruya verece¤imiz cevap hay›r olacakt›r. Bu ilkeler,belirli mesleki faaliyetlere yönelik olarak belirlenmiﬂ, ve genel ahlaki kabullerdenyola ç›k›larak haz›rlanm›ﬂ yol gösterici ilkelerdir (Stenberg, 1994). ‹zveren (1988), mesle¤i, insan kiﬂili¤inin bir parças› ve toplumsal iliﬂkilerindekiﬂinin kendine ve topluma karﬂ› önemli bir ödevi oldu¤unu belirtmektedir. Buödevin içeri¤i olarak kiﬂiye yönelen yükümlülükler mesle¤in gerekleridir. ‹zve-ren’e göre hem bireysel ahlak›n hem de sosyal ahlak›n gerekleri olan bu yüküm-lülükler ﬂunlard›r: • Bir ahlak sorunu olarak meslek yetene¤i: Kiﬂi bir mesle¤e girmekle bu mes- le¤in gereklerini yerine getirme yükümlülü¤ünü üzerine almaktad›r. • Bir ahlak sorunu olarak meslek onuru: Meslek onuru, kiﬂisel onurdan baﬂ- ka ve onun da ötesinde bir kitle onuru olarak kiﬂinin mensubu oldu¤u mes- le¤e karﬂ› kendisinin ve toplumun sayg›nl›k duygusudur. Meslekleri ay›rt eden bir di¤er nokta da mesleki faaliyetlerin baﬂar›yla ölçülme-sinin zorlu¤u ve bazen de anlams›zl›¤›d›r. Baz› mesleki faaliyetler önceden belirle-nen bir ç›kt› miktar›yla ölçülemezler. Örne¤in, mesle¤inde çok iyi ve baﬂar›l› olanbir doktorun da hastas› ölebilir. Çok iyi bir avukat da bir davay› kaybedebilir. Çün-kü tedaviye cevap vermeyen hastal›klar ve kazan›lma ﬂans› olmayan davalar var-d›r. Mesleklerin de¤erlendirilmesinde ç›kt›lardan çok meslek sahiplerinin insanla-ra nas›l davrand›¤› önem taﬂ›r. Bu konuda ahlak literatüründe “erdem” teorisi ad›y-la bilinen teoriye göre, bir meslek sahibiyle müﬂterisi aras›ndaki iliﬂki, ﬂefkat, ilgi,güven, sorumluluk gibi erdemler taraf›ndan belirlenmelidir. Zaman›m›zda eski kla-sik meslekler de (t›p, hukuk, ilahiyat, e¤itim) giderek ticarileﬂmektedir. Bu da ka-mu ahlak›nda bir erozyon olarak nitelendirilmekte ve meslek ahlak›n›n köﬂe taﬂla-r› olan do¤ruluk, dürüstlük ve sosyal sorumlulu¤un azalmas›na neden olmaktad›r.Yeni kuﬂaklar›n kaybolan bu ahlaki de¤erlerin yerine geçecek yeni ahlaki de¤er-ler oluﬂturmas› bir gerçeklik halini almaktad›r.

52 ‹ﬂletmelerde Sosyal Sorumluluk ve EtikÖzet Örgütsel ve küresel düzeyde etik kültüre duyulan ‹ﬂ ahlak›n›n dayand›¤› temelleri ve tarih içindeAMAÇ ihtiyac›n nedenini aç›klamak. AMAÇ geçirdi¤i aﬂamalar›n› ifade etmek. 1 3 Günümüzde örgütler büyümüﬂ, ulusal s›n›rlar› Tarihsel süreç içinde ahlak felsefecilerinin yakla- aﬂm›ﬂ, küreselleﬂme olgususyla da uluslar ötesi ﬂ›mlar› asl›nda iﬂ ahlak›n›n farkl› temellerini de iliﬂki a¤lar› gündeme gelmiﬂtir. Bu geliﬂmeler bir oluﬂturmuﬂtur. Herkesin ahlakl› olmak sorumlu- yandan kültürel etkileﬂimi beraberinde getirir- lu¤una iﬂaret eden yaklaﬂ›mlardan, faydal› olan›n ken, di¤er yandan ise etik problemlerin artmas›- ahlaki oldu¤u yaklaﬂ›mlar›na, normlara uygun na yol açm›ﬂt›r. Ortaya ç›kan yeni iﬂ yapma bi- davranmaktan sonuçlar›n faydas›na, erdemlilik- çimleri, teknolojiler ve iliﬂki biiçimleri örgütlerde ten görecelili¤e gibi farkl› yaklaﬂ›mlar, iﬂ ahlak›- etik kültüre olan ihtiyac› daha belirgin hale getir- n›n dayand›¤› temeller olarak say›labilir. Bu sü- miﬂtir. Küreselleﬂmenin beraberinde getirdi¤i reçte toplumsal geliﬂmeler ve bak›ﬂ aç›lar›ndaki olumlu katk›lar yan›nda olumsuz sonuçlara ba- farkl›l›klar›n iﬂ ahlak›na yaklaﬂ›mlar› etkilemedi- k›ld›¤›nda da etik kültüre küresel ölçekte duyu- ¤ini söylemek de yanl›ﬂ olacakt›r. lan ihtiyac›n da artt›¤› aç›kt›r. Do¤u ve Bat› medeniyetlerini iﬂ ahlak› aç›s›ndan “‹ﬂ ahlak›” kavram›n›, ortaya ç›k›ﬂ nedenlerini, AMAÇ incelemek ve sahip olduklar› farkl› bak›ﬂ aç›lar›- 4AMAÇ bu nedenlerin oluﬂumunu ve kavram›n geliﬂimi- n› aç›klamak. 2 ni anlamak. Her iki medeniyette de din kaynakl› de¤er ve ‹ﬂ dünyas›nda ticaret var oldukça iﬂ ahlak›na olan normlar›n iﬂ ahlak›na bak›ﬂ aç›lar› üzerinde etki- ihtiyaç da söz konusudur. Dolay›s›yla asl›nda iﬂ li oldu¤u aç›kt›r. Bunun yan›nda, Do¤u ve Bat› ahlak› kavram›n›n ortaya ç›k›ﬂ› oldukça eskidir. medeniyetinde kurumsal birikimlerin farkl› aç›- Dinlerin iﬂ ve ticarete bak›ﬂlar› aras›ndaki farkl›- l›mlar sa¤lad›¤›, iﬂ ve ticarete bak›ﬂtaki farkl›l›k- l›klar, iﬂ ahlak› konusunda da farkl› bak›ﬂ aç›lar›- lar›n iﬂ ahlak› konusunda da farkl› bak›ﬂ aç›lar›- n›n ortaya ç›kmas›na yol açm›ﬂt›r. Kavramsal ola- na yol açt›¤› söylenebilir. Dönemsel olarak fark- rak iﬂ ahlak› konular›n›n konuﬂulmaya ve tart›ﬂ›l- l› medeniyetlerin birbirlerinin birikimlerinden et- maya baﬂlanmas› ise, iﬂletmecilik faaliyetlerinin kilendikleri de ayr›ca vurgulanmal›d›r. daha organize bir ﬂekilde gerçekleﬂtirilmeye baﬂ- lanmas›, fabrikalaﬂma ve iﬂletmecilik lietratürü ‹ﬂletmelerde iﬂ ahlak›yla ilgili olarak karﬂ›laﬂ›lan ile olmuﬂtur. AMAÇ sorunlar› baﬂl›klar halinde aç›klamak 5 Yirminci yüzy›l boyunca iﬂ ahlak›ndaki geliﬂim- ‹ﬂletmelerde iﬂ ahlak›yla ilgili olarak karﬂ›laﬂ›lan ler dönemsel olarak aray›ﬂ, profesyonelli¤in iﬂ sorunlar genel olarak, iﬂe alma ve iﬂten ç›karmla- ahlak›na yans›malar›, iﬂ ahlak›nda karmaﬂa, dü- larda ayr›mc›l›k, örgütte ahlaki olmad› düﬂünü- zen getirme aray›ﬂlar› ve küresel iﬂ ahlak› aray›ﬂ- len konu ve uygulamalar› ifﬂa etme ya da tam lar› ﬂeklinde s›ralanabilir. tersine örgüte sadakatsizlik gösterme, haks›z ye- re iﬂten ç›karmalar, cinsel taciz, psikolojik taciz veya yuld›rma, tüketicileri aldatma ya da yan›lt- maya yönelik her türlü uygulama, haks›z rekabet oluﬂturan tutum ve davran›ﬂlar, hisse sahipleri- nin yan›lt›lmas› veya haklar›n›n yeterince göze- tilmemesi ile do¤al çevreyi kirleten ya da yok sa- yan her türlü uygulamalar s›ralanabilir.

2. Ünite - ‹ﬂ Ahlak› ve Önemi 53Kendimizi S›nayal›m 4. Aﬂa¤›dakilerden hangisi iﬂ ahlak› için yanl›ﬂt›r? a. ‹ﬂ ahlak›, uygulamal› bir ahlak bilgisidir ve iﬂ ha-1. Aﬂa¤›dakilerden hangisi iﬂ ahlak›n›n gereklili¤i için- yat›nda karﬂ›laﬂ›lan tüm ahlaki sorunlar› inceler.de yer alamaz? b. ‹ﬂ yerindeki sorunlar, çal›ﬂanlar aras›nda, çal›- ﬂanlarla yöneticiler aras›nda, iﬂletme ve iﬂletmey- a. Çeﬂitli geliﬂimlerle tar›m toplumundan sanayi le al›ﬂveriﬂte bulunanlar ya da iﬂletmeyle çevre- toplumuna geçiﬂ sel faktörler aras›nda olabilir. c. ‹ﬂ ahlak›, iﬂ yerinde iyi ve nazik olmak ya da kâ- b. 1980’li y›llardan itibaren tüketim toplumuna ge- ra ve servete karﬂ› olmak gibi bir anlama sahip çiﬂ, insanlar› gayri ahlaki yollara itmiﬂtir de¤ildir. d. ‹ﬂ ahlak›, iﬂ dünyas›na ait özel bir ahlak›n var ol- c. Strateﬂistlere göre, artan nüfus karﬂ›s›nda önlem du¤udur. al›nmazsa gelirlerden daha fazla pay alma ad›na e. ‹ﬂ ahlak›, genel ahlaki sorunlardan ayr› bir yön- insan ﬂiddete yönelecektir. temle ele al›nmazlar. d. Askeri alandaki teknolojik geliﬂmeler iﬂletmele- 5. ‹ﬂ ahlaki ile ilgili araﬂt›rmalar ilk olarak hangi dö- rin elindedir ve insanl›k için tehlike arz etmek- nemde baﬂlad›? tedir. a. Orta ça¤da e. Do¤an›n insanl›k taraf›ndan h›zla yok edilmesi, b. Antik ça¤da acil önlemleri gerekli k›lmaktad›r. c. 1900-1920 aras› d. 1920-1950 aras›2. ‹ﬂ ahlak›n›n iﬂletmeler aç›s›ndan öneminin artmas› e. 1950-1970konusunda aﬂa¤›dakilerden hangisi söylenemez? 6. Hangi dönemde ABD’deki okullarda iﬂ ahlak›, felse- a. ‹ﬂletmelerin daha fazla çevreye duyarl› olmas› feden ayr›, bir bilim dal› olarak ele al›nmaya baﬂlam›ﬂt›r? gereklili¤i a. Orta Ça¤da b. ‹nsan haklar›n›n dünyan›n birinci önceli¤i ol- b. Antik Ça¤da mas› ve bu konunun iﬂ ortam›na taﬂ›nma gerek- c. 1900-1920 aras› lili¤i d. 1920-1950 aras› e. 1950-1970 c. Din, dil ve etnik ayr›mc›l›¤›n iﬂletmelerde daha s›k gündeme gelir olmas› 7. ‹yi iradeyi, “ödevi yerine getirme”ye ba¤layan yakla- ﬂ›m aﬂa¤›dakilerden hangisidir? d. Çok uluslu iﬂletmelerin farkl› kültürlerden in- sanlar› çal›ﬂt›rmas› sebebiyle faaliyetlerine k›s›t- a. Kant yaklaﬂ›m› lama getirilmesi gereklili¤i b. Antik Yunan Ahlak› c. Adalet ahlak› e. ‹ﬂletmelerin hükümetle ve yerel yönetimlerle da- d. Erdem ahlak› ha fazla iﬂbirli¤ine gitme zorunlulu¤u e. Sonuçsalc›l›k3. ‹ﬂ ahlak›n›n tarihsel geliﬂimi göz önüne al›nd›¤›nda 8. Aﬂa¤›dakilerden hangisi iﬂ ahlak›n›n ikilem konula-aﬂa¤›dakilerden hangisi söylenemez? r›ndan birisi de¤ildir? a. Eski Yunan ve Roma dünyas›n›n yazar ve filo- a. Ayr›mc›l›k zoflar› iﬂletmecilik ve ticari faaliyetlere iyi gözle b. ‹fﬂaat ve örgüte ba¤l›l›k bakmazlard›. c. Örgüt imaj› d. ‹ﬂten ç›karmalar b. O tarihlerde bu tür faaliyetleri para kazanma h›r- e. Çevre ile ilgili sorunlar s›, yalan ve dolanla kar›ﬂm›ﬂ varsay›l›r ve barbar tüccarlarla iliﬂki sonunda medeniyetlerinin bu toplumlardan bulaﬂacak yolsuzluklarla dejenere edilece¤i düﬂünülürdü. c. ‹ﬂ ve çal›ﬂma kölelerin ve aﬂa¤› s›n›flar›n bir özel- li¤i olarak bilinirdi, bu tutum ticari faaliyetler için de sürdürülmüﬂtür. d. Bu olumsuz tutum her toplumda ayn› de¤ildi, örne¤in Yahudilik serveti, Tanr›n›n bir lütfu ola- rak görüyor ve kiﬂinin iﬂindeki baﬂar›s›n› tanr›sal bir onay olarak kabul ediyordu. e. Faiz yasa¤› her üç semavi dinde de vard› ancak, h›ristiyanl›kta bu yasa¤›n kalkmas› Katolik mez- hebi sebebiyle olmuﬂtur.

54 ‹ﬂletmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik“9. .................., belli bir mesle¤in mensuplar›n›n uyma- Yaﬂam›n ‹çindens› gereken ahlaki ilkelerdir. Erin Brockovich’in öyküsü! “Hayatta en çok baﬂar›s›zl›klar›mdan bir ﬂeyler ö¤ren-a. ‹ﬂ ahlak› dim” dedi Erin Brockovich. Bu ismi kuﬂkusuz Julia Ro-b. Meslek ahlak› berts’›n baﬂrol oynad›¤› o ünlü filmden hat›rlad›n›z.c. Profesyonel ahlak Yaﬂarken hayat› filme çekilen Erin Brockovich ‹stan-d. ‹ﬂletme ahlak› bul’dayd› ve dün bir ö¤len yeme¤inde bir araya gelereke. Ahilik hem hayat hikâyesini bir kez daha dinledik hem de gi- riﬂti¤i çevre mücadelesini.10. ‹ﬂyerinde yöneticilerin astalar›na ya da çal›ﬂanlar›n Brockovich, Garanti Bankas› Özel Bankac›l›k’›n dave-birbirlerine karﬂ› uygulad›klar› iﬂten ayr›lmaya zorlayan tiyle ço¤unlu¤u iﬂ kad›n› ve akademisyenlerden oluﬂanbezdirici davran›ﬂlara ............... denir. bir grubun önündeydi ve en dikkatimi çeken cümlesia. Y›ld›rma de baﬂar›s›zl›k üzerine söyledi¤i oldu. Kendisi gerçekb. Rekabetle ilgili sorunlar bir baﬂar› öyküsünün kahraman›yd› ama iﬂte hayattakic. Yasal zorunluluklar baﬂar›s›zl›klar› müthiﬂ ö¤retici buluyordu.d. Kâr pay› da¤›t›m›ndaki adalet Öyküsü kötü baﬂlam›ﬂt›. 1991’de kötü bir trafik kazas›e. Meslek ahlak› geçirmiﬂti. 3 çocu¤uyla var olmaya çal›ﬂ›yordu ve ka- zayla ilgili davas›n› yürüten hukuk bürosunda daha son- ra dosyalama görevlisi olarak çal›ﬂmaya baﬂlam›ﬂ ve iﬂ- te hayat›n›n yönünü de¤iﬂtiren olaylar silsilesi de böy- lece baﬂlam›ﬂt›. Brockovich, California’daki bir emlâk dava dosyas›n›n içindeki sa¤l›k raporlar›n› inceleyip, konuﬂu araﬂt›r›nca da korkunç bir gerçekle karﬂ›laﬂm›ﬂt›. Bölgede oturan pek çok insan 1960’lardan bu yana Krom 6 zehirine maruz kal›yordu ve buna Pasific Gas ve Electric Com- pany’nin kompres istasyonundan yer alt› sular›na zehir- li at›klar s›zd›rmas› sebep oluyordu. Hukuk e¤itimi ol- mamas›na ve asl›nda tesadüfler eseri kendini bir hukuk bürosunda bulmuﬂ olmas›na ra¤men, Brockovich ve patronu Ed Masry, giriﬂtikleri hukuk mücadelesi sonun- da Pasific ﬂirketini 600’den fazla bölge sakinine 330 milyon dolar ödemeye mahkum etmeyi baﬂarm›ﬂt›. Brockovich’in bu olaydan sonra bir halk kahraman›na dönüﬂmesi ise gecikmemiﬂti. Motivasyon konuﬂmalar› ‘Asl›nda’ diyor: “Daha sonra ödenen 300 milyon dolar, dava için ve olaylar› temizlemek harcad›klar› 200 mil- yon dolar› da düﬂünecek olursan›z, ﬂirkete bu olay 1 milyar dolara patlad›. Oysa baﬂka seçenekleri de vard›.” Brockovich ﬂimdi dünyay› dolaﬂ›yor. Motivasyon ko- nuﬂmalar› yap›yor ve insanlara “Siz de yapabilirsiniz. Bir kiﬂi bir ﬂeyi de¤iﬂtiremez. Ama kalabal›klaﬂ›rsan›z, önünüzde kimse duramaz” diyor.

2. Ünite - ‹ﬂ Ahlak› ve Önemi 55 S›ra Sizde Yan›t Anahtar›Erin Brockovich, çevre felaketi yaratan kimyasallara S›ra Sizde 1karﬂ› bir savaﬂ açm›ﬂ adeta. ﬁu günlerde Yunanistan’da ‹ﬂ hayat›nda karﬂ›laﬂ›lan tüm ahlaki sorunlar› inceler.nehirlerin yeﬂil akmas›na yol açan bir baﬂka çevre fela- Bu sorunlar, çal›ﬂanlar aras›nda, çal›ﬂanlarla yöneticilerketiyle u¤raﬂt›¤›n› anlat›yor ve uyar›yor: “Kanser 26 ya- aras›nda, iﬂletme ve iﬂletmeyle al›ﬂveriﬂte bulunanlar yaﬂ›n alt›ndaki gençlerde ve çocuklarda h›zla art›yor. S›rf da iﬂletmeyle çevresel faktörler aras›nda olabilir. ‹ﬂ ah-insanlar temiz suya ulaﬂam›yor diye.” lak›, iﬂ yerinde iyi ve nazik olmak ya da kâra ve serve-Erin Brockovich’in hikayesinden kuﬂkusuz hepimizin te karﬂ› olmak gibi bir anlama sahip de¤ildir. ‹ﬂ ahlak›alaca¤› dersler var. Merak edenler için bir de dip not bu konusunda reddedilmesi gereken ilk yarg›, iﬂ dünyas›-arada. Brokovich’e hep en çok be¤endi¤i filmin hangi- na ait özel bir ahlak›n oldu¤u buna da iﬂ ahlak› dendi-si oldu¤u sorusu sorulurmuﬂ. “Hep kendi filmim oldu- ¤i ﬂeklindeki yanl›ﬂ kan›d›r. ‹ﬂ ahlak› ya da iﬂ dünyas›n-¤unu düﬂünürler. Oysa de¤il” diyor ve en çok be¤endi- da karﬂ›laﬂ›lan ahlaki sorunlar genel ahlaki sorunlardan¤i filmin, Türkçe’ye ‘iyilik yap’ olarak çevrilen Kevin ayr› bir yöntemle ele al›nmazlar.Spacey’in baﬂrol oynad›¤› ‘Pay it Forward’ oldu¤unu”söylüyor. S›ra Sizde 2 Çal›ﬂanlar›n firmaya olan sadakatleriyle “ifﬂaat” aras›n-Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› da bir çeliﬂki yaﬂanabilir, bu nedenle ifﬂaya konu olan durumlar kurala ba¤lanmal›d›r: Kurum içi ya da d›ﬂ› ki-1. c Yan›t›n›z yanl›ﬂ ise “Örgütsel ve Küresel Düzey- ﬂi ya da gruplara gereksiz yere zarar verici uygulama-de ‹ﬂ Ahlak› Kültürüne Duyulan ‹htiyaç” konu- larda bulunuldu¤unda; insan haklar›na ayk›r› faaliyetsunu yeniden gözden geçiriniz. ya da tutumlar oldu¤unda; yasalara ayk›r› davran›ﬂlarda2. d Yan›t›n›z yanl›ﬂ ise “Örgütsel ve Küresel Düzey- ve her tür yolsuzlukta ve örgütün amaçlar›na ayk›r› ha-de ‹ﬂ Ahlak› Kültürüne Duyulan ‹htiyaç” reketler söz oldu¤unda “ifﬂaat” söz konusu olmal›d›r.konusunu yeniden gözden geçiriniz.3. e Yan›t›n›z yanl›ﬂ ise “‹ﬂ Ahlak› Kavram›n›n Orta- Yararlan›lan ve Baﬂvurulabilecek ya Ç›k›ﬂ› ve Geliﬂimi” konusunu yeniden göz- Kaynaklar den geçiriniz.4. d Yan›t›n›z yanl›ﬂ ise “‹ﬂ Ahlak› Kavram›n›n Orta- Akarsu, B. Felsefe Terimleri sözlü¤ü, 1984, Savaﬂ Ya-ya Ç›k›ﬂ› ve Geliﬂimi” konusunu yeniden göz- y›nlar›, Ankara.den geçiriniz. Aktan, C.C, Ahlaki Yeniden Yap›lanma ve Toplam Ah-5. c Yan›t›n›z yanl›ﬂ ise “‹ﬂ Ahlak› Kavram›n›n Orta- laka Do¤ru, 1999, ARI Düﬂünce ve Toplumsal De¤i-ya Ç›k›ﬂ› ve Geliﬂimi” konusunu yeniden göz- ﬂim Derne¤i Yay›nlar›.den geçiriniz. Ar›c›, K, 1999, “Bir Sivil Toplum Kuruluﬂu Olarak Ana-6. d Yan›t›n›z yanl›ﬂ ise “‹ﬂ Ahlak› Kavram›n›n Orta- dolu Ahili¤i”, (Ahiyan-› Rum), II. Uluslararas› Ahilikya Ç›k›ﬂ› ve Geliﬂimi” konusunu yeniden göz- Kültürü Sempozyumu Bildirileri, Kültür Bakanl›¤›,den geçiriniz. K›rﬂehir, s.38-48.7. a Yan›t›n›z yanl›ﬂ ise “Genel Ahlak Teorileri Ba¤- Arslan M, 2001 “Work Ethic Values of Protestant British,lam›nda ‹ﬂ Ahlak›n›n Temelleri” konusunu ye- Catholic Irish and Muslim Turkish Managers”, Jour-niden gözden geçiriniz. nal of Business Ethics, vol.31, No: 4.8. c Yan›t›n›z yanl›ﬂ ise “‹ﬂletmelerde ‹ﬂ Ahlak›na Bayram, M, 1995, Ahi Evren, Diyanet Vakf› Yay›nlar›,‹liﬂkin Problem ve ‹kilemli Konular” konusunu Ankara.yeniden gözden geçiriniz. Beauchamp Tom l. ve Bowie Norman 1988 “Ethical9. b Yan›t›n›z yanl›ﬂ ise “Meslek Ahlak›” konusunu Theory and Business, 3rd. ed.”, Prentice-Hall inc.,yeniden gözden geçiriniz. New Jersey.10. a Yan›t›n›z yanl›ﬂ ise “‹ﬂletmelerde ‹ﬂ Ahlak›na Behrman, J. N. 1981, Discourses on Ethics and Busi-‹liﬂkin Problem ve ‹kilemli Konular” konusunu ness, Gunn and Hainn, Cambridge.yeniden gözden geçiriniz.

56 ‹ﬂletmelerde Sosyal Sorumluluk ve EtikBentham, J. 1998 “Legislator of the world: writings on Shaw W. H. and Barry, V. 1992, “Moral Issues in Busi- codification, law and education edited by Philip ness”, Woodworth Publishing, London, New York. Schofield and Jonathan Harris” Oxford: Clarendon, Smith A, An 1976, inquiry into the nature and causes ofBodur, H. E, 1999 “Ahilik ve Türk Giriﬂimcilik Kültürü- the wealth of nations, general editors R.H. Camp- nün Oluﬂumuna Katk›lar›,” II. Uluslararas› Ahilik bell and A.S. Skinner; textual editor W.B. Todd Ox- Kültürü Sempozyumu Bildirileri, Kültür Bakanl›¤›, ford: Clarendon Press. K›rﬂehir, s.58-70. Sorrel, T ve Hendry J. 1994, Business Ethics, Butter-Brandt, R. Facts, 1996, “Values, and Morality”, Cambrid- worth-Heinemann, Oxford. ge [England] New York: Cambridge University Press, St.Thomas Auqinas, 1915, The “Summa theologica” ofCevizci, A, Felsefe Tarihi, 2009, Say Yay›nlar›, ‹stanbul, St. Thomas Aquinas; literally translated by FathersCleek M A ve Leonard S L, 1998, “Can Corporate Codes of the English Dominican Province, London: Burns Oates & Washbourne Ltd. of Ethics Influence Behaviour”, Journal of Business Ethics, cilt 17 s.619-630. Stackhouse, M.L., McCann, D.P., Roels, S.J., and Willi-Dedeo¤lu, M.M. 2003, Sevgi Ahlak›, ÜBL Yay›nlar›, An- ams, P.N, 1995,. On Moral Business William B. Eerd- kara. mans Publishing Company, Michigan.Duska R. F, 1997 “Whistle Blowing” in Encyclopedic Dictionary of Business Ethics, Blackwell. Stenberg, E. 1994, Just Business, Warner Books, Lon-Ekinci, Y, Ahilik, 2001, Talat Matbaas›, ‹stanbul, (Geor- don. ge Richard, 1995).Goodin, R. E 1994, Utility and the Good, in A Compa- ﬁeker, M, 1993, ‹bn Batuta’ya Göre Anadolu’nun Sos- nion to Ethics, Ed. By Peter Singer, Blackwell. yal-Kültürel ve ‹ktisadi Hayat› ile Ahilik, Kültür Ba-Goodwin, Cathy 1991, ‘Privacy: Recognitionof A Con- kanl›¤›, Ankara. sumer Right’, Journal of Public Policy and Marke- ting, Vol.10, s.149-167. Weber, M., 1982, Essays in Sociology, eds, H.H GertGüçlü, A. Uzun, E. Uzun, S. Yolsal Ü. H, 2003, Felsefe and W. Mills, Routledge and Kegan Paul, London. Sözlü¤ü, Bilim ve Sanat Yay›nlar›, Ankara.Hal›c› Ali, 2000, ‹ﬂletme ‹ﬂlevleri Aç›s›ndan ‹ﬂ eti¤i ve ‹s- tanbul Menkul K›ymetler Borsas›’nda ‹ﬂlem Gören ‹ﬂletmelere Yönelik Bir Araﬂt›rma, Yay›nlanmam›ﬂ Doktora Tezi.Baﬂkent Üniversitesi.Hoffman W.Ml ve Moore J M 1990, Business Ethics; Rea- ding and Cases in Corparete Morality, McGraw-Hill Pub.Com., 2nd. Ed., NewYork.Hosmer L. The Ethics of Management, 1990, 2nd ed., Ir- win Inc.‹zveren, A., 1988Sosyal Ahlak, Ankara, A‹T‹A bilim di- zisi Kinnon, 1979.Lewis, P.S., Goodman S.H. ve Fandt P.M., 1995, Mana- gement Challenges in the 21 st. Century, West Pub- lishing Com., St. Paul.Mengüﬂo¤lu, T., 1983, Felsefeye Giriﬂ, Remzi Kitabevi, ‹stanbul.Mill. J. S., Faydac›l›k, 1986, MEGSB yay›nlar›, ‹stanbulPazarl›, O, 1980, ‹slam Ahlak›, Remzi Kitabevi, ‹stanbul.Pettit, P. Consequencialism, in “A Companion on Et- hics” 1994, Ed. By Peter Singer, Blackwell, London.Rawls J, 2001, Justice as Fairness, Harvard University Press, New York.

3‹ﬁLETMELERDE SOSYAL SORUMLULUK VE ET‹KAmaçlar›m›z Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Ahlak teorilerinin iﬂlevini tan›mlayabilecek, Normatif ahlak teorisinin bak›ﬂ aç›s›n› aç›klayabilecek, Normatif olmayan ahlak teorisinin bak›ﬂ aç›s›n› aç›klayabileceksiniz.Anahtar Kavramlar • Hak • Erdem • Ahlak Teorileri • Meta-Etik • Egoizm • Görecelilik • Faydac›l›k • Tan›mlay›c›l›k • Hedonizm • Ödev Ahlak› • Adalet‹çindekiler • G‹R‹ﬁ • AHLAK, ET‹K VE AHLAK TEOR‹S‹ ‹ﬂletmelerde Sosyal ‹ﬂ Ahlak› ve Etik Sorumluluk ve Etik Yaklaﬂ›mlar ARASINDAK‹ ‹L‹ﬁK‹ • NORMAT‹F AHLAK TEOR‹LER‹ • ERDEM AHLAKI • NORMAT‹F OLMAYAN AHLAK TEOR‹LER‹

‹ﬂ Ahlak› ve Etik Yaklaﬂ›mlarG‹R‹ﬁ Resim 3.1Ahlak›n çal›ﬂma konular› yani ahlaki de¤er ve ilkelerin neler oldu¤u, nas›l oluﬂtu-¤u, neyin ahlaka uygun neyin uygun olmad›¤›na yönelik ‘nas›l’ ve ‘kim’lerin kararverece¤i konusu geçmiﬂte oldu¤u gibi günümüzde de geniﬂ bir tart›ﬂma gündemioluﬂturmaktad›r. Ahlak felsefesi, ahlak denilen fenomen üzerinde düﬂünme, ahlak üzerine felse-fe yapmad›r. Bu tan›m gere¤i ahlak filozoflar›n üzerinde düﬂünmesiyle var olmuﬂﬂeklinde alg›lanmaktad›r. Oysa, ahlak› filozoflar bulmuﬂ de¤ildir. Filozoflar üzerin-de düﬂünmeden de ahlak vard›. En ilkel toplumun bile kendine göre bir ahlak›vard›r. Böylece ahlak her yanda ve her yönüyle yaﬂam›m›z›n içindedir. Günlük ya-ﬂam›m›zda davran›ﬂlar›m›z›n pek ço¤u ahlakla ilgili eylemlerdir. Ancak “Hangidavran›ﬂ›m›z ahlaka daha uygun?”, daha do¤rusu “Nas›l hareket edersem ahlakauygun davranm›ﬂ olurum” bunu kestirmek kolay de¤ildir. Ahlak alan›nda elimiz-de neyin ne kadar ahlakl› oldu¤unu tart›p biçmeyi sa¤layacak bir ölçüm de yok.Ayr›ca ahlak›n kiﬂiye, topluma, ça¤a göre de¤iﬂmesi bizi ahlaki olan› de¤erlendir-mede dikkatli olmaya davet etmektedir. Çünkü ayn› davran›ﬂ farkl› birey, toplumve ça¤larda birbirinden ayr› ve birbiriyle ba¤daﬂmayan biçimde de¤erlendirilmek-te ve ahlaki ikilemleri besleyerek problem yaratmaktad›r. Öyleyse ahlakl› olmak isteyen bir kiﬂi, grup ya da topluluk do¤ru davranmakad›na neyi temel kabul edecek? Hangi ahlak› esas alacak? Ahlakl›l›k ya da ahlakiolan konusunda ortak kabulü ne oluﬂturacak? ‹nsan davran›ﬂlar›n› ahlak bak›m›n-dan de¤erli ya da de¤ersiz k›lan nedir? K›sa-ca, insanlar için bir davran›ﬂ› do¤ru di¤eriniyanl›ﬂ, birini yap›labilir di¤erini yap›lmama-s› gerekir diye düﬂündüren nedir? Hangi ey-lemler gerçekte do¤ru, yanl›ﬂ ve izin verile-bilir, bunlar›n do¤ru, yanl›ﬂ ya da izin veri-lebilir oldu¤unu nas›l biliyoruz? Daha so-mut bir yap›land›rma ile konuya yaklaﬂ›rsaksorulara ﬂöyle devam edebiliriz: Yalan söy-lemek her zaman yanl›ﬂ m›d›r? Ben bir ﬂeyyapmak istedi¤imde, toplum onun yanl›ﬂ ol-du¤unu söylerse hangi yolu izleyece¤im? Uzun vadeli sonuçlar konusunda kayg›-lanmay› bir kenara b›rak›p hayattan niye zevk almal›y›m? Do¤ru ve yanl›ﬂ hakk›n-

60 ‹ﬂletmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik SIRA S‹ZDE da kurallar koyma yetkisine gerçekte kim sahiptir? Vicdan güvenilir bir yol göste- rici midir? Yaﬂam tarz›n›n, s›rf o yaﬂam tarz› içinde büyüdü¤ümüz için iyi oldu¤u- 1 nu söyleyebilir miyiz? DÜﬁÜNEL‹M Kiﬂiler yaﬂam içerisinde ahlaki yarg›larda bulunurken ve eylemlerini gerçekleﬂ- SORU tirirken bir tak›m ikilemlere düﬂmektedirler. Karﬂ›laﬂ›lan bu ikilemleri çözümleye- D‹KKAT bilmek ve eylemleri meﬂrulaﬂt›rmak için farkl› durumlarda geçerli olabilecek genel sonuçlara ulaﬂabilir miyiz? Yoksa tüm de¤erleri birey ve durumlara göre de¤iﬂken SIRA S‹ZDE mi kabul edece¤iz? Bu ve benzeri sorulara ahlak felsefecileri taraf›ndan geliﬂtirilenAMAÇLARIMIZ teorileriler arac›l›¤›yla cevap verece¤iz. K‹TAPTELEV‹ZYON Kiﬂiler yaﬂaSmIRiAçeSr‹iZsDinEde ahlaki yarg›larda bulunurken ve eylemlerini gerçekleﬂtirirken bir tak›m ikilemlere düﬂmektedirler. Karﬂ›laﬂ›lan bu ikilemleri çözümleyebilmek ve ey- ‹NTERNET lemleri meﬂrulaﬂt›rmak için farkl› durumlarda geçerli olabilecek genel sonuçlara ulaﬂa- ﬁekil 3.1 bilir miyiz?DÜﬁÜNEL‹M Ahlak, Etik ve Ahlak Teorisi AHLAK,SEOTR ‹UK VE AHLAK TEOR‹S‹ ARASINDAK‹ ‹L‹ﬁK‹ Aras›ndaki ‹liﬂki Ahlak, bireysel ve toplumsal olarak do¤rular› ve yanl›ﬂlar› belirleyen sosyal süreç- lerdeki kurallar, de¤erler ve inançlarla ilgilidir. Etik ise do¤ru ve yanl›ﬂlar› belirle- meye yarayaDn‹ KkKuAraT l ve ilkelerin sebeplerini aç›klamaya iliﬂkin uygulamalar ve ah- lak çal›ﬂmalar›yla ilgilidir. Bir kimsSeIR, AbSir‹ZtDoEplum düzeni içerisinde baﬂkalar›yla bir arada var olan, bir bi- rey olarak ahlaki hayat› yaﬂar, içinde bulundu¤u toplumun ahlaki ilke ve de¤erle- yrianidhaahyaayt›aAetMayAlgeÇemLçAliRerImrMiIyeZlyeecçisailm›ﬂlte›¤ﬂ›tidrier.¤Aernlecraikn bununla yetinmeyerek taﬂ›y›c›s› olmaya anlam› üzerinde düﬂünmeye baﬂlar. Bu ﬂekilde kulland›¤› ahlaki kavramlar›n ne oldu¤unu, gerçekte ne anlam ifade etti¤i- lnuinardaeﬂvt›armm›aKnyda‹abTiasAeﬂlaﬂPre.yBleöry, ldeec¤eearlhelrakvedeünzeyyüinkiseakﬂ›piyieütizkeyrionlduenadügﬂirümniüﬂr.oNluer.yBaupmyoa-- s› gerekti¤i üzerinde durarak; “Ne yapmal›y›m?’”,”Nas›l yapmal›y›m?” sorusunu ce- sv›anpdlaamisaeyaoT EçdLaüEl›ﬂVﬂü‹›ZrnYcvOeeNsihnaiycaits›inm› laehﬂtliarkerieiklkedlaevrreand›aﬂytaanbdu›lrumnaurç.aDbaasv›rna›ng›ﬂötastnersior.nSraonbrua-- nunla ilgili gerekçelerini aç›klar. Teori, böylece ahlak›n eti¤e geçiﬂ sonras› karﬂ›m›- za ç›kan durum ve davran›ﬂlara yön verme iﬂlevidir. Ahlak, e‹ NtiTkEteRnN EöTnce gelir ve etik gerekçelendirmeler sonras›nda ise ahlak teori- sine dönüﬂür. Tüm birey ve toplumlar belirli faaliyetlerde do¤ru ve yanl›ﬂla ilgili te- mel ahlak duygusuna sahiptir. Etik, ahlaki belirsizlik durumlar›nda normatif kural- lar› genelleﬂtirme ve ahlak› sistemli ve akla uygun bir hâle getirme ile ilgili bir gi- riﬂimi gösterir. Bu sürecin sonunda ortaya ç›kan normatif kurallar ise haklar teori- si ve adalet teorisi gibi ahlak teorisini oluﬂturur (Bkz. ﬁekil 3.1). Etik Ahlak› Akla Ahlak Teorisi Herhangi bir Uygun Hale Getirir Oluﬂur duruma (Rasyonelleﬂtirir) uygulanabilir. Ahlâk Etik Ahlak Ahlaki Sorunlara Teorisi Potansiyel Çözümler

3. Ünite - ‹ﬂ Ahlak› ve Etik Yaklaﬂ›mlar 61 Teoriler arac›l›¤›yla ahlak›n üç tür düﬂünme ﬂekli oldu¤unu söyleyebiliriz. ﬁekil 3.2Bunlar; Temel Ahlak Teorileri 1- Tan›mlay›c› inceleme: Ahlak›n tarihsel ya da bilimsel incelemeleridir. Bu-rada amaç, ahlak olgusunu aç›klamak ya da/ahlaki/etik sorularla beraber bir insando¤as› teorisi oluﬂturmakt›r. 2- Normatif düﬂünme: Bu düﬂünme ﬂekli neyin do¤ru, iyi, yükümlülük oldu-¤unu sorar. Dolay›s›yla ‘daima do¤ruyu söyle’, ‘birine zarar vermek her zamanyanl›ﬂt›r’, ﬂeklindeki normatif yarg›lar ileri sürme ve bu yarg›lar için nedenler gös-termeye çal›ﬂ›r. 3- Meta-etik (kavramsal) düﬂünme: Bu düﬂünce tarihsel inceleme ve nor-matif yarg›lamalar› benimsemez. Kavramsal bilgi kuramsal bir yaklaﬂ›mla ﬂu soru-lar› sorar: Ahlaki olarak iyi ve do¤ru ifadelerin anlam› ve iﬂlevi nedir? Ahlaki yarg›-lar ya da de¤erler nas›l oluﬂturulur ya da do¤rulan›r? Ahlaki olan veya olmayanaras›ndaki fark nedir? Bu düﬂünme ﬂekillerini teoriler baﬂl›¤› alt›nda ayr›nt›l› inceleyece¤iz. Ahlak literatürüne tarihsel olarak bak›ld›¤›nda ahlak anlay›ﬂ›n›n Bat›l› tarzda ge-nel olarak normatif ve normatif olmayan ahlak teorileri olarak iki görüﬂ taraf›ndanyönlendirilip belirlendi¤i söylenebilir. Bunlardan birinci grup normatif ahlak teori-leri ikinci grup ise normatif olmayan ahlak teorileri baﬂl›klar› alt›nda de¤erlendi-rilecektir. (Bkz. ﬁekil 3.2) AhlakNormatif Normatif OlmayanTeleolojik Deontolojik Erdem Tan›mlay›c› Meta-Etik Ahlak› AhlakNORMAT‹F AHLAK TEOR‹LER‹Normatif ahlak, ahlak›, felsefenin normlar koyan bir alan› olarak kabul etmekte-dir. Normatif ahlak, insanlar›n de¤erlendirmelerinin ve eylemlerinin ço¤u zamannormlar taraf›ndan belirlendi¤ine vurgu yapar. Dolay›s›yla normatif ahlak, nas›lahlakl› yaﬂanmas› gerekti¤ini anlat›r. Normatif ahlakta filozof böylece bir tak›mahlaki ilkeler koyup, bir hayat modeli oluﬂturur. K. Nielsen’in ifadesiyle ‘sadeceneyin iyi ve do¤ru oldu¤unu de¤il, nas›l iyi bir insan olunaca¤›n› da gösterme-ye çal›ﬂ›r’. Normatif ahlak, neyin do¤ru-neyin yanl›ﬂ; neyin iyi-neyin kötü oldu¤unu bil-mek istedi¤imizde ahlak alan›ndaki davran›ﬂlar›m›z için temel kriter olarak iﬂlevgörecek temel normlar›n peﬂindedir. Böylece, normatif ahlak›n iﬂlevi ahlaksal do¤-ru ve iyinin en üst ilkelerini sa¤lamakt›r. Normatif ahlak kuramlar›n›n en temeldeamaçlad›¤›, belli durumlardaki eylemlerle ilgili yarg› ve karar vermede bize rehber-lik etmektir.

62 ‹ﬂletmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik ﬁekil 3.3 Normatif ahlak üçe ayr›lmaktad›r: Temel Teolojik 1. Sonuçsalc› ahlak (teleolojik ahlak) Ahlak Teorileri 2. Ödev ahlak› (deontolojik ahlak) 3. Erdem ahlak› Sonuçsalc› (Teleolojik) Teori Teleoloji olgusu temelde bir gayeye yönlendirmeyi ifade etmektedir. Teleolojik ah- lak, kabaca gaye (amaç) teorisidir. Teleoloji kavram› Yunanca ‘tamamlama’ ve ‘bilgi’ sözcüklerinin birleﬂmesinden oluﬂmuﬂtur. Teleoloji, ‘hayal edilen amaçlara ulaﬂmay›’ veya ‘arzu edilen sonuçlar› elde etmeyi’; do¤ru davran›ﬂ, ahlaki yüküm- lülük ya da ödev gibi kavramlara tercih etmektedir. Kullan›lacak araçlar›n ahlakili- ¤i konusunda kafa yormayan bu görüﬂ aç›s›ndan bir davran›ﬂ›n ahlaki durumunu belirleyen tek etkili faktör sonuçlar›n iyili¤idir. Böylece eylemlerin ahlakili¤ini de- ¤erlendirmede odak noktas› olarak ‘sonuçlar’ al›n›rken normatif temel olarak ise ‘iyi’ esas al›n›r. Teleolojik teori bireylerin yapm›ﬂ oldu¤u eylemlerin sonuçlar› üzerine odakla- n›r ve eylemin do¤ruluk ve yanl›ﬂl›¤›n›, iyilik ve kötülü¤ünü sonuçlar›na bakarak de¤erlendirir. Bu teoriye göre ahlaki davran›ﬂlar hedef yönelimlidir. Dolay›s›yla te- leolojik görüﬂ aç›s›ndan insan davran›ﬂ› tek baﬂ›na ne do¤ru ne de yanl›ﬂt›r. Önem- li olan husus, belirli bir durumda bir davran›ﬂ›n sonucu olarak meydana gelen ﬂey- dir. Bu teoriyi benimseyen birçok felsefeciye göre, bir davran›ﬂ›n ahlaki olarak do¤rulu¤u sadece o davran›ﬂ›n sonuçlar› taraf›ndan belirlenebilir. Bu aç›dan, ‘e¤er sonuçlar iyi ise ya da arzu edilir ise o zaman davran›ﬂlar do¤rudur; yok e¤er so- nuçlar kötü ya da arzu edilmez iseler, o zaman davran›ﬂlar yanl›ﬂt›r’. Bu tür yak- laﬂ›m› benimseyen ahlak teorisyenlerine bu nedenle sonuçsalc›lar ad› verilmiﬂtir. Sonuçsalc› ahlak teorilerini egoizm ve faydac›l›k olarak ikiye ay›rabiliriz. Teleolojik Ahlak Egoizm Faydac›l›k Ahlaki Hazc›l›k Eylem Kural Egoizm Egoizm Egoizm, herhangi bir bireyin, baﬂkalar›na karﬂ› ne yükümlülü¤e mecbur, ne de bir fedakârl›¤a katlanmak zorunda olmad›¤›n› öne sürerek davran›ﬂlar›n ancak bireyin kendisi için en yüksek iyiye izin vermesi durumunda gösterilmesi gerekti¤i düﬂün- cesini kabul etmiﬂtir. Bu çerçevede egoistler, bir davran›ﬂ›n do¤rulu¤unu ölçerken, kendileri için en iyi ve uzun vadeli kazançlar› esas al›rlar. E¤er bir davran›ﬂ uzun vadede birey için kötüye oranla ‘en yüksek iyi’yi ortaya ç›kar›yorsa ya da muhte- melen ç›karacaksa, bireyler o davran›ﬂ› ortaya koymal›d›r. Egoizm, bireyler için do¤ru ve kabul edilebilir davran›ﬂlar› bireyin ‘kiﬂisel ç›ka- r›’ üzerinden tan›mlarken, her bireyin kendi kiﬂisel ç›karlar›n› maksimize edecek

3. Ünite - ‹ﬂ Ahlak› ve Etik Yaklaﬂ›mlar 63ﬂekilde karar al›p davranacaklar›n› kabul eder. Egoizm, bu yaklaﬂ›m› kiﬂilerin bü-tün tercihleri için genelleﬂtirirler. Böylece, egoizm ‘kiﬂisel ç›kar, zenginlik, güç,ﬂöhret, baﬂar›l› bir kariyer, iyi bir özel yaﬂam ve sa¤l›k’ gibi olgular karﬂ›s›nda birkiﬂinin hiçbir yükümlülük ve fedakârl›¤a mecbur olmadan kendi ç›karlar›n› maksi-mize ediﬂini ahlaki bir tercih olarak görür. Egoizm teorilerinden ahlaki egoizm vehazc›l›k olarak iki ﬂekilde söz edilmektedir.Ahlaki EgoizmAhlaki egoizm bak›ﬂ aç›s›nda kabul edilebilir tek geçerli davran›ﬂ standard› kendi-ni geliﬂtirme olarak görülür. Bir bireyin belirli bir durumda kendisi için uygun olanﬂartlar› belirledi¤ini, kendisi için yararl› ve yarars›z olan ﬂeyleri hesaplad›¤›n› veböylece kendi geliﬂimine en yüksek katk›da bulunacak davran›ﬂ› gerçekleﬂtirdi¤i-ni kabul etmektedir. ‹lk örne¤ini Thomas Hobbes (1588-1679)’un görüﬂlerinin oluﬂturdu¤u ahlakiegozim, kiﬂisel ç›kar›n ahlak yoluyla meﬂrulaﬂt›r›lmas›d›r. Hobbes’un, ‘insan insa-n›n kurdudur’ ﬂeklindeki meﬂhur tan›mlamas›, insan do¤as›n› bencillikle ve sald›r-ganl›kla karakterize etmiﬂtir. ‹nsan do¤al durumunda bencildir ve varl›¤›n› korumaiçgüdüsüyle hareket etmektedir. Dolay›s›yla her insan›n insanla savaﬂ› söz konu-sudur. Hobbes, iyi ve kötüyü arzular›m›z›n tatmin ve tatminsizli¤iyle iliﬂkilendire-rek, her bireyin sadece kendisinin irade ve kontrolünde niyet etti¤ini arzu ve istek-lerini gerçekleﬂtirmesini ‘iyilik’ olarak de¤erlendirmiﬂtir. Ahlaki egoizm, insan›n kendini düﬂünmesini, sadece kendi ç›kar›n› gözeterekyapmas›n› bilimsel bir yasa olarak de¤il, ayn› zamanda bir ahlak yasas› olarak be-lirler. Bir yükümlülük kuram› olarak ahlaki egoizm, normatif bir ahlak görüﬂüdür.‹nsan›n nas›l davranmas› gerekti¤ini belirten, ahlaki kurallar koyan, en az›ndanbir ahlaki ilke geliﬂtiren bu kuram, herkes kendi öz ç›kar›n› hesaba katarakyapmal›d›r derken, ahlak kural›n› evrenselleﬂtirerek, kategorik bir biçimde ortayakoymaktad›r. Ahlaki egoizm böylece nesnel ya da metafizik ahlaki de¤erlerininvar olmad›¤›n›, bilimsel yasalar›n ahlaki olgu ya da fenomenleri aç›klamak içinfazlas›yla yeterli oldu¤unu, ahlakl›l›¤›n do¤al arzu, istek, ilgi, ç›kar ya da benzeridavran›ﬂsal faktörlere geri götürülebilece¤ini savundu¤u için, do¤alc› bir ahlakanlay›ﬂ›d›r. Ahlak› psikolojiye indirgedi¤i için de ahlaki egoizm bilimci bir etik gö-rüﬂüdür.Hazc›l›kHazc›l›k ya da hedonizm ilk kez Sokrates’in ö¤rencisi Aristippos ve Epikuros tara-f›ndan geliﬂtirilmiﬂtir. Hedone, eski Yununca’da haz ve zevk anlam›na gelmekte-dir. Hedonizm ise hazc›l›k demektir. Hedonizmin temelinde, ‘hayat›n en önemlide¤eri haz ve zevk almakt›r ve ideal yaﬂama ancak bu ﬂekilde ulaﬂ›l›r’ fikri vard›r.Ahlaki eylemin amac›n› hazda bulan yaklaﬂ›m Aristippos (‹.Ö. 435-355)’da netleﬂir.Bu teoriye göre iyi demek haz demektir; haz veren her ﬂey iyi, ac› veren her ﬂeyise kötüdür. Aristippos’a göre her davran›ﬂ›n nedeni, mutlu olma iste¤idir ve haya-t›n amac› hazd›r. Haz, insan› insan eden duygudur. Plato, Aristotle, Mill, Moore,Sidgwick, Ross, Broad ve Epikuros da hazc›l›¤› tart›ﬂan filozoflardand›r. Bu teoriye göre, bir eylem, ancak haz getiren veya haz amaçlayan bir eylem isede¤erlidir. Ne var ki, bu kaba formuyla hazc›l›k, niceliksel hazc›l›k olarak da ad-land›r›l›r. Hazc›l›¤›n bu formu Aristippos d›ﬂ›nda, pek az kiﬂi taraf›ndan temsil edil-miﬂtir. Baﬂka bir deyiﬂle, ‘iyi’yi ve ‘en yüksek iyi’yi mutluluk sayan, mutlulu¤u isebedensel hazza indirgeyen hazc›l›¤›n karﬂ›s›nda onun çok daha inceltilmiﬂ ve ge-

64 ‹ﬂletmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik SIRA S‹ZDE niﬂletilmiﬂ bir biçimi olan niteliksel hazc›l›¤›n yani, mutlulukçulu¤’un (eudaimo- nizm) daha yayg›n oldu¤u görülür (eudaimonia, Gerekçe mutluluk anlam›na ge- 2 lir). Mutlulu¤un formülünü: ‘Mutluluk=haz alma’ olarak tan›mlayan bu görüﬂte, hazlar içsel olarak iyidir ya da kendisinde iyi olan her ﬂey kendi baﬂ›na haz taﬂ›r, DÜﬁÜNEL‹M diye düﬂünülür. Bir hazc› için ac› bile iyi bir yol olabilir ya da ahlaki aç›dan iyi ve SORU do¤ru olarak kabul edilebilir. D‹KKAT Sizce hayattaSIsRaAdSe‹cZeDhEaz almay› ve zevk duymay› amaç edinen ve hazla sonuçlanacak ey- SIRA S‹ZDE lemler içinde olan bireyin durumu nedir?AMAÇLARIMIZ K‹TAP Bu görüDﬂÜaﬁÜç›NsE›nL‹dMan dikkat çeken nokta, haz alarak ya da zevk duyarak yaﬂama-TELEV‹ZYON n›n k›sa ve uzun dönemde sonuçlar›n›n farkl› olmas›d›r. K›sa dönemde haz veren ‹NTERNET ve zevk al›naSnO pReUk çok eylemin uzun dönemde ac› veren sonuçlar› vard›r. Hazz›n yo¤unlu¤u, süreklili¤i ve miktar› bu sonuçlar› uzun dönemde daha dramatik k›l- maktad›r. Di¤er taraftan uzun vadede haz veren ve zevk al›nan pek çok eylemde k›sa vadedeDa‹cK›lKaArlTa içiçe bireyi b›rak›r. Örne¤in, yo¤un bir emek ve uzun bir sü- reç gerektiren keman çalmak kiﬂiye k›sa vadede ac› uzun vadede haz verirken, si- gara içmekS, IaRlAkoS‹lZaDlEmak, bankaya borçlanmak ve aldat›c› davranmak k›sa vadede yo¤un bir haz verirken uzun vadede ac›lar›n temel kayna¤›d›r. Fakat pek çok kiﬂi bugün bu teorinin ‘iyi yaﬂam, hedonist yaﬂamd›r’ kabulüyle hareket etti¤i için k›- sa vadeli yAüMkAsÇeLkARhIMaIzZlar için uzun vadede büyük bedeller ödemektedir. Teorinin temel sorunu, haz veren ﬂeyi ‘iyi’ olarak gösterirken, ‘do¤ru’ olarak gköimstienrezmevekmKi?es‹soiTdruirAs.uAPnyur›caakliansgaenti›rnmzeekvtekdpire.ﬂÖinrdnee¤kionﬂ,m“Gase›r,çbeuktetühr aszozn›uyçalaﬂar›yasençmsigeas-i ray› alan m›, yoksa satan m›? Kredi çeken müﬂteri mi, yoksa borçland›rabilen piya- say›Eigsoteizdmi¤TiEinLgEnibVici‹ ZeyYlöiOknNsleelnvdeirenbitielelinkskealpoiltaanl sahipleri mi?” sosyal, ekonomik, psiko- her iki türü de lojik vb. de¤iﬂik ba¤lamlarda de¤iﬂik yönlerden eleﬂtirilmiﬂ ve çeﬂitli olumsuz an- lay›ﬂlarla birlikte an›lm›ﬂt›r. Bu anlay›ﬂlardan birisi, egoist bir insan›n zevk düﬂkü- nü ve zevk‹ pN TeEreRsNt,E Tyemek, içmek, cinsel tatmin, ﬂan, ﬂöhret gibi arzular›n› gider- mekten baﬂka bir ﬂey düﬂünmedi¤idir. Di¤eri ise hayat›n yüksek amac› ve erdem- lerin kriteri olarak zevkin görülmesidir. Dolay›s›yla teori aç›s›ndan önemli bir so- ru, “‹nsanlar›n her zaman kendi ç›karlar› aç›s›ndan hareket etmeleri do¤ru mu- dur?” Baﬂka bir deyiﬂle, insanlar›n ç›karlar›na uygun oldu¤u için dürüst davranma- malar›, merhametli olmamalar›, yard›m severli¤i reddetmeleri ne denli kabul edile- bilir? ‹nsan olarak kiﬂilerin gerçek özç›karlar› bu mudur? Faydac›l›k Faydac›lara göre, faydac›l›k bir ahlak teorisidir. Jeremy Bentham taraf›ndan temel- leri at›l›p sonra John Stuart Mill, Henry Sidgwick, A. Marshall vb. taraf›ndan geliﬂ- tirilen bu teori bir yüzy›ldan daha fazla bask›n ahlak ve adalet teorisi olarak kabul görmüﬂtür. Faydac› teorinin temel kavramlar› kimi de¤iﬂikliklere u¤rasa da varl›¤›- n› korumakta ve ‘objektif’ bir anlay›ﬂ olarak cazibesini iﬂ dünyas›nda hâlâ devam ettirmektedir. Faydac› teori, eylemlerin ahlaken do¤ru olup olmad›¤›n›, ortaya ç›kan sonuç- lara göre de¤erlendirmektedir. Bu teoriye göre, herhangi bir eylemin do¤as›nda var olan bir iyilikten veya do¤ruluktan söz edebilmemiz mümkün de¤ildir. Fayda- c› ahlak anlay›ﬂ›, iyili¤i ve mutlulu¤u kiﬂinin elde etti¤i ‘faydaya’ göre aç›klar. Ki- ﬂinin hissetti¤i kötülük ve mutsuzluk ise ‘ac›’ ile aç›klan›r. ‹nsanlar›n nihai amac›

3. Ünite - ‹ﬂ Ahlak› ve Etik Yaklaﬂ›mlar 65iyilik ve mutlulu¤a ulaﬂmak oldu¤u için, bireylerin yapt›¤› tek ﬂey fayday› maksi-mize edip, ac›y› minimize etmektir. Faydac›l›k aç›s›ndan böylece birey için önem-li olan ‘kötü’ye göre ‘iyi’nin mümkün olan en yüksek dengesini sa¤lay›c› davra-n›ﬂta bulunmakt›r. Faydac›l›¤›n temel konular›n› ele alan ve bu teoriyi geliﬂtiren filozoflar belirtti-¤imiz gibi Jeremy Bentham (1748-1832) ve John Stuart Mill (1806-1873)’dir. Bent-ham ve Mill’in geliﬂtirdi¤i bu teoriye göre, herhangi bir davran›ﬂ›n do¤ru veya yan-l›ﬂ olmas› davran›ﬂtan etkilenen kiﬂilere iyilik ya da kötülük getirmesine ba¤l›d›r.Faydac›l›kta, belli bir davran›ﬂa karar vermeden önce di¤er davran›ﬂ seçenekleri-nin de gözden geçirilmesi gereklidir. ‘Herkes için en fazla iyi sonucu veya en azkötü sonucu gerektirecek olan davran›ﬂ veya uygulama seçildi¤i takdirde do¤rudavran›ﬂ da seçilmiﬂ olacakt›r.’ Böylece, bir karara varmadan önce ilk yap›lmas›gereken ﬂey davran›ﬂ ile ilgili seçenekleri belirlemektir. Seçenekler belirlendiktensonra ise eylemden etkilenecek her bir kiﬂi için ve topluca herkes için elde edile-cek fayda ve maliyet hesaplanmal›d›r. Bu hesaplama sonucunda, faydas› en fazlamaliyeti ise en az olan seçenek seçilmelidir. Faydac› kuramlar aç›s›ndan ‘bir eylemin ahlaki de¤eri o eylemin faydas› ile öl-çülmelidir’. Dolay›s›yla bir insan›n eylemi, o insan için seçenek dâhilinde olan ey-lem tarzlar› içinde en faydal› olan› seçti¤i ölçüde ahlaki olacakt›r ya da ahlaki birde¤er taﬂ›yacakt›r. Faydac›l›¤›n öne ç›kan isimlerinden olan Bentham’a göre, enfaydal› yani en do¤ru eylem, “en çok say›daki insan için en fazla mutluluk’tur.”Bentham, toplumun mutlulu¤unu, toplumdaki bütün bireylerin mutluluklar›n›ntoplam› olarak kabul etmektedir. Dolay›s›yla Bentham’a göre, bir eylemin do¤rueylem olmas› için her halükârda fayday› en çoklaﬂt›rmas› gerekir. Klasik faydac›l›¤›n önemli isimlerinden bir di¤eri olarak Mill Faydac›l›k adl› ça-l›ﬂmas›nda faydac›l›¤›n bireye bak›ﬂ›n› ve ahlak anlay›ﬂ›n› aç›kça tan›mlamaktad›r.Fayda ya da en büyük mutluluk ilkesini ahlak›n temeli olarak kabul eden Mill, ey-lemleri vermekte olduklar› mutluluk oran›nda iyi sayarak, faydac›l›¤›n “sonuçsalc›”karakterine vurgu yapm›ﬂt›r. Mill’in bak›ﬂ›nda fayda ve mutluluk insan davran›ﬂla-r›n›n amac› ve onlar› yöneltme kural›d›r. Baﬂka bir deyiﬂle, ‘istenir’ ve ‘arzuya de-¤er’ olarak görülen ﬂey, mutluluk ve faydadan baﬂka bir ﬂey olamaz. Yaln›zca her-kesin kendi mutlulu¤unu arzulad›¤›n› söylenebilir ve gerçek budur. Böylece, Milliçin mutluluk, insan›n yaﬂay›ﬂ amaçlar›ndan ve ahlak›n ölçütlerinden birisidir. Freser, faydac› teorinin di¤er teorilere göre daha fazla kabul gören bir teori ol-du¤unu öne sürmektedir. Bunun nedeni ise faydac› teorinin önseziler ve uzun yü-kümlülük listesine yöneltmek yerine, deneyime ba¤l› kararlar verilebilmesi ve top-lumsal olarak gözlemlenebilen olaylar›n sonuçlar›na iﬂaret etmesi olarak ifade edil-mektedir. Baﬂka bir deyiﬂle, faydac› teorinin sayal bir faydaya dayanmas› ve fayda-n›n ölçülebilir ve k›yaslanabilir olarak kabul edilmesi davran›ﬂlar›n de¤erlendirile-bilmesi aç›s›ndan onu kullan›ﬂl› k›lm›ﬂt›r. Özellikle faydac› teoriler, kiﬂileri ahlakiikilemlerde kurtar›c› çözümlemesiyle en fazla tercih edilen teori olmuﬂtur. Örne-¤in, faydac› teoriye göre, bir eylem sonuçta faydal› ise süreç içerisindeki baz› ﬂey-ler hoﬂ görülebilir. Bu kabule göre; yalan söylemek kötüdür ama bir çal›ﬂan›n mo-tivasyonunu k›rmamak için ya da bir hastan›n psikolojisini yükseltmek için do¤ru-yu oldu¤u gibi söylememek (tam olarak do¤ruyu söylememek) kabul edilebilir birdurumdur. Zira sonuç itibariyle sa¤lanacak fayda zarardan daha çoktur. Faydac›l›k teorisi, iyili¤i bireye ba¤l› olarak tan›mlad›¤›ndan ve toplumu birey-lerin toplam›ndan ibaret gördü¤ü için, bireycidir. Faydac›l›k, evrensel insan hakla-r›yla de¤il, ama insanlar›n yasalarla düzenlenerek garanti alt›na al›nm›ﬂ haklar› ve

66 ‹ﬂletmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik SIRA S‹ZDE özgürlükleri fikrine katk› sa¤lam›ﬂt›r. Özellikle J. S. Mill bir kural faydac›s› olarak DÜﬁÜNEL‹M ‘birinin özgürlü¤ü, di¤erinin baﬂlad›¤› yerde biter’ sözüyle faydac› teorinin geliﬂ- mesine katk› sa¤lam›ﬂ ve önünü açm›ﬂt›r. SORU D‹KKAT Sonuca yönelik faydac› teoride bir ‘pratiklik’ ve ‘gerçeklik’ bulunmakla bera- SIRA S‹ZDE ber, faydac› teori sonunda ahlaki olmayan bir tak›m eylem ve tutumlara taviz ver-AMAÇLARIMIZ mek, hatta teﬂvik etmekle eleﬂtirilmiﬂtir. Nitekim kimi yöneticilerin ahlaki olma- K‹TAP yan baz› karar ve eylemleri ‘faydac› savunma’ ile meﬂrulaﬂt›rma vakalar›na s›kl›k-TELEV‹ZYON la rastlan›lm›ﬂt›r. ‹NTERNET Velasquez (1998) bu konuda yaﬂanm›ﬂ bir örnek verir. 1960’larda Ford piyasa- daki rekabetten dolay› k›sa sürede yeni bir araba üretir ‘Ford Pinto’. Ancak fazla zaman geçmeden araban›n bir tak›m sak›ncalar içerdi¤i anlaﬂ›l›r. Arabada gaz de- posu, dingilin arkas›na yerleﬂtirildi¤i için arkadan çarpma durumunda deponun delinip gaz›n arka koltuklara do¤ru yay›lma ihtimali yüksek görülür. Yap›lan test- ler bu ihtimali kuvvetle destekler. Gerçek bir kaza olmas› durumunda küçük bir k›- v›lc›m trajik sonuçlara yol açabilir. Bu durumda ﬂirket karar vermek için bir yol ay- r›m›na gelir: Ya bu hata düzeltilecek ya da görmezden gelinerek üretime devam edilecektir. Kâr-zarar analizi yap›l›r. Hatan›n düzeltilmesi ﬂirkete 137 milyon $’a mal olmaktad›r. Ancak böyle bir seçenek 180 kiﬂinin ölümünü, 180 yan›k vak›as›- n› ve 2100 araban›n yanmas›n› önleyecektir. Di¤er taraftan o dönemde ﬂirket baﬂ- ka bir seçene¤i daha de¤erlendirir. ‹lgili dönemde insana, yan›klara ve arabalara biçilen de¤er dikkate al›narak ﬂirkette yeni bir hesaplama daha yap›l›r. Bu seçene- ¤e göre, inSsIaRnA Sh‹aZyDaEt›na biçilen de¤er resmi olarak 200.000$ sigorta ﬂirketlerinin ciddi yan›klara biçti¤i de¤er 67.000$, araba için ise 700$ ﬂeklindedir. Ortaya ç›kan hesaplara göre, üretimin düzeltilmesi maliyeti 137$ iken; üretime devam seçene¤i- nin toplamDmÜﬁaÜlNiyEeLt‹Mi 49 milyon $’d›r. Tabi bu maliyetler sat›lacak arabalara eklene- rek karﬂ›lanaca¤› için tüketiciler arabalar› daha pahal›ya sat›n alacaklard›r. Faydac›lS›kO tReoUrisine göre do¤ru karar, daha fazla insana daha fazla kazanç ve en az zarar verecek karard›r. Bu durumda düzeltmeye gitmek yerine üretime de- vam etmek dD a‹ KhKaAdTo¤rudur. Ancak bu sonuç kâr-zarar hesaplamas›n›n parasal yü- züdür ve sadece ﬂirket aç›s›ndan ele al›nm›ﬂ eksik bir hesaplamad›r. Yak›nlar›n› kaybedenlerin çekti¤i ac›lar, ölenlerin yar›m kalan hayatlar›nda tamamlayamad›k- lar›n›n do¤uSIrRdAuS¤‹uZDeEksiklikler, ölmeyip de yananlar›n çekti¤i ›zd›raplar hiçbir sigor- ta ﬂirketinin veya resmikabullerin hesaplar›na almad›¤› bedellerdir. Bu olayda Ford, üretiAmMeAÇdLAeRvIaMmIZ karar›n› al›r ve sat›ﬂa devam eder. Ancak 60 ölüm ve bunun iki misli de yan›k vakas› sonucunda araba nihayet piyasadan çekilir. ‹ﬂ Hayat›ndaKE‹tikT, EA dPitör. Suna Tevrüz, Beta Bas›m A.ﬁ., 2007, ‹stanbul Faydac›l›k teorisi, sa¤lad›¤› birtak›m katk› ve sahip oldu¤u bir tak›m kolayl›k- lar yan›ndTaE LbEaVz‹ ›Z YekOsNik ve zay›f yönleri nedeniyle de eleﬂtirilere maruz kalm›ﬂt›r: Bu eleﬂtirilerden birincisi, faydac›l›¤›n gerçekten iﬂleyen bir teori olup olmad›¤›n›n sorgulanmas› gereklili¤ine iliﬂkindir. Bu bak›ﬂ aç›s›na göre, baz› önemli durumlar- da davran›ﬂ›n sonuçlar›n› tahmin edemeyebiliriz yani davran›ﬂ›n fayda ve de¤eri hesaplanam‹ NaTyEaRbNilEirT. Bu nedenle bireyden davran›ﬂta bulunmadan önce muhtemel sonuçlar›n› ölçmesini beklemek gerçekçi olmayabilir. Söz konusu teoriye yap›lan di¤er bir eleﬂtiri, iyi sonuçlar verse bile baz› davran›ﬂ veya eylemlerin özünde yan- l›ﬂ olabilece¤idir (h›rs›zl›k, cinayet, iﬂkence, kölelik vb.). Di¤er bir eleﬂtiri ise fay- dac›l›¤›n adil olmad›¤›yla ilgilidir. Çünkü faydac›l›k toplam fayda ile ilgilenmekte ancak bu faydan›n nas›l da¤›t›laca¤›yla hiçbir ﬂekilde ilgilenmemektedir. Dolay›s›y-

3. Ünite - ‹ﬂ Ahlak› ve Etik Yaklaﬂ›mlar 67la potansiyel sorumluluk ve maliyet eﬂit olmayan bir ﬂekilde (adaletsizce) da¤›t›la-bilir. Örne¤in, otoyol yap›m› için evinizin çok az bir bedel karﬂ›l›¤›nda ve sizin is-te¤iniz olmamas›na ra¤men devlet taraf›ndan zorla sat›n al›nmas› durumundaki gi-bi.Ödev Ahlak› (Deontolojik Teori) ﬁekil 3.4 Deontolojik TeorilerDeontoloji terimi yap›lmas› gereken, kurallar, görevler ve emirler anlam›ndaki ‘de-ontos’ (duty, ödev) sözcü¤ünden türetilmiﬂtir. Deontolojik teoriler, göreve ya daödeve dayanan teorilerdir. Bu teoriler, ahlaki iyili¤i, mutluluk, haz ve faydayla sa¤-layacak hiçbir ﬂeyin olmad›¤›n› ileri süren filozofuyla ünlüdür. Bu nedenle ‘KantAhlak›’ olarak da bilinir. Deontolojistlere göre, faydac›lar ahlak dünyam›z›n çokbasit bir resmini çizmiﬂlerdir. Bir eylemin do¤rulu¤una karar vermede sonuçlar›yeter ﬂart olarak almak çok basit bir yaklaﬂ›md›r. Bu nedenle, deontolojik teori ey-lemlerin sonuçlar›n› de¤il, bizatihi eylemin kendisini esas al›r. En az›ndan baz›davran›ﬂlar sonucuna bak›lmaks›z›n ahlaken bir yükümlülüktür. Ödev, ilke, irade,yükümlülük, yasa ve kurallar deontolojik teorinin anahtar kavramlar›d›r. Bu teoriye göre, sonuçlar›na bak›lmaks›z›n baz› ahlaki ilkeler ba¤lay›c›d›r. Bunedenle bir eylemin sonuçlar› iyi olsa bile baz› eylemler yanl›ﬂ olarak de¤erlendi-rilebilir. Örne¤in, bir deontolojist, masum bir insan› öldürmenin ya da bir kiﬂiyeciddi bir haks›zl›k yapman›n do¤ru olmad›¤›n› düﬂünür. Bu davran›ﬂlar sonucun-da ortaya ç›kacak fayda ne olursa olsun fark etmez. Çünkü böyle bir davran›ﬂ birbirey olarak kiﬂinin haklar›n› ihlal etmektedir. Fakat faydac›lara göre bir kiﬂininölümü e¤er en yüksek fayday› sa¤l›yorsa, o davran›ﬂ kabul edilebilir bir davran›ﬂolarak görülebilir. Böylece deontolojik kuramc›lar, do¤rulu¤un belirleyicili¤indedo¤ru olan ﬂeyleri yapmaya yo¤unlaﬂ›rken (örne¤in, dürüstlük gibi ahlaki ilkelereba¤l› kalarak), faydac›lar toplum refah›n› en üst düzeye (maksimum fayda) ç›kara-cak ﬂeyleri yapmaya yo¤unlaﬂ›rlar. Deontolojik TeorilerKant Haklar AdaletAhlâk› Teorisi Teorisi Deontolojik ahlak teorilerini, Kant ahlak›, haklar teorisi ve adalet teorisi baﬂl›k-lar› alt›nda inceleyece¤iz.Kant Ahlak›Ödev Ahlak›’n›n Bat› felsefesindeki en büyük temsilcisi Kant’t›r (1724-1804). Ay-d›nlanma filozofu olan Kant’›n ahlak anlay›ﬂ› öylesine yenilikler getirmiﬂtir ki Kantiçin ‘Ahlak›n Newton’u’ yak›ﬂt›rmas› bile yap›lm›ﬂt›r. Bu iddia sahiplerine göre fi-ziksel dünyan›n yasalar›n›n bulunabilece¤ini gösteren Newton’du; tinsel dünyan›nkesin ahlak yasalar›n›n ak›l taraf›ndan bilinebilece¤ine ilk iﬂaret eden de Kant’t›r.Bu benzetmenin bir abart› olmad›¤› MacIntyre’nin ﬂu sözleriyle daha iyi anlaﬂ›la-cakt›r: Kant’›n eti¤e/ahlaka iliﬂkin sürdü¤ü fikirler ahlak tarihi aç›s›ndan bir dönümnoktas› olarak görülür. Kant’a karﬂ› ç›kan pek çok düﬂünür de dâhil olmak üzerefelsefe yaz›lar›n›n büyük ço¤unlu¤u için ahlak, Kant’ç› terimlerle ifade edilir. Çün-

68 ‹ﬂletmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik Resim 3.2 kü Kant kendi dönemine kadar ulaﬂan ve o güne kadar ahlak tarihine egemen Immanuel Kant olan ‘mutlulukçu ahlak’ anlay›ﬂlar›n› tersine çevirerek ahlakta yeni bir dönemin SIRA S‹ZDE DÜﬁÜNEL‹M baﬂlat›c›s› durumunda olan bir filozoftur. SORU Kant oldukça orijinal felsefi bir yap› ge- D‹KKAT SIRA S‹ZDE liﬂtirmiﬂtir. O, felsefi ahlak›n amac›n›n, ah-AMAÇLARIMIZ K‹TAP laki geçerlili¤i olan nihai temelleri oluﬂ-TELEV‹ZYON ‹NTERNET turmak oldu¤unu belirtmiﬂtir. Bu nihai te- meller, sezgi, vicdan ve faydaya de¤il, ak- la dayanmaktad›r. Bu ba¤lamda ahlak, ‘her bir bireyin kiﬂisel ç›kar ve amaçlar›n- dan tamamen uzak, herkese yol gösteren ve görevler yükleyen kural ve prensipler SIRA S‹ZDE manzumesini sa¤layan bir sistem’dir. Ah- laki kurallar, e¤er evrensel olarak benim- senir ve bütün rasyonel bireyler taraf›n- DÜﬁÜNEL‹M dan kabul edilirse akl›n prensipleri olarak karﬂ›m›za ç›kar. Dolay›s›yla faydac› ahlak tyeaonrli›lﬂelrairn›ihtoeSﬂmOgeölRdreUebnilsiraizrs,aznirabuantceaokribﬂuu tarz düﬂüncenin karﬂ›s›ndad›r: Hatalar› ve ﬂekilde yaln›z kalmay›z ve dostlar›m›z olur; dostlar›m›z olmal›, çünkü kötü durumlarda ve çaresiz kalabiliriz; yalan söyleme- meliyiz zira Dti‹cKaKriAiTtibar›m›z› ve iﬂimizi kaybedebiliriz. Kant’›n ahlak anlay›ﬂ›n›n temeli, her yerde ve her zaman ‘neyi yapmak gerekti- ¤ine’ de¤il,SI‘RnAeySi‹ZiDstEemek gerekti¤i’ne dayan›r. Ona göre, bilinçsiz bir ‘yapma’n›n karﬂ›s›nda, ‘isteme’ bir bilinç ve sistem iﬂidir. Bu prensip ‘imperativ’ yani zorunlu bir karaktere sahiptir; çünkü insan her zaman zorunlu olarak ‘iyiyi’ istemez. Bun- dan dolay›AMKAaÇnLtA,R‘IkMaIZtegorik buyruk’tan söz etmektedir. Ahlakili¤in belirlenmesinin ve temellendirilmesinin tek yolu ‘kategorik buyruk’tan kaynaklanan iyiyi istemedir. Öte yandan istemenin otonomlu¤u ahlakili¤in temel prensibidir. Kendisi d›ﬂ›ndaki tüm varl›klKar›‹nT aAdePta otomati¤e dayal› davran›ﬂlar› karﬂ›s›nda, potansiyel olarak onu de¤il de bunu yapabilme yetene¤i, yani özgürlü¤ü, insan› di¤er varl›klardan üstün k›lan yegâne bir özelliktir. Buna göre ahlak, zorunlu bir ﬂekilde özgürlü¤ün fonksiyonTuEdLuErV; ‹yZaYnOiNdavran›ﬂ›n ahlaki olarak eﬂsiz k›ymeti, e¤ilimden dolay› de¤il, iradi ya da istemsel olarak bir iyilik yap›ld›¤›nda ortaya ç›kar. Kant ahlak›‹iNleT EilRgNilEi Tgeniﬂ bilgiye http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/34/922/11498.pdf adresinden ulaﬂabilirsiniz. Neden ödev yükümlülü¤ümüzü yerine getirmeye niyet ederiz? ‹yilik için. Kant’a göre ‘iyi olan ﬂey’ nesne olamaz, iyi olan tek ﬂey ‘iyi niyet’tir. Bütün nes- neler onlar› kullanma niyetlerimize ba¤l›d›r ve niyetlerimize göre onlar iyi ya da kötü olurlar. Ayn› zamanda ‘iyi niyet kendi baﬂ›na iyidir’ bir sonuca ve koﬂula ba¤l› de¤ildir diyen Kant, iyi niyetin ahlaki niyet oldu¤unu söylemiﬂtir. Baﬂka bir deyiﬂle, eylemi anlaml› k›lan, onun temelinde yatan ‘isteme’nin, herhangi bir içe- rik taraf›ndan de¤il, tamamen ahlak yasas› taraf›ndan belirlenmiﬂ olmas›d›r. Bir eylemin de¤eri, özünde iyi olan niyete ba¤l›d›r. ﬁu dünyada insanlar aras›nda, zengin-fakir, ak›ll›-daha az ak›ll› gibi farkl›laﬂmalar vard›r. Kant’›n ahlak sistemin- de ‘isteme’ye verilen önem iç dünyada herkese tam hürriyet ve eﬂitlik sa¤lamak- t›r. ﬁöyle ki her insan, ahlak kurallar›na uyarak vicdan›yla uyumlu yaﬂama kapa- sitesine sahiptir; baz› insanlar mal ve serveti yetmedi¤i, sa¤l›¤› elvermedi¤i ya da

3. Ünite - ‹ﬂ Ahlak› ve Etik Yaklaﬂ›mlar 69baﬂka nedenler yüzünden iyilik yapamayabilir olsa da her insan iyili¤i her durum-da isteyebilir. Demek oluyor ki ahlak, eylemin bizzat kendisinde de¤il, her ﬂey-den önce insan›n bir ﬂeyi, do¤ru dürüst yapmak/yaﬂamak istemesinde, kurtuluﬂuiçin verdi¤i mücadelededir. Kant’›n kategorik emrinin ilk formülasyonu ‘ayn› zamanda evrensel bir kuralhaline gelebilecek kurallara uygun davran’d›r. Her ne kadar bu cümle garip gelsede Kant ekonomik faaliyetlerde bile bir kiﬂinin ahlaki olup olmad›¤›n› gösteren birtest olarak kullan›r. Bu örne¤e göre; düﬂünün ki çaresizce paraya ihtiyac›n›z var.Geri ödeme niyetiniz olmamas›na ra¤men, birinden geri ödeyece¤inize söz vere-rek borç para vermesini ister misiniz? ‹çinde bulundu¤unuz finansal durumun bas-k›s› yalan söylemeyi hakl› ç›kar›r m›? Kant bu eylemin kural›n› evrenselleﬂtirerekﬂöyle der: ‘Parasal aç›dan çaresiz bir durumda bulunan birinin geri ödeme niye-ti olmaks›z›n yalan söyleyerek borç para almas› ahlaki aç›dan göz ard› edilebilir’.Böyle bir evrensel kural akla uygun mudur? Kant, buna hay›r diye cevap verir. Böylelikle kategorik emir ya da yükümlülük bir test gibi çal›ﬂarak eylemlerinahlaki olup olmad›¤›na bakar. Bir eylem ancak ve ancak eylemin temelindeki ka-tegorik testi geçerse gerçekleﬂtirilebilir. E¤er testi geçemezse eylem ahlaki olarakyasaklanm›ﬂt›r. Kant’a bu noktada verilecek di¤er iki örnek ﬂöyle belirtilebilir.Bunlardan ilki iﬂ dünyas›nda çal›ﬂan, yönetici ve müﬂteri h›rs›zl›¤›na yöneliktir vebu durum iﬂ hayat›nda büyük bir problemdir. Farz edelim ki hakl› sebeplerle pat-ronuna k›zan bir çal›ﬂan firmadan bir ﬂeyler çalmay› düﬂünüyor. H›rs›zl›¤a izin ve-ren bir kural evrenselleﬂtirilebilir mi? Olmaz, çünkü ürün ve hizmet s›n›rl›d›r ve or-tak mülkiyet imkâns›zd›r. E¤er h›rs›zl›¤a izin veren bir kural evrenselleﬂseydi özelmülkiyet diye bir ﬂey olmazd›. E¤er herkesin herkesten bir ﬂey alma hakk›/özgür-lü¤ü olsayd›, kimse bir ﬂey sahibi olamazd›. Norman Bowie, bu konuda yaﬂad›¤› bir an›s›n› ﬂöyle aktarmaktad›r: ‘Mary-land’de tatildeyken bir deniz ürünleri ma¤azas›n› duvar›nda bir yaz› gördüm: ‘Çekbozdurmuyoruz, bu da sebebi’ yaz›n›n alt›nda neredeyse tüm duvar› kaplayanüzerinde ‘geri döndü, yetersiz bakiye’ yazan ve önceden dönmüﬂ çeklerin fotoko-pileri var. Bu ma¤azada art›k böyle bir uygulama olamayaca¤›n› ve bu döneminkapand›¤›n› iﬂaret eden bu yaz›lar, yetersiz bakiye gösteren çek olaylar›n›n veyakredi kullan›mlar›n›n ola¤an hale gelmesi durumunda bu tür ticaret uygulamalar›-n›n imkâns›z olaca¤›na dair birer delildir. Di¤er bir örnek ise, anlaﬂmalar›n tekrar müzakere edilmesiyle ortaya ç›kan du-rumdur. Örne¤in, General Motorsun yönetiminde Jose Lopez’in bulundu¤u dö-nemde tedarikçilerle yaﬂanan ünlü General Motors hilesi, firmaya aﬂ›r› kazanç sa¤-lam›ﬂt›r. Çünkü Lopez, firma tedarikçileri ile fiyat› yeniden müzakere ederek aﬂa-¤›ya çekmiﬂ ve firman›n maliyetlerde herhangi bir k›s›tlama yapmad›¤› halde aﬂ›r›kârl›l›k yapmas›na neden olmuﬂtur. Tedarikçisi ile daha önce yap›lm›ﬂ olan anlaﬂ-malar› fiyatlama aç›s›ndan yeniden müzakere etmesi kendisinin maliyetleri k›sma-mas›n› ve kâr›na kâr katmas›n› sa¤lam›ﬂt›r. Ancak sorulmal›d›r ki bu tür bir taktikkategorik emir testinden geçer miydi? Cevap hay›rd›r. E¤er anlaﬂmalar› bozmayaizin veren bir kural evrenselleﬂeydi kontrat/sözleﬂme diye bir ﬂey kalmazd›. ‘Öyle davran ki senin iradenin ‘maksimi’ her zaman ayn› zamanda genel birkanun ilkesi olarak geçebilsin’. Davran›ﬂ›n arkas›ndaki maksim genel tabiat kanu-nu olsun. Dolay›s›yla genel yasa ve genel kural olmas›n› isteyebilece¤in bir ilkeye,maksimum yap: Kant’›n ifadesi ‘öyle hareket et ki hareket ve davran›ﬂlar›n ayn› za-manda baﬂka insanlar için de bir ilke, bir yasa olsun’ ﬂeyliyle ahlaki yönlendirme-lerde s›kl›kla kullan›lmaktad›r. Bu aç›l›m›yla Kant’a göre ahlak›n temelini herkese

70 ‹ﬂletmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik göre de¤iﬂmeyen bir ﬂey oluﬂturmal›d›r. Ancak bu ﬂekliyle ahlaki davran›ﬂ koﬂul- sal bir durum olmad›¤› gibi, mutluluk ve faydaya da dayanmayacakt›r. Kant’a gö- re, ahlaki davran›ﬂ, durum ve koﬂullar ne olursa olsun, ortaya konmas› gereken bir davran›ﬂt›r. Bu nedenle ahlaki davran›ﬂ› motive eden güç, mutluluk, zevk ya da haz de¤il, ancak mutlulu¤u hak etmek ve do¤ru olmak olabilir. Kant’a göre bir davran›ﬂ›n do¤ru olmas› ahlaki olmas›na ba¤l›d›r. Ahlaki aç›dan iyi olmak ancak erdemle mümkündür. Erdem ise, mümkün oldu¤unca do¤al e¤i- limlere teslim olmamak, yaln›zca özgür olan ahlak yasas›na itaat etmek üzere ey- lemde bulunmakla gerçekleﬂebilir. Dolay›s›yla Kant aç›s›ndan bir davran›ﬂ›n ahlaki olmas› için o davran›ﬂ›n baz› genel prensiplere uygun olmas› gerekir. Bu prensip- ler aﬂa¤›daki gibi s›ralanabilir: Evrenselleﬂtirilebilirlik ve tersine çevrilir olmas›: Bir davran›ﬂ›n evrensel- leﬂmesi onun genel-geçer olmas›, o davran›ﬂ›n her durumda kabul görmesi ve dav- ran›ﬂ› herkesin yapmas›n›n arzu edilir olmas› anlam›na gelmektedir. ‘Herkes ayn› ﬂeyi yapsa ne olurdu?’ sorusuyla genel geçerlik test edilebilir. ‘‹yi olurdu’ cevab›, ‘benim yapmam do¤ruysa, herkesin yapmas› da do¤rudur’un kabul edilmesidir. ‘Ayn› davran›ﬂ› bir baﬂkas› sana yapsayd› hoﬂuna gider miydi?’ sorusuna verilen olumlu cevap ise ‘tersine çevrilebilirli¤in’ kabulüdür. Dolay›s›yla ‘iyi’ durumda olanlar ‘kötü’ durumda olanlara yard›m etmelidir. Akl›yla hareket eden insan, her- kes yard›mdan kaç›nd›¤› takdirde, bir gün kendisinin de tek baﬂ›na kalaca¤›n› dü- ﬂünerek yard›m›n› esirgemez. Tolstoy’a göre, bu prensibi Hz. Muhammed’in dini anlay›ﬂ›nda ve ‹slâm tarihinde görmek mümkündür. Hz. Muhammed’e sordular ki; ‘Dinin esas› ne üzerine kurulmuﬂtur?’ O da ﬂöyle cevap verdi: ‘Kendiniz için iste- di¤inizi baﬂkalar› için de isteyin; kendiniz için istemedi¤inizi baﬂkalar› için de is- temeyin’; ve ‹slâm inanc›na göre ‘kendisi için istedi¤ini mümin kardeﬂi için iste- meyen’ gerçek mümin de¤ildir. Baﬂka varl›klara sayg› duyulmas›: Kiﬂi, amac›na ulaﬂmak için baﬂkalar›n› araç olarak kullanmamal›d›r. ‹nsanlara itibar etmeli ve onlar›n sahip olduklar› hak- lar toplumun refah› veya mutlulu¤u için feda edilmemelidir. Kiﬂi davran›ﬂ›yla baﬂ- kalar›n› kendi amac› için kullanm›yorsa ve onlar›n seçimlerine sayg› duyup, bu ka- pasitelerini geliﬂtirmelerine yard›mc› oluyorsa ahlakl›d›r. Aldatma, doland›rma, zorlama ve bask› kiﬂinin seçme özgürlü¤üne gösterilen bir sayg›s›zl›kt›r, dolay›s›y- la ahlaki de¤ildir. Kendi yeteneklerini baﬂkalar›n›n yarar›na geliﬂtirmek: Ak›l sahibi olan kendisine verilmiﬂ olan melekeleri geliﬂtirmeyi arzular. Bu melekelerin kendisine verilmesinin nedeni hem kendisine hem de baﬂkalar›na hizmet edebilmesidir. Do- lay›s›yla baz› beceri ve yetenek sahibi olanlar›n, zorluklarla karﬂ›laﬂsa bile bu me- lekeleri geliﬂtirme görevi vard›r. Deontolojik teoriler geçti¤imiz yirmi y›l içerisinde davran›ﬂ bilimcilerin en faz- la baﬂvurduklar› teori olmuﬂtur. Özellikle baz› durumlar› önleme ve de¤iﬂtirme ümidiyle davran›ﬂa yön gösterme kurallar› ﬂeklinde deontolojik mant›k etkili ol- muﬂtur. Ancak deontolojik teori baz› ciddi eleﬂtirilerden de kurtulamam›ﬂt›r. Bun- lardan birincisi; deontolojik teorinin hak ve ilkelere niçin sayg› gösterilmesi gerek- ti¤ini aç›klamada baﬂar›s›z oldu¤u yönündedir. ‹kincisi; deontolojik teoriler bir ödevin yerini tutabilecek baﬂka bir ödevi tan›mlamada yetersiz olmakta ve ortaya çat›ﬂma ç›kt›¤›nda, bir hakk›n ya da ödevin di¤erine önceli¤ini belirlemede baﬂar›- s›z olmaktad›r. Son olarak da bir hakk›n ya da kural›n hangi durumda ihlal edile- bilece¤ini belirtmediklerinden dolay› eleﬂtirilmiﬂlerdir.

3. Ünite - ‹ﬂ Ahlak› ve Etik Yaklaﬂ›mlar 71Haklar TeorisiDeontolojik teorilerden görev ve ilkelerden daha çok ‘haklar’ üzerine yo¤unlaﬂanteoriye haklar teorisi denmektedir. Haklar teorisi, 13. yüzy›lda yaﬂam›ﬂ Katolik dü-ﬂünür Aquino’lu Thomas’›n öncüsü oldu¤u temelde ak›lc› olan Do¤al Yasa Kura-m› olarak bilinen anlay›ﬂa dayan›r. Ancak yüzy›llar sonra, Do¤al Yasa Kuram›, ge-rekçe, içerik, kavram ve anlam aç›s›ndan de¤iﬂikli¤e u¤rayarak ‘haklar temeline’dayal› bir ahlaki görüﬂ durumuna gelmiﬂtir. Hak, kiﬂinin bir ﬂey ile ilgili olarak sahip oldu¤u ruhsatt›r. Bu ifadeye göre birkiﬂi belli bir davran›ﬂ› gösterme veya eylemde bulunma veya baﬂkalar›ndan bellibir ﬂekilde davran›ﬂ görme ruhsat›na sahipse, o kiﬂi o ﬂekilde davranma ve baﬂka-lar›ndan o davran›ﬂ› bekleme ve görme hakk›na sahiptir. Haklar› birkaç gruptatoplayabiliriz: • Bunlardan ilki, bireylerin yasal haklar› vard›r; bunlar iktidarla ve kanunlar- la de¤iﬂebilir, uluslara göre farkl›laﬂabilir. Çünkü kültürlerin ahlaki gelenek ve görenekleri haklar›n oluﬂmas›nda etkili olmaktad›r. Seyahat edebilme hakk› ya da anlaﬂmalara göre edinilen haklar bu gruptand›r. • Ahlaki haklar vard›r, ahlaki haklar›n ise kökleri derinlerdedir ve evrenseldir, kolay kolay de¤iﬂmez. Di¤er taraftan haklar› genel ve özel haklar olarak da grupland›rmak mümkündür. • Özel haklar kiﬂilerle s›n›rl›d›r. Örne¤in, kontratlar kiﬂilere özel haklard›r. Ta- raflar›n hak ve görevleri karﬂ›l›kl› olup sadece o kiﬂileri ilgilendirir. • Genel haklar ise tüm insanl›¤a aittir. Yaﬂama hakk› gibi. Kant ahlak›nda ‘ne yapmal›y›m?’ ﬂeklindeki temel soru, haklara dayal› ahlak te-orisinde ‘nelere hakk›m var?’ ﬂeklinde karﬂ›l›k bulmaktad›r. Bu teori, hukuk devle-ti ve liberal doktrinin toplum yaﬂam›nda hâkim k›l›nmas›yla birlikte, özellikle II.Dünya Savaﬂ›’ndan sonra, evrensel düzeyde ele al›nan ve ba¤lay›c› kurallar duru-muna getirilen ‹nsan Haklar› Bildirgesi ile ahlaki ve politik aç›dan haklar›n en te-mel göstergelerden birisi olarak kabul edilir. Toplumsal yaﬂamda, bireylerin yaﬂa-ma, düﬂünce, inanç, iletiﬂim, seyahat vb. haklar›n› ve özgürlüklerini güvence alt›-na alan bir yap›n›n temel dayana¤›n› oluﬂturur. Haklar teorisi aç›s›ndan bir toplum-da hukuki ve yönetsel düzenlemeler kadar toplumu oluﬂturan kiﬂilerin insan ol-maktan kaynaklanan haklar›n›n neler oldu¤unu bilmeleri ve istemeleri için sosyo-kültürel yap›da da de¤iﬂimlere ihtiyaç gösterir. Baﬂka bir deyiﬂle, haklar teorisi bi-reylerin, bireysel hak ve özgürlükleri konusunda bilinçlenme düzeyine ba¤l› ola-rak talep edilen ve geliﬂen bir yap› gösterecektir. Haklar teorisi genel olarak bütün kiﬂi ve gruplara yönelik belli temel hak ve öz-gürlüklerin korunmas›yla tutarl› karar ve davran›ﬂlar› içermektedir. Bu haklar veözgürlükler Birleﬂmiﬂ Milletler ‹nsan Haklar› Evrensel Bildirisi’nde yer alan haklar-d›r. Yaﬂam ve güvenlik, do¤ruluk, gizlilik, vicdan özgürlü¤ü, konuﬂma özgürlü¤üve özel mülkiyet gibi alt› hak özellikle ahlaki karar ve davran›ﬂlarda dikkate al›n-mas› ve uyulmas› gereken haklar› ifade eder. Baﬂkalar›na devredilmeyen do¤alhaklar olarak görülen ve kiﬂilerin sahip ç›kmas› ve sayg› göstermesi gereken temelhaklar› ﬂöyle ifade edebiliriz: Yaﬂama ve Güvenlik: Bireylerin yaﬂam›n›n güvenlik içinde olmas›d›r. Bu haközellikle iﬂ dünyas›nda firmalarda, kimyasal maddelerin kullan›m›na s›n›rlamalargetirilmesini sa¤lar. Do¤ruluk: Bu hak bireylerin bilgilendirilmeleri gereken konularda kas›tl› ola-rak aldat›lamayaca¤›n› belirtir.

72 ‹ﬂletmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik Gizlilik: Vatandaﬂlar›n kendilerine ait kiﬂisel bilgileri, hükümetten, di¤er ku- rum ve kiﬂilerden, çal›ﬂanlardan koruma haklar› oldu¤una iﬂaret eder. Vicdan Özgürlü¤ü: Bu hak kiﬂilerin, kendi inanç ve ahlaki ilkelerini ihlal ede- cek emirleri yerine getirmeme haklar›n›n oldu¤unu belirtir. Özel Mülkiyet: Bu hak ise, kiﬂilere, yaﬂam›n temel ihtiyaçlar›n› elde etme, kul- lanma ve sahip olma hakk› verir. Kazan›lm›ﬂ haklar› belirleyen ve onlar› koruyan ‘haklar doktrini’ bireylerin ve kurumlar›n, ahlaki olarak karar almalar›nda ve de¤erlendirmede bulunmalar›nda önemli bir temel olarak artan oranda kabul görmektedir. Çünkü, bu haklara ulaﬂ- mada ve baﬂka insanlar içinde bu haklar› koruyup kollamada gösterilen baﬂar›- s›zl›klar, söz konusu kurumlarda ahlaki de¤erlerden uzaklaﬂmay› beraberinde getirecektir. Anlaﬂ›ld›¤› gibi, bu teori esas olarak, ‘bireylere de¤er verilmesi’ ilke- sine dayanmaktad›r. Özellikle büyük ölçekli iﬂletmelerin, toplum içindeki birey- lerin amaç, hedef ve ilgi odaklar›n› görmezlikten gelip onlar› kendi amaçlar› için kullanmalar›, bu haklar›n ihlal edildi¤ine yönelik uygulamalara dikkat çekmiﬂtir. Örne¤in, kad›nlar›n cinsiyet ayr›mc›l›¤› nedeniyle tepe yönetim pozisyonlar›na gelememeleri bu ﬂekilde kad›nlara yönelik kariyer f›rsat ve imkânlar›n›n s›n›rlan- d›r›lmas› ve pek çok ülkede az›nl›k ve göçmenlerin tehlikeli ve riskli iﬂlerde ça- l›ﬂt›r›lmas› ve ücretlerinin çok düﬂük tutulmas›, çocuklar›n a¤›r iﬂ koﬂullar›nda sö- mürülmesi vb. gibi bu haklar›n ihlal edildi¤i durumlar. Yine çevre kirlili¤i aç›s›n- dan bir firman›n zararl› kimyasal at›klar› gündüz de¤il, gece çevreye boﬂaltmas› durumu da en temel haklara (yaﬂama hakk›na gibi) sald›r›da bulunmas› demek olacakt›r. Haklar teorisi, güvenlik, gizlilik, irade ve yaﬂama gibi temel hak özgürlükleri- nin bulundu¤u ve bunlar›n bireylerin kararlar›nda göz ard› edilmeyece¤i temel de- ¤iﬂkenler oldu¤u temeline dayanmaktad›r. Böylece haklar teorisi, di¤er kiﬂilerin davran›ﬂlar›na karﬂ› olan s›n›rlar› içermektedir. Örne¤in, “Bir insan›n di¤er insan- dan zarar görmeme hakk› vard›r,” ifadesi bu haklardaki karﬂ›l›kl› yükümlülü¤e dikkat çekmektedir. Örne¤in, Hammurabi Kanunlar› ödeme ve sa¤l›k hizmetlerine iliﬂkin haklar› ayr›nt›lar›yla aç›klam›ﬂt›r. Hammurabi Kanunlar›’na göre, e¤er biri doktora para verirse, o kiﬂinin uygun hizmeti alma hakk› vard›r. E¤er doktor para- y› kabul ederse, uygun hizmeti sunma yükümlülü¤ü vard›r. Ayr›ca e¤er doktor uy- gun hizmeti yap›yorsa, kendisine uygun ödeme yap›lma hakk› vard›r ve e¤er has- ta uygun hizmeti ald›ysa doktora yeterli ücret ödeme yükümlülü¤ü vard›r. Dolay›- s›yla bu haklar (yaﬂam, sa¤l›k, varl›k ve özgürlük) hükümetler taraf›ndan icat edil- medi¤i veya yarat›lmad›¤› için do¤al haklar olarak kabul edilir. Haklar teorisinde kiﬂisel haklar›n s›n›rlar› ve bu s›n›rlar›n çizilmesine yönelik tart›ﬂmalar›n oldu¤u görülmektedir. Daha fazla özgürlük yanl›s› olanlara göre, hak- lar›n varl›¤› toplumsal, yasal ya bireysel haklar› zedelemekte ve dolay›s›yla her tür- lü s›n›rlamalar›n kald›r›lmas› gerekmektedir. Bir di¤er gruba göre ise haklar›n, di- ¤er insanlar›n haklar› ile toplumun kabul görmüﬂ ahlaki kurallar›yla s›n›rland›r›l- mas› gerekmektedir. Ancak, bu ayr›mda özellikle her türlü ahlaki s›n›rlaman›n kal- d›r›lmas›yla haklarda özgürleﬂmeyi savunanlar›n görüﬂlerini henüz yeterince te- mellendiremedikleri ve böyle bir durumda kiﬂinin kendi sahip oldu¤u öznel de- ¤erlerin özgürlükleri k›s›tlay›c› bir unsur olmamas›n›n garantisi bulunmad›¤› da söylenebilir. Dolay›s›yla, haklar teorisinde kiﬂinin sahip oldu¤u haklar›n toplum ya da grupla dengeli olarak de¤erlendirilmesi fakat bu noktada kiﬂinin odak noktas› olarak al›nmas› gerekti¤inin alt› bir kez daha çizilmelidir. Örne¤in, bir iﬂletmede as›l olan, çal›ﬂanlar olarak bireylerin haklar›d›r. Bu haklar, kabul görmüﬂ organi-

3. Ünite - ‹ﬂ Ahlak› ve Etik Yaklaﬂ›mlar 73zasyon ve toplum haklar› ile di¤erlerinin haklar›n› zedelemedi¤i sürece geçerli veas›l kabul edilmelidir. Belirtilen hususlar d›ﬂ›nda haklar teorisinin en zay›f noktas›, temel haklar aç›-s›ndan denge sa¤lamas›ndaki zorluk olarak belirtilmektedir. Özellikle az›nl›kla-r›n ve kad›n çal›ﬂanlar›n, erkek çal›ﬂanlara karﬂ› temel haklar›ndan olan, çal›ﬂmave iﬂ kurma konusunda zorland›klar› dikkat çekmektedir. Bir baﬂka husus ise, iﬂ-letmelerin kendi ülkeleri d›ﬂ›nda yat›r›m yapmalar› sonucu, o ülkedeki insanlar›nçal›ﬂma haklar›na katk›da bulunmalar›na karﬂ›l›k, kendi ülkelerinde bu haklar›neksilmesine neden olduklar› yönündeki tart›ﬂmaya aç›k bir durumdur. Sorun,böyle bir durumda ‘kimin’ çal›ﬂma hakk›na sayg› gösterilmesi gerekti¤idir. Bu türzay›f noktalar›na karﬂ›n, teorinin, insan haklar›n› koruma ve yükseltmede hassa-siyet kazanmay› sa¤lamas› yönüyle de¤erlendirmelerde önemli bir katk› sa¤lad›-¤›na inan›lmaktad›r.Adalet Teorisi SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDEAdalet teorisinin temelini eski Yunan filozofu Aristo’nun ö¤retileri oluﬂturmaktad›r. DÜﬁÜNEL‹M Resim 3.3Aristo’nun eﬂit olanlar›n eﬂit, eﬂit olmayanlar›n da eﬂit olmayanDbÜiﬁrÜﬂNeEkLi‹lMde ele al›n- John Rawls (S19O2R1-U)mas› gerekti¤ini vurgulayan temel adalet il- D‹KKAT SIRA S‹ZDEkesine dayanmakla birlikte as›l teorinin ge- SORUliﬂimine katk› sa¤layan Harvard filozoflar›n- AMAÇLARIMIZdan John Rawls (1921-)’t›r. D‹KKAT K‹TAPRawls, Hobbes, Locke, Rousseau ve TELEV‹ZYONKant’tan ödünç ald›¤› toplum sözleﬂmesi fik-ri ile iﬂe baﬂlar. Bu nedenle Rawls’›n teorisi- SIRA S‹ZDEnin bir tür toplumsal sözleﬂme oldu¤u iddi-a edilmekte ve baz› durumlarda teori sosyal AMAÇLARIMIZsözleﬂme ve adalet teorisi (John Locke veJohn Rawls) olarak birlikte ele al›nmakta-d›r. Ancak Rawls adaletin ilkelerini ve ko- K‹TAPnumunu belirlemeye çal›ﬂt›¤› ‘Do¤rulukOlarak Adalet’ görüﬂüyle öne ç›kar. Rawls,adaleti sosyal kurumlar›n bir erdemi olarakele al›r, ancak adaletin tek baﬂ›na kullan›lan bir kavram olmaTdE›¤L ›EnV›‹ ZbYeOliNrtir. Adaletteorisi de hak teorisi gibi görev temelli olup, haklarla yak›ndan iliﬂkilidir.John Rawls’un adalet teorisi ile ilgili geniﬂ bilgiye http://www.flsfde‹ NrgTiEsRi.NcoEmT /sayi10/81- ‹NTERNET94.pdf adresinden ulaﬂabilirsiniz. Rawls taraf›ndan ortaya at›lan adalet teorisi, ahlaki davran›ﬂlarla ilgili kararlar-da haklara ba¤l› olarak dürüstlük, eﬂitlik ve tarafs›zl›k ilkelerini esas almakta vekiﬂilerin karar ve davran›ﬂlar›nda fayda ve maliyetleri ne ölçüde eﬂit da¤›tt›¤›nagöre de¤erlendirme yapmaktad›r. Bu aç›dan Rawls, iyiye göre hakk›n önceli¤ioldu¤unu ileri sürerek ﬂöyle söyler: ‘Adaletin birincil sorunu, kurumlar›n temelhak ve ödevleri da¤›tma ve sosyal iﬂbirli¤indeki kazançlar›n bölünmesindekiyöntemi belirlemektir.’ Hareket ve politikalarda da¤›t›m ile ilgili ahlaki ilkeleriesas alan bu teori için kiﬂilerin genç ya da yaﬂl›, zengin ya da fakir, kad›n ya daerkek, tembel ya da çal›ﬂkan olmalar›n›n, yani toplum içindeki statülerinin hiçbirﬂekilde önemi yoktur. Önemli olan adaletli davranmalar›, adil olan› seçmeyekendilerini zorlamalar›d›r.

74 ‹ﬂletmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik Adalet teorisinde yukar›daki görüﬂe hizmet eden üç alt baﬂl›k vard›r; Da¤›t›m (Bölüﬂüm) Adaleti: ‹nsanlar aras›nda iyinin ve kötünün (refah ve s›- k›nt›n›n), hakkaniyetle paylaﬂt›r›lmas›yla ilgilidir. Herhangi bir konuda bireyler e¤er o konunun s›n›rlar› içerisinde eﬂitlerse, di¤er yönlerden farkl› olsalar bile (din, dil, ›rk, ulus, cinsiyet vb.) faydalar ve maliyetler eﬂit olarak da¤›t›lmal›d›r. Örne¤in, e¤er istihdam edilen kiﬂilere verilen ayl›k maaﬂ, yapt›klar› belli bir iﬂ için ise ayn› iﬂi yapanlara ayn› maaﬂ›n verilmesi gerekir. E¤er çal›ﬂt›¤› saat ücretine göre ücret al›yorsa daha uzun çal›ﬂana verilen ücret, daha k›sa çal›ﬂana verilen ücretten daha fazla olmal›d›r. Bu haliyle adalet prensibi, iﬂe al›nma, terfi ettirilme, ücret ödenme ve iﬂten ç›kar›lmas›nda bölüﬂümün din, dil, ulus, cinsiyet fark› gözetmeksizin hak- l› olmas›n› savunur. Adalet teorisinin temelinde insanlara hak ettiklerinin vermek vard›r ancak neyi hak ettikleri konusundaki fikirler oldukça farkl›d›r. Dünyada ya- ﬂanan krizlerin temelinde da¤›t›m adaletinin geliﬂmiﬂ ülkeler lehine yoksul ülkeler aleyhine bozulmas›n›n yatt›¤› belirtilmektedir. K›sas Adaleti: Bir toplulukta oluﬂan refah ve s›k›nt›n›n toplulu¤u oluﬂturan bi- reyler aras›nda hakkaniyetle bölüﬂtürülmesi, genel anlamda adaletin tam yerine getirilmesi aç›s›ndan yeterli olmayabilir. Çünkü toplulu¤u oluﬂturan bireyler hata yapabilir ve yap›lan hatalardan dolay› çevre zarar görebilir. Bu durumda hatay› (yanl›ﬂ iﬂi) yapan› cezaland›rmak k›sas adaletiyle ilgilidir. K›sas adaleti, verilecek cezan›n adil olmas›n› öngörür. Cezan›n adaletli olmas›n›n baz› ﬂartlar› vard›r. ﬁart- lar›n baﬂ›nda hatay› yapan kiﬂinin, yapt›¤›n›n sorumlulu¤unu taﬂ›yabilmesi ve he- sap verebilir olmas› (ne yapt›¤› ve yapt›¤›n›n sonucunu) görebilmesi gerekmekte- dir. K›sas adaletinin iﬂleyebilmesi için kiﬂinin hatay› bilerek iﬂlemiﬂ olmas› gerekir. Ayr›ca hatal› davran›ﬂla ilgili tüm bilgilerin (delillerin) toplanmas›, eksik bilgiyle ce- zaland›rmaya gidilmemesi laz›md›r. Son olarak da, verilecek cezan›n yap›lan ha- tayla orant›l› olmas› ve kim taraf›ndan yap›l›rsa yap›ls›n ayn› hataya ayn› cezan›n verilmesi gerekir. Cezay› hatay› yapana göre ayarlamak ya da küçük bir yanl›ﬂa bü- yük bir ceza vermek ne adalettir ne de hakkaniyet! Adaletin güce ve güçlüye göre tan›mland›¤› küresel ekonomide ‘hem suçlu hem de güçlü’ ﬂeklinde ﬂaﬂk›nl›¤›m›z› gizleyemedi¤imiz maalesef say›s›z örnek vard›r. Telafi Adaleti: Hatalar ve yanl›ﬂlar baﬂkalar›na zarar verir. ‘Telafi edici adalet’ zarar görenin zararlar›n›n telafi edilmesi ya da haks›zl›¤a u¤ramas› durumunda or- taya ç›kan haks›zl›¤› giderecek ﬂekilde davranmakt›r. Bu durumda e¤er birinin ma- l›na zarar verdiysem, o mal› yerine koymal›y›m, sa¤l›¤›na zarar verdiysem tedavi- sini üstlenmeliyim. Telâfinin verilen zararla orant›l› olmas› gerekir. Ancak birçok durumda zarar› aynen karﬂ›lamak mümkün olmaz. Zarar verdi¤im bir kiﬂinin kolu- nun kesilmesine veya ölmesine sebep olmuﬂsam bunu nas›l aynen telafi edebili- rim! Bu gibi durumlarda hiç olmazsa maddi zarar karﬂ›lan›r. Ancak uygulamada te- lâfi edici ya da düzeltici adalet yerine getirilmesi tart›ﬂmaya aç›k bir tablo sergiler. Örne¤in, burkalar içine sokulmas› sonucu birçok Afgan kad›n›n D vitamini eksik- li¤inden dolay› erken yaﬂta kemik erimesi rahats›zl›¤› çekmelerinin veya sömürge- ci ülkelerin, girdikleri ülkelerin imkânlar›n› sömürerek insanlar›n› ma¤dur etmele- rinin telafisini kim nas›l yüklenecek? Öyle anlaﬂ›l›yor ki ahlaki ilkelere uyulmad›- ¤›ndan adaletin en zor iﬂledi¤i alan telafi edici adalettir. Adalet teorisinde ön plana ç›kan adalet, iyinin ve kötünün da¤›t›m›yla ilgili ola- rak da¤›t›mc› adalettir. Da¤›t›mc› adalet bireylere karﬂ›laﬂt›rmal› davranmas›yla ilgi- li bir bak›ﬂ sunar. Bu bak›ﬂ aç›s›ndan tipik adaletsizlik durumu, benzer koﬂullarda bulunan benzer iki kiﬂiden birine, di¤erinden daha iyi ya da daha kötü davran- makt›r. Bu durumda adaletsizlik, ilgili konudan sorumlu birey ya da gruba yükle-

3. Ünite - ‹ﬂ Ahlak› ve Etik Yaklaﬂ›mlar 75nir. Birey ya da grup, söz konusu bireylerin ve bireylerin koﬂullar›n›n farkl› oldu-¤unu gösteremedikçe ‘adaletsizlikle’ suçlanacakt›r. Örne¤in bir vericinin oldu¤uama üç hastan›n böbrek nakli bekledi¤i durumda, hangi hastay› seçmek adaletli-dir? Doktorun burada seçti¤i hastan›n koﬂullar›n›n farkl›l›¤›n› çok iyi ortaya koyma-s› gerekir. Sidgwick adaleti, söz konusu durumlar çerçevesinde ﬂöyle formüle eder; ada-let, benzer durumlar benzer davranmak iken; adaletsizlik, benzer durumlarda fark-l› davranmakt›r. Bu durum adaletin gerekli koﬂulunu sa¤lamakla birlikte yeterli ko-ﬂulunu sa¤lamaz. Çünkü Sidgwick’in esas olarak söyledi¤i, ‘e¤er adil olmak istiyor-sak, kurallara göre eylemde bulunmam›z gerekir’. Bu formül belli bir dereceye ka-dar do¤ru olmakla birlikte, bize kurallar›n ne olmas› gerekti¤i konusunda hiçbirﬂey söylemez. Oysa as›l önemli olan kurallar›n adil olmas›d›r.ERDEM AHLAKIErdem, ahlak›n en temel kavram›d›r. Bu nedenle dinlerin ve klasik felsefecilerinen fazla vurgulad›¤› ahlaki de¤erdir. Erdem ilkça¤ ve ortaça¤›n de¤erleri varl›¤›niçinde gören, rasyonel ve nesnel ö¤retilerinin aksine, özneye ait bir ﬂeydir ve de-¤erlere yönelik eylem için öznenin ihtiyaç duydu¤u liyakat, yararl›l›k ve yeterlilikolarak anlaﬂ›labilir. Baﬂka bir deyiﬂle erdem, bir de¤erin gerçekleﬂtirilmesinde öz-nenin belirli bir tarzda eylemde bulunabilme kapasitesi, yetisi ve yeterlili¤i anla-m›na gelir. Örne¤in, Türkçede erdem önceleri ‘artam’ ﬂeklinde söylenmiﬂtir. ‘Ar-tam’›n ‘artmak’ fiilinden geldi¤i hat›rland›¤›nda ‘artam’ veya ‘erdem’in insandafazladan bulunmas› gereken bir kapasite olarak anlaﬂ›ld›¤› aç›kt›r. Bu nedenle er-dem kavram›, her tür üstünlük ve fazilet için kullan›lm›ﬂt›r. Arapça’da fazilet ola-rak kavram›n karﬂ›l›¤›n›n olmas›, erdemin bir fazlal›k ve üstünlü¤ü iﬂaret etti¤inigösterir. ‹yi huyluluk, iyi kalplilik, iyi niyetlilik, iyi sözlülük, iyi davran›ﬂl›l›k k›sa-ca, iyi ahlakl›l›kt›r. Erdemlilik ço¤u kere ahlakl› ve karakter sahibi biri olmakla eﬂanlaml› kullan›l›r. Erdem ahlak› denildi¤inde ilk akla gelen filozof Aristo’dur. Aristo için insan ileilgili sorulmas› gereken ‘insan› özgür bir varl›k k›lan eylem tarz› veya iﬂlev hangi-sidir?’. Buna verilen cevap erdemdir. Aristo için erdem ise ‘insan›n iﬂlevlerini en iyiﬂekilde yerine getirme hali’dir. Böylece Aristo, erdemi, herhangi bir ﬂeyi yerine ge-tirirken en iyi ﬂekilde yapmak, mutlulu¤u ise bir ﬂeyi en iyi ﬂekilde yerine getirme-nin verdi¤i duygu olarak tan›mlar. Erdem ahlak›, normatif ahlak teorilerinden biridir. Ancak erdem teorisi, ödev-lere ve kurallara odaklanan deontolojik teori ve sonuçlara odaklanan teleolojik te-orinin aksine, erdemleri yani kiﬂinin ahlaki karakterini tan›mlamaktad›r. Baﬂka birdeyiﬂle, bu teori ahlakl›l›¤›n temelinde iyi karakter özelliklerinin ve erdemleriningeliﬂtirilmesinin bulundu¤unu söyler. Örne¤in, ihtiyac› olan birine yard›m gerekti-¤i apaç›k bir gerçektir. Bu yard›m› gerçekleﬂtirirken sonuçsalc› ya da faydac› biri‘iyiyi maksimize etmek için’ bir deontolojist ‘ahlaki olan bir kural do¤rultusundadavran›laca¤› için’ bir erdem etikçisi ise ‘hay›rsever bir olarak, bir kiﬂinin yard›maihtiyac› oldu¤u için’ harekete geçer. Erdem ahlak›, her deontolojik ve teleolojik teorilere sorulan ‘Nas›l yaﬂamal›y›z?’sorusuna cevap ararken, nas›l bir kiﬂi oldu¤umuzu ortaya koyan ahlaki karakter bukarakterin dayanaklar› olarak erdemlerin kendileri, motifleri, ahlak e¤itimi, arka-daﬂl›k ve aile iliﬂkileri vb. konular›n d›ﬂar›da b›rak›lm›ﬂ olmalar›n› sert bir ﬂekildeeleﬂtirmiﬂtir. Bu teorinin ortaya ç›kmas›nda büyük bir etkiye sahip olan ElizabethAnscombe bunlardan biridir. 1958 y›l›nda Anscombe ‘Modern Ahlak Felsefesi’ baﬂ-

76 ‹ﬂletmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik Resim 3.4 l›kl› bir makale yay›nlam›ﬂ ve ahlak›; yükümlülük, görev ve haklara yönelik tart›ﬂ- Elizabeth malardan kurtar›p, t›pk› Aristo dönemindeki gibi, erdemi tekrar merkez almak ge- Anscombe (1919-2001) reklili¤ini yazm›ﬂt›r. Böylece 1960’l› ve 1970’li y›llarda erdem ahlak›: 1- ‘yapmaktan’ ziya- de ‘olmak’la ilgilenen ‘Ne tür bir eylemde bulunmal›y›m?’ sorusundan ziyade ‘Nas›l biri olmal›y›m?’ sorusunu soran ve belirli deontik kavramlar olarak öne ç›kan ödev, yükümlülük, do¤ruluk gibi olgular yerine olgunluk, erdem gibi kavramlar› merkeze alan ajan/ﬂah›sa dayal› bir aç›l›m yapm›ﬂt›r. Böylece erdem ahlak›n› di¤er ahlak te- orilerinden ay›ran özellik ‘eyleyen temelli’ oluﬂudur; erdem ahlak›n›n temel kriteri ey- lemde bulunan kiﬂinin ‘ahlaksal iyiyi içsel- leﬂtirip içselleﬂtiremedi¤i ya da ahlaki ba- k›mdan ‘iyi karakter’e ulaﬂ›p ulaﬂamad›¤›d›r. Çünkü kiﬂi belirli koﬂullarda erdemli eylemlerde bulunabilir; ancak bu onun tü- müyle erdemli biri oldu¤unu göstermez. T›pk› ‘bir k›rlang›ç ile bahar gelmez’ sö- zünde oldu¤u gibi. Bu bak›ﬂ aç›s›yla erdem ahlak›, ahlaki kararlar ve ahlaki bir tu- tum geliﬂtirmenin bir süreç oldu¤unu, erdemlerin hangi yollarla geliﬂtirildi¤inin ve insan› ahlaki bir varl›k olarak nas›l inﬂa edece¤imizin sorular›n› sordu¤umuzda ce- vab›n özellikle ilk y›llar›m›zda bize verilecek ahlaki e¤itimden geçti¤ine dikkat çekmektedir. Gerçekte, insan›n çocukluk y›llar›nda kazanaca¤› erdemlerle, karma- ﬂ›k karar alma süreçlerinin üstesinden rahatl›kla gelebilece¤ini, ancak bu iﬂin son- raki y›llara b›rak›lmas› durumunda bunun zor olabilece¤inin alt›n› çizmektedir. Anscombe, II. Dünya Savaﬂ›’nda Hiroﬂima ve Nagazaki’ye bomba atma karar›n› ‘askeri bir gerekçe’ olarak aç›klayan Amerika’n›n 33. Baﬂkan› Harry S. Truman için yazd›¤› mektubunda ‘sen bir katilsin’ ifadesi kullanm›ﬂ ve çal›ﬂt›¤› üniversitenin Truman’a onursal ödül verme fikrine karﬂ› ç›karak bu konudaki sorumluluktan kendini kurtaramayaca¤›n› belirtmiﬂtir. Ayn› ﬂekilde Watergate skandal› ortaya ç›k- t›¤›nda baﬂkanl›ktan 1974 y›l›nda istifa etmek zorunda kalan Nixon, ‘ﬂeytan adam’ olarak nitelendi¤inde erdem ahlak› bak›ﬂ›yla yarg›lanm›ﬂt›r. Erdem ahlak›, bireyde bulunan erdemi veya iyi özelliklerindeki geliﬂme ve iler- lemeyi ahlakili¤in kayna¤› olarak görür. E¤er kiﬂi ahlaks›zl›k özelliklerinden ar›n- m›ﬂ ve erdemli birey ise iyidir. Genel olarak mertlik, cesaret, adaletlilik, dürüstlü- lük, cömertlik gibi özelliklerle ifade edilen erdem tan›mlamas›nda liste daha fazla geniﬂletilebilir. Bu listelerde yer verilen erdemler arac›l›¤›yla erdem ahlak› bize ah- laki karar, yarg› ve yaﬂam›n nesnel yeterliliklerinin dayana¤›n›n Mutlak olan ve Mutlak olana giden de¤erlerle iç içe oldu¤unun göstererek din- ahlak birlikteli¤ini ve gereklili¤ini ça¤r›ﬂt›rm›ﬂt›r. Erdemlerin bu ﬂekilde ortaya koyulmas› ahlakta dinî söylemi hâkim k›lan özel- likleri verir. Örne¤in, H›ristiyanl›kta ‘‹nsanlar›n sana yapmalar›n› istedi¤in ﬂeyi sen de onlara yap.’ inanc› merhametli ba¤›ﬂlay›c› inançl›, çileci bir hayat› erdemler olarak görür. Kur’an-› Kerim’de ise eyleyen olarak önce insana ve insan›n ay›rt edi- ci özelliklerine (‹nsan yücedir, çünkü o Allah’›n yüklemek istedi¤i emaneti kabul edendir. (Ahzâb, 33/72); Allah’›n kendi ruhundan üfledi¤i (Hicr, 15/29); halifesi olarak seçti¤i (Bakara, 2/30) ve kötülü¤ün ve iyili¤in kaynaklar› olarak yetenekle- ri verdi¤i (ﬁems, 91/8-9) varl›kt›r. Dolay›s›yla ona verilen düﬂünce ve ak›l yetene-

3. Ünite - ‹ﬂ Ahlak› ve Etik Yaklaﬂ›mlar 77¤i ile birlikte ‘iyi’yi ‘kötü’den ay›rt etmek ve hangisini seçece¤ine karar vermek onakalm›ﬂt›r. Böylece insan özgürlü¤ün sorumlulu¤unu yüklenmiﬂ bir varl›kt›r ve busorumlulu¤un baﬂ› ise ‘güzel ahlakl› olmak’ erdem ahlak›na sahip bulunmakt›r. Erdem ahlak›n›n avantaj›, sonuçsalc› ve deontolojik teorilerin her durumda kul-land›klar› do¤runun ne oldu¤una (Do¤ru nedir?) yönelik karar verme çabalar›nda-ki karmaﬂ›k süreçlere girmemesidir. Di¤er taraftan her iki teoride de ahlaki bir iki-lemle karﬂ›laﬂt›¤›nda ço¤unlukla mu¤lak ve birbirinin z›dd› olan örnekler ortayakoyulmas›na karﬂ›n, erdem ahlak› böyle bir ahlaki ikilem durumunda pratik zekâ-n›n önemini vurgular. Böylece profesyonel karar verme yetene¤ini olumsuz etki-leyecek bask›lara karﬂ› durmak için genel karakter yeterlili¤i sa¤lam›ﬂ olur.NORMAT‹F OLMAYAN AHLAK TEOR‹LER‹Normatif olmayan ahlak teorilerine göre; normatif teorilerin tümü; ‘tüm insanlar›nen yüksek derecede hazza ulaﬂmalar› gerekir’. ‘Kendin için isteyebilece¤in yasa,baﬂkalar›n›n da isteyebilece¤i bir yasa olmal›d›r’ ve ‘Herkes kendi ç›kar ve fayda-s›n› gözetmelidir’ vb. gibi yönlendirmelerde ‘olan’a de¤il, ‘olmas› gereken’ üzerineodaklanmas› dolay›s›yla bir norm niteli¤i taﬂ›d›¤›n› belirtmekte ve bu durumu eleﬂ-tirmektedir. Bu nedenle normatif olmayan teoriler kimi zaman eleﬂtirel teoriler ola-rak tan›mlanm›ﬂt›r. Bu teoriler olgular› ve durumlar› tan›mlamaya, onlar› birbiriylekarﬂ›laﬂt›rmaya, çözümlemeye, ortak ve farkl› yanlar›n› göstermeye çal›ﬂm›ﬂt›r. Normatif ﬁekil 3.5 Olmayan Normatif olmayan Ahlak Teorileri Ahlak TeorileriTan›mlay›c› Meta Ahlak AhlâkObjektivizm Görecelik ‹drakçilik Sezgicilik Normatif olmayan teoriler Anglo-Sakson felsefe çevrelerinden ortaya ç›km›ﬂt›r.Tan›mlay›c› ve metaetik ﬂeklinde iki ana gruba ayr›lan normatif olmayan ahlak te-orilerinin bu gruplar alt›nda da farkl› kollara ayr›larak kendini geniﬂletti¤i görül-mektedir (Bkz. ﬁekil 7). Bunlar aras›nda ad›ndan en fazla söz ettiren görecelilik te-orisine bu konu içerisinde ayr›ca de¤inilecektir. Bunun yan›nda Ross’un sezgicili-¤i, Ayer’in duygusalc›l›¤›, Hare’›n mant›kç›l›¤› da üzerinde durulan di¤er teorilerolarak belirtilebilir.Tan›mlay›c› AhlakAhlak alanlar›ndaki bilimsel yaklaﬂ›m› tan›mlayan bu görüﬂ norm bildirmek ya dakural koymak yerine, sadece insan eylemlerinin sonuçlar›n› tan›mlamaktad›r. Nor-matif olmayan bir inceleme alan› olarak tan›mlay›c› ahlak, ahlaki davran›ﬂ ve inanç-lar›n olaylara ve olgulara dayanarak tan›mlanmas› ve aç›klanmas›d›r. Baﬂka bir de-yiﬂle, tan›mlay›c› ahlak dünyan›n nas›l bir yer olmas› gerekti¤i veya olup olmad›¤›hakk›nda hiçbir sonuca ulaﬂmadan dünyay› sadece tan›mlar. Tan›mlay›c› ahlak in-

78 ‹ﬂletmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik sanlar›n gerçekte ne yapmay› seçtiklerini ve bireylerin farkl› durumlarda ayn› ter- cihler yap›p yapmad›klar› hakk›nda gözlemler yapar ve bilgiler toplar. Antropolog, sosyolog ve tarihçilerin ahlaki davran›ﬂ› incelerken kulland›klar› bu teoride göz- lemci, ahlaki olgu ve olaylara d›ﬂar›dan bakmakta, olaylar› bilimsel bir yaklaﬂ›mla gözlemlemekte ve tasvir edip aç›klamaktad›r. Ahlak›n bu branﬂ› durumsal ahlak konusuyla ilgilidir. Örne¤in, bir bireyin neden bir durumda h›rs›zl›k yaparken di- ¤er bir durumda yapmad›¤›n› araﬂt›r›r. Tan›mlay›c› ahlak hangi de¤erlerin benim- senmesi, hangi ideallerin peﬂine düﬂülmesi gerekti¤i sorular›na hiçbir ﬂekilde ce- vap verememektedir. Tan›mlay›c› ahlak›n üzerinde en çok durdu¤u konular; top- lumun ﬂan, ﬂeref, itibar kurallar›, insan hayat›na zarar verme (öldürme vb.) ile ilgi- li kurallar, kürtaj hakk›, akrabal›k sistemleri ve yaﬂl›lar›n korunmas›d›r. K›saca, tan›mlay›c› ahlak temel olarak ﬂu sorular› yöneltir: Bireyler ahlaki norm- lar olarak neleri ileri sürerler? Bireyler ahlaki problemler oldu¤unda gerçekte nas›l davran›rlar? Bireyler alg›lad›klar› ahlaki ikilemleri nas›l çözümlerler? Bireyleri ah- lakl› ya da ahlak d›ﬂ› davranmaya sevk eden en etkili nedenler nelerdir? Bireylere veya gruplara ahlaki seçimleri yaparken hangi inançlar sistemi eﬂlik etmektedir? Normatif ahlak ne yap›lmas› ne yap›lmamas› ve nas›l davran›lmas› gerekti¤i üzerinde dururken, tan›mlay›c› ahlak insanlar› hâlihaz›rda ne yapt›klar›, nas›l dav- rand›klar› ve bunlar›n nedenleri üzerinde durmaktad›r. Benzer biçimde, normatif ahlak verilen karar›n ya da ortaya ç›kan davran›ﬂ›n baﬂkalar› taraf›ndan nas›l karﬂ›- lanaca¤›, onaylan›p onaylanmayaca¤›n› dikkate al›rken; tan›mlay›c› ahlak, ahlaki eylem ba¤lam›nda olmas› gereken de¤er ya da norm yerine, ahlaki inançlar›m›zla ilgili sosyolojik ya da psikolojik olgularla ilgilenir. Normatif ahlak bir reçete yakla- ﬂ›m iken, tan›mlay›c› ahlak çözümleyici bir yaklaﬂ›md›r. Bir ahlak/etik filozofu ah- laki görevleri tan›mlayabilir ve çözümleyebilir ancak, ahlak›n as›l görevi bu de¤il- dir. Bu nedenle normatif ahlakç›lar, tan›mlay›c› ahlak› bireylere ne yap›p ne yap›l- mamas› gerekti¤ini belirtmemesi, hayatlar›n› nas›l sürdürmeleri gerekti¤i konusun- da yaﬂamlar›na rehberlik yap›p yol göstermedikleri ve insanlara belli bir yaﬂam bi- çimi ve hayat tarz› sunup sorumluluklar›n› bildirmedi¤i için eleﬂtirirken tersi karﬂ› ç›k›ﬂlar da tan›mlay›c›lar taraf›ndan kullan›lm›ﬂt›r. Göreceli Ahlak Do¤ru davran›ﬂ›n tüm insan topluluklar› için ayn› oldu¤unu yani tek ve mutlak bir do¤ru oldu¤unu savunan mutlak ahlak anlay›ﬂ›n›n karﬂ›s›nda olan göreceli ahlak teorisine göre, do¤ru farkl› kültürlere, toplumlara, zamanlara ve hatta kiﬂilere göre de¤iﬂebilir. Baﬂka bir deyiﬂle, ‘do¤ru’, ‘yanl›ﬂ’; ‘iyi’ ve ‘kötü’ gibi ahlaki de¤erlen- dirmeler birey, grup ve toplumsal kültüre göre de¤iﬂir. Dolay›s›yla davran›ﬂa ahlaki standartlar koymak do¤ru de¤ildir. Görecelilik ‘ahlaki plüralizm’ olarak da adlan- d›r›lmaktad›r. Bu teoriye göre, toplumsal düzende bir de¤il, birden çok ahlaki norm ve ilkeler vard›r. Objektif de¤er teorisini kabul etmeyen görecelili¤e göre, ahlaki de¤erler insan zihninin ürünüdür, dolay›s›yla farkl› zaman, mekân ve toplumlarda de¤iﬂmeyen ve kiﬂilere sorumluluk yükleyen ahlaki de¤erlerden söz edilemez. Böylece bütün in- sanlar› ba¤lay›c› temel prensipleri olan kural koyucu (normatif) ahlak sistemleri kurmak da mümkün de¤ildir. Böylece rölativistler için ahlak temelinde ba¤lay›c› olan genel-geçer ve kay›ts›z ﬂarts›z bir norm bulmak imkâns›zd›r. Ahlaki rölativiz- me/görecelili¤e göre, ahlak normlar›n›n zaman›n ak›ﬂ›yla de¤iﬂti¤i, zaman zaman birbiriyle çarp›ﬂt›¤› bir yerde, iyi ve kötü s›fatlar› bütünüyle rölatiftir.

3. Ünite - ‹ﬂ Ahlak› ve Etik Yaklaﬂ›mlar 79 O’Connor rölatif temellendirmenin ahlak sahas›nda onu hâkim görüﬂ haline ge-tirebilece¤ine dikkat çekmektedir. O’Connor’a göre: Bir nesnenin k›rm›z› olup ol-mad›¤› hususunda ç›kan bir anlaﬂmazl›¤› çözmek için, üzerinde ittifak edilen belir-li usuller vard›r. Oysa bir eylemin iyili¤i ve kötülü¤ü konusunda ortaya ç›kan biranlaﬂmazl›¤›n çözümünde herkesin kabul edebilece¤i bir usul bulmak imkâns›zdenecek kadar zordur. ‘A’ ﬂahs›s›n›n ahlaken iyi dedi¤i bir fiile ‘B’ ﬂahs›n›n kötüdedi¤i ve her ikisinin de bunu sezgi ile kavrad›¤›n› söyledi¤i bir durumda, onlar-dan birine ‘do¤ru’ di¤erine ‘yanl›ﬂ’ deme imkân› kalmayacakt›r. Örne¤in, ahlakiprensip ve ilkeler farkl› zaman, mekân ve bölgesel çeﬂitlili¤i karﬂ›lad›¤›nda ahlakalan›nda rölativizm hâkim olacak ve her ﬂey rölatif olarak de¤erlendirilecektir.Böylece birilerinin iyi dedi¤ini, di¤erleri beklenmedik ﬂekilde red edecek; birileri-nin ödev olarak gördü¤ünü di¤erleri gülünç bulacak ve birilerinin örnek davran›ﬂolarak nitelediklerine di¤erleri yapt›r›mla karﬂ›l›k verecektir. Dolay›s›yla evrenselve herkes için geçerli ahlaki prensip ve normlardan söz edilmeyecektir. Bu noktada ﬂu soruyu yöneltebiliriz. Evrensel karakterde temel ahlak prensip-lerinden söz etmek imkâns›z olunca ne olur? Bu durumda; ahlaki ikilemlerin herbiri kendi savunucular›na göre do¤ru olur. Nazilerin Yahudilere, Amerikal›lar›nIrakl›lara; Afganlara ve di¤er iﬂgal etti¤i halklara reva gördükleri eylemler kendile-ri ve kendi de¤erleri ad›na ahlaki olur. Böylece adalet ile zulüm, do¤ruluk ile ya-lanc›l›k, namusluluk ile namussuzluk ayn› derecede iyi ve do¤ru olarak görülebi-lir. Bu sonuç ise insanl›¤›n ahlaki pusulas›n› kaybetmesi ya da insan› insan k›lanahlaki fazilet ve erdemin önemini kaybetmesi demektir. Bu konuda piﬂmanl›k dayeter özür de¤ildir. Dünyan›n büyük finansal skandallar›ndan biri kabul edilen En-ron olay›nda Enron genel müdürü Andrew Fastow eski patronlar›n›n doland›r›c›-l›kla ilgili ceza davas›ndaki ifadesinde ﬂöyle aç›klama yapm›ﬂt›r: ‘Enron için ben biro zamanlar bir kahramand›m; numaralar yapt›¤›mda (evrakta sahtecilik) kendimeve Enron’a yard›m etti¤imi düﬂünmüﬂtüm. Göreceli ahlak anlay›ﬂ›na göre ﬂirketinvarl›¤›n› sürdürmesine yard›m etmek için yap›lan küçük bir doland›r›c›l›k o zamanBay Fastow için ahlaki bir sorun de¤ildi. Sonras›nda durum ortaya ç›kt›¤›nda söy-ledi¤i ‘anlad›m ki ben ahlak pusulam› kaybettim’ aç›klamas› durum geç kavransada oldukça manidard›r! ‘‹nsan herﬂeyin ölçütüdür’ ﬂeklindeki ünlü önermeyi ortaya atan Yunanl› filo-zof Protagoras’a dayanan rölativizm, bireyi birim olarak alarak tüm eleﬂtiri ihti-mallerini, eleﬂtirinin geçerlili¤ini ve anlaml›l›¤›n› ortadan kald›r›p anlams›z k›lacakbir sonuca yöneltir: ‘Herkesin kendine göre bir do¤rusu vard›r; do¤ru veya ger-çek tek de¤ildir, herkese göre de¤iﬂir; tek veya birkaç de¤il, sonsuz anlamland›r-ma vard›r; herkes kendine özgü anlamland›rma/çözümleme yapar’. Bu tespit bu-günün ve yar›n›n en temel problemlerinden birine bizi götürür. Bu da rölatif(post-modern) bir anlay›ﬂla buland›r›lm›ﬂ ve ‘iyi’nin ve ‘kötü’nün tarifinin zorlaﬂ-t›¤› ve birbirine girdi¤i bir ahlak anlay›ﬂ›n›n egemenli¤idir. Ahlaki rölativizmlekarﬂ›m›za ç›kan bu kaypak ve çat›ﬂmal› durum için Bauman ﬂöyle demektedir:‘Kurallar›n ço¤ullu¤u ahlaki seçimlerin içkin ve onar›lamaz biçimde müphem gö-rünmesine neden olacakt›r. Bu müphemlik bir taraftan bize daha önce hiç sahipolmad›¤›m›z bir seçim özgürlü¤ü sunarken, di¤er taraftan hiç bu kadar ›st›rapl› ol-mad›¤›m›z bir tereddüt durumuna sokar. ‘‹ﬂte günümüzün derin de¤er tart›ﬂmala-r› ve rölativizmin belirsizlik ve kaypakl›¤› nedeniyle insan› tereddüte sürükleyenyap›s› dünyay› ﬂimdiden yormuﬂtur’. Göreceli teoriye baﬂka bir eleﬂtiri “Ahlaki prensibin yeri neresi olacak, buprensibin kayna¤›n› nereye yerleﬂtirece¤iz? Bu yer kültür mü, toplum mu, kiﬂi mi

80 ‹ﬂletmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik yoksa grup diye adland›rd›¤›m›z bir ﬂey mi olacak? S›n›r› nas›l çizece¤iz?” sorula- r›n› yönelten Velasquez (1998)’den gelmektedir. Daha farkl› bir eleﬂtiri ise insan haklar›na yönelik olarak insan›n soyutlaﬂt›r›lmas›nda söz konusudur. Rölativist te- orinin görecelili¤i kutsamas› insan haklar›n›n varl›¤›n› neredeyse imkâns›z k›l- maktad›r. Bu postmodern bak›ﬂla insanlar›n ulusal kimliklerinden ve yaﬂad›klar› co¤rafyadan ba¤›ms›z olarak birtak›m haklara sahip oldu¤unu savunmak kolay de¤ildir. K›sacas›, hakikat iddialar›n›n göreceleﬂtiriliﬂi, kaç›n›lmaz olarak insan haklar›n› meﬂrulaﬂt›ran evrensel, ilkesel ve normatif temelin y›k›lmas›yla sonuçla- nacakt›r. Böylesine temelsiz bir durumda; do¤ruyla yanl›ﬂ›, iyiyle kötüyü birbirin- den ay›rt edecek herhangi bir ölçütten yoksun olunacakt›r. Bu ahlaki boﬂluk ise haklar alan›nda hemen hemen her türlü düﬂünce ve prati¤i meﬂrulaﬂt›r›c› bir iﬂlev görecektir. Görecelilik teorisine itiraz›n ahlak›n sadece kültürel de¤erleri de¤il insani de- ¤erleri dikkate almas› gerekti¤i noktas›nda yap›lmas› gerekir. Kültür sadece belli ahlaki davran›ﬂlar›n önceli¤ini tan›mlamaktad›r. Ahlak anlay›ﬂ›n› ﬂekillendiren de- ¤erlerin kültürel yap›ya göre de¤iﬂti¤ini ileri sürmek, gerçek ve makul bir yaklaﬂ›m olarak görülebilir. Ancak do¤ru ve yanl›ﬂ kavramlar› herkes için ayn› ﬂeyi ifade et- medi¤i sürece sömürü, çat›ﬂma ve ahlak d›ﬂ› uygulamalar›n önlenmesi zordur. Bu nedenle yap›lan de¤erlendirmelerde relativizm aﬂman›n son noktas› ahlaki de¤er- leri mutlak bir varl›kla iliﬂkilendirme olarak ortaya konulmaktad›r. Görecelili¤in genel geçer ve mutlak olan› reddi Dostoyevski’nin ünlü sözünü hat›rlat›r. “Tanr› yoksa her ﬂeye izin verilebilir” Ama Tanr› varsa, ahlak diye bir ﬂey oldu¤unu söylemek mant›kl›d›r. Meta-Etik Normatif ahlak; ahlaki olarak neyin do¤ru neyin yanl›ﬂ, yükümlülüklerimizin neler oldu¤unu, neyin ya da kimin ahlak olarak iyi, kötü ya da sorumlu oldu¤una karar vermemizi sa¤layacak yükümlülük ilkeleri ve genel de¤er yarg›lar›n› ortaya koyar. Meta-etik ise dolayl› sonuçlar d›ﬂ›nda eyleme iliﬂkin hiçbir ahlaki ilke ya da hedef önermez; esas olarak sadece felsefi analizden oluﬂur. Meta-etik, böylece ‘erdem’, ‘sorumluluk’, ‘iyi’, ‘ödev’, ‘yükümlülük’ gibi temel kavramlar›n anlamlar›n›n analiz edilmesini sa¤lamaktad›r. Böylece normatif ahlakda oldu¤u gibi ahlak yarg›lar› vermekten de¤il, ahlaki ifadeler üzerine yarg›lar vermekten; ahlaki ak›l yürütme- den de¤il, ahlaki ak›l yürütme üzerine ak›l yürütmelerden meydana gelmiﬂtir. Me- ta-etikçiler göre, etik ‘ahlak yarg›lar› alan›’d›r. Meta-etik önermeler, ahlak ve onunla ba¤lant›l› konular hakk›nda hiçbir iddia- da bulunmay›p etik cümleler, kuramlar, sistemler hakk›nda konuﬂur; baﬂka bir de- yiﬂle nas›l ahlak eti¤in inceleme konusu ise, etik de meta-eti¤in konusudur. Dola- y›s›yla meta-etik de de¤erler ve normlar, birer olgu olarak görülür ve önermeyi di- le getiren kiﬂi ya da topluluk ifadedeki de¤er ve normlar›n geçerlili¤ine iliﬂkin ki- ﬂisel yarg›s›n› iﬂin içine katmad›¤› gibi söz konusu ahlaki normlar›n X kiﬂisi ya da Y toplulu¤u için fiilen geçerli oldu¤unu ileri sürer, ama geçerli olmalar› gerekti¤i iddias›nda bulunmaz. Meta-etik genelde ﬂu sorular› sorar: 1-’Do¤ru’, ‘yanl›ﬂ’, ‘iyi’, ‘kötü’ gibi etik kav- ramlar›n tan›m› ve anlam› nedir? Bu ya da benzeri kavramlar›n yer ald›¤› yarg›lar›n önemi, anlam› ve iﬂlevi nedir? Bu kavramlar›n ya da yarg›lar›n kullan›m kurallar› nelerdir? 2- Bu kavramlar›n ahlaki ya da ahlaki olmayan kullan›mlar› birbirinden nas›l ay›rt edilebilir? ‘Ahlaki’nin ‘ahlaki olmayan’ dan fark› nedir? 3- ‘Eylem’, ‘vic- dan’, ‘özgür irade’, ‘niyet’, ‘söz verme’, ‘özür dileme’, ‘gerekçe’ gibi kavramlar›n an-

3. Ünite - ‹ﬂ Ahlak› ve Etik Yaklaﬂ›mlar 81lam› nedir? 4- Etik yarg›lar ve de¤er yarg›lar› gösterilebilir mi, aç›klanabilir mi yada bunlar›n geçerlilikleri kan›tlanabilir mi? Evet ise, hangi anlamda, hangi ﬂekilde?Ahlaki argümantasyonun mant›¤› nedir? Meta-etik, ‘normatif’ de¤il ‘bilimsel’dir. Çünkü, 20. yüzy›lda baﬂat de¤er halinegelen ‘bilimsellik’ düﬂüncesine göre, herhangi bir ahlaki ilke önermemek, iyiyi, kö-tüyü, yükümlülü¤ü söylememek (bilimsel bak›ﬂ buna nesnellik özelli¤i demekte-dir.) bilimselli¤in ölçütüdür. Ahlak meta-etik görüﬂle ‘normatif’ olmaktan kurtar›l-m›ﬂ, ‘bilimselleﬂtirilmiﬂ’ ama bir benzetmeyle ona ‘lobotomi’ yap›lm›ﬂ bitkisel yaﬂa-ma terk edilmiﬂtir. Çünkü bu teoride ahlak›n/eti¤in yöneldi¤i nesne ‘insan’ de¤ilve insan iliﬂkilerinin bir bütünü olarak görülebilecek ‘yaﬂam’ de¤il ama yarg›larvard›r. Böyle bir ahlak/etik çözüm beklenen alanlar için elveriﬂli bir bak›ﬂ getirme-mektedir. T›pta organ nakilleri, ac›s›z ölüm (ötenazi) vb. konularda kal›c› cevaplarbulunamamaktad›r.SonuçTüm ahlak teorilerinin, ortak problemi; ister ‘en yüksek iyi’, ister ‘do¤ru eylem’, is-ter ‘hak ve adaletli davran›ﬂ’, isterse ‘ahlaki bir karakter’ tan›mlar›nda olsun, hep-sinin kendine göre bir ahlakl›l›k tan›m› yapmalar›na ra¤men ahlaki sorunlar› çöz-mede yetersiz kalmalar›d›r. Hedonist ö¤retiler, mutlulukçu ve yararc› olan tüm ahlakl›l›¤› do¤al ya da do-¤al temelli toplumsal istek e¤ilim ve ihtiyaçlar›n karﬂ›lanmas›na yönelik eylemle-rinde bulduklar› bilinmektedir. Di¤er taraftan, Kant’›n ödev ahlak› deontolojik ah-lak ö¤retileri ise tam bir karﬂ›tl›kla, ahlakl›l›¤› otonom bir ak›l varl›¤› olarak kendi-sine koydu¤u ahlak yasalar›na ba¤l› eylemlerde bulmaktad›r. Erdem ahlak› olarakifade edilen ö¤retideki esas ise ahlaki eylemi erdemlerin çoklu¤u ve ço¤ullu¤un-da görmesidir. Tüm ahlaki teoriler ça¤lar üstü geçerlili¤e sahip Mutlak ve Kutsal olan d›ﬂ›ndaanl›k, rölatif ve çat›ﬂmal› durumlar karﬂ›s›nda eksik ve çaresizdir. Bu durum ahlak›salt bilimsel bir çaba olarak gören ve ahlak› tinsel alan›n d›ﬂ›nda b›rakan bütün te-orilerin kendini kurtaramad›¤› bir sonuçtur. Mutlak ve tek olan›n kurallar›n› ahlakiolan›n d›ﬂ›nda tutmak insano¤luna hangi aç›dan bak›l›rsa bak›ls›n yarar sa¤lama-m›ﬂt›r. Küresel çerçevedeki parçalanm›ﬂl›k, bölünmüﬂlük ve ezilmiﬂlikler hangi ah-laki ortak paydada buluﬂturulursa buluﬂturulsun daima eksik ve yetersiz kalmayamahkûm görünmektedir.

82 ‹ﬂletmelerde Sosyal Sorumluluk ve EtikÖzetA M A Ç Ahlak teorilerinin iﬂlevini tan›mlamak. A M A Ç Normatif olmayan ahlak teorisinin bak›ﬂ aç›s›n› 1 Ahlak felsefesi, ahlak denen fenomen üzerine 3 aç›klamak. düﬂünmedir. Bu tan›m gere¤i, ahlak, filozoflar›n Normatif olmayan teoriler, ahlak ö¤retilerini ta- üzerinde düﬂünmesiyle var olmuﬂ alg›lan›r. Oysa n›mlamaya, onlar› birbiriyle karﬂ›laﬂt›rmaya, çö- en ilkel toplumlar›n bile ahlak› vard›r. Ama ne- zümlemeye, ortak ve farkl› yanlar›n› göstermeye yin ahlakl› oldu¤unu kestirmek kolay de¤ildir. yönelik ahlaki bak›ﬂ aç›s› ortaya koyan teoriler Bu nedenle neyin iyi, neyin kötü; neyin do¤ru, olarak aç›klanabilir. Bu teorilerin ilk aya¤›n› me- neyin yanl›ﬂ; neyin izin verilebilir, neyin izin ve- taetik ve tan›mlay›c› ahlak bak›ﬂ aç›s› oluﬂturur- rilemez oldu¤unu aç›klayabilmek için ahlak te- ken, ikinci aya¤›n› ise, görecelilik, sezgicilik ve orilerinden yararlan›yoruz. Baﬂka bir deyiﬂle ah- objektivizm gibi yaklaﬂ›mlar oluﬂturur. lak teorilerinin iﬂlevi, ahlaki yarg›lar ve sorunla- ra yönelik ikilemleri çözmektir. Normatif ahlak teorisinin bak›ﬂ aç›s›n› aç›kla-AMAÇ mak. 2 Normatif ahlak, ahlak› felsefenin normlar koyan bir alan› olarak kabul etmektedir. Bu teoriler, ne- yin iyi, neyin kötü; neyin do¤ru neyin yanl›ﬂ ol- du¤unu bilmek istedi¤imizde ahlak alan›ndaki davran›ﬂlar›m›z için temel kriter olarak iﬂlev gö- recek normlar›n peﬂindedir. Böylece normatif ah- lak›n fonksiyonu do¤ru ve iyinin en üst ilkeleri- ni sa¤lamakt›r. Bu ilkeler ve davran›ﬂlar, teleolo- jik, deontolojik ve erdem ö¤retileriyle yol göster- meye çal›ﬂ›r.

3. Ünite - ‹ﬂ Ahlak› ve Etik Yaklaﬂ›mlar 83Kendimizi S›nayal›m 6. Do¤ru davran›ﬂ›n birey, grup ve toplumsal kültüre göre de¤iﬂece¤ini savunan ahlak teorisi aﬂa¤›dakiler-1. Aﬂa¤›dakilerin hangisi ahlak›n düﬂünme ﬂekillerin- den hangisidir?den biridir? a. Meta ahlak a. Metafizik düﬂünme b. Göreceli ahlak b. Meta-etik düﬂünme c. Ahlaki egoizm c. Objektif düﬂünme d. Tan›mlay›c› ahlak d. Epistemolojik düﬂünme e. Kant ahlak› e. Etimolojik düﬂünme 7. Aﬂa¤›dakilerden hangisi adalet teorisini geliﬂtiren2. Aﬂa¤›dakilerden hangisi normatif olmayan ahlak te- düﬂünürdür?orilerinden biridir? a. Sidgwick a. Teleolojik ahlak b. Kant b. Deontolojik ahlak c. Rawls c. Tan›mlay›c› ahlak d. Aristotle d. Erdem ahlak› e. Anscombe e. Faydac› ahlak 8. Mutlulu¤u, “insan›n yaﬂay›ﬂ amaçlar›ndan ve ahlak›n3. Aﬂa¤›dakilerden hangisi egoizm teorilerinden biridir? ölçütlerinden biri” olarak gören düﬂünür aﬂa¤›dakiler- a. Faydac›l›k den hangisidir? b. Görecelilik c. Kuralc›l›k a. Jeremy Bentham d. Hazc›l›k b. Manuel G. Velasquez e. Eylemcilik c. Immanuel Kant d. John Stuart Mill4. ‘Kategorik buyruk’ kavram›ndan aﬂa¤›daki hangi dü- e. Jose Lopezﬂünür bahsetmektedir? 9. “En çok say›daki insan için en fazla mutluluk”un en a. Aristippos do¤ru davran›ﬂ oldu¤unu savunan düﬂünür aﬂa¤›daki- b. Sidgwick lerden hangisidir? c. Bentham d. Epikuros a. Jeremy Bentham e. Kant b. Henry Ford c. Norman Bowie5. Aﬂa¤›dakilerden hangisi Teleolojik Ahlak Teorilerin- d. Aquino’lu Thomasden biridir? e. John Rawls a. Faydac› ahlak teorisi 10. “De¤erlendirmeye yarayan, genel ya da genel geçer b. Kant ahlak› olma iddias›nda olan önerme” ifadesi aﬂa¤›dakilerin c. Adalet teorisi hangisinin tan›m›d›r? d. Haklar teorisi e. Erdem ahlak› a. Ahlak b. Norm c. Etik d. Erdem e. Betimleme

84 ‹ﬂletmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik Yaﬂam›n ‹çinden d›m ald›¤› haberi ulaﬂt›. (‘Hongkong Christian Coaliti- on’nun Hans Weiss’a gönderdi¤i 12 Haziran 2001 tarih-“ CHICCO (ARTSANA S.P.A.) li e-mail) Bu örnek uluslar aras› kampanyalar›n etkisini Chicco, tüm dünyada bir düzine farkl› marka olarak gösteriyor. çal›ﬂan ‹talyan Artsana Holding’in bir parças›. Alman- ya’da hamileler, bebekler ve küçük çocuklar için say›- ”Kaynak: Hans Weiss, Klaus Werner, Markalar›n Kara s›z ürünleri olan Chicco ve Pretanal markalar› ile tan›- n›yor. Artsana 40 y›ldan fazla bir süredir faaliyette. Kitab›, MediaCat Kitaplar›, ‹stanbul, 2003 Pretanal sadece bebek donan›m› ve hamile ürünleri satan ﬂirketler aras›nda tüm Avrupa’da en çok ma¤a- Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› zaya sahip olan›. Çin’deki Chicco tedarikçi firmalar›ndan biri olan Zhili 1. b Yan›t›n›z yanl›ﬂ ise “Ahlak, Etik ve Ahlak Teori- Handicraft Factroy’de 19 Kas›m 1993’te bir yang›n ç›k- si Aras›ndaki ‹liﬂki” konusunu yeniden gözden t›. Orada bulunan a¤›rl›kl› olarak kad›nlardan oluﬂan geçiriniz. 200 eleman kaçmaya çal›ﬂt›. Ancak çok az› kaçabildi. Çünkü çal›ﬂanlar mallar› çalar korkusuyla fabrika bir 2. c Yan›t›n›z yanl›ﬂ ise “Normatif Olmayan Ahlak hapishane gibi kilitlenmiﬂti; pencerelerde demir par- Teorileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. makl›klar vard› ve acil ç›k›ﬂlar kapat›lm›ﬂt›. Bina ayn› zamanda mal deposu olarak da kullan›ld›¤› için yan- 3. d Yan›t›n›z yanl›ﬂ ise “Normatif Ahlak Teorileri” g›n h›zla yay›ld›. konusunu yeniden gözden geçiriniz. 87 kiﬂi öldü, 47 kiﬂi a¤›r yaral› olarak kurtuldu. Al›nan bilgilere göre çal›ﬂanlar› fabrikaya hapseden iki müdür 4. e Yan›t›n›z yanl›ﬂ ise “Normatif Ahlak Teorileri” yine Artsana S.p.A/Chicco için mal üreten yeni bir fab- konusunu yeniden gözden geçiriniz. rikada çal›ﬂ›yorlar. Artsana S.p.A./Chicco ancak y›llar sonra, 1997 y›l›nda 5. a Yan›t›n›z yanl›ﬂ ise “Normatif Ahlak Teorileri” ma¤durlara yaklaﬂ›k 155 Euro ödemeye raz› oldu. An- konusunu yeniden gözden geçiriniz. cak ma¤durlar›n bir teki dahi ﬂimdiye kadar ‹talyan ﬂir- ketinden tek bir kuruﬂ almad›. 6. b Yan›t›n›z yanl›ﬂ ise “Normatif Olmayan Ahlak ﬁirket 1999 y›l›nda avukatlar› arac›l›¤›yla, paran›n yan- Teorileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. g›n felaketiyle hiçbir ba¤lant›s› olmayan sosyal projeler- de kullan›lmak üzere da¤›t›ld›¤›n› ilan etti. Bu, ma¤dur- 7. c Yan›t›n›z yanl›ﬂ ise “Normatif Ahlak Teorileri” lar için ayr›lan fonun kötüye kullan›lmas› demek tam konusunu yeniden gözden geçiriniz. anlam›yla. Bu nedenle Hongkong’daki Toy Coalition, ‹talyan ﬂir- 8. d Yan›t›n›z yanl›ﬂ ise “Normatif Olmayan Ahlak ketini yine de kurbanlara tazminat ödemeye zorlamak Teorileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. için Chicco oyuncaklar›na karﬂ› uluslar aras› bir kam- panya baﬂlatt›. Artsana S.p.A/Chicco (‘Nerede bir bebek 9. a Yan›t›n›z yanl›ﬂ ise “Normatif Ahlak Teorileri” varsa biz de oraday›z.’), web sitesinde gururla 1998’den konusunu yeniden gözden geçiriniz. beri var olan bir ﬂirket kodeksi oldu¤unu ve bu kodek- sin, tüm üretici firmalara çal›ﬂma saatleri, ücret, yaﬂ› kü- 10. b Yan›t›n›z yanl›ﬂ ise “Normatif Ahlak Teorileri” çük olanlar›n çal›ﬂt›r›lmas› ve çal›ﬂanlar›n sa¤l›klar›n›n konusunu yeniden gözden geçiriniz. güvence alt›na al›nmas› konular›ndaki kurallara uyma yükümlülü¤ü getirdi¤ini ifade ediyor. Dikkat! 2001 y›l›n›n May›s ay› sonunda, kitap yay›na haz›rlan- d›ktan sonra Zhili fabrikas›nda bu y›l›n Temmuz ay›nda ç›kan yang›n›n ma¤durlar›n›n ve ölenlerin yak›nlar›n›n her birinin ‹talyan firmas› Chicco’dan 11.250 dolar yar-

3. Ünite - ‹ﬂ Ahlak› ve Etik Yaklaﬂ›mlar 85S›ra Sizde Yan›t Anahtar› Yararlan›lan ve Baﬂvurulabilecek KaynaklarS›ra Sizde 1Ahlak, etikten önce gelir ve etik gerekçelendirmeler Akarsu, B. (1982), Ahlak Ö¤retileri, Remzi Kitabevi, ‹s-sonras›nda ise ahlak teorisine dönüﬂür. Tüm birey ve tanbul.toplumlar belirli faaliyetlerde do¤ru ve yanl›ﬂla ilgili te-mel ahlak duygusuna sahiptir. Etik, ahlaki belirsizlik Arslan Z.(2001) “ Postmodern Söylem ve ‹nsan Haklar›”durumlar›nda normatif kurallar› genelleﬂtirme ve ahlak› Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergi-sistemli ve akla uygun bir hâle getirme ile ilgili bir giri- si, 56-1.ﬂimi gösterir. Bu sürecin sonunda ortaya ç›kan norma-tif kurallar ise haklar teorisi ve adalet teorisi gibi ahlak Arslan, M., (2001), ‹ﬂ ve Meslek Ahlak›, Nobel Yay›nc›-teorisini oluﬂturur. l›k, Ankara.S›ra Sizde 2 Do¤an, Ö. (2004) Etik- Ahlak Felsefesi-, ‹nkilap Kitape-Bireyin bilmedi¤i, haz alarak ya da zevk duyarak yaﬂa- vi, ‹stanbul.mak k›sa ve uzun dönemde sonuçlar› itibariyle farkl›-d›r. K›sa dönemde haz veren ve zevk al›nan pek çok K›l›ç, R. (1993), “Ahlak› Temellendirme Problemi”, Fel-eylem, uzun dönemde ac› sonuçlar verir. Duyulan haz- sefe Kongresi Bildiriler Kitab›.z›n büyüklü¤ü ve süreklili¤i bu sonuçlar› uzun dönem-de daha ac› hale getirir. Bunun yan›nda, yar›nlarda haz Kök, S. B. (2001), ‹ﬂ Ahlak› ve Sosyal Sorumluluk, Betaveren ve zevk al›nan pek çok eylem, bugünde bireyi Bas›m Yay›m A.ﬁ., ‹stanbul.ac›lar içinde b›rak›r. Pieper, A. (1992), Eti¤e Giriﬂ, Çev. Veysel Ataman-Gö- nül Sezer, Ayr›nt› Yay›nlar›, ‹stanbul.

4‹ﬁLETMELERDE SOSYAL SORUMLULUK VE ET‹KAmaçlar›m›z Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Etkilenenler yaklaﬂ›m›n›n tan›m›n› ve geliﬂim aﬂamalar›n› aç›klayabilecek, ‹ﬂletmeler ve liderler için etik sorumlulu¤un ne anlama geldi¤ini ifade edebilecek, Liderlik tarz›n›n iﬂletmedeki etik anlay›ﬂ› ve örgüt kültürünü nas›l ﬂekillendir- di¤ini aç›klayabilecek, Etik ile liderlik, iﬂletme yap›s›, iﬂletmenin denetim sistemi ve örgüt kültürü aras›ndaki iliﬂkiyi anlatabileceksiniz.Anahtar Kavramlar • Örgüt Kültürü • Liderlik, Etik Liderlik • Etkilenenler Yaklaﬂ›m› • Etik Sorumluluk‹çindekiler‹ﬂletmelerde Sosyal ‹ﬂletmelerde Ahlaki • G‹R‹ﬁSorumluluk ve Etik Karar Alma ve Etik • B‹R SOSYAL VE EKONOM‹K Liderlik ETK‹LENEN OLARAK ‹ﬁLETME • ‹ﬁLETME VE L‹DER ‹Ç‹N PRAGMAT‹K PRENS‹PLER • ‹ﬁLETME STRATEJ‹S‹, L‹DERL‹K VE AHLAK SORUMLULU⁄U • ‹ﬁLETME YAPISI VE L‹DER‹N ET‹K SORUMLULU⁄U • L‹DERLER, DENET‹M S‹STEMLER‹ VE ET‹K SORUMLULUK • ‹ﬁLETMELERDE L‹DERL‹K, KÜLTÜR VE ET‹K SORUMLULUK

‹ﬂletmelerde Ahlaki Karar Alma ve Etik LiderlikG‹R‹ﬁKarmaﬂ›k yasal ve etik sorunlardan etkilenenler olarak iﬂletmelerin do¤as› ve so-rumlulu¤u ile ilgili önemli sorular, bugün iﬂ dünyas›nda hala tart›ﬂma konusudur.Örne¤in, iﬂletmeler rasyonel, kiﬂili¤i olmayan kurumlar m›d›r? ‹ﬂletmeler politik veekonomik gruplar›n yönetimindeki iﬂ birlikleri midir? ‹ﬂletmelerin bir vicdan› varm›d›r? ‹ﬂletmelerin topluma karﬂ› etik sorumlulu¤u var m›d›r? E¤er varsa hangi s›-n›rl›l›klar içinde? Bu sorular, aﬂa¤›da ortaya konmaya çal›ﬂ›lan sorunlu konular›nda birer parças›d›r. • E¤er iﬂletmeler bir vicdana sahip de¤ilse ve öncelikle kiﬂili¤i olmayan, kâr amaçl› kurumlarsa, müﬂteriler, çal›ﬂanlar, hükümet ve toplum gibi etkilenen- lere yönelik sorumluluklar› nelerdir? Kurallar nelerdir ve bu faaliyetleri kim yönetmelidir, etkilenenlere yönelik hangi etik yükümlülüklere sahiptir, e¤er de¤ilse gelecekteki durum nedir? • E¤er iﬂletmeler kâr amaçl› kurumlardan daha fazla bir anlam taﬂ›yorsa, etik sorumluluklar›n›n temeli ve kayna¤› nedir? Kimlere ekonomik yükümlülük- leri yan›nda baﬂka sorumlulu¤u vard›r? ‹ﬂletmeler nas›l etkilenenlere karﬂ› etik ve sosyal sorumluluklar›n› uygulayabilir? Bu tart›ﬂmalar›n baﬂlang›c›, iﬂletmelerin do¤as› ve sosyal sorumlulu¤uyla ilgiliüç farkl› görüﬂe dayanmaktad›r: 1) ‹ﬂletmelerin vicdan› yoktur ve kiﬂili¤i olmayankurumlard›r, sadece hissedarlar›na karﬂ› sorumludurlar. 2) ‹kinci görüﬂe göre iﬂlet-meler bireylere benzer. ‹ﬂletmelerin vicdan› vard›r ve etkilenenleriyle iliﬂkilerindebir etik kurumu gibi davran›r. 3) Üçüncü bak›ﬂ aç›s› ise iﬂletmeleri bir ekonomikve sosyal etkilenen olarak aç›klamaktad›r. Bu bak›ﬂ aç›s› karﬂ›t görüﬂlerle uzlaﬂma-ya çal›ﬂ›r.‹ﬂletmelerin Vicdan› Yokturﬁu bir gerçektir ki iﬂletmelerin büyük k›sm›, iﬂletme sahipleri ve hissedarlar› için kâramaçl› çal›ﬂ›r. Buradaki önemli soru, iﬂletmelerin hissedarlar›na oldu¤u kadar etkile-nenlerine karﬂ› da etik sorumlulu¤unun olup olmad›¤›d›r. “‹ﬂletmelerin kiﬂili¤i yoktur,kâr amaçl› kurumlard›r” görüﬂü, “iﬂletmelerin öncelikli görevi kâr elde etmektir, etiksorumlulukla hareket etmek de¤ildir” temeline dayan›r. Bu görüﬂ, iﬂletme eti¤inin çer-çevesi için önemlidir çünkü iﬂletmelerin kiﬂili¤i olmayan varl›k” olarak tan›mlanmas›,kuruma etik mesuliyet ve sorumlulu¤un bir katk› sa¤lamayaca¤›n› iddia eder. Fayda-c›l›k temelli bu görüﬂ, iﬂletmelerin geniﬂ kesimi için en iyiyi sa¤lad›¤›n› varsayar.

88 ‹ﬂletmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik Adam Smith (1723-1790), bu görüﬂü ilk savunan bilim adam›d›r. Ona göre bi- reyler, kiﬂisel ç›karlarla motive olur “görünmez el” ilkesini benimser ve toplumun ekonomik refah›n› destekler. Bu görüﬂe göre iﬂletmeler kiﬂisel ç›karlar› ve sahiple- rinin ekonomik beklentilerini karﬂ›layan etik d›ﬂ› kurumlard›r. Sosyal sorumluluk- ta kurallar ve bu kurallar›n uygulanmas› gereklidir. Bu hükümetlerin görevidir, iﬂ- letmelerin de¤il. Thomas Hobbes ve Locke’nin felsefesi de bu mant›¤› yans›tmaktad›r. Onlar›n görüﬂüne göre iﬂletmeler öncelikle, iﬂletme sahipleri, hissedarlar ve kâr elde etme kapasitesini art›ran gruplarla ilgilenmelidir. ‹ﬂletmeler kâr elde etti¤inde toplum kâr elde eder. ‹ﬂletmelerin üretme rolü, sorumluluk kurallar›n›n üzerinde bir öne- me sahiptir. Bu görüﬂü savunan günümüz bilim adamlar›ndan biri Milton Friedman’d›r. Ona göre iﬂletmelerin sadece bir sosyal sorumlulu¤u vard›r. O da kaynaklar›n›, karlar›- n› art›rmak için kaynaklar›n› ve faaliyetlerini tasarlamak oldu¤u kadar oyunu ku- rallar›na göre oynamakt›r. Oyunun kurallar› ise müdahale ve sahtekarl›k olmaks›- z›n aç›k ve özgür rekabettir. Ona göre serbest pazar sistemi “oyunun kurallar›n›” tan›mlar ve bu toplumun iﬂletmelerin temel sorumlulu¤u olan iﬂletme sahiplerinin ve hissedarlar› için kâr elde etmeyi baﬂarmada topluma yard›mc› olmas› için elve- riﬂlidir. Friedman, iﬂletmelerin görevinin topluma yard›m etmek olmad›¤›n› savun- muﬂtur. Ona göre iﬂletmede sosyal sorumluluk faaliyetleri tasarlad›klar› gibi ger- çekleﬂtiren yöneticiler, hissedarlar›n paras›n› kullanmazlar. Bu yöneticiler hissedar- lar›n vergi memurlar›d›r çünkü onlar temel çal›ﬂanlar yerine kamu görevlileri gibi hareket etmiﬂ olurlar. Benzer ﬂekilde Theodore Levitt’e göre iﬂletmelerin sadece iki sorumlulu¤u var- d›r: Birincisi asgari seviyede yüz yüze iliﬂkilerde nezaket kurallar›na uyma ve ikin- cil maddi kazanc›n yollar›n› araﬂt›rmakt›r. Bu bak›ﬂ aç›s›yla etik sorumlulu¤un kaynaklar›, iﬂletmelerin d›ﬂ›ndad›r. “Görün- meyen el”, “hükümetimin eli” ve di¤er etik denetim mekanizmalar›, iﬂletmelerin fa- aliyetlerini gözlemlemeli ve disiplin alt›na almal›d›r. Bu görüﬂün destekleyicilerin- den olan John Kenneth Galbraith’a göre ise iﬂletmeler kiﬂili¤i olmayan kurumlar- d›r ve hükümetler iﬂletmelerin sosyal sorumlulu¤unu art›rmak yerine faaliyetlerini etik aç›dan denetlemelidir. Yukar›da örnekleri ve görüﬂleri verilen bilim adamlar› ve araﬂt›rmac›lar yan›n- da pek çok filozof, iﬂletmelerin birey olmad›¤› ve amaçlar›n›n olamayaca¤› görü- ﬂünü savunmaktad›r. Ancak iﬂletme içindeki çal›ﬂanlar, iﬂletmenin sosyal sorumlu- luklar›n›n oldu¤una inanmaktad›r. Örne¤in, Manuel Velasquez iﬂletmelerin bir bi- rey olarak görülemeyece¤ini iki nedene ba¤lam›ﬂt›r. Birincisi, e¤er iﬂletmeler yan- l›ﬂ hareketlerinden sorumlu tutulursa, bireylerin yanl›ﬂlar› araﬂt›r›lamaz ve cezalan- d›r›lamaz. Bu nedenle iﬂletmelerin eti¤e uygun olmayan davran›ﬂlar› engellenme- melidir. ‹kincisi, iﬂletmelerin amaçlar› olan bireylerin görülmesi onlar›, “insanl›ktan daha geniﬂ” olarak görmemize neden olur, “sonuçlar› ve refah› çal›ﬂanlar›nkinden daha önemli olan” bireyler. Bu nedenle iﬂletme çal›ﬂanlar› iﬂletmenin amaçlar›n› ve bireylerin meﬂrulu¤unu feda ederek iﬂletmenin ç›karlar›n› ikincil duruma düﬂüre- bilir. Sonuçta iﬂletmenin içindeki bireydir, iﬂletmenin kendisi de¤il. Ve çal›ﬂanlar yasal olmayan ya da etik d›ﬂ› davran›ﬂlar›ndan dolay› hesap vermelidir. Velasqu- ez’e göre iﬂletmelerin sosyal ve etik yükümlülüklerine ra¤men, iﬂletmeler bir birey gibi davranan ya da amaçlar› olan kurumlar de¤ildir.

4. Ünite - ‹ﬂletmelerde Ahlaki Karar Alma ve Etik Liderlik 89‹ﬂletmelerin Vicdan› Vard›rKarﬂ›t görüﬂe göre iﬂletmeler, t›pk› bireyler gibidir. ‹ﬂletmelerin vicdan› vard›r, ger-çekten de¤il ama iﬂletmenin sahiplerine ve etkilenenlerine karﬂ› bir etik kurum gi-bi davranmal›d›r. ‹ﬂletme davran›ﬂ› bu nedenle t›pk› bireylerin davran›ﬂ› gibi etikstandartlara göre geliﬂtirilmelidir. ‹ﬂletmeler amaçlara yönelik hareket eder ve bunedenle hareketlerinin etik aç›dan hesab›n› vermelidir. Yine bu bak›ﬂ aç›s›na göreiﬂletmelerin sadece yasal ya da etik aç›dan hareketlerinden sorumlu de¤ildir ayn›zamanda sosyal sorumlu davranmas› gerekir, “iyi vatandaﬂ” olmal›d›rlar. Kenneth Goodpaster ve John Matthews örne¤in, iﬂletmeler amaçlara, ekono-mik de¤erlere ve stratejilere sahip olmalar›yla inan›ld›¤› için, bir vicdana sahip ol-mal›lar. Bu bilim adamlar› gerçekte iﬂletmelerin bireylerle eﬂit düzeyde bir vicdanasahip olmalar› gerekti¤ine inanmaktad›rlar ancak iﬂletmeleri bir birey olarak kabuletmek, iﬂletmelerin sorumlulu¤unu analiz etmede bir iskelet sunar. E¤er iﬂletmele-rin bir amac› olmazsa, bu bilim adamlar›na göre bir iﬂbirli¤i olarak iﬂletmeler nas›letik aç›dan sorumlu tutulabilir? Peter French’a göre ise iﬂletmeler amaçlar yönünde davranmal›d›r ve faaliyetle-rinden etik aç›dan sorumlu tutulmal›d›rlar. French’e göre iﬂletmeler kendi “iﬂletmeiç karar yap›s›”na göre hareket etmelidir. “‹ﬂletme iç karar yap›s›”, iﬂletmenin ak›ﬂﬂemalar› ve politikalar›ndan oluﬂturulur. ‹ﬂletme kararlar› ak›ﬂ ﬂemalar›n›n ve iﬂlet-me politikalar›n›n karar yap›s›yla vücut bulur. French’e göre iﬂletmenin kararlar› ilebireylerin “iﬂletme içi karar yap›s›”na yönelik fikirleri ba¤lant›l›d›r. “‹ﬂletme içi ka-rar yap›s›” bireylerin, bireysel hareketlerinin kolektif biçimidir. French’e göre iﬂlet-melerin kararlar› bireylerin iﬂletme içindeki kararlar›yla benzer de¤ildir. ‹lk görüﬂe benzer ﬂekilde iﬂletmelere yönelik bu bak›ﬂ aç›s›, belli s›n›rl›l›klarasahiptir. Uygulamada eﬂit kolektif yap› ve sadece bireylerle politik kararlar›n al›n-mas› çok zordur. Özellikle büyük iﬂletmelerde farkl› fikirler ve kararlar aras›ndakolektiflik ve iﬂ birli¤i de¤iﬂkendir. Hatta iﬂletme baﬂkanlar› ve üst düzey yönetici-leri kararlar› al›rlar ve uygulanmas› için bask› yaparlar. ‹ﬂletmelerin bir birey ve etik kurumu olarak görüldü¤ü bak›ﬂ aç›s›, bugün bi-linçli bir ﬂekilde yerleﬂtirilmeye çal›ﬂ›lmaktad›r ancak bu bak›ﬂ aç›s› sadece birey-sel bir bak›ﬂ aç›s›d›r. ‹ﬂletme içi politik ve çeﬂitli ç›kar gruplar›n›n varl›¤›n› göz ar-d› etmektedir.B‹R SOSYAL VE EKONOM‹K ETK‹LENEN OLARAK‹ﬁLETMEÜçüncü görüﬂ olan iﬂletmeyi toplumda sosyal ve ekonomik etkilenen olarak gör-me, iﬂletme ile hizmet götürdü¤ü kurumlar aras›nda iliﬂkinin do¤as›n›n bir pragma-tik de¤erlendirmesi üzerine odaklan›r. Etkilenenler, bak›ﬂ aç›s› kâr amaçl› kurumlar› yasal bir varl›k ve bireylerin vegruplar›n iﬂbirli¤i olarak görür. ‹ﬂletme lideri ve üst düzey yöneticileri, sermayedar-lar›n ve iﬂletme sahiplerinin karlar›n› maksimize etmek için kiralanm›ﬂlard›r. Ancakbunu baﬂarmak için çeﬂitli etkilenenlerin (çal›ﬂanlar, müﬂteriler, tedarikçiler, hükü-met kurumlar›) beklentilerini, haklar›n› ve taleplerini karﬂ›lamak zorundad›r. Bu ba-k›ﬂ aç›s›na göre, iﬂletmenin temel yükümlülü¤ünü, iﬂletme sahiplerinin ekonomikbeklentilerini karﬂ›lamakt›r. Ancak hayatta kalmak ve baﬂar›l› olmak için iç ve d›ﬂetkilenenlerin yasal, sosyal, politik ve çevresel taleplerini cevaplamak zorundad›r. ‹ﬂletmeler, daha sonra etkilenenleriyle olan iliﬂkilerinde sosyal ve etik aç›dansorumludur. Etkilenenlerin yasal haklar›, dürüstlük ve do¤ruluk gibi etik standart-

90 ‹ﬂletmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik lara yönelik talepleri kadar maliyet ve fayda analizini faydac›l›¤a göre gerçekleﬂtir- mek zorundad›r. Etkilenenler analizi, do¤ru ve yanl›ﬂ› de¤erlendiren belli bir etik prensibi desteklemez ancak, farkl› durumlarda iﬂletmenin ve etkilenenlerinin etik prensiplere uyum sa¤lamas›n› sa¤lar. Buradaki önemli nokta, iﬂletmeler baﬂar›l› olabilmek için haklara sayg›l› olmay› ve birimlerinin ç›karlar›n› yasal hale getir- mekle yükümlüdür. ‹kinci görüﬂün aksine, iﬂletmeler bireylere benzemez çünkü iﬂletmeler bireylerden fazla yaﬂar ve gelecek nesilide planlar›na katarlar. Bu nedenle iﬂletmelerin ç›karlar›, bireylerinkiyle benzer de¤ildir. ‹ﬂletmelerin vicdan sahibi olmas› olas› bir metafor de- ¤ildir ancak bu görüﬂ, iﬂetmelerin hissedarlar teorisinin önemli bir parças› olan etkile- nenlerine karﬂ› sosyal ve etik oldu¤u kadar yasal ve ekonomik davranmak zorunda- d›r, anlam›na gelmektedir. Sosyal Sözleﬂme ‹ﬂletmelere etkilenenler bak›ﬂ aç›s›yla bakan görüﬂ ayn› zamanda “sosyal sözleﬂme” kavram› temeline de oturmaktad›r. ‹ﬂletme ile etkilenenleri aras›ndaki sosyal sözleﬂ- me, kesin ve aç›k fikir birli¤ine dayan›r. Benzer ﬂekilde Patricia Werhane “karﬂ›l›kl› güvene dayanan iliﬂkiler” kavram›n› kullanm›ﬂ ve bir etkilenenin ya da grubun bir di- ¤erinin ç›kar›n› gözeterek davranmas› anlam›na gelen “ güven ve ba¤l›l›k” temeline dayan›r. Böylesi iliﬂkiler, karmaﬂ›k toplumlarda faaliyet gösteren iﬂletmeler için özel- likle çok önemlidir. Laura Nash “sözleﬂmeye dayanan etik” kavram›n› kullanm›ﬂt›r. “Sözleﬂmeye daya- nan etik” kavram› “sosyal sözleﬂme” kavram›yla iliﬂkilidir ve etkilenenler yaklaﬂ›m›n›n kalbini oluﬂturmaktad›r. “Sözleﬂmeye dayanan etik” iﬂletmeler, müﬂteriler ve etkile- nenler aras›ndaki sosyal oldu¤u kadar ekonomik iliﬂkilerin önemine vurgu yapar. ‹ﬂ- letme yöneticileri ve müﬂteriler aras›ndaki iliﬂkiler ve sosyal sözleﬂmeler, bir “sat›c› so- rumludur” anlay›ﬂ›na dayan›r, “sat›c›n›n ya da al›c›n›n dikkat etmesi” de¤ildir. Bu kavram, bir “iliﬂki kurmay› mümkün k›lma” kalitesine sahiptir. De¤er ekler sa- t›c›lar›n ve al›c›lar›n karﬂ›l›kl› ç›karlar› temeline dayan›r. Güvene dayanmayan iliﬂkiler, uzun dönemde iﬂletmelerin ekonomik amaçlar›nda baﬂar›s›z olmas›na neden olur. Etkilenenler analizi sosyal sözleﬂmeler ve “sözleﬂmeye dayanan eti¤i” temel al›r. Yani iﬂletmeler karﬂ›l›kl› güvene dayanan iliﬂkilerle yaﬂam›n› sürdürmek ve kâr elde etmek için yasal, ekonomik ve çevresel oldu¤u kadar sosyal ve etik yükümlülükleri vard›r. Topluma, ev sahibi ülkeye ya da çeﬂitli ç›kar gruplar›na karﬂ› sosyal sorumlu- lukla davranmak, iﬂletmelerin ekonomik olmayan önemli bir yükümlülü¤üdür. ‹ﬂlet- meler sosyal ve etik aç›dan çal›ﬂanlar›na karﬂ› güvenli ve sa¤l›kl› bir iﬂ ortam› sa¤la- makla yükümlüdür. ‹ﬂletmeler ayn› zamanda performans› ölçüt alan dürüst ve eﬂit üc- retlendirme sistemi kurmak zorundad›r. Buna ilaveten müﬂterilerini hizmetleriyle ürünlerin içeri¤iyle ilgili do¤ru bir ﬂekilde bilgilendirmek, güvenli hizmet ve ürün sun- mak zorundad›r. ‹ﬁLETME VE L‹DER ‹Ç‹N PRAGMAT‹K PRENS‹PLER Norman Bowie ve Ronald Duska’a göre iﬂletmelerin yükümlülükleri kâr elde etme- den çok daha fazlad›r. Yükümlülükler, dürüst davranmay›, kaç›n›lamayan ya da sa- vunmas› olmayan zararlara neden olma ve di¤erleri için zararl› olabilecek durumlar ile di¤erlerinin düzeltemeyece¤i durumlar› engellemeyi de içerir. Ayr›ca iﬂletmeler gerçek anlamda “yapmas› gerekenler ve yapabileceklerini belirtmeyi” ve “minimum etik” standard› kriterlerine göre etik olmal›d›r.

4. Ünite - ‹ﬂletmelerde Ahlaki Karar Alma ve Etik Liderlik 91 “Yapmas› gerekenleri ve yapabileceklerini belirtme”, e¤er maliyetler müﬂterile- SIRA S‹ZDErin talebini kesecekse iﬂletmelerin güvenli ürünler üretmesini etik aç›dan gerektir-mez anlam›ndad›r, müﬂteriler ürünün güvenli¤ine karﬂ› fiyat›n› da de¤erlendirir. 1E¤er satamayacaksa neden iﬂletmelerden güvenli ürünler üretmesi talep edilir yada beklenir? ‹ﬂletmeler, “yapabileceklerini” yapmal›d›r. DÜﬁÜNEL‹M SORU “Minimum etik” standard›na göre iﬂletmeler di¤erlerini olas› zamandan koruma D‹KKATfaaliyetleri konusunda taahhüt etmeli ürünü ya da hizmeti üretmemelidir. En az›n-dan iﬂletmeler belli standartlara göre sataca¤› güvenli ürünleri tasarlamal›, üretme- SIRA S‹ZDEli, da¤›tmal› ve satmal›d›r. AMAÇLARIMIZ K‹TAPEtkilenenler Olarak ‹ﬂletmelerin Sosyal Gücü ve Etik TELEV‹ZYONTemeli ‹NTERNETKeith Davis’e göre iﬂletmelerin ve liderin sosyal sorumlulu¤u sosyal güç ve “e¤er iﬂ-letmeler güce sahip olduklar›nda sadece kurulan iliﬂkiler iﬂletmelerin ayn› zamandabu alanlarda hareketlerinden dolay› sorumlu tutulmalar›n› zorunlu k›laca¤›” görüﬂü-ne dayan›r. Bu bak›ﬂ aç›s› “sorumlulu¤un kati yasas›” olarak da adland›r›lmaktad›r.Uzun vadede toplumun sorumlu buldu¤u durumlarda gücünü kullanmayan iﬂlet-meler, bu gücü kaybetme e¤ilimindedir. Davis iﬂletme profesyonellerinin sosyal so-rumlu olmak için izlemesi gereken beﬂ geniﬂ ilke ya da yükümlülük önermiﬂtir: • ‹ﬂletmeler “toplumun kaynaklar›n›n vekili” gibi bir sosyal role sahiptir. Top- lum, kaynaklar›n› kullanmalar› için iﬂletmelere emanet etmesi için iﬂletmeler sadece iﬂletme sahipleri, müﬂteriler ve sendikan›n de¤il tüm etkilenenlerinin ç›karlar›na hizmet etmek zorundad›r.‹ﬂletmelerin “toplumun kaynaklar›n›n vekili” olmas› ne anlama gelmSIeRkAteSd‹ZirD?E• ‹ﬂletmeler, toplumdan ald›klar› girdilerin aç›k bir makbuzunu ve kamuoyu- na faaliyetleriyle ilgili aç›k bilgilendirme ile yani iki aç›kDÜsﬁiÜstNeEmL‹Mgibi faaliyetgöstermelidir.• Faaliyetlerin, ürünün ya da hizmetin kârl›l›¤› kadar sosyaSlOmRaUliyeti, üretimedevam edilip edilmeyece¤i karar› için göz önünde bulundurulmal› ve he-saplanmal›d›r. Teknik ve ekonomik kriterler, iﬂletmeninDü‹rKeKtiAmTe devam et-me karar›ndan önce iﬂletme faaliyetlerini, ürünleri ya da hizmetlerinin sos- yal etkileriyle desteklenmelidir.• ‹ﬂletme içi faaliyetlerin, ürünün ve hizmetin sosyal maliySeIRtiA, tSü‹ZkDeEticinin tüke-timinin toplum üzerindeki etkilerini ödeyecek ﬂekilde ücretlendirilmelidir.• ‹ﬂletmeler, temel sosyal beklentileri içeren etkinli¤i iAçMinAÇbLAirRIbMiIrZey gibi yü- kümlülükleri vard›r.Bu beﬂ ilke, iﬂletmenin etkilenenleriyle olan iliﬂkilerinin etik temelini yaratmakve gözden geçirmek için bir yap› sa¤lar. K‹TAPEtkilenenler Yaklaﬂ›m›n›n S›n›rl›l›klar› ve Lider‹ﬂletmeler için etkilenenler görüﬂü, iﬂletmelerin sosyal ve etikT EsoL EruVm‹ ZlYuOluN klar›n› an-lamada artan bir ﬂekilde kullan›lan bir yaklaﬂ›m haline gelmiﬂtir. Ancak ayn› za-manda bu görüﬂ eleﬂtirilmektedir. Baz› tart›ﬂmalar liderlerle ilgilidir, ekonomik te-melli ve kârlar› maksimize etmeye odaklanma temellidir. Bir baﬂka eleﬂtiri konusubu görüﬂün, iﬂletmelerin sosyal sorumlulu¤u için güvenilir bir‹ NteToE RriNkEtTemele sahipolmamas›d›r.

92 ‹ﬂletmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik Etkilenenler görüﬂünün, iﬂletmeler ve liderler için takip edilmesi gereken aç›k etik standartlar önermemesine ra¤men, bu görüﬂ gerçekçidir, pratiktir araﬂt›rmac›- lara ve iﬂletme çal›ﬂanlar›na uyabilecekleri etik prensipler ortaya koyar. Etik etkile- nenler bak›ﬂ aç›s› ayn› zamanda iﬂletmeleri ve lideri ilgili taraflar›n kârlar›n› art›r- maya yönelik hem ekonomik hem de do¤ruluk, dürüstlük ve faydac›l›k ilkelerine göre davranmaya zorlar. Bugün, iﬂletmelerin faaliyetleriyle ilgili filozofik program- larla pek çok iﬂletme yöneticisi karﬂ›laﬂmamaktad›r. Bu iﬂletmelerin önemli sorun- lar› içermediklerinden kaynaklan›yor gibi görünmektedir. ‹ﬂletme etik sorumlulu- ¤u aç›s›ndan etkilenenlerin zay›f yönleri ve sonuçlar›n› ortaya koymak, etik sorun- lar karﬂ›s›nda iﬂletmenin sosyal sorumlulu¤unu ve etik aç›dan durumunu analiz et- mek için daha uygulanabilir ve aç›k bir kavramsal iskelet sundu¤u aç›kt›r. ‹ﬁLETME STRATEJ‹S‹, L‹DERL‹K VE AHLAK SORUMLULU⁄U Yönetim literatüründe “yap› stratejiyi izler” kabul edilmiﬂ bir organizasyon prensi- bidir. Bir iﬂletmenin yap›s›, yönetsel ba¤l›l›k teorisine göre, stratejisi ile uyumlu ol- mal›d›r. E¤er iﬂletme uyumlu ve rekabete karﬂ› etkin faaliyet göstermek istiyorsa örgüt kültürü, etik sorumlulu¤unu izler ve stratejiden de etkilenir. Strateji ve yap›, çal›ﬂanlar›n ahlak davran›ﬂlar›n› nas›l etkiler? ‹ﬂletme liderleri stratejiyi oluﬂturmak- tan ve stratejiyi aç›kça ifade etmekten sorumludur. Etik analistleri için stratejinin anlam› yap›, kültür, lider ve kontrol sistemleri ara- s›ndaki organizasyonel ve kavramsal iliﬂkinin, iﬂletme çal›ﬂanlar›n›n hareket ve davran›ﬂlar›n›n eti¤e uygunlu¤unu nas›l etkiledi¤idir. Burada tart›ﬂ›lan, tasarlanan ve kararlaﬂt›r›lan stratejinin, aﬂa¤›daki yollarla iﬂletme faaliyetlerinin etik ve meﬂru- iyetine etkileridir: • Strateji, iﬂletme faaliyetlerinin tüm yönetsel yönlerini belirler. Yat›r›m strate- jisi örne¤in, müﬂteri tatmini ya da ürün kalitesinin üzerindeki eﬂsiz büyüme- yi vurgulayabilir. Liderleri geliﬂtirecek teknik unsurlar› vurgulayabilir. Ya da genel bir strateji, iﬂletmenin faaliyetlerini, sosyal konulara, çal›ﬂanlar›n hak- lar›na ya da di¤er paydaﬂlar›n gerekliliklerine do¤ru yönlendirebilir. • Strateji, liderin de¤erlerinin ve ödüllendirme faaliyetlerinin denetimini vurgu- lar. Bu yolla strateji, yönetim için etik aç›dan neyin önemli oldu¤unu yans›t›r. • Strateji, iﬂletme faaliyetlerinin yönünü ve niteli¤ini belirler. Kârl›l›¤› vurgula- yan bir strateji, müﬂterilerin beklentilerini ve güvenli¤ini ya da yenilikçi fi- kirleri göz ard› eden bir nitelik oluﬂturabilir. Bunun yan›nda organizasyonel ödüllendirme ve denetim sistemleri s›kl›kla, geniﬂ stratejik yönelimin niteli- ¤ini ve neyi vurgulad›¤›n› yans›t›r. ‹nsan kaynaklar› geliﬂtirme giderlerinde- ki elde edilecek faydalar› vurgulamak, donat›lm›ﬂ, gerçekçi olmayan hareke- te geçme ve özel aktar›m sistemlerinin varl›¤›n›n bir göstergesidir. Yat›r›m stratejisi, iﬂletmenin beklentilerini, iﬂ görme yollar›n›, ödülleri, motivas- yonunu performans›n› oluﬂturur ve etkiler. Strateji, iﬂletme faaliyetlerini, etik ya da eti¤e uygun olmayan davran›ﬂa neden olan etkileri yöneten denetim sistemlerinin seçimini de etkiler. Stratejinin Dört Düzeyi ‹ﬂletmeler, stratejileri en az dört düzeyde belirler: Yat›r›m, firma, iﬂletme ve fonk- siyonel. Yat›r›m stratejisi, en geniﬂ düzeydir. ‹ﬂletmenin toplumdaki rolünü, iﬂlet- menin gelecekte paydaﬂlar taraf›ndan nas›l alg›lanaca¤›n› tan›mlar, iﬂletmenin prensiplerini ve de¤erlerini ortaya koyar ve iﬂletmenin varl›k sebebini gösterir.

Pages:

sinanozata_44

isletmelerde-sosyal-sorumluluk

Like this book? You can publish your book online for free in a few minutes!

Create your own flipbook

TOP SEARCH

business design fashion music health life sports home marketing children

isletmelerde-sosyal-sorumluluk

Description: isletmelerde-sosyal-sorumluluk

Read the Text Version

sinanozata_44

TOP SEARCH

RELATED PUBLICATIONS