ปฏิบัติวิปัสสนา

ปรำรภโพชฌงคแ์ ล้ว ปฏบิ ตั ิ สมถะ วิปสั สนา มรรคกเ็ ปน็ อนั ปรำรภด้วย 43 -บาลี มหาวาร. ส.ํ ๑๙/๑๑๗-๑๑๘/๔๓๑-๔๓๔. โพชฌงค์ท้ัง ๗ อันบุคคลเหล่ำใดเหล่ำหน่ึงปรำรภแล้ว อริยมรรคอันยังสัตว์ให้ถึงควำมสิ้นทุกข์โดยชอบ ก็เป็น อันบคุ คลเหล่ำนนั้ ปรำรภแลว้ 129

130

ปรำรภสตปิ ฏั ฐำนแล้ว ปฏบิ ัติ สมถะ วิปัสสนา มรรคก็เปน็ อันปรำรภด้วย 44 -บาลี มหาวาร. ส.ํ ๑๙/๒๔๐-๒๔๑/๘๐๑. 1 สติปัฏฐำนท้ัง 4 อันบุคคล เหลำ่ ใดเหลำ่ หนง่ึ ปรำรภแลว้ อรยิ มรรคอนั ประกอบดว้ ย องค์ ๘ อันยังสัตว์ให้ถึงควำมส้ินทุกข์โดยชอบ ก็เป็นอัน บคุ คลเหล่ำน้นั ปรำรภแล้ว 1. บาลฉี บบั มอญและอกั ษรโรมนั  ไมป่ รากฏคา� วา่  ประกอบดว้ ยองค ์ ๘ -ผรู้ วบรวม 131

132

ปฏบิ ัติ สมถะ วิปสั สนา ควำมถึงพร้อมด้วยศีล เป็นเบอ้ื งต้น 45 เพอื่ ควำมเกดิ ขน้ึ แหง่ อรยิ มรรคมอี งค์ ๘ -บาลี มหาวาร. ส.ํ ๑๙/๓๖/๑๓๑. สง่ิ ทเ่ี ปน็ เบอื้ งตน้ เปน็ นมิ ติ มำกอ่ น เพ่ือควำมบังเกิดแห่งอริยมรรคอันประกอบด้วยองค์ ๘ ของภิกษุ คอื ควำมถึงพร้อมแห่งศีล 133

ปฏิบตั ิ สมถะ วปิ สั สนา หนทำงมอี ยู่ เมอ่ื ปฏบิ ตั ติ ำมแลว้ จะรไู้ ดเ้ อง 46(หลกั กำรเลอื กคร)ู -บาลี ส.ี ท.ี ๙/๒๐๕-๒๑๐/๒๖๐-๒๖๕. ข�้ แตพ่ ระโคดมผเู้ จรญิ ข�้ พเจ�้ ไดฟ้ งั ม�ว�่ พระสมณโคดมทรง ตติ บะทกุ อย�่ ง ทรงคดั ค�้ น กล�่ วโทษ บคุ คลผปู้ ระพฤตติ บะทงั้ ปวง ผมู้ ี อ�ชพี เศร�้ หมองโดยสว่ นเดยี ว ข้�แต่พระโคดมผ้เู จรญิ สมณพร�หมณ์ พวกท่ีกล่�วอย่�งนี้ว่� พระสมณโคดมทรงติตบะทุกอย่�ง ทรงคัดค้�น กล�่ วโทษ บคุ คลผปู้ ระพฤตติ บะทง้ั ปวง ผมู้ อี �ชพี เศร�้ หมองโดยสว่ นเดยี ว เป็นผู้กล่�วต�มคำ�ท่ีพระโคดมผู้เจริญตรัสไว้ ไม่ช่ือว่�กล่�วตู่พระโคดม ผู้เจริญด้วยคำ�ไม่จริง และชื่อว่�พย�กรณ์ธรรมต�มสมควรแก่ธรรม อน่ึง ก�รกล่�วและกล่�วต�มท่ีชอบแก่เหตุแม้น้อยหน่ึง จะไม่ถึงฐ�นะ ที่ควรติเตียนแลหรือ คว�มจริงข้�พเจ้�มิได้มีคว�มประสงค์ที่จะกล่�วตู่ พระโคดมผเู้ จรญิ . 134

ปฏิบัติ สมถะ วิปสั สนา 135

136

ปฏิบัติ สมถะ วิปสั สนา 137

138

ปฏิบัติ สมถะ วิปสั สนา 139

140

ปฏิบัติ สมถะ วิปสั สนา มรรคำนแี้ ล ปฏปิ ทำนแ้ี ล ทบ่ี คุ คลปฏบิ ตั ิ ตำมแล้ว จักรู้เอง จักเห็นเองว่ำ พระสมณโคดมกล่ำว ตำมกำล กล่ำวค�ำจริง กล่ำวโดยอรรถ กล่ำวโดยธรรม กลำ่ วโดยวนิ ัย 141



ทำความเข้าใจเก่ยี วกบั ขนั ธ์ ๕

ควำมหมำยของคำ� ว่ำ “รปู ” ปฏบิ ัติ สมถะ วิปสั สนา 4๗ -บาลี ขนธฺ . ส.ํ ๑๗/๑๐๕/๑๕๙. เพรำะสง่ิ นน้ั แตกสลำย ดงั นน้ั จงึ เรยี ก วำ่ รปู แตกสลำยไปเพรำะควำม หนำวบำ้ ง แตกสลำยไปเพรำะควำมร้อนบำ้ ง แตกสลำย ไปเพรำะควำมหิวบ้ำง แตกสลำยไปเพรำะกระหำยบ้ำง แตกสลำยไปเพรำะสมั ผัสแห่งเหลือบ ยงุ ลม แดด และ สตั วเ์ ลื้อยคลำนบ้ำง 144

อปุ มำแหง่ รูป ปฏิบัติ สมถะ วิปสั สนา 4๘ -บาลี ขนธฺ . ส.ํ ๑๗/๑๗๑/๒๔๒. รปู นน้ั ย่อมปรำกฏเป็นของว่ำงของเปล่ำ เป็นของหำแก่นสำร มิได้เลย 145

มหำภตู 4 และรปู อำศยั ปฏิบัติ สมถะ วิปสั สนา 49 -บาลี นทิ าน. ส.ํ ๑๖/๒๐๓/๔๐๓, -บาลี ขนธฺ . ส.ํ ๑๗/๗๒/๑๑๓. รปู ท่อี ำศัยมหำภตู น้ีเรียกว่ำ รปู มหำภูต 4 4 4 146

รำยละเอียดของธำตุส่ี ปฏบิ ตั ิ สมถะ วิปสั สนา 50 -บาลี อปุ ร.ิ ม. ๑๔/๔๓๗-๔๓๙/๖๘๔-๖๘๗. นเ้ี รยี กวำ่ ปฐวธี ำตภุ ำยใน 147

น้ีเรียกว่ำ อำโปธำตุภำยใน น้ีเรียกว่ำ เตโชธำตุภำยใน 148

ปฏิบตั ิ สมถะ วปิ สั สนา น้ีเรียกว่ำ วำโยธำตุภำยใน 149

อสั สำทะและอำทนี วะของรูป ปฏบิ ัติ สมถะ วปิ ัสสนา 51 -บาลี ขนธฺ . ส.ํ ๑๗/๓๔/๕๙. น้ีเป็นคุณของรูป นเี้ ป็นโทษของรูป น้ีเป็น อบุ ำยเครื่องสลัดออกแห่งรปู 150

ปฏบิ ัติ สมถะ วปิ สั สนา อรยิ มรรคมีองค์ ๘ คอื ขอ้ ปฏบิ ตั ิ 52 ใหถ้ งึ ควำมดบั แหง่ รปู -บาลี ขนธฺ . ส.ํ ๑๗/๗๒/๑๑๓. อรยิ มรรคอนั ประกอบดว้ ยองค์ ๘ นน้ี น่ั เอง เปน็ ขอ้ ปฏบิ ตั ิ ให้ถึงควำมดับไม่เหลือแห่งรูป 151

152

ปฏิบัติ สมถะ วปิ สั สนา ควำมหมำยของค�ำวำ่ “เวทนำ” 53 -บาลี ขนธฺ . ส.ํ ๑๗/๑๐๕/๑๕๙. พรำะส่ิงนั้นรู้สึก ดังน้ันจึงเรียกว่ำ เวทนำ รู้สึกได้ซ่ึงสุขบ้ำง รู้สึกได้ซ่ึง ทกุ ขบ์ ำ้ ง รสู้ กึ ได้ซึง่ อทุกขมสขุ บ้ำง 153

อุปมำแหง่ เวทนำ ปฏิบตั ิ สมถะ วิปสั สนา 54 -บาลี ขนธฺ . ส.ํ ๑๗/๑๗๑-๑๗๒/๒๔๓. เวทนำนั้นย่อมปรำกฏเป็นของว่ำงของเปล่ำ เป็นของหำ แกน่ สำรมไิ ดเ้ ลย 154

หลักที่ควรรู้เกีย่ วกบั เวทนำ ปฏิบตั ิ สมถะ วิปัสสนา 55 -บาลี ฉกกฺ . อ.ํ ๒๒/๔๖๑-๔๖๒/๓๓๔. เวทนำ 3 ประกำรน้ี คือ สขุ เวทนำ ทกุ ขเวทนำ อทกุ ขมสขุ เวทนำ ผสั สะ เป็นเหตุเกิดแห่งเวทนำ สขุ เวทนำท่เี จอื ด้วยอำมิส 5 สขุ เวทนำ ที่ไม่เจือด้วยอำมิส 5 ทุกขเวทนำทเี่ จือ ด้วยอำมิส ทุกขเวทนำที่ไม่เจือด้วยอำมิส อทกุ ขมสขุ เวทนำทเ่ี จอื ดว้ ยอำมสิ อทกุ ขมสขุ เวทนำ ทไ่ี มเ่ จอื ดว้ ยอำมสิ นเ้ี รยี กวำ่ ควำมตำ่ งแหง่ เวทนำ กำรทบี่ คุ คลผเู้ สวยเวทนำอยู่ ยอ่ มยงั อตั ภำพทเ่ี กดิ ขนึ้ จำก 155

เวทนำนนั้ ๆ ใหเ้ กดิ ขน้ึ เปน็ สว่ นแหง่ บญุ กด็ ี หรอื เปน็ สว่ น มใิ ช่บญุ นเ้ี รยี กวำ่ วบิ ำกแหง่ เวทนำ ควำมดบั แห่งเวทนำย่อมมี เพรำะควำมดบั แหง่ ผัสสะ. อริยมรรคอันประกอบด้วยองค์ ๘ นี้นั่นเอง เป็นข้อปฏิบัติให้ถึงควำมดับแห่งเวทนำ 156

ปฏบิ ัติ สมถะ วิปสั สนา เวทนำ เป็นทำงมำแหง่ อนุสยั 56 -บาลี อปุ ร.ิ ม. ๑๔/๕๑๖-๕๑๘/๘๒๒. 157

ข้อท่ีบุคคลน้ันยังไม่ละรำคำนุสัย เพรำะสขุ เวทนำ ยงั ไมบ่ รรเทำปฏฆิ ำนสุ ยั เพรำะทกุ ขเวทนำ ยังไม่ถอนอวิชชำนุสัยเพรำะอทุกขมสุขเวทนำ ยังไม่ท�ำ วชิ ชำใหเ้ กดิ เพรำะไมล่ ะอวชิ ชำเสยี แลว้ จกั เปน็ ผกู้ ระทำ� ทสี่ ดุ แห่งทุกขใ์ นปจั จบุ นั ได้นน้ั นน่ั ไมใ่ ช่ฐำนะทีม่ ไี ด 158

เวทนำมธี รรมดำไมเ่ ท่ยี ง ปฏบิ ัติ สมถะ วิปสั สนา 5๗ -บาลี ม. ม. ๑๓/๒๖๗-๒๖๘/๒๗๓. สมยั ใดไดเ้ สวยสขุ เวทนำ สมยั ใดไดเ้ สวยทกุ ขเวทนำ สมัยใดได้เสวยอทุกขมสุขเวทนำ สขุ เวทนำไมเ่ ทย่ี ง ทกุ ขเวทนำกไ็ มเ่ ทยี่ ง อทุกขมสุขเวทนำก็ไม่เท่ียง 159

160

อำกำรเกดิ ดบั แห่งเวทนำ ปฏิบัติ สมถะ วิปสั สนา 5๘ -บาลี สฬา. ส.ํ ๑๘/๒๖๖-๒๖๗/๓๘๙-๓๙๐. เวทนำ 3 นี้ เกิดแตผ่ ัสสะ มีผสั สะ เป็นมูล มีผัสสะเป็นเหตุ มีผัสสะเป็นปัจจัย สขุ เวทนำ ทกุ ขเวทนำ อทกุ ขมสขุ เวทนำ สุขเวทนำ ทกุ ขเวทนำ อทุกขมสุขเวทนำ 161

เกิดจำกผัสสะ มีผัสสะเป็นมูล มีผัสสะเป็นเหตุ มีผัสสะ เป็นปัจจัย 162

เวทนำ 10๘ (นัยท่ี 1) ปฏบิ ัติ สมถะ วิปสั สนา 59 -บาลี ม. ม. ๑๓/๙๔-๙๖/๙๘-๙๙. น�ยช่�งไม้ชื่อปัญจกังคะ ได้กล่�วกับท่�นพระอุท�ยีว่� ท่�น พระอทุ �ยี พระผมู้ ีพระภ�คตรสั เวทน�ไว้เท่�ไร. ท�่ นพระอทุ �ยตี อบว�่ คหบดี พระผมู้ พี ระภ�คตรสั เวทน�ไว้ ๓ คือ สุขเวทน� ทุกขเวทน� อทุกขมสุขเวทน� คหบดี พระผู้มีพระภ�ค ตรสั เวทน�ไว้ ๓ ประก�รดังน.้ี ข้�แต่ท่�นพระอุท�ยี พระผู้มีพระภ�คไม่ได้ตรัสเวทน�ไว้ ๓ ประก�ร พระผู้มีพระภ�คตรัสเวทน�ไว้ ๒ ประก�ร คือ สุขเวทน� ทุกขเวทน� เพร�ะอทุกขมสุขเวทน� พระผู้มีพระภ�คตรัสไว้ในสุข อนั สงบ อันประณีตแล้ว. ท่�นพระอุท�ยีได้กล่�วคำ�เดิมเป็นคร้งั ท่ี ๒ และน�ยช่�งไม้ชื่อ ปญั จกังคะก็ไดก้ ล�่ วยนื ยันค�ำ ของตัวเองเป็นครงั้ ที่ ๒. ท่�นพระอุท�ยีได้กล่�วคำ�เดิมเป็นคร้งั ท่ี ๓ และน�ยช่�งไม้ช่อื ปญั จกงั คะไดก้ ล�่ วยนื ยนั ค�ำ ของตวั เองเปน็ ครง้ั ท่ี ๓. ท�่ นพระอทุ �ยไี มส่ �ม�รถจะใหน้ �ยช�่ งไมช้ อ่ื ปญั จกงั คะยนิ ยอมได้ น�ยช�่ งไมช้ อ่ื ปญั จะกงั คะกไ็ มส่ �ม�รถจะใหท้ �่ นพระอทุ �ยยี นิ ยอมได.้ ท�่ นพระอ�นนทไ์ ดส้ ดบั ถอ้ ยค�ำ เจรจ�ของท�่ นพระอทุ �ยกี บั น�ย ช่�งไม้ช่ือปัญจกังคะ จึงได้กร�บทูลถ้อยคำ�เจรจ�ของท่�นพระอุท�ยีกับ น�ยช�่ งไมช้ อื่ ปญั จกงั คะทง้ั หมดแดพ่ ระผมู้ พี ระภ�ค เมอื่ ท�่ นพระอ�นนท์ กร�บทูลอย�่ งนแ้ี ลว้ พระผมู้ ีพระภ�คไดต้ รัสว�่ 163

41 61 61 1. บาลฉี บบั มอญและอกั ษรโรมนั  ไมม่ เี วทนา ๔  -ผรู้ วบรวม 164

เวทนำ 10๘ (นัยที่ 2) ปฏบิ ัติ สมถะ วปิ สั สนา 60 -บาลี สฬา. ส.ํ ๑๘/๒๘๖-๒๘๘/๔๓๐-๔๓๗. 1 1 1 6 1 เวทนำ 2 เวทนำทำงกำย เวทนำทำงใจ 5 โสมนัส สขุ เวทนำ ทกุ ขเวทนำ อทกุ ขมสขุ เวทนำ เวทนำ 3 5 อินทรีย์คือสุข ทุกข์ โทมนสั อเุ บกขำ เวทนำ 5 165

66 เวทนำอันเกิดจำกสัมผัสทำงตำ สัมผัส ทำงหู สมั ผสั ทำงจมกู สัมผัสทำงล้ิน สัมผัสทำงกำย สัมผัสทำงใจ เวทนำ 6 1 1 เวทนำท่ี เกดิ รว่ มกบั โสมนสั 6 โทมนสั 6 อเุ บกขำ 6 เวทนำ 1๘ 6 6 เคหสติ ­ โสมนสั 6 เนกขมั มโสมนสั 6 เคหสิตโทมนัส 6 เนกขมั มสติ โทมนสั 6 เคหสติ ­ อเุ บกขำ6 เนกขมั มสติ อเุ บกขำ6 เวทนำ 36 1 1 เวทนำ ท่ีเป็นอดีต 36 ท่ีเป็นอนำคต 36 ท่ีเป็น ปจั จุบนั 36 เวทนำ 10๘ 1 166

อินทรีย์ 5 ­ เวทนำ 3 ปฏบิ ตั ิ สมถะ วิปัสสนา 61 -บาลี มหาวาร. ส.ํ ๑๙/๒๗๕/๙๔๐. อินทรีย์ 5 คือ สุขินทรีย์ ทุกขินทรีย์ โสมนัสสินทรีย์ โทมนสั สนิ ทรีย์ อุเปกขนิ ทรีย นี้เรยี กวำ่ สขุ ินทรยี นเี้ รียกวำ่ ทกุ ขนิ ทรยี น้เี รียกว่ำโสมนสั สนิ ทรยี นเ้ี รยี กว่ำโทมนสั สนิ ทรยี 167

น้ีเรยี กวำ่ อุเปกขินทรยี สุขินทรีย์ และโสมนัสสนิ ทรีย์ พึงเห็นว่ำเปน็ สุขเวทนำ ทกุ ขนิ ทรยี ์ และโทมนสั สินทรยี ์ พงึ เหน็ ว่ำเป็นทกุ ขเวทนำ อเุ ปกขนิ ทรยี ์ พงึ เหน็ วำ่ เป็นอทกุ ขมสขุ เวทนำ 168

ปฏบิ ัติ สมถะ วปิ สั สนา เวทนำใดๆ ตำ่ งประมวลลงใน “ทกุ ข”์ 62 -บาลี สฬา. ส.ํ ๑๘/๒๖๘/๓๙๑. ข�้ แตพ่ ระองคผ์ เู้ จรญิ ข�้ พระองคข์ อโอก�ส คว�มปรวิ ติ กแหง่ ใจ เกดิ ขน้ึ แกข่ �้ พระองคผ์ หู้ ลกี เรน้ อยใู่ นทลี่ บั อย�่ งนวี้ �่ พระผมู้ พี ระภ�คตรสั เวทน� ๓ อย�่ ง คอื สขุ เวทน� ทกุ ขเวทน� อทกุ ขมสขุ เวทน� พระผมู้ พี ระภ�ค ตรสั เวทน� ๓ อย�่ งนี้ ก็พระผมู้ พี ระภ�คตรสั พระดำ�รัสนี้ว่� เวทน�ใดๆ ก็ต�ม เวทน�น้ันๆ ประมวลลงในคว�มทุกข์ ดังน้ี ข้อที่พระองค์ตรัสว่� เวทน�ใดๆ กต็ �ม เวทน�นน้ั ๆ ประมวลลงในคว�มทกุ ข์ ดงั น้ี ทรงหม�ยถงึ อะไรหนอ. เวทนำใดๆ ก็ตำม เวทนำนั้นๆ ประมวลลงในควำมทุกข์ เรำกล่ำวหมำยเอำควำมท่ี สงั ขำรทัง้ หลำยนน่ั เองไม่เทีย่ ง เรำกล่ำวหมำยเอำควำมที่ สงั ขำรทง้ั หลำยนน่ั แหละ มคี วำมสน้ิ ไป เสอ่ื มไป จำงคลำย ไป ดับไป และมีควำมแปรปรวนไปเป็นธรรมดำ 169

ควำมเปน็ ทกุ ขส์ ำมลักษณะ ปฏบิ ตั ิ สมถะ วิปสั สนา 63 -บาลี มหาวาร. ส.ํ ๑๙/๘๕/๓๑๙. 1 ควำมเปน็ ทกุ ข์ เพรำะทนไดย้ ำก ควำมเปน็ ทกุ ข์ เพรำะเปน็ ของปรงุ แต่ง ควำมเปน็ ทกุ ข์ เพรำะมีควำมแปรปรวน เปลีย่ นไปเปน็ ประกำรอืน่ 170

ปฏิบตั ิ สมถะ วิปสั สนา อสั สำทะและอำทนี วะของเวทนำ 64 -บาลี ขนธฺ . ส.ํ ๑๗/๓๔/๕๙. น้เี ปน็ คณุ แหง่ เวทนำ นเ้ี ป็นโทษแหง่ เวทนำ นี้เป็นอุบำยเครือ่ งสลดั ออกแหง่ เวทนำ 171

ปฏบิ ัติ สมถะ วิปสั สนา อรยิ มรรคมีองค์ ๘ คือขอ้ ปฏบิ ตั ิ 65 ใหถ้ ึงควำมดับแห่งเวทนำ -บาลี ขนธฺ . ส.ํ ๑๗/๗๓-๗๔/๑๑๔. อริยมรรคอันประกอบด้วยองค์ ๘ น้ีน่ันเอง เป็นข้อปฏิบัติให้ถึงควำมดับแห่งเวทนำ 172

ปฏิบัติ สมถะ วิปสั สนา 173

ปฏบิ ัติ สมถะ วิปสั สนา ควำมหมำยของค�ำว่ำ “สญั ญำ” 66 -บาลี ขนธฺ . ส.ํ ๑๗/๗๔,๑๐๕-๑๐๖/๑๑๕,๑๕๙. สญั ญำในรูป สัญญำในเสียง สัญญำในกล่ิน สัญญำในรส สัญญำ ในโผฏฐัพพะ สัญญำในธรรม นี้เรียกว่ำ สัญญำ เพรำะ จ�ำได้หมำยรู้ จึงเรียกว่ำสัญญำ 174

อุปมำแห่งสัญญำ ปฏบิ ตั ิ สมถะ วิปสั สนา 6๗ -บาลี ขนธฺ . ส.ํ ๑๗/๑๗๒/๒๔๔. สัญญำนั้นย่อมปรำกฏเป็นของว่ำงของเปล่ำ เป็นของ หำแก่นสำรมิได 175

หลกั ทค่ี วรรู้เกย่ี วกบั สญั ญำ ปฏิบัติ สมถะ วิปัสสนา 6๘ -บาลี ฉกกฺ . อ.ํ ๒๒/๔๖๒-๔๖๓/๓๓๔. 6 ผสั สะ เป็นเหตุเกิดแห่งสญั ญำ ควำมต่ำงกันแห่งสญั ญำ วิบำกแห่งสัญญำ 176

ปฏิบตั ิ สมถะ วิปสั สนา ควำมดบั แหง่ สญั ญำยอ่ มมี เพรำะควำมดบั แหง่ ผสั สะ อริยมรรคอันประกอบด้วยองค์ ๘ นี้นั่นเอง เป็นข้อปฏิบัติให้ถึงควำมดับแห่งสัญญำ 177

ปฏบิ ตั ิ สมถะ วปิ สั สนา อสั สำทะและอำทนี วะของสัญญำ 69 -บาลี ขนธฺ . ส.ํ ๑๗/๓๔/๕๙. นเ้ี ปน็ คณุ ของสญั ญำ นเ้ี ปน็ โทษของสญั ญำ นเ้ี ปน็ อบุ ำยเครือ่ งสลัดออกแหง่ สญั ญำ 178