ปฏิบัติวิปัสสนา

ปฏิบัติ สมถะ วิปสั สนา 529

5 สติปัฏฐาน ๔ น้ี ช่ือว่าเป็นหลักผูกใจของอริยสาวก เพ่ือแก้ไขปกติชนิดอาศัยเรือน แก้ไขความดำาริพล่าน ชนดิ อาศยั เรอื น แกไ้ ขความกระวนกระวาย ความลาำ บากใจ และความเรา่ รอ้ นใจชนดิ อาศยั เรอื น เพอ่ื บรรลญุ ายธรรม เพอ่ื ทาำ นิพพานใหแ้ จง้ 530

ปฏบิ ตั ิ สมถะ วิปสั สนา ประกอบกบั กาย แตอ่ ยา่ ตรกึ วติ กทเ่ี ขา้ แต่อย่าตรึกวิตกท่ีเข้าประกอบกับเวทนา แต่อย่าตรึกวิตกที่เข้าประกอบ กบั จติ แตอ่ ยา่ ตรกึ วติ กทเ่ี ขา้ ประกอบกบั ธรรม ทตุ ยิ ฌาน ตตยิ ฌาน จตตุ ถฌาน 531

532

ปฏิบัติ สมถะ วิปัสสนา ภกิ ษอุ าชาไนย-ภกิ ษกุ ระจอก 198 -บาลี เอกาทสก. อ.ํ ๒๔/๓๔๘/๒๑๖. 533

534

ปฏิบัติ สมถะ วิปสั สนา 535

536

ปฏิบตั ิ สมถะ วิปสั สนา ลักษณะของ 199 การอยู่อยา่ งมตี ัณหาเป็นเพ่อื น -บาลี สฬา. ส.ํ ๑๘/๔๓-๔๔/๖๖-๖๗. ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ ด้วยเหตุเพียงเท่าไรหนอ ภิกษุจึงช่ือว่า เปน็ ผู้มีการอยูอ่ ย่างมเี พอ่ื นสอง นันทิ สาราคะ สญั โญคะ 537

(ในกรณแี หง่ เสยี งทงั้ หลายอนั จะพงึ ไดย้ นิ ดว้ ยหู กลน่ิ ทงั้ หลาย อนั จะพงึ ดมดว้ ยจมกู รสทง้ั หลายอนั จะพงึ ลม้ิ ดว้ ยลน้ิ โผฏฐพั พะทง้ั หลาย อันจะพึงสัมผัสด้วยผิวกาย และธรรมท้ังหลายอันจะพึงรู้แจ้งด้วยใจ ก็ทรงตรัสอยา่ งเดยี วกนั ). เขายงั ละตณั หานน้ั ไมไ่ ด ผู้น้ันยังมีตัณหาเป็นเพ่ือนสอง เรยี กวา่ ผมู้ กี ารอยอู่ ยา่ ง มีเพ่อื นสอง ขา้ แตพ่ ระองค์ผูเ้ จรญิ ด้วยเหตุเพยี งเท่าไร พระเจ้าข้า ภกิ ษจุ ึง ชื่อว่า ผ้มู ีการอยู่อยา่ งผเู้ ดียว. 538

ปฏบิ ตั ิ สมถะ วปิ ัสสนา ผไู้ มป่ ระกอบดว้ ยความเพลดิ เพลนิ และความ เกย่ี วขอ้ ง เราเรยี กวา่ ผมู้ กี ารอยอู่ ยา่ งผเู้ ดยี ว (ในกรณแี หง่ เสยี งทง้ั หลายอนั จะพงึ ไดย้ นิ ดว้ ยหู กลนิ่ ทงั้ หลาย อนั จะพงึ ดมดว้ ยจมกู รสทง้ั หลายอนั จะพงึ ลม้ิ ดว้ ยลน้ิ โผฏฐพั พะทง้ั หลาย อันจะพึงสัมผัสด้วยผิวกาย และธรรมท้ังหลายอันจะพึงรู้แจ้งด้วยใจ กท็ รงตรัสอย่างเดยี วกนั ). เพราะตัณหาซ่ึง เป็นเพ่ือนสอง เธอละได้แล้ว เพราะเหตุนั้นจึงเรียกว่า ผู้มกี ารอยู่อยา่ งผ้เู ดยี ว 539

ปฏบิ ัติ สมถะ วิปัสสนา ทอ่ นไม้ทีล่ อยออกไปไดถ้ งึ ทะเล 200 -บาลี สฬา. ส.ํ ๑๘/๒๒๓-๒๒๔/๓๒๒-๓๒๓. สมยั หนง่ึ พระผมู้ พี ระภาคประทบั อยทู่ ฝ่ี งั่ แมน่ า้ำ คงคาแหง่ หนง่ึ พระผู้มีพระภาคได้ทอดพระเนตรเห็นท่อนไม้ใหญ่ท่อนหน่ึง อันกระแส นาำ้ พัดลอยมารมิ ฝ่งั แมน่ าำ้ คงคา แลว้ ตรัสถามภิกษทุ ง้ั หลาย ว่า เหน็ พระเจา้ ขา้ . 540

ปฏบิ ัติ สมถะ วิปสั สนา สัมมาทิฏฐิย่อมโน้มน้อม เอียงโอนไปสู่นิพพาน เม่ือพระผู้มีพระภาคตรัสอย่างนี้แล้ว ภิกษุรูปหนึ่งได้ทูลถาม พระผมู้ พี ระภาควา่ ขา้ แตพ่ ระองคผ์ เู้ จรญิ ฝง่ั นไ้ี ดแ้ กอ่ ะไร ฝง่ั โนน้ ไดแ้ กอ่ ะไร การจมลงในทา่ มกลางไดแ้ กอ่ ะไร การเกยบนบกไดแ้ กอ่ ะไร มนษุ ยผ์ จู้ บั คอื อะไร อมนษุ ยผ์ จู้ บั คอื อะไร เกลยี วนาำ้ วนๆ ไวค้ อื อะไร ความเปน็ ของเนา่ ใน ภายในคอื อะไร. พระผมู้ พี ระภาคตรสั วา่ ฝ่ังน้ี เป็นชื่อแห่งอายตนะภายใน 6 ฝ่ังโน้น เป็นช่ือแห่งอายตนะภายนอก 6 จมในท่ามกลาง เป็นช่ือแห่งนันทิราคะ เกยบก เป็นชือ่ แหง่ อัสมมิ านะ ถูกมนุษย์ผ้จู ับ 541

ถูกอมนุษยจ์ ับไว้ กามคณุ 5 ความเป็นผู้เน่าในภายใน 542

ปฏิบัติ สมถะ วิปสั สนา เคร่อื งกีดขวางการละสัญโญชน์ 201 -บาลี ฉกกฺ . อ.ํ ๒๒/๔๗๑/๓๓๙. ไม่ละสังโยชน์แล้ว จักกระทำาให้แจ้งซ่ึงนิพพาน ข้อนี้ไม่เป็นฐานะที่จะมไี ด้ 543

ละสังโยชน์ได้แล้ว จักกระทำาให้แจ้งซ่ึงนิพพาน ขอ้ นี้ยอ่ มเปน็ ฐานะทจ่ี ะมไี ด 544

ไมม่ ผี ู้อยาก ไม่มีผู้ยึดมนั่ ปฏบิ ัติ สมถะ วปิ สั สนา 202 -บาลี นทิ าน. ส.ํ ๑๖/๑๕-๑๗/๓๑-๓๗. 4 4 44 เมอ่ื พระผมู้ พี ระภาคตรสั อยา่ งนแ้ี ลว้ ทา่ นพระโมลยิ ผคั คนุ ะได้ กราบทูลพระผู้มีพระภาคว่า พระพุทธเจ้าข้า ใครหนอย่อมกลืนกิน วิญญาณาหาร. พระผูม้ พี ระภาคตรสั วา่ 545

วิญญาณาหารย่อมมี เพ่ือความบังเกิดในภพใหม่ต่อไป เมื่อวิญญาณาหารน้ันเกิดมีแล้ว จึงมีสฬายตนะ เพราะ สฬายตนะเป็นปัจจยั จึงมผี สั สะ พระพทุ ธเจ้าขา้ ใครหนอยอ่ มถูกต้อง. เพราะสฬายตนะเป็นปัจจัย จึงมีผัสสะ เพราะผัสสะเป็น ปจั จยั จงึ มเี วทนา พระพทุ ธเจา้ ขา้ ใครหนอย่อมเสวยอารมณ์. 546

ปฏิบัติ สมถะ วปิ สั สนา เพราะผสั สะเปน็ ปจั จยั จงึ มเี วทนา เพราะเวทนาเปน็ ปจั จยั จึงมีตัณหา พระพุทธเจา้ ขา้ ใครหนอยอ่ มทะเยอทะยาน. เพราะเวทนาเป็นปัจจัย จึงมีตัณหา เพราะตัณหาเป็น ปัจจัย จึงมีอุปาทาน พระพุทธเจ้าขา้ ใครหนอย่อมถือมน่ั . 547

เพราะตณั หาเปน็ ปจั จยั จงึ มอี ปุ าทาน เพราะอปุ าทานเปน็ ปจั จยั จงึ มภี พ เพราะภพ เป็นปัจจัย จึงมีชาติ เพราะชาติเป็นปัจจัย จึงมีชราและ มรณะ โสกะปรเิ ทวะทกุ ขะโทมนสั อปุ ายาสะ ความเกดิ ขนึ้ แห่งกองทกุ ขท์ ั้งมวลน้ี ย่อมมดี ว้ ยประการอย่างน เพราะบ่อเกดิ แหง่ ผัสสะท้ัง 6 ดบั ด้วย การสาำ รอก โดยไมเ่ หลอื ผสั สะจงึ ดบั เพราะผสั สะดบั เวทนา จึงดับ เพราะเวทนาดับ ตัณหาจึงดับ เพราะตัณหาดับ อปุ าทานจงึ ดบั เพราะอปุ าทานดบั ภพจงึ ดบั เพราะภพดบั ชาติจึงดับ เพราะชาติดับ ชราและมรณะ โสกะปริเทวะ ทุกขะโทมนัสอุปายาสะจึงดับ ความดับแห่งกองทุกข์ท้งั มวลน้ี ย่อมมีดว้ ยประการอย่างน 548

ปฏิบัติ สมถะ วิปัสสนา (หมายเหตุผู้รวบรวม : สูตรนี้ท้ังสูตร แสดงว่า ไม่มีบุคคลท่ี กลนื กนิ วญิ ญาณาหาร ไมม่ บี คุ คลทเ่ี ปน็ เจา้ ของอายตนะ ไมม่ บี คุ คลทก่ี ระทาำ ผสั สะ ไมม่ บี คุ คลทเ่ี สวยเวทนา ไมม่ บี คุ คลทอี่ ยากดว้ ยตณั หา ไมม่ บี คุ คล ที่ยึดมั่นถือม่ัน มีแต่ธรรมชาติที่เป็นปฏิจจสมุปปันนธรรมอย่างหนึ่งๆ เปน็ ปัจจัย สบื ต่อแกก่ ันและกันเปน็ สายไป เทา่ น้ัน). 549



วธิ วี ดั ความกา้ วหนา้ ของการปฏิบตั ิ

ปฏิบตั ิ สมถะ วปิ สั สนา ความสามารถในการทงิ้ อารมณไ์ ดเ้ รว็ 203 -บาลี อปุ ร.ิ ม. ๑๔/๕๔๒–๕๔๕/๘๕๖–๘๖๑. เห็นรูปด้วยตา อุเบกขา น่ันคือ เหมือนบุรุษกระพริบตา อนิ ทรยี ์ ภาวนาช้ันเลิศในอรยิ วินัย ในกรณแี หง่ รูปที่รแู้ จง้ ด้วยตา. ไดย้ นิ เสยี งดว้ ยหู 552

ปฏิบัติ สมถะ วิปัสสนา คือ อุเบกขา นั่น เหมือนบุรุษมีกำาลัง ดีดนิ้วมือโดยไม่ลำาบาก อินทรีย์ภาวนาช้ันเลิศในอริยวินัย ในกรณีแห่งเสยี งทร่ี ้แู จ้งดว้ ยห.ู ได้ดมกลิ่นด้วย จมกู คือ อุเบกขา นั่น 553

เหมือนหยาดนำ้า กล้ิงไปบนใบบัวท่ีลาดเอียง ย่อมไม่ติดในที่ที่กลิ้งไปสัก น้อยหน่ึง อนิ ทรยี ์ภาวนาชนั้ เลศิ ในอริยวนิ ยั ในกรณีแหง่ กลน่ิ ที่ ร้แู จ้งดว้ ยจมูก. ได้ลิ้มรสด้วย ลิ้น คือ อุเบกขา น่ัน เหมือนบุรุษมีกำาลัง 554

ปฏบิ ัติ สมถะ วปิ สั สนา ตะลอ่ มกอ้ นนา้ำ ลายไวท้ ปี่ ลายลนิ้ แลว้ ถม่ ไปโดยไมล่ าำ บาก อนิ ทรยี ์ ภาวนาชนั้ เลศิ ในอรยิ วนิ ยั ในกรณแี หง่ รสทร่ี แู้ จง้ ดว้ ยลนิ้ . ถูกต้องกระทบ ทางกาย นั่นคือ อุเบกขา เหมอื นบุรุษมี กำาลังเหยยี ดแขนออก หรือคู้แขนเข้าโดยไม่ลาำ บาก อินทรีย์ ภาวนาช้นั เลิศในอรยิ วินยั ในกรณแี ห่งสมั ผัสทางผวิ หนงั ที่ร้แู จ้งดว้ ยกาย. 555

รู้ธรรมด้วย ใจ คือ อุเบกขา น่ัน เหมือนบุรุษมีกำาลัง เอาหยดนาำ้ สองหรอื สามหยดใสล่ งในกะทะเหลก็ ทรี่ อ้ นจดั ตลอดวนั นา้ำ ทห่ี ยดลงยงั ชา้ ไป ที่แทห้ ยดนำ้านนั้ จะระเหย แห้งไปอย่างรวดเร็ว อินทรีย์ภาวนาช้ันเลิศในอริยวินัย ในกรณี แหง่ ธรรมทรี่ ้ไู ดด้ ้วยใจ. 556

ความสามารถในการละ ปฏบิ ตั ิ สมถะ วปิ ัสสนา 20๔ -บาลี สตตฺ ก. อ.ํ ๒๓/๔๘/๔๖. สญั ญา ๗ ประการนี้ อนั ภกิ ษเุ จรญิ แล้ว กระทำาให้มากแล้ว ย่อมมีผลมาก มีอานิสงส์มาก หยง่ั ลงสอู่ มตะ มอี มตะเปน็ ทสี่ ดุ 7 อสุภสญั ญา 1 มรณสญั ญา 1 อาหาเรปฏิกลู สญั ญา 1 สัพพโลเกอนภิรตสัญญา 1 อนิจจสัญญา 1 อนิจเจ- ทกุ ขสญั ญา 1 ทกุ เขอนตั ตสัญญา 1 557



ปฏบิ ัติ สมถะ วิปสั สนา อสภุ สญั ญาอนั ภิกษุเจริญแล้ว กระทำาให้มากแลว้ ย่อมมี ผลมาก มอี านิสงสม์ าก หยัง่ ลงสู่อมตะ มีอมตะเปน็ ทส่ี ุด เรากล่าวแลว้ เพราะอาศยั ขอ้ นี้ 559

มรณสัญญา อันภิกษุเจริญแล้ว กระทำาให้มากแล้ว ย่อมมีผลมาก มอี านสิ งสม์ าก หยง่ั ลงสอู่ มตะ มอี มตะเปน็ ทส่ี ดุ เรากลา่ ว แลว้ เพราะอาศยั ขอ้ น 560

ปฏิบัติ สมถะ วิปสั สนา 561

อาหาเรปฏิกูลสัญญาอันภิกษุเจริญแล้ว กระทาำ ใหม้ ากแลว้ ยอ่ มมผี ลมาก มอี านสิ งสม์ าก หยง่ั ลง สอู่ มตะ มอี มตะเปน็ ทส่ี ดุ เรากลา่ วแลว้ เพราะอาศยั ขอ้ น้ี 562

ปฏบิ ัติ สมถะ วปิ ัสสนา สพั พโลเกอนภริ ตสญั ญา อันภิกษุเจริญแล้ว กระทำาให้มากแล้ว ย่อมมีผลมาก มอี านสิ งสม์ าก หยงั่ ลงสอู่ มตะ มอี มตะเปน็ ทสี่ ดุ เรากลา่ ว แล้วเพราะอาศัยข้อน 563

อนจิ จสญั ญาอนั ภกิ ษุ เจรญิ แลว้ กระทาำ ใหม้ ากแลว้ ยอ่ มมผี ลมาก มอี านสิ งสม์ าก หยั่งลงสู่อมตะ มีอมตะเป็นท่ีสุด เรากล่าวแล้วเพราะ อาศยั ขอ้ น 564

ปฏิบัติ สมถะ วิปสั สนา 565

อนิจเจทุกขสัญญาอันภิกษุเจริญแล้ว กระทำาให้มากแล้ว ย่อมมีผลมาก มีอานิสงส์มาก หยั่งลงสู่อมตะ มีอมตะ เป็นทส่ี ุด เรากล่าวแลว้ เพราะอาศยั ขอ้ น 566

ปฏบิ ตั ิ สมถะ วิปัสสนา ทกุ เขอนตั ตสญั ญา อันเราเจริญแล้ว กระทำาให้มากแล้ว ย่อมมีผลมาก มอี านสิ งสม์ าก หยงั่ ลงสอู่ มตะ มอี มตะเปน็ ทส่ี ดุ เรากลา่ ว แล้วเพราะอาศยั ขอ้ น้ี 7 567



ปฏบิ ัติ สมถะ วิปัสสนา แว่นสอ่ งความเปน็ พระโสดาบนั 205 -บาลี มหาวาร. ส.ํ ๑๙/๔๕๐-๔๕๑/๑๔๗๙-๑๔๘๐. ธรรมาทาส ประกอบดว้ ยความเลอ่ื มใส อนั ไมห่ วนั่ ไหวในพระพทุ ธเจา้ 569

ประกอบดว้ ยความเลอ่ื มใสอนั ไมห่ วน่ั ไหวใน พระธรรม ประกอบ ด้วยความเล่ือมใสอันไม่หวั่นไหวในพระสงฆ์ พระอริยเจ้าใคร่แล้ว ประกอบด้วยศีลท่ี ธรรมาทาส (แวน่ สอ่ งธรรม) 570

ธรรม ๗ ประการ ปฏิบัติ สมถะ วปิ สั สนา ของผตู้ ง้ั อยใู่ นโสดาปตั ตผิ ล 206 -บาลี ม.ู ม. ๑๒/๕๘๔-๕๘๙/๕๔๓-๕๕๐. 571

ญาณท่ี 1 ญาณท่ี 2 ญาณท่ี 3 572

ปฏิบตั ิ สมถะ วปิ ัสสนา ญาณท่ี ๔ 573

ญาณท่ี 5 574

ปฏบิ ตั ิ สมถะ วปิ ัสสนา ญาณที่ 6 ญาณที่ ๗ 7 7 575

ปฏิบัติ สมถะ วปิ สั สนา ฐานะทเี่ ปน็ ไปไม่ได้ของโสดาบนั 20๗ (นัยที่ 1) -บาลี ฉกกฺ . อ.ํ ๒๒/๔๘๘/๓๖๔. 6 6 ไมอ่ าจเขา้ ถงึ สงั ขารใดๆ โดย ความเป็นของเทีย่ ง ไมอ่ าจเขา้ ถงึ สงั ขารใดๆ โดย ความเป็นของสขุ ไมอ่ าจเขา้ ถงึ ธรรมะใดๆ โดย ความเปน็ ตวั ตน ไมอ่ าจกระทำาอนันตริยกรรม ไม่อาจหวังการถึงความ บรสิ ทุ ธิ์ โดยโกตุหลมงคล ไม่อาจแสวงหาทักขิเณยย บคุ คล ภายนอกจากศาสนาน.้ี 6 576

ปฏบิ ัติ สมถะ วิปสั สนา ฐานะที่เปน็ ไปไมไ่ ดข้ องโสดาบัน 208 (นัยท่ี 2) -บาลี ฉกกฺ . อ.ํ ๒๒/๔๘๘/๓๖๓. ไม่อาจอยู่อย่างไม่มีความ เคารพยำาเกรง ในพระศาสดา ไม่อาจอยู่อย่างไม่มีความ เคารพยำาเกรง ในพระธรรม ไม่อาจอยู่อย่างไม่มีความ เคารพยำาเกรง ในพระสงฆ์ ไม่อาจอยู่อย่างไม่มีความ เคารพยำาเกรง ในสกิ ขา ไม่อาจมาสู่อนาคมนียวัตถุ (วัตถทุ ไ่ี มค่ วรเข้าหา) ไมอ่ าจยงั ภพทแ่ี ปดใหเ้ กดิ ขนึ้ . 577