คัมภีร์ธาตุพระนารายณ์ ฉบับใบลาน

คมั ภรี ธาตพุ ระนารายณ ฉบับใบลาน หอม หนา ฃิ/๑ เทยี น ดำ พีรก หาง ดปี ลี ลกู กราย ฝน ศรีผงึ สงิ ละ ๑ กะเทยี ม หอมแดง ขม้นิ ออย ๒ ทำเปนจุล ขาว ลอน ํสา ันก ุค้มครอง ูภมิปัญญาการแพทย์แผนไทย นลลายนำมนาว ๑๐ ใบ นำมนั งาทะนานหนงึ นำมนั หมูลงึ นำมัน เสยิ นำมนั งู เหา ภอควร จระเฃ เหลือม รำโรง ใสลงํ ภ อควร กวนไปดแี ลว จึงเอาพา แพร ถวาย ผา หูงใหคงแตนำมนั จงึ เอาชัน ยอย รนัง ทรงปดใวท พี รเสน อนั แฃงนน้ั ยอน ฃาพรพุทธเิ จา ออกพระสิทธิสารประกอบทนู ฯ ถวาย ๑๑ ทร’งณวนั ๑ ๔ คำปช วดโทศก ๚ ฃนานหนึ่งเอา เบญลางโพง เปลอิ กดหี มี ฃมน้ิ ออย ลูกกระเบา หนา ฃ/ิ ๒ ใบเริยน ตำบดิ เอาน้ำ สิงลจ อก นำ้ มันงาจอกหนงึ คห็ งุ ใหคงแตนำมั้น ทรงในเลบพรหัฐ แกรษิ ดวง ๗ กนี ในเลบพรหัฐ ประกอบถวาย ณ วนั ๗ ๕ คำปช วดโทศ ก ๚ นำมนั บาทแผลตาอนิ พีรกใท ๗ เมดทุบภอแตก กะเทียม ๗ กลี บทุบภอยับ แลวใสลํงในนำมนั มะพราวเอาชามหนงึ จงึ เอาตะกวั นมํ ๒ ลอมใหค วางเทลงํ ในนำมนั แลวเอาฃนึ ลอมเทอกี ใหใด ๗ หํนแลว เอาตะกวั แชใวในนำมัน ใสบาดแผล หายแล ๚ ใสใซดวนก็ใด ตะมอยมีตวั กใ็ ดด นี กั แล ๚ะ ั 101

ชดุ ตำราภมู ปิ ญ ญาการแพทยแผนไทย ฉบบั อนรุ กั ษ หนา ฃี/๑ ฯ ฃนานหนงึ เอา เปลิอกตน มฃาม รากรักฃาว รากชาคราม รากผกั เสยิ นผี รากชาลฃี ม เคีรอเฃาอเิ หมอี น หวานพรตะบะ หวานพรตะหึง ตนเทยี นนา บ อระเพช ฃมนื ออย รากลำเจิยก พรรผกั กาษ ํสา ันก ุค้มครอง ูภมิปัญญาการแพทย์แผนไทย ชัน สมอใทย รากพลิ ังกาษา ผักฃอง ลกู ชมุ เหฐ ใบมดั กา เสม อภากสับตม ๔ เอา ๑ ตรองจงหมดกากแลว เอานำ้ มันงาเชย ภาคหนงึ นำ้ ยาตม ๓ ภาก หุงใหค งแตน ำ มน้ั ทรงแกพรเกษาหลนแลใหคัน ใหหงอกเพือพรโรกริศดวง ฃา พรพุทธเิ จา ออกพรสิทธิสารประ หนา ฃี/๒ ๕ กอบ ทลู เกลา ฯ ถวาย ณ วัน ๗ ๓ คำปช วดโทศ ก ๚ นำมนั เปอยพงั เอา เปลีอกหมีเหม็น เอา ยอกเปลือก ตรํษ เปลอี กมะ ฃาม เปลอิ กษาระภี ฃอบชะนางแดง เบญกานี ครังสิเสิยด ฃบ เทษ ลินทะเล ฝน ดีงูเหลยี ม เสมอภาก นำมันงา ภอควรหงุ ใหคงแตนำมัน ยอน เฃา ไปใน เปา ลำกลอง แกขดั พระบังคนเบา แกปวดขํบแกบ ุบโพแล ๚ ฃา พรพทุ ธเิ จาออกพรสทิ ธิ สารประกอบทลู เกลา ฯ ถวายทร’ง ณ วัน ๓ ๓ คำปชวดโทศก ๚ นำ้ มันองคสุด อุปทม เอา ใบ เสดา เปลอื ก ๔ 102

คัมภีรธ าตพุ ระนารายณ ฉบับใบลาน หนา ฃุ/๑ บอระเพช กระถีนแดง เปลอิ กเพกา หญาตีนตุดตู ขอบชะนางแดง ใบคนทา ใบ ตรษ ใบชมุ เปลอื ก เหจ กระเทียม ฃมน้ิ ออย ตำบดิ เอาน้ำสะเมอภาก สงิ ละจอก น้ำมนั งาจอกหนึง น้ำมัน ํสา ันก ุค้มครอง ูภมิปัญญาการแพทย์แผนไทย ยางอันใสกงึ ชอนหอย หุงใหคงแตนำมัน แลวจ่ึงเอาฝน สีเสียด เทยิ ดเทษ คร ง ลินทะเล ชาติหอระคณู มดยอบ สารซมสงิ ละ ๒ บดปรงุ ลง เปา บา ง แกอ งคสูตร แกรีศดวงงอก ทา ทะวาน หนัก บวม แก ไสดวน ฃาพรพทุ ธเิ จา ออกพรแพทยพงษาประกอบทลู เกลา ฯ ถวาย เบา อปุ ทมํ แก คนั ฟก ๑๓ ทรง ณ วัน ๓ ๔ หนา ฃุ/๒ คำปชวดโทศก ๚ นำ้ มันเหนาเปอ ยอปุ ะทํม เอามพราวไฟแตซีกคางหัวนัน้ ๓ ซีก ฃูดขนั เปนกระทแิ ลว จงึ เอาลำโพงทงั ไบ ตำกรองเอาแตนำ เปลอี กลูกมฃามขบแชนำ้ เอาแตเทากนั หุงใหคงแตนำ้ ลูก มนั มพราวแลว จงึ เอาเปลอี กสเิ สิยดเทษ ฝน เกลื อสินเทาว ดีงเู ลีอม ปรุงลงในนำ้ มันแก ฝ เปอย แลอุปทํม ใสดว น แกบุบโพนำ้ เหลอี งหาย ฃาพรพุทธเิ จา ออกพรสทิ ธสิ ารประ เนา กอบทูลเกลา ฯ ถวาย ณ วนั ๒ ๕ คำปชวดโทศก ๚ ฃนานหนึง เอาตำลงึ ใบแฉก นำ้ ฉะลูดแช ๘ ใบฟาแกน 103

ชุดตำราภูมปิ ญ ญาการแพทยแผนไทย ฉบบั อนุรักษ หนา ฃ/ู ๑ ลูกลำโพง ลูกฝาย ตำบิดเอาแตนำ้ สงิ ละจอก น้ำมันงาจอกหนึ่ง หงุ ใหคงแตน้ำมนั้ จ่งึ เอาฝน ดีงเู หลอี ม ปรุงลงตามควน ทรงยอดในพระกรรณแก ตึง แก นำเหลือง ฃา พระพทุ ธเิ จา ออกพระสทิ ธสิ ารประ คนั บุบโพ ํสา ันก ุค้มครอง ูภมิปัญญาการแพทย์แผนไทย ๕ กอบทลู เกลา ฯ ถวาย ทรงณวนั ๕ ๕ คำปช วดโทศก ๚ ฃนานหนงึ เอา ยอดการะเกษ ยอดเตย ยอดลำเจียก ฃมนิ ออ ย ตำบีดเอาแตนำ้ สิงละจอก นำมนั งาจอกหนงึ นำ้ มนั หอมอนั ดีจอกหนึง หงุ เอาใหค งแตน้ำมน้ั แลว จง่ึ เอาลูกใน กะเบา ลกู ในลำโพง แดง สีเสิยดเทษ กะเบยี น ฃาว หนา ฃ/ู ๒ ส่ิงล ๑ บดปรงุ ลงน้ำมัน จทรง ยอนในพรกร ร ทาก็ใด แกบบุ โพนำ้ เหลีอง อนั ให เปอิย กด็ หี ายแล เปาเฃาในลำกลอง คัน ๖ ฃาพรพทุ ธิเจา ออกพรสิทธสิ าร ประกอบทูนเกลาถวาย ณ วัน ๕ ๕ คำปช ลูตรนี ศิ ก ๚ นำมนั มหาจกั รเอา นำ้ มนั งาทนานทนึง ดว ยทะนาน ๖๐๐ มกรดู สด ๓๐ ลูก แลวจึงเอา นำมันต้ังเพีลงขนื รุมเพีลงใหรอน เอาผวิ มกรูดใสลง ใหเหลอิ งเกรียมดีแลว ย งลงํ ตรอง กากใหหมด เอาใวใ หเอยน จึงเอาเทียนทง ๕ สิงละ ๒ ดีปลี ๑ การะบนู ๒ บดจงละเอียด ปรงุ ลงํ 104

คมั ภีรธาตพุ ระนารายณ ฉบับใบลาน หนา เฃ/๑ ลม ในน้ำมนั นัน้ ยอนหูแก รศิ ดวง กใ็ ดท าเมีอยขบกใ็ ด ใสบาดแผลเจบปวดเสิยนหนาม หอกดาบกใ็ ดหายแล เปอยคนั แตอยาใหถ ูกนำ้ ๓ วนั หมเี ปนบุบโพเลย ๚ ฃนานหนึง เอาภมี เสน ๒ การะบูน ๓ มาตะกี ํสา ันก ุค้มครอง ูภมิปัญญาการแพทย์แผนไทย ๑ ชันตะเคยี น สิงละ ๓๑ ศรผี งึ ฃาว ๑๐ นำ้ มันมะเพราวอันใหมดนี ้นั ครึ งทนาน เฃยี วขนึ ดวยกัน ๑ กำยาน ใหสุกดีแลว กรองกากออกเสิยเอาไวใหเอยน็ จงึ่ เอาใฃใกเ อาแตใฃฃาวสองลกู เอาสุรากัลนประมาณ จอกหนึง กวนกบั ใฃใหซ บกันกันดีแลว จึงแบงออกใหเ ปน ๓ ภาก ๆ หนึงนัน้ เอานำ้ ทะแลงใซ ๓ การะบนู ๓ หนา เฃ/๒ กวนเฃาดวยกันใหซบ ดแี ลวเปนศรีผึงแดง จงึ เอาศรผี ึงฃาวภาคหนงึ นนั้ มากวนดวย จรุ ะศรภี อสํมควน เปนศรี ผงึ เฃยี ว ภาคหนงึ เปนศริผงึ ฃาว ปดแกพีศแสบรอ นใหเ อย็น ฃาพระพุทธเิ จาเมสหี มอฝรงั ประ กอบทูลเกลา ฯ ถวาย สำรบั บีดฝเปอ ยเหนา บาทเจบ ใหญ ใหดูตบบุ โภกัดเนีอเรยี กเนอี ดวยศรี นอย เฃียวไชกัด ผงึ แดงเรยกิ เนีอ เลอี กไซเอาเทิด ๚ ฃนานหนึงเอา ดีบุกตำหลอมขึน้ ใหค วางแลว เอามาดซดั เสยิ ฃาวแกพดิ ใหยับแลว เอามากวนใหเลอียด เอาน้ำมันดิบใสลงใหถวม ใวแรม เดอี น ทา กระดาษ ก็ใด ปดฝเปอย ใหญ ปว สาลี เหนา นอย 105

ชดุ ตำราภูมปิ ญ ญาการแพทยแผนไทย ฉบบั อนรุ กั ษ หนา ไฃ/๑ ทงั้ กัด ดตู บุบโพดนี กั แล ๚ นำ้ มันทิพโสฬศครอบฝท งั ๑๖ จำพวก คอื ฝพก คาง กด็ ี ฝ คนั ทมาลา เรยกิ เนยี คอ ลกู หนู กด็ ี ฝคันทะสูตร ฝพ กทูม ใหญ เทาผลมะ เพรา ว เทาผลซมซา มะนาวกด็ ใี หเ อา ใบคนทา นอย ขวิ ด ํสา ันก ุค้มครอง ูภมิปัญญาการแพทย์แผนไทย ใบมะแวงทงั ๒ ใบมะเฃอิ ฃนื ไบ ถั้วภู ไบ หญาปนตอ หญาแพรกแดง ใบระงับพิศ ใบ เสดา ราก ราก พทุ รา ไบ ชงิ ชิ ตำลึงไบแฉก ใบมะเดอี ดนี ฃมนิ้ ออย ไบผัก ปลาบ ใมกลำเครือ ไบหมอนอย ตานดำ เปลว ไบผักเปดจ ไบแคแดง หญา ปากกระบือ ไบฉะบาแดง ยานตี ำเอานำ้ สงิ ละทะนาน ๘๐๐ น้ำมันงาทนานหนงึ หนา ไฃ/๒ ดำ หงุ ใหค งแตน ำมั้น แลว เอาออกใวใ หเอยน จง่ึ เอาลูกจนั ดอกจนั กระวาน การพลู สงิ ละ ๑ เทิยน ฃาว แดง เทียน ตาตักแตน โกฎ สอ โกฎ จลุ าลำภา โกฎ พงปลา สิงละ ๑ ๑ กะระบูน ภิมเสนสิง ๒ บดจง เยาวะภานี เฃมา การเพราว กคั กรา ละเอยี ด ปรงุ ลงในนำมันใว ๓ วันจิงใช กนิ แกพ ีดฝด วง ไหญ ใหเดกกีนตามกำลัง แกพศิ ตานทราง ใสตาแลยอนหูก็ ใด แกรศี ดวง มองครอ นอย เมีอยฃํบ กนี ก็ใด เมีอจหุง นำมันนีใหบูชาเคีรองกระยาบวด แกพรฤ ษรีผูไวตำรานี ทองคำบาดหนึงเปน ทา คำนับ จงึ ประสทิ ธแิ ล ฯ สินฉบับแตเทานแี ล ฯ 106

ํสา ันก ุค้มครอง ูภมิปัญญาการแพทย์แผนไทย คัมภีรธ าตพุ ระนารายณ ฉบบั ใบลาน คำอานปจ จุบัน 107

ํสา ันก ุค้มครอง ูภมิปัญญาการแพทย์แผนไทยชดุ ตำราภมู ิปญ ญาการแพทยแผนไทย ฉบบั อนรุ ักษ มะขามปอ ม 108

ํสา ันก ุค้มครอง ูภมิปัญญาการแพทย์แผนไทย คัมภีรธ าตุพระนารายณ ฉบับใบลาน คำอานปจจบุ นั ฯI ลกั ษณะเตโชธาตุออกจากตัวน้ัน ใหร อ นปลายมือปลายเทา แลว ใหปวดขบมีพษิ แลวก็ใหแปรไป ใหบวมหนา บวมมอื บวมทอ ง บวมเทา แลว ก็ผนื่ ขึ้นทงั้ ตัวดังผด แลหักจมไปทำทอ ง บพุ โพโลหิต ใหม ือแล เทา ตาย รมู ิถึงแกมติ อ งพรอมดว ยโทษ ๑๕ วันตดั ฯ ๏ เตโชธาตุพิการนั้น ใหกลัดอกกลัดใจ ใหไอ เปนมองครอ ใหทำทอง ทองขึ้น ใหบวมมือบวมเทา มักใหนอนหลับแตเพลากลางวัน เหตุดังน้ันคือไฟธาตุอันช่ือ ชิรนัคคี สำหรับเผากายใหเหี่ยวแหงคร่ำครา น้ันยอมเย็นจงึ ใหเ ปน ไปตา งๆ ฯ ๏ ปริณามัคคีไฟเผาอาหารนั้นมีลักษณะ ๔ ประการ คือ สมาธาตุไฟ ธาตุน้ันเสมอ บริโภคอาหาร เขาไปพอบงั ควร ไฟธาตุเผาอาหารแหลกแลว ก็มไิ ดอยากอาหารอกี เลย อมิ่ เปนปรกตอิ ยู ฯ ๏ วิสมาธาตุนั้น บางวันใหผูก บางวันใหลง บางวันใหอยากอาหาร บางวันใหคับทอง แนนอก แนนใจ มักใหแคนคอดังนี้ เหตุไฟธาตุมิไดเสมอ วาโยเดินมิสะดวก จึงตั้งเปนลมกอนเขาไดในทอง โทษ วาโยมกี ำลงั ฯ ๏ ติกกะธาตนุ ัน้ คือไฟธาตุแรงเผาอาหารฉับพลันยงิ่ นัก บริโภคอาหารเขาไปมากแลว อยูบ ม นิ านให อยากอาหารอกี ฯ ๏ มันณะกะธาตุน้ัน ไฟเผาอาหารออน บริโภคอาหารก็มิได บังเกิดใหลงเองวันละ ๒ เพลา ๓ เพลา ใหถ อยแรงจะเดนิ ไกลกม็ ิไดด งั น้ี เสมหะจึงประชุมกนั เขาได โทษในเสมหะกำเริบมีกำลงั แลไฟเผา อาหารมไิ ดเสมอแลวเมอื่ ใด โรคนั้นจะแปรใหเปนตา งๆ ฯ ๏* ยาสำหรับเตโชธาตุอันพิการ เอาผลกระเบา รากไครเครือ ผลพิลังกาสา ผลสมอไทยเหลี่ยม ผลมะขามปอม ผลชาพลู วานเปราะปา หญารังกา ชะเอมไทย รากผักแผวแดง ยา ๑๐ ส่ิงนี้เสมอภาค ทำเปน จุณละลายนำ้ รอ น ขัณฑสกรกไ็ ด กนิ หายแล ฯ ๏๒ ถามิถอยใหประกอบยาเปนอันดับกันไป ภาคหนึ่งเอามหาหิงคุ ดีปลี รากชาพลู วานน้ำ ขิงแหง พริกลอน ผลราชดัด ผลพิลังกาสา รากผักแผวแดง ผลมะแวงตน ใบยางทราย ยา ๑๒ ส่ิงนี้ เสมอภาค ทำเปน จณุ ละลายนำ้ มวกเขา นำ้ นมโคกไ็ ด ฯ ๏๓ ถามิถอยใหเอา มหาหิงคุสวน ๑ วานเปราะ ๒ ผลชาพลู ๓ ขิงแหง ๔ เทียนเยาวภานี ๕ ผักแผวแดง ๖ โกฎสอเทศ ๗ สมอไทยเหลี่ยม ๘ ดีปลี ๙ ผลชีลอม ๑๐ ทำเปนจุณละลายน้ำผ้ึงรวง น้ำมตู รโคดำกไ็ ด ฯ * ตนฉบับเขียนดวยเคร่ืองหมายอังคั่น (๚) มีเลขกำกับเพียง ๒ ถึง ๔ เพื่อแสดงยาขนานตางๆ แตในท่ีนี้ใชเคร่ืองหมายฟองมัน (๏) มเี ลขกำกบั ขนานยาตามลำดับจนครบ ๘๑ ขนาน. 109

ํสา ันก ุค้มครอง ูภมิปัญญาการแพทย์แผนไทยชดุ ตำราภมู ิปญญาการแพทยแผนไทย ฉบับอนรุ กั ษ ๏๔ ถามิถอยไซ ใหเอาโกฎสอ โกฎเขมา รากพิลังกาสา ผลราชดัด ผลสรรพพิศม ผลสวาด ตุกโรหินี รากกรุงเขมา รากมะแวงเครือ รากจิงจอใหญ มหาหิงคุ ผลจันทนเทศ เทียนดำ เทียนขาว ยา ๑๔ ส่งิ เสมอภาค ทำเปนจุณละลายนำ้ นมโคกไ็ ด สมมะงวั่ ก็ได ยาขนานนส้ี ำหรบั แกเ ตโชธาตอุ ันวกิ าร หายแล ฯ ๏๕ ยาแกเตโชธาตุใหเอารากผักแผวแดง โกฎเขมา ชะเอมไทย ลูกมะขามปอม รากไครตน วานเปราะปา รากสวาด หญารังกา เสมอภาคทำเปนจุณละลายน้ำรอนก็ได น้ำนมโคก็ได กินตามควร แกเ ตโชธาตุอันพิการหายแล ฯ ๏๖ ขนานหน่ึงใหเอา วานน้ำ เปลือกมูกหลวง ชีลอม รากเสนียด ขิงแหง ดีปลี เกลือเทศ เสมอภาคทำเปนจุณแลว เอามูตรโคดำคลุกผงยา ตากแดดจงแหงละลายน้ำรอน น้ำผ้ึงรวงก็ได กินตาม ควร แกเตโชธาตอุ นั วกิ ารแล ฯ ๏๗ ถามิถอยใหเอา ผลชาพลู ผลสมอไทย ผลจิงจอหลวง รากเจตมูลเพลิง ผลมะขามปอม วานเปราะปา รากไครตน รากไครเครือ ชะเอม หญารังกา รากกระเบา เสมอภาคทำเปนจุณละลาย ขณั ฑสกร กนิ ตามควร แกเตโชธาตใุ หโ ทษแล ฯ ๏๘ อนึ่งบุคคลผูใดมีไฟธาตุอันเย็น พึงใหนอนหลับเม่ือเพลากลางวันนั้นมาก จะยาไซใหเอา ผลสมอไทย อันเปนเหลี่ยม ๔ เหลี่ยม ๕ เหลี่ยม คอดังคอน้ำเตาเน้ือเหลืองเอาแตเนื้อ ดีปลีเสมอภาค ทำเปนจุณละลายน้ำรอน เกลือรำหัด กินแกไฟธาตุอันเย็นอันหยอน ใหเสมอเปนปรกติ ใหมีกำลังแกลม เปน กอน แลลมอนั เสียดแทงชายโครง แลตะโพก สนั หลัง ใหทอ งข้นึ ทอ งพอง แกธ าตุพกิ ารใหปรกติ ฯ ๏ ไฟธาตุบุคคลผูใดเผาอาหาร ซ่ึงบริโภคเขาไปนั้นแหลกออกได จึงบังเกิดลมในทองน้ันพัดมีกำลัง กลา ยอมใหลงใหอาเจยี นบาง เรียกวาลมปว ง ฯ ๏๙ ถาจะยาไซ ใหเอาตรีกฏก ผลกระเชา ขม้ินออย เสมอภาค น้ำมะงั่วเปนกระสาย บดทำแทง ละลายน้ำรอนกินบางใสต าบา งหาย ฯ ๑๏๐ ถามิถอยใหเอา เปลือกกระเชาแดง รากหญาพันงูแดง ขม้ินออย บอระเพ็ด เปลือกรกฟา เปลือกมูกมัน เสมอภาค ตม ๔ เอา ๑ กินแกมักเปนปวงกลางคืน ถามิถอยใหเอา พริก ขิง กระเทียม ขมน้ิ ออ ย ใบสะเดา เสมอภาค ทำเปน จณุ ละลายน้ำรอนเกลือรำหดั กนิ แกลมปวงหาย ฯ ๑๏๑ อัคคินีวคณะ ใหเอา กัญชา ยิงสม สิ่งละสวน เปลือกอบเชย ใบกระวาน กานพลู สะคาน ส่ิงละ ๒ สวน ขิงแหง ๓ สวน รากเจตมูลเพลิง ดีปลี สิ่งละ ๔ สวน น้ำตาลกรวด ๖ สวน กระทำ เปนจุณน้ำผ้ึงรวงเปนกระสาย บดเสวยหนักสลึง ๑ แกอาเจียน ๔ ประการ ดวยติกกะขาคินีกำเริบ แล วิสมามันทาคินีอันทุพล จึงคลื่นเหียนอาเจียน มิใหเสวยพระกระยาหารได ใหจำเริญพระธาตุทั้ง ๔ ใหเ สวยพระกระยาหาร เสวยมรี สชูกำลงั ยิ่งนกั ขาพระพุทธเจา ขุนประสิทธิโอสถจีน ประกอบทูลเกลา ฯ ถวาย ครั้งสมเด็จพระนารายณเปน เจา เมืองลพบรุ ี เสวยเพลาเชาอัตรา ดนี กั แล ฯ ๑๏๒ จำเริญพระธาตุใหเอาใบรักแหง บอระเพ็ดแหง แหวหมู ดอกชรากากี ผลมะตูมออน รากมะตูม โกฎหัวบัว เทพทา สมอเทศ เทียนแดง เชือกเขาพรวน ขิงแหง ดีปลี กระเทียมทอก รากชาพลู เกลือสินเธาว เสมอภาคกระทำเปนจุณ บดดวยน้ำผึ้งรวง น้ำสุรา ระคนกันเปนลูกกลอน เสวย 110

คัมภรี ธาตุพระนารายณ ฉบับใบลาน หนกั สลึงหนึง่ แกพ ระวาตะ เสมหะ โลหติ กำเริบอันทุพล แกพระเสนอันทพฤก อนั กระดางตึงแตพ ระชงฆํสา ันก ุค้มครอง ูภมิปัญญาการแพทย์แผนไทย ข้ึนไปกราบเทาถึงบ้ันพระองค ใหพระเสนน้ันออน ใหเสวยพระกระยาหารเสวยได ใหจำเริญพระสกลธาตุ เปน อนั ยง่ิ ขา พระพุทธเจา ออกขุนทิพจักรประกอบทลู เกลา ฯ ถวาย ฯ ๑๏๓ จำเริญพระธาตุทั้ง ๔ ชูพระกำลัง เอาวานน้ำ รากเจตมูลเพลิง รากแคปา รากพนมสวรรค เสมอภาค ตมดวยพระสธุ ารส ๔ เอา ๑ เมือ่ จะเสวยเอาขัณฑสกรปรุงลงแตพ อประมาณ เสวยตามสมควร ชพู ระกำลงั เจรญิ พระธาตุทง้ั ๔ ขา พระพุทธเจา ออกพระสิทธสิ าร ประกอบทลู เกลา ฯ ถวาย ฯ ๑๏๔ อาโปธาตุถอยน้ัน ใหลงทอง ใหเจ็บทอง จุกอก เปนกระสายกลอน บางก็เปนพรรดึก กล้ิงข้ึน กลิ้งลง ใหขัดหัวเหนาเสียดราวขาง ผูหญิงขางซาย ผูชายขางขวา แลวใหแปรไป ใหตกบุพโพโลหิต ใหเสโทตกหนกั มกั ใหไ ปปสสาวะวนั ละ ๒๐ เพลา ๓๐ เพลา บา งก็ใหขดั ปวดมิสะดวก บรโิ ภคอาหารก็มไิ ด อิ่มไป ใหทองข้ึนทองพอง ผอมเหลือง ถาเกิดแกบุคคลผูใด เปนกรรมผูนั้นแล ทานใหประกอบยาน้ีกิน ตามบุญ ประดุจไมเทา แลโรคนั้นผันแปรตาง ๆ จะใหขัดเขาแลฟองดุจใหเย็นเทานัก ยาสำหรับแกน้ันให เอา ชลี อ ม รากวา นนำ้ เปลือกมูกหลวง นำ้ เตา ขม ผลกระดอม เสมอภาค ทำเปนจณุ ละลายมูตรโคดำกไ็ ด น้ำผงึ้ รวงก็ได กินตามกำลังกนิ แกว าโยธาตุวกิ ารแล ฯ ๑๏๕ ถามิถอยใหเอา ตรีกฏก รากจิงจอหลวง ผลราชดัด แหวหมู กระพังโหม เคาคา ขม้ินออย หอมแดง ยาท้งั นเี้ สมอภาค ทำเปนจณุ ละลายน้ำหยนั เหลา นำ้ รอนกไ็ ด กนิ ตามกำลงั แกวาโยธาตวุ กิ ารแล ฯ ๑๏๖ ถามิถอยใหเอา บอระเพ็ด ขาตาแดง พันธุผักกาด กระดอม รากมะแวงตน ไพล กระชาย แกน สน จันทนเ ทศ จนั ทนา เสมอภาค ทำเปนจุณละลายนำ้ มวกเขา กินตามกำลัง แกอ าโปธาตวุ กิ ารแล ฯ ๑๏๗ ถามิถอยใหเอา ผลมะขามปอม ตรีผลา สะคาน รากชาพลู ตรีกฏก ขาแหง ลูกจันทน เสมอภาค ทำเปนจุณละลายนำ้ ใบผักไห นำ้ ใบกลวยตบี ก็ได แกอ าโปธาตวุ กิ ารหายแล ฯ ๑๏๘ ขนานหนึ่ง ผักแผวแดง ผลชีลอม เปลือกมูกมัน วานน้ำ หญารังกา เสมอภาค ทำเปนจุณ ละลายน้ำผ้ึงรวง น้ำรอนกไ็ ด กินพอควรแกอ าโปธาตุ อันใหท องข้นึ ทองพอง ขัดอุจจาระ ปสสาวะมสิ ะดวก หายแล ฯ ๑๏๙ ขนานหน่ึง ใหเอา พริกลอน ขิงแหง หญารังกา เสมอภาค ทำเปนจุณละลายน้ำรอน มูตรโค ดำกไ็ ด กนิ พอควร แกอ าโปธาตุวิการอนั ใหทำทอ งผอมเหลอื ง บริโภคอาหารมไิ ด หายแล ฯ ๒๏๐ ขนานหนึ่ง ใหเอารากผักแผวแดง เปลือกมูกมัน รากเสนียด หญารังกา เสมอภาค ทำเปนจุณ ละลายน้ำผ้ึงรวง น้ำรอนก็ได กินพอควร แกอาโปธาตุพิการใหรอน ใหเสโทตกหนัก มักใหไปอุจจาระ ปส สาวะฉอยๆ มสิ ะดวก ผอมเหลือง ทอ งขึ้นทองพอง หายแล ฯ ๒๏๑ ขนานหนึ่ง เอาเปลือกมะขามปอม ฝางเสน ตม ๔ เอา ๑ กินแกตกมูกตกหนักหยุดเปนอัน เท่ยี งแท ไดแกรอดจากความตายเปน หลายคนมาแลว ฯ ๒๏๒ แกขัดปสสาวะ เอาใบกะเพราเต็มกำมือหน่ึง ดินประสิวขาวหนัก ๒ สลึง บดใหละเอียด เอา ใบชาตม เปนกระสาย ละลายถวายสมเด็จพระพทุ ธเจาหลวงนพิ พานทา ยสระ๑ ใหเ สวย เมื่อเสวยพระโอสถ แลวกราบทูลใหเสวยพระสุธารสชาตามเขาไปภายหลังอีก ๒ ที ๓ ที ซึ่งขัดปสสาวะนั้นไปพระบังคนเบา ๑ สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานภุ าพ ทรงมีพระวินิจฉัย หมายถึง สมเด็จพระเพทราชา 111

ํสา ันก ุค้มครอง ูภมิปัญญาการแพทย์แผนไทยชดุ ตำราภมู ิปญ ญาการแพทยแ ผนไทย ฉบับอนรุ กั ษ สะดวกขาพระพุทธเจา พระแพทยโ อสถฝรั่ง ประกอบทูลเกลา ฯ ถวาย ไดพ ระราชทานเงนิ ตราชงั่ หนง่ึ ฯ ๒๏๓ วาโยธาตุพิการนั้น ทองเปลาอยู มิไดบริโภคอาหารส่ิงใดเขาไปก็ใหอาเจียน บางทีตอบริโภค อาหารเขาไปจึงใหอาเจียน ในทองนั้นเต็มไปดวยลม มีเสียงเปนอันดัง ลักษณะดังนี้ คือ วาโยธาตุใหโทษ ถาจะยาไซใหเอา เปลือกมูกหลวง พริกไทย ขิงแหง ผลตลอด วานน้ำ แหวหมู หญารังกา ผักแผวแดง รากไครเครือ สมอไทยลูกเหลี่ยม เสมอภาค ทำเปนจุณละลายดวยน้ำมูตรโคดำ น้ำสุราก็ได กินตามกำลัง แกวาโยธาตวุ ิการแล ฯ ๒๏๔ ถาแลผันแปรไป โรคน้ันยอมวาเปนริดสีดวง ดังนั้นจึงประกอบยานี้ไว ใหเอา มหาหิงคุ วานน้ำ ผลราชดัด ผลสวาด ดปี ลี โกฎเขมา กรงุ เขมา ชะเอม ขงิ แหง ใบยาทราย เสมอภาค ทำเปน จุณละลายนำ้ รอน น้ำผ้ึงรวง น้ำนมโคก็ได แกริดสีดวงเพ่ือวาโยธาตุใหโทษหายแล ถามิถอยใหเอา ชะเอม รากเจตมูลเพลิง รากทนดีใบแฉก รากจิงจอใหญ วานน้ำ ใบตลอด ตมดวยเกลือตากแดด ตรีกฏก การบูร ใบหนาด เสมอภาคทำเปนจุณละลายน้ำรอน น้ำผึ้งรวง น้ำมูตรโคดำก็ได กินตามกำลัง แกวาโยธาตุ อนั วิการหายแล ฯ ๏ ปถวีธาตุออกจากตัวน้ัน ใหเจ็บทอง ทองข้ึน ทองพอง ยอมวาเปนริดสีดวงผอมเหลือง ใหเสียด สันหลัง แลวแปรไปเปน องคสตู ร ใหตกบพุ โพโลหติ ทางทวารหนัก ทวารเบา ถา แกมิตอ งถอยอายุแล ฯ ๒๏๕ ยาแกปถวีธาตุใหเอา ใบยางทราย กระเทียม ดีปลี ผลมะตูมออน ผลมะแวงทั้ง ๒ สะคาน รากผักแผว วา นน้ำ สมอไทย สตั บษุ เทศ เสมอภาค ทำเปนจณุ ละลายน้ำนมคน นำ้ นมโคก็ได แกปถวีธาตุ วกิ ารแลฯ ๒๏๖ ถามิถอยใหเอา มหาหิงคุ วานน้ำ ตรีกฏก ตรีผลา ไพล งอนหมู ชะดามังสี รากขัดมอนใหญ เสมอภาคทำเปนจุณละลายน้ำสม ซา น้ำรอนก็ได กนิ ตามกำลัง แกปถวธี าตวุ ิการแล ฯ ๒๏๗ ถามิถอยใหเอา บอระเพ็ด กระพังโหม รากมะแวงทั้ง ๒ รากหญาขัดมอนหลวง รากข้ีกาแดง เชือกเขาพรวน เสมอภาคทำเปน จุณละลายน้ำจนั ทนข าว น้ำชะเอมกไ็ ด กนิ ตามกำลงั แกปถวธี าตวุ ิการแล ฯ ๒๏๘ ถามิถอยใหเอา ฝนสวน ๑ ผลมะตูมออน ดอกบุนนาค ผลพิลังกาสา สัตบุษเทศ กระพังโหม หญาลูกเคลา ใบมะงั่ว ใบทองหลางใบมน ส่ิงละ ๒ สวน กระทำเปนจุณละลายน้ำรอน กินตามกำลัง แกปถวีธาตวุ ิการหายแล ฯ ๒๏๙ ถามิถอยใหเอา หนังจระเข มูลโค นอแรด หอยขม เขากระบือ ยา ๕ ส่ิงน้ีเผาเสียกอน กระเทียม ลูกจันทน ดีปลี แหวหมู เสมอภาคทำเปนจุณละลายน้ำรอน กินพอควร แกปถวีธาตุวิการ อนั ใหเจ็บทองหนักมริ ูว าย ไดกินยานี้หายแล ฯ ๓๏๐ ขนานหนึ่งใหเอา ดีปลี ผลมะตูมออน สะคาน ผลสมอไทย วานน้ำ ใบเจตมูลเพลิง เสมอภาค ทำเปนจุณละลายน้ำผ้ึง น้ำรอนก็ได กินพอควร แกปถวีธาตุอันใหโทษ ใหเจ็บเน้ือตัวทุกเสนขน ลมตีข้ึน ในทองมเี สยี งอนั ดังตา งๆ หายแล ฯ ๏ อยกํ าโย อันวากายเราทา นทง้ั หลายนี้ เหตธุ าตทุ ้งั ๔ เปน ที่ต้ังแหงกายแลอายุ ถาธาตุทง้ั ๔ มิได บริบูรณแลวเม่ือใด สมุฏฐานก็จะแปรไปใหกำเนิดแกโรคเม่ือนั้น เวโช อันวาแพทยผูพยาบาลไขสืบไป เมื่อหนา จงพิจารณาใหแจงไปในปฐมธาตุท้งั หลาย อนั จะแปรปรวนพิการกำเริบ ตามฤดูเดือนวันเวลาอายุ ท่อี ยทู ่เี กิดกอ นจงึ จะรกู ำเนิดไข แลว ใหรสู รรพคุณยา แลรสยาทั้ง ๙ ประการกอน จงึ จะประกอบยา วางยา 112

คัมภรี ธ าตุพระนารายณ ฉบบั ใบลาน ถาวางยาชอบโรคๆ นั้นกลัวยาดุจกาเห็นธนู ถามิดังนั้นดุจดังหมูเนื้อเห็นพระยาไกรสรสีหราช ก็จะปลาศํสา ันก ุค้มครอง ูภมิปัญญาการแพทย์แผนไทย หนีไปโดยเร็ว ถาดูโรคมิถูกวางยาผิด ดังอสรพิษอันบุคคลเอาไมไปรันลงท่ีขนดหาง โรคคือโทโสจะกำเริบ ขนึ้ กลมท่ัวสรรพางคก าย มรณํ อนั วาความตาย ภวสิ สติ ก็จะมี ทุวํ แทจริง ถาไขในคิมหันต โลหิตมีกำลัง วสันต วาโยมีกำลัง เหมันต เสมหะมีกำลัง กลาวไวดังนี้ พอประมาณ วิตถารแจงอยูในฤดู ๖ คัมภีรมหาโชติรัตนแลโรคนิทานนั้นแลว อันยาแกธาตุพิการนั้น ถาเตโชธาตุพิการใหประกอบยา รสขม รสเผ็ด รสฝาด ถาอาโปธาตุพิการใหประกอบยา รสขม รสหวาน โทษกำเดาน้ัน ทานยกข้ึนเปนอากาศธาตุ ถาใหโทษ ใหประกอบยา รสขม รสเย็น จึงจะชอบดวยโดยโรค ถาแลยาหาบมิได ยาเตโชธาตุ ยาอาโปธาตุนั้นไซตางกันได ยาวาโยธาตุ ยาปถวีธาตุน้ันไซตางกันได ถามิ รูจักสรรพยาแทใหถามพฤฒาอาจาริย ใหแจงประจักษกอนจึงประกอบ จึงจะชอบดวยโรคอันกลาวมาแต หลงั นั้นแล ฯ อน่งึ ลักษณะดีกำเริบ ดรี วั่ ดีขน ยอ มใหจกั ษุเหลอื ง จักษเุ ขยี ว อจุ จาระปสสาวะ เนอื้ ก็เหลือง ให จบั นอย๒ มกั โกรธมักขลาด เจรจาดวยผี มะเมอเพอพกคล่ังไคลใหลหลง เพทดงั นใี้ หเรง ยาจงฉับพลนั ถามิถอยลวงเขาตรีโทษไดจะกลายเปนลมอัมพาต ลมราทยักษ ลมวิหค กำหนดยามิตอง ๗ วัน ตาย ๓๏๑ ถา จะยาไซใ หเอา หอมแดง รากขี้กาแดง รากสะอกึ แกน สน สมอไทย บอระเพด็ เสมอภาค สิง่ ละตำลงึ ตม ๔ เอา ๑ กินแกด กี ำเริบหายแล ฯ ๓๏๒ ถามิถอยใหเอา แกนจันทน กรุงเขมา แกนสน กระพังโหมทั้งใบท้ังราก เสมอภาค ตม ๔ เอา ๑ กนิ หายแล ฯ ๓๏๓ ถาไขน้ันใหรอนกระหายน้ำนัก เอาจันทนขาว ใบพลูแก ขิง ขัณฑสกร เสมอภาคทำเปนจุณ ละลายนำ้ ดอกไมเปน กระสาย ทงั้ บดทัง้ ละลายกิน รำหัดพิมเสนดวย แกร อ นแกกระหายน้ำแล ฯ ๓๏๔ ถามิถอยเอา เปลือกมะรุม ขมิ้นออย พันธุผักกาด เสมอภาค น้ำดอกไมเปนกระสายบดละลาย กนิ แกร อ น แกกระหายนำ้ หายแล ฯ ๓๏๕ ถามิถอยเอา น้ำออยสด น้ำใบผักเปด พริกไทยรำหัดหนอยหนึ่งกินแกรอน แกกระหายน้ำหาย แล ฯ ๓๏๖ ถามิถอยใหเ อา ชานออ ย กำยาน แกนปรู กรกั ขถี ากรมหมอใหมใ สน้ำไว จึงเอาดินสอพองเผาให สกุ ใสลงในหมอ นำ้ นัน้ ใหค นไขกินเนอื งๆ แกร อ น แกกระหายนำ้ หยดุ แล ฯ ๓๏๗ หอมดุมใหเอา แกนมะทราง เปลือกมะทราง เปลือกไขเนา ชะเอมเทศ กรักขี จันทนแดง จันทนขาว ดอกพิกุล ดอกบุนนาค ดอกสารภี เกสรบัวน้ำ เสมอภาคทำเปนจุณ น้ำดอกไมเปนกระสาย บดทำแทงละลายน้ำดอกไม น้ำซาวขาวก็ได รำหัดพิมเสนลง ทั้งกินท้ังชโลม แกไขสันนิบาตอันมีกำลังมาก หายแล ฯ ๓๏๘ มโหสถธิจันทนน้ันเอา สมุลแวง ดอกมะลิ สารภี พิกุล บุนนาค เกสรบัวหลวง เกสรสัตบงกช จันทนทั้ง ๒ กฤษณา กะลำพัก ขอนดอก แฝกหอม ตะนาว เปราะหอม โกฎหัวบัว เสมอภาค น้ำดอกไม เปนกระสาย บดทำแทงละลายน้ำซาวขาว น้ำดอกไมก็ได รำหัดพิมเสนชโลม ถากินแทรก ขัณฑสกรลงดวย แกพ ิษไขส นั นิบาต อันตัวรอ นหนัก สรรพไขท ้งั ปวงหายสิน้ แล ฯ ๒ สันนษิ ฐาน ใหจับนอ ย นา จะหมายถงึ ใหใจนอ ย 113

ํสา ันก ุค้มครอง ูภมิปัญญาการแพทย์แผนไทยชุดตำราภมู ิปญญาการแพทยแผนไทย ฉบบั อนรุ ักษ ๓๏๙ ถาแลไขใหอาเจียนหนัก เอาน้ำผึ้งสวนหนึ่ง จึงเอาเถาตำลึงมาตัดออกเปาเอาแตน้ำ ๒ สวน เอาพมิ เสนรำหัดลงกนิ แกอ าเจยี นหายแล ดนี ัก ฯ ๔๏๐ ถาเสมหะปะทะหนักใหเอา หญาปากควาย ใบพลูแก ตำบิดเอาแตน้ำ แลวเอาพิมเสนรำหัดลง พอควร กนิ แกเ สมหะตขี ึ้นสงบแล ฯ ๔๏๑ ถาแลไขน้ันใหลิ้นหด เจรจามิชัด ใหเอา ใบผักคราด ใบแลงลัก พรมมิ ขาตาแดง สารสม เกลือเทศ เสมอภาค น้ำรอนเปนกระสาย บดทำแทง ละลายน้ำมะนาว รำหัดพิมเสนลง ทาล้ินแลวนวด ตน ล้นิ ลน้ิ หดเจรจามชิ ัดหายแล ฯ ๔๏๒ ถามิถอยใหเอาดีงูเหลือม พิมเสน ส่ิงละสวน รากพริกไทย รากกรุงเขมา สิ่งละ ๒ สวน ทำเปน จุณ ละลายน้ำผึง้ รวงกนิ พอควร แกล มอัมพาตอันจับใหล นิ้ หดหายแล ยานีด้ ียง่ิ นัก ฯ ๔๏๓ ทิพกาศ เอา ยาดำ เทียนดำ ลูกจันทน ดอกจันทน กระวาน พิมเสน สิ่งละสวน การบูร ๔ สว น ฝน ๘ สว น ใบกญั ชา ๑๖ สวน สุราเปนกระสาย บดทำแทง นำ้ กระสายใชใหชอบโรครอ นแลเย็น กินพอควร แกสารพัดทั้งหลายอันใหระส่ำระสาย กินขาวมิได นอนมิหลับ ตกบุพโพโลหิตลงแดง หายแล ฯ ๔๏๔ สุขไสยาศนเอา การบูรสวน ๑ ใบสะเดา ๒ สวน สหัสคุณเทศ ๓ สวน สมุลแวง ๔ สวน เทียนดำ ๕ สว น โกฎกระดูก ๖ สว น ลกู จันทน ๗ สว น ดอกบุนนาค ๘ สว น พรกิ ไทย ๙ สวน ขิงแหง ๑๐ สวน ดีปลี ๑๑ สวน ใบกัญชา ๑๒ สวน ทำเปนจุณละลายน้ำผ้ึง เม่ือจะกินเสกดวยสัพพีติโย ๓ จบ แลว กินพอควร แกส รรพโรคทงั้ ปวงหายส้ิน มีกำลงั กินขาวไดน อนเปนสขุ นักแล ฯ ๔๏๕ อินทวะมสั สัง เอา ปรอท สพุ รรณถัน โหรา ลกู จนั ทน ดอกจันทน ลกู ตลอด พรกิ ไทย มหาหิงคุ ลำพัน ลกู น้ำเตา ลกู ในมะนาว ลูกบวบเหลีย่ ม เสมอภาคทำเปนจุณ นัตถุแกไขต รโี ทษถอยแล โหราแลโกฎ นัน้ ตามแตจ ะเลือกใชเ ถิด ฯ ๔๏๖ แกวหาคามิได ใหเอารากทนดีใบแฉก รากห่ิงหาย รากพรมมิ สมอท้ัง ๓ กำทอด แปรอามยุ น ฝกรากพฤกษ รากสะคุย ขัณฑสกร ยา ๑๐ สิง่ น้ี เสมอภาค แชมตู รโคดำไว ๗ วัน จึงตากแดด จงแหง แลวเอายางสลัดไดแหงเทายาบดจงละเอียด ปรุงชะมดเชียงพิมเสนลงพอควร โรยกลีบจำปา ก็ (หอ ผา กาสาก็) ได ตมลงดนี ักแล ฯ ๔๏๗ ขนานหน่ึงใหเอา วานน้ำสวนหนึ่ง เทียนเยาวภาณี ๒ สวน มหาหิงคุ ๓ สวน เกลือสินเธาว ๔ สวน รากเจตมลู เพลิง ๕ สวน ขิงแหง ๖ สวน ดีปลี ๗ สว น ดองดงึ เทา ยาท้ังนนั้ ยางสลัดไดแหงเทา ดองดงึ น้ำมะนาวเปนกระสายบดทำแทงเทาลูกนุน ตากในรม ละลายน้ำมะนาว รำหัดเกลือกินเม็ดหนึ่ง ลงหน หน่ึง กิน ๒ เม็ด ลง ๒ หน ตามแตจะกินพอกำลังเถิด แกพยาธิอันเปนตัวในทองปาง ทองมาน จุกผามมามยอย ลมจุกเสียดหาวเรอ แลลมทนทอง ลมกระสาย ลมสันดาน ลมพรรดึก ครอบมูล ริดสีดวงทงั้ ปวง แลมองครอ ถาสตรีขดั ระดโู ลหิตขน โลหติ แคน โลหติ กรงั กินยาน้ีเนอื ง ๆ โลหติ ตกสะดวก ดนี ักแล ยานปี้ ระเสริฐนัก เวนแตกรรมไดก ระทำมาแตบรุ พชาติโนนจึงจะมหิ ายแล ฯ ๔๏๘ ขนานหนึ่งใหเอา หญาไทรมาบิดเอาแตน้ำ ๔ ทะนาน พริกไทยทะนาน ๑ เคี่ยวขึ้นดวยกัน ใหน้ำหญาไทรแหงซาบเขาในพริกน้ัน แลวตากจงแหง ตำระแนงเปนผง จึงเอารากเจตมูลเพลิง สหัสคุณ ตำระแนงเปนผงไวแตละส่ิง ๆ เม่ือจะกินจึงเอา สหัสคุณสวน ๑ พริก รากเจตมูลเพลิง ส่ิงละ ๖ สวน 114

ํสา ันก ุค้มครอง ูภมิปัญญาการแพทย์แผนไทย คัมภรี ธ าตุพระนารายณ ฉบบั ใบลาน ประสมกนั บดดว ยนำ้ ผงึ้ รวงกนิ ฯ ๔๏๙ ถา จะใหท เุ ลาธาตุ เอาพริก เจตมลู เพลงิ แตสิ่งละสวน เอาสหสั คณุ ๒ สวน ๓ สว น ๔ สวนก็ตาม เถิดลงแล เม่ือจะประสมยานั้นเค่ียวน้ำผ้ึงใหเปนยางตูม จึงเอายาผงปรุงลง บดปนเปนลูกกลอนกินหนัก สลึงหนึ่งแกริดสีดวง ลมกระสาย ลมสันดาน ปาง ทองมาน จุกผานมามเลื้อย๓ พยาธิเกิดในทรวงอก โลหติ ตก ตกมูก ตกทวารท้งั ๙ ตกเลือด เสมหะปะทะขน้ึ ถอยสนิ้ แล ฯ ๕๏๐ จิตรการิยพิจรญู ใหเ อาโกฎสอ โกฎกา นพราว รากไครเครือ กระวาน ลกู เอ็น ลูกจันทน อบเชย สมุลแวง สะคาน เกสรบุนนาค นำ้ ประสานทอง เทียนท้งั ๕ สัตบุษเทศ กรามพลู เกลือสนิ เธาว ส่งิ ละสวน วา นน้ำ ๒ สวน ขงิ แหง ๓ สว น มหาหงิ คุ ๔ สว น เจตมูลเพลิง ๕ สว น ดปี ลี ๑๐ สว น พรกิ ลอน ๒๘ สว น ถาจะใหทุเลาธาตุ เพ่ิมพริกเขาใหเทายาท้ังน้ัน กระทำเปนจุณ ละลายน้ำผึ้งรวงกินเชากินเย็น หนกั สลงึ หนึ่ง แกร ดิ สดี วงผอมเหลือง ทองรงุ พุงมาน จุกผานมา มเล้อื ย มองครอ หดื ไอ ลมอมั พาต แลลม ทัง้ ปวงหาย ฯ ๕๏๑ ขนานหนึ่งใหเอา รากฝายผีหั่นใสโถ เหลาครึ่งหนึ่งน้ำคร่ึงหน่ึง ใหสิ้นธูปจีนดอกหนึ่ง กินแก ตองทุบถองโบยตี ตกตนไม ตกชางมา โคกระบอื ฟกชำ้ ในอกเจ็บขดั หายสิน้ แล ฯ ๕๏๒ อาภิสะ ใหเอา จิงจอใหญสวน ๑ ขัณฑสกร ขิงแหง ผลเอ็น กรามพลู เทียนเยาวภานี สมอไทย มะขามปอมเอาแตเน้ือ รากมะกล่ำเครือ ชะเอมเทศ รากเจตมูลเพลิง ส่ิงละ ๒ สวน ผลมะตาด แหง ผลกระวาน สิ่งละ ๓ สวน พริกลอน ดีปลี สิ่งละ ๖ สวน กระทำเปนจุณละลายน้ำอัษฏางคุลี เปนเลหกินเนอื งๆ๔ แกร ดิ สดี วง ไอ ผอมแหง แกเ สมหะในทรวงอกในลำคอดีนักแล ฯ ๕๏๓ มหากทัศใหญ ใหเอาโกฎสอเทศ เทียนท้ัง ๕ รากเจตมูลเพลิง ผลกระวาน ใบกระวาน ผลเอ็นใหญ สะคาน เปลือกสมุลแวง ขิงแหง วานน้ำ พริกลอน รากไครเครือ น้ำประสานทอง ลูกจันทน ดอกจันทน เกลือสินเธาว ส่ิงละสวน การบูร กานพลู เทียนตาต๊ักกะแตน เทียนเกล็ดหอย สหัสคุณก็ได เปลานอ ยก็ได ส่ิงละ ๘ สวน ดีปลี ๒๐ สวน กระทำเปนจุณละลายนำ้ ผึง้ นำ้ ขงิ น้ำสมซา นำ้ กระเทียม ก็ได กินหนักสลึงหน่ึง แกลมปตฆาฏ ลมอัมพาต ลมราทยักษ ถาลมนั้นเขากำลังยานั้นก็จะใหรอนถึง ปลายมอื ปลายเทา บรรดาลมทัง้ ปวง แกไดหายสนิ้ แล ฯ ๕๏๔ ขนานหน่ึงใหเอาสหัสคุณเทศ สหัสคุณไทย รากเปลานอย รากเปลาใหญ รากเจตมูลเพลิง สลดั ไดฝานตากแหง ตรีกฏก เทยี นดำ สง่ิ ละสว น เอารากตองแตกใบแฉก ๓ สวน ทำเปนจณุ ละลายน้ำผึ้ง น้ำสมซา น้ำมะนาว ก็ได กินแกลมปตฆาฏ ลมราทยักษ ลมชื่อมหาสดมภ ครอบลมท้ังปวงหายสิ้นแล เอาแตส หัสคณุ เปลาท้ัง ๒ รากตองแตกนนั้ ประสะเสียกอนจงึ จะไมคลน่ื เหยี น ฯ ๕๏๕ มหาวัฒนะ เอา ลูกจันทน ดอกจันทน กระวาน กานพลู สิ่งละสวน เทียนดำ เทียนขาว เทียนแดง เทียนสัตบุษ เทียนเยาวภานี โกฎสอ โกฎเขมา โกฎกัตรา โกฎพุงปลา บอระเพ็ด ใบกัญชา สหสั คณุ ท้ัง ๒ ลูกพลิ งั กาสา รากไครเครอื แหวหมูใหญ ขม้นิ ออ ย พริกหอม พริกหาง สงิ่ ละ ๒ สวน ดปี ลี เทายาท้ังนั้น จึงเอาใบกะเพราแหง ๒ เทาดีปลี ทำเปนจุณละลายน้ำผึ้งรวงเปนลูกกลอนกินหนักสลึง ๑ ๓ สันนิษฐาน จกุ ผาน นา จะเขียนเปน จกุ ผาม ๔ สนั นษิ ฐาน เปนเลห  หมายถงึ ชน้ั เชิง หรอื อุบายในการปรับใชย า 115

ํสา ันก ุค้มครอง ูภมิปัญญาการแพทย์แผนไทยชุดตำราภมู ิปญญาการแพทยแผนไทย ฉบบั อนรุ ักษ กินไปทุกวันใหไดเดือน ๑ จึงจะรูจักคุณยาเห็นประจักษอันวิเศษ แกฉันวุฒิโรค ๙๖ ประการกับพยาธิ ท้งั หลายทกุ ประการดนี กั แล ฯ ๕๏๖ มหามาตลุงเกษี ใหเอาราชคันทา อษรคันทา รากจิงจอใหญประสะแลว เปลือกมะรุมตากแหง เทียนเยาวภานี เกลือสินเธาว เกลือเยาวกะสา เกลือสุนจะละ สิ่งละสวน พริกลอน ขิงแหง รากเจตมูลเพลิง สมอไทยใหญลูกเหลี่ยมเอาแตเน้ือ กรามพลู วานน้ำ ดองดึง ส่ิงละ ๒ สวน มหาหิงคุ ๕ สว น ดปี ลี ๖ สวน กระทำจณุ ละลายน้ำสมซา น้ำกระเทยี ม ประสมกนั บดเปนลูกกลอนเสวยหนักสลงึ ๑ แกล ม ๘๐ จำพวก แกเ สมหะ ๒๐ จำพวก พระเสน กลอ นแลเสนอนั ทพฤก แกล มอทุ ธงั คมาวาตา อนั อยใู น พระเสนท้ัง ๑๐ อันแลนขึ้นไปใหเสียดพระอุระ ใหมึนงวงวิงเวียน แลวใหผายพระวาตะไป พระบังคนหนักสะดวก แลราชคันทา แลอัชระคันทา รากจงิ จอน้ัน ผจู ะทำไปขางหนายักยา ยดุจใหเดินเพิ่ม ขน้ึ มิใหเดินผอ นลง พอสมควรน้ันเถดิ ฯ ๕๏๗ พระอังคบพระเสนตึงใหหยอน เอาเทียนดำ เกลือสวน ๑ อบเชย ๒ สวน ไพล ๔ สวน ใบพลับพลึง ๘ สวน ใบมะขาม ๑๖ สวน ตำคุลิการหอผานึ่งข้ึนใหรอน อังคบพระเสนอันพิรุธใหหยอน แล ฯ ๕๏๘ ทาพระเสน ใหเ อาพริกไทย ขา กระชาย หอม กระเทียม มหาหิงคุ ยาดำ สิง่ ละสว น ตะไครหอม ใบขเ้ี หลก็ ใบตองแตก ใบมะขาม ใบเล่ยี น สงิ่ ละ ๔ สวน เอาใบมะคำไก ๑๖ สว น น้ำสุรา นำ้ สม สาชูกไ็ ด เปน กระสาย น้ำสมสาชทู าแกพ ระเสนพิรธุ แลแกลมอัมพาต ลมปตฆาฏ กลอ น ตะครวิ จับโปง เมือ่ ยขบทง้ั ปวงหายส้ินแล ฯ ๕๏๙ ทรงนัตถุ เอาตรีกฏก โกฎสอเทศ โกฎสอจีน โกฎหัวบัว ชะเอมเทศ วานน้ำ เปราะหอม ลิ้นทะเลปง แกวแกลบ เปลือกไขฟกคั่ว สังขเผา เบ้ียผูเผา น้ำประสานดีบุก ชะมด พิมเสน เสมอภาคทำ เปน จณุ ทรงนตั ถุแ กพ ระวาโยท้งั หลาย แลพระโรคอันเกิดในพระเศียร พระเนตร พระนาสกิ หายแล ฯ ๖๏๐ ทรงนัตถุ เอา ชะมด พิมเสน สิ่งละสวน โกฎสอ โกฎเชียง โกฎพุงปลา กานพลู เบี้ยผูเผา ชาดหรคุณ สมุลแวง อบเชยเทศ เกสรบุนนาค นำ้ ประสานทอง สงิ่ ละ ๒ สวน ทำเปน จณุ ถาจะทำทรงดม เอาผิวมะกรูด ไพล ประกอบลงพอควร หอผาบางทรงดม แกปวดพระเศียร แกวิงเวียน แกสลบ แกร ดิ สดี วงในพระนาสิก พระศอ พระเนตร แลประชวรเพ่ือโลหติ บำบัดพษิ ประเสริฐนกั แล ฯ ๖๏๑ ยาทรงทาพระวิลาศ แกพระโลหิตกำเดาอันประชวรพระเจานัก ใหเอา กฤษณา อบเชยเทศ รากมะลิ รากสลดิ รากสมี ชะมด บดดว ยน้ำดอกไมเทศ นำ้ ดอกไมไ ทยก็ได รำหัดพิมเสนลง ทรงทาหายแล ฯ ๖๏๒ ถาทรงเขี่ยเอาโหราเดือยไก โหราอำมฤตย โหราอำมิคสงิ คลี โหราบอน โหราเทาสนุ ักข โหราเขา กระบือ โหราใบกลม โกฎกัตรา ลูกจันทน ดอกจันทน กระวาน กานพลู พริกหอม พริกหาง พริกลอน ดีปลี มหาหิงคุ ดินประสิวขาว หอมแดงชาตรี ยาท้ังน้ีส่ิงละเฟอง ฝนสลึง ๑ ทองคำเปลว ๑๐ แผน น้ำมะนาวเปนกระสาย บดทำแทงตากในรม ฝนดวยน้ำมะนาว น้ำทา เม่ือเข่ียแลวนั้น ถึงเปนฝ ฟกทูมเมียขนึ้ เปน เม็ดเปน เปาเปน ปมก็หาย ถา เปนไขจ ับใหส บั กระหมอมสบั ตน คอทาหาย แกล มขึ้นสูงดวย ถางูพษิ ตะขาบ แมลงปอง ขบ ฝนดว ยนำ้ มะนาวกไ็ ด สุราก็ได ท้ังกินทัง้ ทาหาย ฯ ๖๏๓ ถาสตรีเปนฝที่นมเจ็บปวดมีพิษหนักก็ดี เอายานี้ใสในลูกสัปรดแลวสุมไฟใหสัปรดสุก จึงเอายา ฝนดวยสุราทาแกพษิ ฝหาย ทานตีคา ไวแทงละบาททองดว ยสรรพยาหายากแล ฯ 116

คัมภีรธาตุพระนารายณ ฉบบั ใบลาน ๖๏๔ มหาจุลทิพยใหเอา สะคาน ชาพลู เทียนเยาวภานี โกฎสอเทศ วานน้ำ ขาแหง สิ่งละสวน ไมฉำฉา ขิงแหง เกลือสุนจะละ เกลือเยาวกะสา เกลือสินเธาว สิ่งละสวนกึ่ง สหัสคุณประสะแลว ๒ สวน ดองดึง ๓ สวน เปลานอยประสะแลว พริกลอน ส่ิงละ ๗ สวน มหาหิงคุ รากจิงจอประสะแลว ดีปลี สิ่งละ ๘ สวน กระทำเปนจุณ เม่ือจะเสวยจึงชั่งเอาหนักสลึง ๑ แทรกกระเทียมเขา ๒ ไพ เอาน้ำผ้ึงรวง นำ้ สม ซา ประสมกนั บดละลายกินแกพ ระเสน อันทพฤก อันแลน ข้นึ ไปถึงพระเสนท้งั ๓ พระเสนอันกระดาง น้ันแลนข้ึนไปจับเอาบ้ันพระองคท้ัง ๒ ขาง แลวแลนขึ้นไปจับเอาตนพระชิวหาใหมึนตึง ใหหอบพัก ใหงว ง ใหวิงเวียน แลเกดิ เพือ่ อามาไศรย ปก กะมาไศรย ใหถ อยหยอ นเปน ปรกติ ํสา ันก ุค้มครอง ูภมิปัญญาการแพทย์แผนไทย ขาพระพุทธเจา ออกขนุ ประสิทธิโอสถ ประกอบทูลเกลา ฯ ถวาย ฯ ๖๏๕ น้ำมันขนานหน่ึง ใหเอาใบลางโพง ใบผักบุงขัน ใบขมิ้น หัวขม้ิน ตำเอาน้ำสิ่งละทะนาน น้ำมะนาว ๓ ทะนาน น้ำกระเทียม ๖ ทะนาน น้ำมันงาทะนาน ๑ หุงใหคงแตน้ำมัน แลวเอาฝนหนัก บาท ๑ บดปรุงลง นวดเสนอันทพฤกในคุยหฐาน แลเสนเอ็นหดเปนเถาเปนข้ัวฟกฝกก็ดี ฟกแหงใดๆ ก็ดี เอานำ้ มนั น้ที าแลว นวดรีดเสน ไปเนืองๆ เสนซึ่งพิรุธน้นั ดีดังเกาแล ฯ ขาพระพุทธเจา ออกพระสิทธิสารพราหมณเทศ ประกอบทูลเกลาฯถวาย ทรงในวัน ๗ ๑ฯ๑๑๒ คำ่ ปกนุ เอกศก๕ เมืองลพบรุ แี ล ฯ ๖๏๖ น้ำมันมหาวิศครรภราชไตล เอาโหราท้ัง ๒๗ บาท สะคาน ชาพลู เปลาใหญ เปลาราม เปลาน้ำเงิน เทียนทั้ง ๕ เทียนเยาวภานีเปน ๖ โกฎท้ัง ๕ กานพลู ใบกระวาน ลูกเอ็น จันทนแดง จันทนขาว หางไหล มหาละลาย ลูกตลอด ส่ิงละตำลึง ๑ ตรีกฏก เปลานอย พิมเสน รากไครหอม รากแฝกหอม ไครเครือ เปราะหอม ส่ิงละ ๒ ตำลึง รากคันทา สหัสคันทา อัชระคันทา อบเชย รากผัก แผวแดง รัตโชติ สิ่งละ ๓ ตำลึง รากเจตมูลเพลิง แกนสน ส่ิงละ ๔ ตำลึง กฤษณา ใบตลอด ส่ิงละ ๕ ตำลึง ลูกลางโพง ๒๐ ลูก น้ำมะกรูด น้ำมะนาว น้ำมะงั่ว น้ำสมซา น้ำนมโค น้ำนมกระบือ น้ำนมแกะ น้ำนมแพะ น้ำมันภูเลละ น้ำมันเชตะ น้ำมันพิมเสน น้ำมันดิน ส่ิงละทะนาน น้ำมันงาเชย ๗ ทะนาน มะพราวไฟ ๓ ลูกบิดเอาแตกะทิ หุงใหคงแตน้ำมัน ทาแกเสนอุทธังควาตา อโธควาตา อันระคนพระโลหิตแลน ในพระเสน สะดวก ใหพระเสนตงึ แลกระดางน้ันออกเปนปรกติ ขาพระพุทธเจา ออกพระสิทธิสาร ประกอบทูลเกลาฯ ถวายใหทรง ณวัน ๓ ฯ๙ ๑๐ ค่ำ ศักราช ปข าล อัฐศก ๒๒๓๐ ๖๏๗ น้ำมันภาลาธิไตล เอารากหญาขัดมอน รากข้ีเหล็ก รากประคำไก รากประคำดีกระบือ รากเลย่ี น รากรักขาว รากลำโพงทง้ั ๒ รากชุมเห็ด รากฝกสม ปอ ย ขมน้ิ ออย ขิง ขา ยาทั้งนค้ี วรตม ใหตม ควรตำใหตำ เอาน้ำสิ่งละทะนาน น้ำมันพันธุผักกาด น้ำมันพิมเสน น้ำมันละหุง น้ำมันงา สิ่งละทะนาน หุงใหคงแตน้ำมัน แลวจึงเอา ดีตะพาบน้ำ ดีงูเหลือม พริกหอม พริกหาง พริกลอน ฝน ส่ิงละสลึง เทียนทั้ง ๕ สิ่งละบาท ๑ บดปรุงลงในน้ำมันไว ๓ วัน จึงทาแลนวดแกพระเสนอันทพฤกใหหยอน แลฟกบวมเปน ขัว้ เปน หนวยแข็งอยูน้ันใหละลายออกเปนปรกติแล ฯ ๖๏๘ น้ำมันมหาประไลยกัลป เอา ลำพันแดง วานพระผนัง วานบุษราคำ วานไขเหนา วานพันชน วานเปราะปา วานพระกราบ รากเปลานอย รากเปลาใหญ สหัสคุณทั้ง ๒ สิ่งละ ๕ ตำลึง แกนแสมทะเล ๕ สมเดจ็ ฯ กรมพระยาดำรงราชานภุ าพ ทรงใสศ ักราชกำกับไวว า พ.ศ. ๒๒๐๒ 117

ชดุ ตำราภูมปิ ญ ญาการแพทยแผนไทย ฉบบั อนรุ ักษ เออื้ งพิศมมา ส่งิ ละ ๑๐ ตำลึง ใบตลอด ใบกระเนียด สิ่งละช่งั ๑ ยาท้ังนี้ควรตมใหตม ควรตำใหต ำ บดิ เอา น้ำใหสิ้นเชิง น้ำมันงาทะนาน ๑ หุงใหคงแตน้ำมัน จึงเอาน้ำมันพิมเสน ๒ ทะนานใสลงเมื่อภายหลัง แลว เอาพิมเสน ๒ สลึง ลกู จนั ทน ดอกจนั ทน กระวาน กานพลู ส่ิงละบาท ๑ การบูร ๓ บาท ทำเปน จุณปรงุ ลง กวนใหสบกัน ทรงแกเ สน อนั ทพฤก กลอนลมใหมือเทา ตาย งอยเพลยี ตำรานายเพชรปญญาทูลเกลา ฯ ถวาย ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหประกอบถวาย ไดทรง ณวนั ๑ ๙ฯ ๑ ค่ำ ปก นุ เอกศก ฯ สีผึ้งบี้พระเสน ใหเอาชะมดทั้ง ๖๏๙ ๒ ไพล พิมเสน โกฎเชียง กรุงเขมา ดีงูเหลือม จันทนทั้ง ๒ ํสา ันก ุค้มครอง ูภมิปัญญาการแพทย์แผนไทย กฤษณา กระลำพัก สิ่งละเฟอง โกฎสอ โกฎเขมา โกฎจุลาลำภา โกฎกัตรา โกฎสิงคลี โกฎหัวบัว มัชะกิยวาณี กระวาน กานพลู ลูกจันทน ดอกจันทน เทียนดำ เทียนขาว พริกหอม พริกหาง พริกลอน ดีปลี ลูกกราย ฝน สีผึ้ง ส่ิงละสลึง กระเทียม หอมแดง ขมิ้นออย ๒ สลึง ทำเปนจุณละลายน้ำมะนาว ๑๐ ใบ น้ำมันงาทะนาน ๑ น้ำมันหมูหรึ่ง น้ำมันเสือ น้ำมันจระเข น้ำมันงูเหา น้ำมันงูเหลือม พอควร หุงใหคงแตน้ำมัน จึงเอาชันรำโรง ชันยอย ชันระนัง ใสลงพอควร กวนไปดีแลวจึงเอาทาแพรทาผาถวาย ทรงปดไวทีพ่ ระเสน อันแข็งนั้นหยอน ประกอบทูลเกลา ฯ ถวายทรง ณวัน ๑๑ฯ๓ ๔ ค่ำ ปชวด ขาพระพุทธเจา ออกพระสิทธิสาร โทศก ฯ ๗๏๐ ขนานหน่ึงใหเ อาเบญลางโพง เปลือกดหี มี ขมน้ิ ออ ย ลูกกระเบา ใบเลีย่ น ตำบดิ เอานำ้ สิ่งละจอก น๗้ำ๗ฯมัน๕งาจคอำ่ กปช๑วดหุงโใทหศคกงแฯตน้ำมัน ทรงในเล็บพระหัตถุ แกริดสีดวงกินในเล็บพระหัตถุ ประกอบ ณ วัน ๗๏๑ น้ำมันบาดแผลตาอิน พริกไทย ๗ เมล็ด ทุบพอแตก กระเทียม ๗ กลีบทุบพอยับ แลวใสลงใน น้ำมันมะพราวเอาชาม ๑ จึงเอาตะกั่วนม ๒ บาท หลอมใหควางเทลงในน้ำมัน แลวเอาข้ึนหลอมเทอีกให ได ๗ หน แลวเอาตะก่ัวแชไวในน้ำมัน ใสบาดแผลหายแล ใสไสดวนก็ได ตะมอยมีตัวก็ได ดีนัก แล ฯ ๗๏๒ ขนานหน่ึงใหเอาเปลือกตนมะขาม รากรักขาว รากชาคราม รากผักเส้ียนผี รากชาลีขม เครือเขาอีเหมือน วานพระตะบะ วานพระตะหึง ตนเทียนนา บอระเพ็ด ขมิ้นออย ขมิ้นชัน รากลำเจียก พันธุผักกาด สมอไทย รากพลิ งั กาสา ผักขวง ลูกชมุ เหด็ ใบมะกา เสมอภาค สบั ตม ๔ เอา ๑ กรองจงหมด กากแลว เอาน้ำมันงาไชยภาคหน่ึง น้ำยาตม ๓ ภาค หุงใหคงแตน้ำมัน ทรงแกพระเกศาหลนแลใหคัน ใหหงอกเพอ่ื พระโรครดิ สดี วง ประกอบทูลเกลา ฯ ถวาย ณวนั ๗ ๕ฯ ๓ ค่ำ ปช วด โทศก ฯ ขา พระพทุ ธเจา ออกพระสทิ ธิสาร ๗๏๓ น้ำมันเปอยพัง เอาเปลือกหมีเหม็น เอายอกเปลือกตรษ เปลือกมะขาม เปลือกมะขบ เปลือกสารภี ชอบชะนางแดง เบญกานี คร่ัง สีเสียดเทศ ล้ินทะเล ฝน ดีงูเหลือม เสมอภาค น้ำมันงา พอควร หุงใหค งแตนำ้ มนั ยอออนกเปพารเะขสาิทไปธใิสนาลรำกปลรอ ะงกอแกบขทัดูลพเกระลบาังฯคนถเบวาายแกทปรวงดณขบวแันกบ๓ุพ๓ฯโพ๔แลคฯ่ำ ขาพระพุทธเจา ปชวด โทศก ฯ 118

คมั ภีรธ าตุพระนารายณ ฉบบั ใบลาน ๗๏๔ น้ำมันองคสูตอุปทม เอาใบสะเดา เปลือกสะเดา บอระเพ็ด กระถินแดง เปลือกเพกา หญาตีนตุดตู ขอบชะนางแดง ใบคนทา ใบตรษ เปลือกตรษ ใบชุมเห็ด กระเทียม ขม้ินออย ตำบิดเอาน้ำ เสมอภาค สิ่งละจอก น้ำมันงาจอก ๑ น้ำมันยางอันใสกึ่งชอนหอย หุงใหคงแตน้ำมัน แลวจึงเอาฝน สีเสียดเทศ คร่ัง ล้ินทะเล ชาดหรคุณ มดยอบ สารสม ส่ิงละ ๒ สลึง บดปรุงเปาบางทาบาง แกองคสูต แกริดสดี วงงอกทวารหนัก ทวารเบา แกบ วม แกคัน แกไ สด ว น แกอุปทม ทรง ณ วัน ๓๑ฯ๓ ๔ ค่ำ ปชวด ขาพระพุทธเจา ออกพระแพทยพงษา ประกอบทูลเกลาฯ ถวาย โทศก ฯ ๗๏๕ น้ำมันเนาเปอยอุปทม เอามะพราวไฟแตซีกขางหัวนั้น ๓ ซีกขูดคั้นเปนกะทิแลว จึงเอาลำโพง ํสา ันก ุค้มครอง ูภมิปัญญาการแพทย์แผนไทย ท้ังใบทั้งลูกตำกรองเอาแตน้ำ เปลือกลูกมะขามขบแชน้ำเอาแตเทากัน หุงใหคงแตน้ำมันมะพราว แลวจึง เอาเปลือกสีเสียดเทศ ฝน เกลือสินเธาว ดีงูเหลือม ปรุงลงในน้ำมันแกฝเปอยฝเนา แลอุปทม ไสดวน แกบุพโพน้ำเหลอื งหาย ๗๏๖ ขา พระพุทธเจา ออกพระสทิ ธสิ าร ประกอบทูลเกลา ฯ ถวาย ๒ ๘ฯ ๕ ค่ำ ปชวด โทศก ฯ ขนานหน่ึงเอาตำลึงใบแฉก น้ำชลูดแช ใบฟาแกน ลูกลำโพง ลูกฝาย ตำบิดเอาแตน้ำส่ิงละจอก น้ำมันงาจอก ๑ หุงใหคงแตน้ำมัน จึงเอาฝน ดีงูเหลือม ปรุงลงตามควร ทรงหยอดในพระกรรณ แกตงึ แกคัน แกน้ำเหลืองแกบ พุ โพ ประกอบทูลเกลา ฯ ถวาย ทรงณวัน ๕ ๕ฯ ๕ ค่ำ ปชวด ขาพระพุทธเจา ออกพระสิทธิสาร โทศก ฯ ๗๏๗ ขนานหนึง่ เอายอดการเกด ยอดเตย ยอดลำเจยี ก ขมิ้นออย ตำบดิ เอาแตน ำ้ สงิ่ ละจอก น้ำมนั งา จอก ๑ น้ำมันหอมอันดีจอก ๑ หุงเอาใหคงแตน้ำมัน แลวจึงเอาลูกในกระเบา ลูกในกระเบียน ลูกในลำโพงแดง ลูกในลำโพงขาว สีเสียดเทศ ส่ิงละสลึง ๑ บดปรุงลงน้ำมัน จะทรงยอนในพระกรรณ เปาเขา ในลำกลอง ทาก็ได แกบพุ โพน้ำเหลอื ง อันใหเปอ ยใหค ันก็ดี หายแล ๕ ๖ฯ ๕ ค่ำ ปฉลู ตรศี ก ฯ ขาพระพทุ ธเจา ออกพระสทิ ธิสาร ประกอบทลู เกลา ฯ ถวาย ณ วนั ๗๏๘ นำ้ มนั มหาจกั ร เอานำ้ มนั งาทะนานหน่ึง ดวยทะนาน ๖๐๐ มะกรูดสด ๓๐ ลูก แลว จงึ เอานำ้ มนั ตั้งเพลิงขึ้น รุมเพลิงใหรอน เอาผิวมะกรูดใสลงใหเหลืองเกรียมดีแลว ยงลงกรองกากใหหมดเอาไว ใหเย็น จึงเอาเทียนทั้ง ๕ ส่ิงละ ๒ สลึง ดีปลีบาท ๑ การบูร ๒ บาท บดจงละเอียดปรุงลงในน้ำมันนั้น ยอนหู แกลมแกริดสีดวง แกเปอยคันก็ได ทาเมื่อยขบก็ได ใสบาดแผลเจ็บปวดเส้ียนหนามหอกดาบก็ได หายแล แตอยาใหถ กู น้ำ ๓ วัน มิเปน บุพโพเลย ฯ ๗๏๙ ขนานหนง่ึ เอาพมิ เสน ๒ สลงึ การบรู ๓ สลงึ มาตะกี่ ๑ บาท ๑ สลึง ชนั ตะเคียน กำยาน สิ่งละ ๑ บาท ๓ สลึง สีผึ้งขาว ๑๐ ตำลึง น้ำมันมะพราวอันใหมดีนั้นคร่ึงทะนาน เค่ียวขึ้นดวยกันใหสุกดีแลว กรองกากออกเสียเอาไวใหเย็น จึงเอาไขไกเอาแตไขขาว ๒ ลูก เอาสุรากลั่นประมาณจอกหนึ่ง กวนกับไข ใหส บกันดแี ลว จึงแบง ออกใหเปน ๓ ภาค ๆ หน่งึ นั้น เอาน้ำทะแลงไซ ๓ สลึง การบูร ๓ สลึง กวนเขาดว ย กันใหสบดีแลวเปนสีผึ้งแดง จึงเอาสีผ้ึงขาวภาค ๑ น้ันมากวนดวยจุณสีพอสมควร เปนสีผึ้งเขียว ภาคหน่ึง เปนสผี งึ้ ขาว ปดแกพิษแสบรอนใหเ ย็น 119

ชุดตำราภูมิปญ ญาการแพทยแผนไทย ฉบับอนรุ กั ษ ขาพระพุทธเจา เมสี หมอฝร่ังประกอบทูลเกลา ฯ ถวาย สำหรับปดฝเปอยเนาบาดเจ็บใหญนอย ใหดดู บุพโพกัดเนือ้ เรียกเน้ือ ดว ยสผี งึ้ เขียวใชกดั สีผึ้งแดงเรียกเน้อื สีผึ้งขาวแกพษิ เลือกใชเ อาเถิด ฯ ๘๏๐ ขนานหน่ึง ใหเอาดีบุกดำหลอมข้ึนใหควางแลว เอามาดซัดเสียใหยับแลวเอามากวนใหละเอียด เอาน้ำมันดิบใสลงใหทวม ไวแรมเดือนแรมป ทากระดาษก็ได ทาสำลีก็ได ปดฝเปอยเนาใหญนอย ท้ังกัด ทงั้ เรยี กเนือ้ ดูดบุพโพดีนกั แล ฯ ๘๏๑ นำ้ มันทพิ โสฬศ ครอบฝทัง้ ๑๖ จำพวก คือ ฝฟกคาง ฝฟกคอกด็ ี ฝคนั ทมาลา ฝลูกหนกู ็ดี ฝค ันท สูต ฝฟกทูมใหญ ฝฟกทูมนอย เทาผลมะพราว ผลมะขวิด เทาผลสมซา มะนาวก็ดี ใหเอา ใบคนทา ใบมะแวงท้ัง ๒ มะเขือข่ืนใบ มะเขื่อข่ืนราก๖ ถั่วภูใบ ถ่ัวภูราก หญาปนตอ หญาแพรกแดง ใบระงับพิษ ใบสะเดา ใบพุทรา ใบชิงช่ี ใบตาลดำ ตำลึงใบแฉก ใบมะเด่ือดิน ขม้ินออย ใบผักปราบ ใบผักเปลว มะกล่ำเครือ ใบหมอนอย ใบผักเปด ใบแคแดง หญาปากกระบือ ใบชบาแดง ยานี้ตำเอาน้ำ ส่ิงละทะนาน ๘๐๐ น้ำมันงาทะนานหน่ึง หุงใหคงแตน้ำมัน แลวเอาออกไวใหเย็น จึงเอาลูกจันทน ดอกจันทน กระวาน กานพลู ส่ิงละสลึง เทียนดำ เทียนขาว เทียนแดง เทียนตาต๊ักแตน เทียนเยาวภานี โกฎสอ โกฎเขมา โกฎจุลาลำภา โกฎกานพราว โกฎพุงปลา โกฎกัตรา สิ่งละสลึงเฟอง การบูร พิมเสน ส่ิงละ ๒ สลึง บดจงละเอียด ปรุงลงในน้ำมันไว ๓ วันจึงใช กินแกพิษฝดวงใหญดวงนอย ใหเด็กกินตาม กำลัง แกพษิ ตานทราง ใสตาแลยอนหกู ไ็ ด แกริดสีดวงมองครอ เมื่อยขบ กนิ ก็ไดท าก็ได เม่อื จะหุงน้ำมันนี้ ใหบูชาเครอ่ื งกระยาบวชแกพ ระฤๅ ษผี ูไ วตำราน้ี ทองคำบาท ๑ เปน คำนบั จึงประสิทธแิ ล ฯ ๏ สิน้ ฉบบั แตเ ทานี้ ฯ ํสา ันก ุค้มครอง ูภมิปัญญาการแพทย์แผนไทย ๖ ในตน ฉบับ เขยี นเปน ใบมะเขอ่ื ขน่ื ไบ ราก 120

ํสา ันก ุค้มครอง ูภมิปัญญาการแพทย์แผนไทย คมั ภีรธาตุพระนารายณ ฉบบั ใบลาน อภิธานศัพท 121

ชุดตำราภมู ิปญญาการแพทยแ ผนไทย ฉบับอนรุ กั ษ อภธิ านศัพท ก กรรณ [กนั ]ํสา ันก ุค้มครอง ูภมิปัญญาการแพทย์แผนไทยน. หู, ใบห,ู ราชาศพั ทใ ชวา พระกรรณ. (ส. กรฺณ). กระดา ง กระยาบวช ว. คอนขางแข็ง หมายถึงส่ิงท่ีมีลักษณะไมออน, ไมนิ่มนวล, เชน ล้ินกระดาง กระสาย ขา วกระดาง. กระหมอม เคร่ืองกินทไ่ี มเจือดว ยของสดคาว เชน ขนมตมขาว ขนมตมแดง. กราบ[กฺราบ] (โบ) น. เครอื่ งแทรกยา เชน นำ้ เหลา. (ส. กษาย วา ยาทเี่ ค่ยี วเอาแต ๑ ใน ๔ สว น ; กลอน ในทมิฬใชในความหมายวา เปนเครื่องแทรกยาทุกชนิด ตามปรกติเปนน้ำ). ว. ใช เขาคูกบั คำ กระเส็น เปน กระเสน็ กระสาย. น. สวนของกะโหลกอยูตรงแนวศีรษะแตต่ำกวาสวนสูงสุดลงมาใกลหนาผาก ในเด็กแรกเกิดจนถึง ๒ ขวบสวนน้ีจะมีเน้ือเยื่อออนปดรอยประสานกะโหลก ทยี่ งั เปด อยู หลงั จากนน้ั เนอ้ื เยอ่ื ออ นนจ้ี ะกลายเปน กระดกู , โดยปรยิ ายหมายรวม ๆ วา หัว เชน เปา กระหมอ ม ลงกระหมอ ม, ขมอม กว็ า. ว. ตราบ เชน กราบเทา กลั ปาวสาน. (พงศ. อยุธยา). โรคกระษัยชนิดหนึ่ง เรียกวา กระษัยกลอน ก็มี อาการของโรคเกิดแตสมุฏฐาน ธาตทุ ้ัง ๔ มี ๕ ชนิด คอื ๑. กระษัยกลอนดิน หรือกระษัยดิน หรือกลอนดิน เกิดข้ึนเพราะปถวี ธาตุ หรือธาตุดินในรางกายผันแปรผิดปกติ ทำใหเกิดอาการตางๆ เชน ทำให ทองอืด เสนทองตึง เจ็บสะเอว จุก เสียด ทองผูกมากจนเปนพรรดึก มือเทาชา นยั นต าฟาง เปน ตน. ๒. กระษัยกลอนน้ำ หรือกระษัยน้ำ หรือกลอนน้ำ เกิดข้ึนเพราะ อาโปธาตุ หรือธาตุน้ำในรางกายผิดปกติ ทำใหเกิดอาการตางๆ เชน ทำใหมี อาการปวดขัดยอก จุกเสียดแนนในทองถึงยอดอก และทางเดินอาหาร น้ำปสสาวะผดิ ปกติ เปนตน . ๓. กระษัยกลอนไฟ หรือกระษัยไฟ หรือกระษัยเพลิง เกิดขึ้นเพราะ เตโชธาตุ หรือธาตุไฟในรางกายผิดปกติ ทำใหเกิดอาการจุกแนนขึ้นในทรวงอก ภายในกายรอ นรุมมีเหง่ือออกทุกขมุ ขน เปนตน . ๔. กระษัยกลอนลม หรือกระษัยลม หรือกลอนลม เกิดขึ้นเพราะวาโย ธาตุ หรือธาตุลมในรางกายผิดปกติ ทำใหเกิดอาการตางๆ เชน ทำใหเกิดอาการ จุกเสยี ด ทองลน่ั เจ็บปวดในทองเปน ลมแนนขน้ึ ในอก เปน ตน. 122

คัมภีรธ าตุพระนารายณ ฉบบั ใบลาน ๕. กระษัยเถา เกิดเปนลมข้ึนในกายอยางตอเนื่อง เสียดไปตามชาย โครงถึงยอดอก เสียวตลอดขึ้นไปถึงลำคอ ทำใหเจ็บปวดแนนในอกกระทบไปถึง ระบบขบั ถาย ทำใหนำ้ ปส สาวะขนุ เปนตะกอน เปน ตน. กลอนลม ดทู ี่ กลอน. กลัด (กฺลัด) น. สวะท่ีติดขวางคลองแนนอยู. ก. เสียบขัดไวใหอยูดวยของแหลม เชน กลัดไม กลัด กลัดเข็มกลัด; โดยปริยายเรียกอาการที่ส่ิงบางอยางค่ังอยูขางใน เชน กลัดหนอง. ํสา ันก ุค้มครอง ูภมิปัญญาการแพทย์แผนไทย กลา ว. มอี าการรนุ แรงขึน้ มีอาการหนกั ขึ้น. กษัย, ไกษย, กระษัย, กระไษย, กระไสย น. ชื่อโรคกลุมหนึ่ง เกิดจากความเสื่อมหรือความผิดปรกติของ รางกาย จากความเจ็บปวยที่ไมไดรับการรักษาหรือรักษาแลวไมหาย ทำให รา งกายซูบผอม กลามเนอื้ และเสนเอ็นรดั ตงึ โลหติ จาง ผิวหนงั ซดี เหลอื ง ไมม แี รง มือเทาชา เปนตน ตำราการแพทยแผนไทยแบงโรคกษัยออกเปน ๒ กลุมใหญๆ ตามสาเหตุของการเกิดโรค คือ กษัยที่เกิดจากธาตุสมุฏฐาน (มี ๘ ชนิด ไดแก กษัยกลอน ๕ ชนิด กับกษัยน้ำ กษัยลม และกษัยเพลิง) กับกษัยท่ีเกิดจาก อุปปาติกะโรค (มี ๑๘ ชนิด ไดแก กษัยลน กษัยราก กษัยเหล็ก กษัยปู กษัยจุก กษัยปลาไหล กษัยปลาหมอ กษัยปลาดุก กษัยปลวก กษัยลิ้นกระบือ กษัยเตา กษัยดาน กษัยทน กษัยเสียด กษัยเพลิง กษัยน้ำ กษัยเชือก และกษัยลม) ดังคัมภีรกระษัย [๑/๑๕-๑๖] ตอนหน่ึงวา “...จะกลาวลักษณกระไสยโรค ซึ่ง พระอาจารยเจา ประมวนไวมีประเภท ๒๖ จำพวก แตกระไสย ๘ จำพวกนั้นคือ กระไสยกลอน ๕ กระไสยนำ้ ๑ กระไสยลม ๑ กระไสยเพลิง ๑ ทง้ั ๘ จำพวกน้ี เกิดแตกองสมุฏฐานธาตุ แจงอยูในคัมภีรวุฒิโรค กลาวคือกลอน ๕ ประการโนน เสรจแลว ในท่ีนี้จะกลาวแตกระไสยอันบังเกิดเปนอุปาติกะโรค ๑๘ จำพวกนี้ คือ กระไสยลน กระไสยราก กระไสยเหลก กระไสยปู กระไสยจุก กระไสยปลาไหล กระไสยปลาหมอ กระไสยปลาดุก กระไสยปลวก กระไสยลน้ิ กระบือ กระไสยเตา กระไสยดาน กระไสยทน กระไสยเสียด กระไสยเพลิง กระไสยน้ำ กระไสยเชือก กระไสยลม ประมวนเปน ๑๘ จำพวกดวยกันดงั กลา วมานี้...”. กาษา, กาสา น. ผาชนิดหน่ึง เชน คลังถวายผากาษา. (กฎ. ราชบุรี ๒/๑๐๗), และพระไตร ภูวนาทิตยวงศก็ใหผาลายและเส้ือกาสาคนละสํารับ. (พงศ. กรุงเกา), ฝนวาหม ผาขาวกาสา. (ตําราทํานายฝน). (ทมิฬและมลายู กาสา วา ผาดิบ, ผาหยาบ). เกศา น. หัว; ผม. กำเรบิ ลักษณะอาการของโรคที่เกิดจากสมุฏฐานใดสมุฏฐานหน่ึง มีความรุนแรงมากขึ้น กวา ปกติ จำแนกได ๒ ชนดิ คือ 123

ชดุ ตำราภมู ปิ ญ ญาการแพทยแผนไทย ฉบบั อนรุ ักษ ๑. ธาตุใดธาตุหน่ึงในรางกายมีอาการผิดปกติ เกิดเปนพิษขึ้น เรียกวา ธาตกุ ำเริบ. ๒. อาการไขที่เปนอยูแลว แตมีส่ิงท่ีทำใหอาการไขน้ันทวีความรุนแรง ขึ้นอยางรวดเร็ว เชน รับประทานอาหารผิดสำแดงเขาไป ทำใหอาการไขหนัก มากขึน้ เรียกวา ไขกำเรบิ . กนิ ตามกำลัง กินมากหรือนอยไดตามสภาพของรางกายหรือตามอาการของโรคหรือไดทุกเวลา โดยไมมขี อกำหนดวา กอนอาหาร หลงั อาหาร เวลาเชาหรอื เย็น เปนตน. ํสา ันก ุค้มครอง ูภมิปัญญาการแพทย์แผนไทย กินตามควร, กินพอควร กนิ มากหรือนอ ยตามอาการของโรคหรือตามสภาพรา งกายของคนไข. โกฏฐาสยาวาตา [-โกดถาสะยาวาตา] น. ลมพัดในลำไสและกระเพาะอาหาร เปนองคประกอบ ๑ ใน ๖ ชนดิ ของธาตลุ ม. ข ขนด [ขะหนฺ ด] น. ตวั งูท่ขี ด; ลูกบวบจีวร; โคนหางงู มกั เรยี กวา ขนดหาง. ขบ ก. อาการท่ีเมื่อยปวดเหมือนมีอะไรบีบหรือกดอยูท่ีตรงน้ัน เรียกวา เม่ือยขบ, ลักษณะของสิ่งที่ยังเขากันไดไมสนิท ยังปนหรือเกยกันอยู เชน บานประตูขบกัน; อาการที่เล็บมือเลบ็ เทายาวจนกดเนื้อขา งเล็บเรยี กวา เลบ็ ขบ. ขลาด [ขลฺ าด] ว. มักกลวั , ไมกลา . ขัณฑสกร [ขันทดสะกอน] น. น้ําตาลกรวด, เครื่องยาไทยอยางหนึ่งคลายนํ้าตาลกรวด, น้ําตาลชนิดหนึ่ง เชื่อกันวาเกิดที่ใบบัว, เชน เมื่อเวลาพุมไมมีดอกออกตระการบานเต็มที่พรอมฤดู เสาวคนธรสเรณูโรยรวงลงบนใบอุบลซ่ึงลอยลาดดาดาษอยูบนหลังน้ำ เมื่อลวง เวลากาลก็กอเกิดโอชะวิเศษหวานเปนมธุรส มีนามกำหนดเรียกวา โบกขรมธุ ผูเรียนรูลุในตำราแพทยศาสตร ยอมสืบเสาะแสวงหามาประกอบใชในการโอสถ มนี ามปรากฏเรยี กวา ขณั ฑสกร. (ม. รายยาว จุลพน). ขดั ก. ไมใ ครจะม,ี ฝด เคอื ง, ไมค ลอง, ไมเ ปนปรกติ. เขย่ี ก. ใชน้ิวมือกด ดันเขาและดันออกบริเวณสวนของรางกาย ไดแก รองไหปลารา สะบัก ขอพบั แขน/ขา ใตศอก หนาแขง และขอ เทา เพ่ือใหก ลา มเน้ือ เสนเอน็ ยดื เปน ปรกติ. ไข ๑. น. ความเจ็บปวยทางกายหรือทางจิต เชน ไขพิษ ไขกาฬ ไขเหนือ ไขหวัด นอกจากนี้ ในทางการแพทยแผนไทยยงั มไี ขต วั เยน็ อนั เกดิ จากธาตไุ ฟพิการ. ๒. ก. อาการคร่ันเนื้อครั่นตัว สะบัดรอนสะทานหนาว ปวดเม่ือย, โดยทั่วไปหมายถึง อาการทม่ี อี ณุ หภมู ิของรา งกายสูงขึน้ ผดิ จากระดบั ปรกตเิ นื่องจากความเจบ็ ปว ย. 124

คมั ภีรธ าตพุ ระนารายณ ฉบับใบลาน ไขตรโี ทษ น. ความเจ็บปว ยอันเกิดจากกองสมุฏฐานปตตะ วาตะ และเสมหะ รวมกนั กระทำ ไขส ันนบิ าต (โบ) ใหเ กดิ โทษ. น. ไขท่ีมีอาการสั่นเทิ้มชักกระตุกและเพอ เชน ไขสันนิบาตลูกนก ไขสันนิบาต หนาเพลิง. ค ํสา ันก ุค้มครอง ูภมิปัญญาการแพทย์แผนไทยคล่งั ไคล [-ไคลฺ ]ก. หลงใหลในบุคคลหรือสิ่งใดสิ่งหนึ่ง, หมกมุนอยูกับงานหรือสิ่งใดสิ่งหน่ึง, คลั่ง ก็วา . คล่นื เหียน ก. มอี าการคลนื่ ไสจ ะอาเจียน. คณั ฑสูตร[คนั ทะสูด] น. ชอื่ ฝชนดิ หนึง่ มักเปนท่บี ริเวณขอบทวารหนกั . คับ ว. มีขนาดไมพ อดีกนั ทาํ ใหแ นน ตึง หรอื ฝด สวมหรือใสไ ดโดยยาก เชน เส้ือคับ หมวกคับ แหวนคับ, ตรงขามกับหลวม. ก. มีลักษณะหรือปริมาณเกินพอดี เชน จระเขค ับคลอง ล้ินคับปาก ฝูงคนคับถนน เสยี งคบั บา น ขา วคับหมอ . คัมภีร (คําพรี ะ-, คําพี) ๑. น. หนังสอื ตาํ รา หรือจารกึ ทม่ี ีมานานแลว ชา นาน และมคี ณุ คา ทางการแพทย แผนไทย หรือทางศาสนา โหราศาสตรเ ปนตน ; ๒. ลักษณนามเรียก หนงั สือ ตาํ รา หรือจารึกเหลานี้ เชน ตำราเวชศาสตรฉบับหลวง รัชกาลท่ี ๕ เลม ๑ มีคัมภีร แพทยแ ผนไทย ๔ คมั ภรี . คัมภีรตักศิลา, คัมภีรตักกะศิลา (-ตักกะสิลา) น. ช่ือตำราการแพทยแผนไทยฉบับหน่ึง ในตอนตนของ ตำราวา “... กลาว กลอนสอนไว ตามในตำราเมืองตักกะศิลา ครั้งหาลงเมือง พระฤๅ ษีเมตตาเห็นเวทนา ฝูงคนตายเปลือง จึงไวตำรา มีมาตามเร่อื ง เปน บญุ ไป เบื้อง นาชั่วกัลปปา...” มีเนื้อหาสำคัญวาดวยไขประเภทตางๆ รวมท้ังลักษณะ อาการและชื่อเรียก เชน ไขพิษ ไขกาฬ ไขเหนือ ไขประดง ไขรากสาด รวมท้ัง ตำรบั ยาที่ใชแ กโรค. คมั ภีรม หาโชตรัต (-มะหาโชตะรัด) น. ชอ่ื ตำราการแพทยแผนไทยฉบบั หน่ึง ผูแตงตำรานี้คือ ทาวสหัมบดี พรหม มีเน้ือหาสำคัญกลาวถึงความแตกตางระหวางผูหญิงกับผูชาย การเกิดระดู ความผดิ ปรกติของระดู และตำรับยาที่ใชแก. คมั ภรี โรคนิทาน (-โรกนิทาน) น. ชอื่ ตำราการแพทยแผนไทย ฉบับหน่งึ คลา ยคลึงกบั คมั ภีรธ าตวุ ภิ ังคผ ูแ ตง ตำรานี้ คือ หมอชีวกโกมารภัจจ มีเน้ือหาสำคัญกลาวถึงสาเหตุของการเกิดโรค ไดแก สาเหตุจากความผิดปรกติของธาตุ ดนิ น้ำ ลม ไฟ อทิ ธพิ ลของฤดกู าล รวม ถงึ การใชต ำรบั ยาแกโรค (มาจากคำวา นทิ าน แปลวา มลู เหตุ สาเหตุ ตน เหต)ุ . 125

ชุดตำราภมู ปิ ญ ญาการแพทยแผนไทย ฉบับอนรุ ักษ คิมหันต น. ฤดูรอ น. คยุ หฐาน (ราชา) น. อวัยวะท่ลี บั ใชวา พระคุยหฐาน. คลุ ิการ, คลุ กี าร ก. คลกุ เคลา เขาดวยกนั แลวปน กอ น คลกุ เคลา ใหเ ขา กัน . จ จับโปง, จะโปง น. ชื่อโรคชนิดหน่ึง ทำใหมีอาการปวดบวม ตามขอ มีน้ำใสในขอ โดยเฉพาะ ขอ เขา และขอ เทา แบง ออกเปน ๒ ชนิด คอื จับโปงนำ้ และจับโปงแหง ดงั คัมภรี  จำเรนิ , จำเริญ ตักกศิลา [๒/๙๖] ตอนหน่ึงวา “...ถาแลใหเจ็บทั่วสารพางค แลใหทองแขงเปน จกุ ผาม [จกุ กะผาม] ดานใหแกรอบสดือ ช่ือวาลมอันตคุณก็วา ถาแลใหเสียดเขาช่ือวา ลมจะโปง จุกผามมา มยอ ย สะคริว ก็วา...”, ลมจบั โปง หรือลมจะโปง ก็เรียก. จุกอก จุณ (โบ) ก. เตบิ โต, งอกงาม, มากขึน้ , สมบูรณ; ทิ้ง เชน จาํ เรญิ ยา, ตัด เชน จําเรญิ เกศา. เจ็บ (แผลงมาจาก เจริญ). เจรจาดวยผี น. ชื่อโรคชนิดหน่ึง มีตับและมามโต มีไขคลุมเครือเร้ือรัง คือ ไขจับสั่นเรื้อรัง, ปางกเ็ รยี ก . น. ชื่อโรคเกดิ ทีม่ ามทำใหม ามยอยลงมา. น. อาการเจ็บแนน ในทรวงอก. น. จุรณ, จูรณ, ของที่ปน, ของที่ละเอยี ด, ผง. (ป. จณุ ณฺ ; ส. จรู ณฺ ). ก. ปว ยไข, ราชาศพั ทว า ประชวร; รสู ึกทางกายเม่ือถกู ทุบตีหรอื เปนแผลเปน ตน. กริ ิยาเพอคลง่ั พดู คนเดียวคลายพูดกับผ.ี ํสา ันก ุค้มครอง ูภมิปัญญาการแพทย์แผนไทย ฉ ฉันวุติ [ฉนั นะวุดติ] ว. เกา สิบหก เชน เปน ท่หี มายฉนั วตุ โิ รค. (สบิ สองเดือน). (ป. ฉนฺนวุติ). ช ชงฆ น. แขง, ราชาศพั ทว า พระชงฆ. (ป. ชงฆฺ ; ส. ชงฆฺ า). ชโลม [ชะ] ชริ ณคั คี [-ชิระนกั คี] ก. ลูบไลใ หเปยก เชน ชโลมยา ชโลมนา้ํ มนั ยาง; ทำใหช มุ ชื่น เชน ชโลมใจ. น.ไฟเผารางกายใหแกคร่ำครา ทำใหรางกายเหี่ยวแหงทรุดโทรมชราภาพ ทุพพลภาพไป เปนองคป ระกอบ ๑ ใน ๔ ชนิดของธาตุไฟ. 126

คัมภรี ธ าตพุ ระนารายณ ฉบบั ใบลาน ชิวหา น. ลนิ้ . (ป.; ส. ชิหฺวา). ซาบเขา ซ ตน คอ เอิบอาบเขา ไปทั่วถึง. ตรีโทษ ตรผี ลา [-ผะลา] ต ํสา ันก ุค้มครอง ูภมิปัญญาการแพทย์แผนไทย ตะคริว, ตะคิว น. สว นของคอทีถ่ ดั ไหลข ้นึ ไปถึงบรเิ วณกา นคอ. ตะโพก ตะมอย ว. อันเกิดจากกองสมุฏฐานปตตะ วาตะ และเสมหะ ท้ัง ๓ กองสมุฏฐานรวมกัน ตานทราง กระทำใหเกิดโทษ. เตโชธาตุ น. พิกัดยาชนิดหนึ่ง จำกัดผลไม ๓ อยาง ไดแก สมอพิเภก สมอไทย และ มะขามปอม ในปริมาณเทากันโดยน้ำหนัก อยางไรก็ตาม ในตำราสรรพคุณยา ฉบับกรมหลวงวงษาธิราชสนิท ระบุชนิดของผลไม ๓ อยางแตกตางกันไป คือ มีสมอเทศแทนมะขามปอม พิกัดนี้มีรสเปรี้ยวฝาด สรรพคุณแกปตตะ วาตะ เสมหะในกองธาตุ ฤดู อายุ และกองสมุฏฐาน (คำนี้แพทยแผนไทยนิยม อานวาตรีผะหลา) น. อาการหดตัวของกลามเนื้อและคางอยู ทาํ ใหเกดิ การเจ็บปวด. น. สวนของรางกายเบื้องหลังถัดบั้นเอวลงไป มีเน้ือเปนกระพุงท้ัง ๒ ขาง กลามเน้ือสวนบนท่ีนูนข้ึนของโคนขาสัตวสองเทาหรือโคนขาหลังของสัตว ส่ีเทา, สะโพก กว็ า. น. ช่อื ฝช นิดหนง่ึ ขน้ึ ท่ปี ลายน้ิว เกดิ จากการตดิ เช้อื แบคทเี รยี กอ หนอง. ตาน ช่ือโรคชนิดหนึ่งมักเปนในเด็ก ซางช่ือโรคชนิดหน่ึงตามตำราแพทย แผนโบราณวาเปนแกเด็กเล็กมีลักษณะเกิดเปนเม็ดขึ้นในปากในคอ ลิ้นปนฝา มีอาการ เชน ไมกนิ นม ไมกนิ ขาว ปวดหัวตัวรอน. น. สิ่งท่ีประกอบขึ้นเปนรางกายสวนที่ทำใหธาตุดิน ธาตุน้ำ แลธาตุลม เปล่ียนแปลงได เปนพลังงานความรอนหรือพลังงานที่ทำใหเกิดการยอยสลาย มี ๔ ชนดิ ไดแก ไฟยอ ยอาหาร (ปรณิ ามคั คี) ไฟทีท่ ำใหร อนภายใน (ปรทิ ัยหคั ค)ี ไฟที่เผารางกายใหแกคร่ำครา (ชิรณัคคี) และไฟที่ทำใหรางกายอบอุน (สันตปั ปคค)ี , เตโชธาตุ กเ็ รียก ดู ธาตุ ประกอบ. 127

ชดุ ตำราภูมิปญญาการแพทยแผนไทย ฉบบั อนรุ กั ษ ถ ถอยแรง กำลงั ลดลง. ถามถิ อย ถาอาการไมล ดลง. ท ํสา ันก ุค้มครอง ูภมิปัญญาการแพทย์แผนไทย ทน ก. เออสูงข้ึนจนเปยมพรอมจะไหลลนหรือไหลทวนกลับขึ้นไป เชน นํ้าทนฝง, อาการทีเ่ น้ือลนออกมาจนเหน็ เปน รอยนอกเสื้อ เชน สวมเส้ือคับจนเน้อื ทน. ทรวง ดู สวง. ทวาร [ทะวาน, ทะวาระ-] น. ประตู เชน นายทวาร; ชอ ง ในคํา เชน ทวารหนัก ทวารเบา ใชเปนคําสุภาพ หมายถงึ รขู ้ี รูเยยี่ ว, ทางเชน กายทวาร. (ป., ส.). ทวารทั้งเกา น. ชองตามรางกายท้ัง ๙ ชอง ไดแก ตา ๒ หู ๒ จมูก ๒ ปาก ๑ ทวารหนัก ๑ ทวารเบา ๑. ทอ ง น. สวนของรางกายดานหนา ตั้งแตลิ้นปจนถึงบริเวณตนขา มีสะดืออยูตรงกลาง มกี ระเพาะและไสพ งุ อยูภายใน. ทองขึน้ ว. อาการท่ีทองอืดเพราะลมในกระเพาะอาหารเฟอข้ึน; เรียกปลาจวนจะเนาวา ปลาทองข้ึน. ทองพอง ว. ทองอดื , ใชเขาคกู ับคาํ ทองขึน้ เปน ทอ งขน้ึ ทอ งพอง. ทอ งมาน, ทองมาร น. ชื่อโรคจำพวกหน่งึ มอี าการใหท อ งโตอยา งหญงิ มีครรภ. ทะนาน น. เคร่ืองตวงอยางหน่ึงทําดวยกะโหลกมะพราวเปนตน; ช่ือมาตราตวงโบราณ ๒๐ ทะนาน เปน ๑ ถัง, มาตราตวงของไทยโบราณ เทากับ ๘ ฟายมือ. (เทียบ ส. ทินาร วา ตาชั่ง). ทพุ ละ ทพุ พล[ทุบพน] (แบบ) ว. มีกําลังนอ ย, ออ นแอ, ทอ แท, ทุรพล ก็วา. ทุเลา ก. คอยยังชว่ั เชน ไขท ุเลา; ผอ นผัน เชน ขอทเุ ลาไปอีกสัก ๒-๓ วัน. โทศก น. เรียกปจุลศกั ราชท่ีลงทายดวยเลข ๒ เชน ปว อกโทศก จุลศักราช ๑๓๔๒. โทษ [โทด, โทดสะ] น. ความผิดปรกติอันเกิดจากการเสียสมดุลของกองสมุฏฐานปตตะ วาตะ และ เสมหะ. โทโส น. ความโกรธ, ความฉนุ เฉียว. (ป.; ส. โทษ). 128

คมั ภรี ธ าตพุ ระนารายณ ฉบับใบลาน ธ ธาตุ [ทาด] น. สิ่งท่ีถือวาเปนสวนสำคัญที่ประกอบกันเปนรางของส่ิงทั้งหลาย ตามหลักวิชา การแพทยแผนไทย โดยทั่วไปวามี ๔ ธาตุ ไดแก ธาตุดิน ธาตุน้ำ ธาตุลม และ ธาตุกำเริบ ธาตุไฟ แตอาจมีธาตุท่ี ๕ คือ อากาศธาตุ คือ ธาตุดิน ธาตุน้ำ ธาตุลม ธาตุไฟ ธาตุพกิ าร และอากาศธาตุ, ตามหลักวิชาการแพทยแผนจีนวามี ๕ ธาตุ คือ ธาตุไม ธาตุไฟ ธาตุดิน ธาตุทอง และธาตุน้ำ, ตามหลักวิชาดั้งเดิมของพราหมณวามี ๓ ธาตุ คือ ธาตุลม ธาตุไฟ และธาตุดินหรือธาตุน้ำ, ตามหลักวิชาการแพทยอายุเวทวามี ๕ ธาตุ เรียก ปญจมหาภูต ไดแก ธาตุดิน ธาตนุ ำ้ ธาตุลม ธาตุไฟ และอากาศธาต,ุ ตามหลักวิชาการแพทยยูนานิวามี ๔ ธาตุ ไดแก ธาตุไฟ ธาตุน้ำ ธาตุดิน และ อากาศธาตุ เหลา นเ้ี ปนตน . น. ภาวะที่ธาตุใดธาตุหน่ึงทำหนาที่มากผิดปรกติจนทำใหเกิดโทษขึ้น เชน ธาตุไฟ กำเริบ (สนั ตัปปค คีกำเริบ) จะทำใหเกดิ อาการตัวรอน มีไข. น. ภาวะท่ีธาตุใดธาตุหนึ่งสูญเสียทำหนาท่ีการทำงานไปมากจนเกิดความ ผิดปรกติอยางรุนแรง ดังคัมภีรโรคนิทาน [๒/๓๒๙] ตอนหน่ึงวา “...เดือน ๑๑, ๑๒, ๑,๓ เดือนนี้ กินผักแลอาหารท้ังปวงผิดสำแดงอาโปธาตุ คือดีพิการมักขึ้ง โกรธมักสะดุงใจ คือเสมหะพิการกินอาหารไมรูจักรศ หนองพิการมักใหเปนหืดไอ โลหิตพิการ ใหคลั่งเพอพกใหรอน เห่ือพิการ มักใหเชื่อมซึม มันขนพิการ มักให ตัวชาสากไป น้ำตาพิการมักใหปวดศีรษะเจ็บตา มันเหลวพิการมักใหบวมมือ บวมเทา . น ํสา ันก ุค้มครอง ูภมิปัญญาการแพทย์แผนไทย นวด ก. บีบ กด คลงึ จบั ดดั บดิ ทบุ สับ ตบ ตี เปน ตน ดวยมือหรือสว นของมือ แขน ศอก เขา เทาหรือสวนของเทา หรืออวัยวะอื่นใด รวมทั้งวัสดุอุปกรณอื่น เพื่อ นดั สงเสริมสุขภาพ บำบัดโรคหรืออาการบางอยาง ฟนฟูสมรรถภาพของรางกาย นตั ถุ [นัด] หรอื บางกรณเี พ่อื ตรวจวนิ จิ ฉัยโรค. นาสิก (แบบ) เนตร [เนด] (แบบ) ก. เปา หรือสูดใหว ตั ถทุ เี่ ปน ผงอยางยานัตถุเขา ในจมกู เชน นัดยานัตถ.ุ น้ำมูตร น. จมูก (ป.; ส. นสฺต)ุ . น. จมูก. (ป., ส. นาสิกา). น. ตา, ดวงตา. (ส.; ป. เนตฺต). นำ้ ปสสาวะ. 129

ชดุ ตำราภมู ิปญ ญาการแพทยแ ผนไทย ฉบบั อนุรกั ษ บ บรโิ ภค [บอริโพก] ก. กิน (ใชเฉพาะอาการท่ีทําใหลวงลําคอ ลงไปสูกระเพาะ) เชน บริโภคอาหาร, เสพ เชน บริโภคกาม; ใชสิ้นเปลือง, ใชสอย, เชน บริโภคสมบัติ, คูกับ อุปโภค. บงั คน (ราชา) (ป. ปริโภค). บังคนเบา(ราชา) บังคนหนัก (ราชา) น. อุจจาระหรือปส สาวะ. บ้นั พระองค (ราชา) บาท [บาด] น. ปส สาวะ, ใชวา พระบังคนเบา. บี้ น. อุจจาระ, ใชว า พระบังคนหนัก. บพุ โพ [บบุ โพ] น. บั้นเอว. บุพโพโลหิต บรุ พชาติ น. มาตราเงินตามวิธีประเพณี ๑๐๐ สตางค หรือ ๔ สลึง เทากับ๑ บาท, อักษร ยอวา บ.; ชื่อมาตราช่ังตามวิธีประเพณี สําหรับกําหนด นํ้าหนักเทากับเงินหนัก ๑๕ กรัม. ๑) ก. กดหรือบบี ใหแบนหรอื ผิดจากรปู เดิม. ว. แฟบผดิ ปรกติ เชน จมูกบ้ี ๒) น. ตวั ไหมทอี่ อกจากฝก มีปก แลว. น. นำ้ หนองเปนองคประกอบ ๑ ใน ๑๒ สิ่งของธาตนุ ำ้ . น้ำเหลืองและเลอื ด. ชาตกิ อ น. ํสา ันก ุค้มครอง ูภมิปัญญาการแพทย์แผนไทย ป ปถวธี าตุ [ปะถะวที าด] น. สิ่งท่ีประกอบขึ้นเปนรางกายสวนท่ีเปนของแข็งหรือทรงรูปได ไดแก อวัยวะ และพังผืดซ่ึงเกี่ยวพันใหอวัยวะตางๆ อยูรวมกัน รวมทั้งอาหารใหม อาหารเกา ประกอบดวย ๒๐ สิ่ง ไดแก ผม (เกศา) ขน (โลมา) เล็บ (นขา) ฟน (ทันตา) หนัง (ตะโจ) เน้ือ (มังสัง) เอ็น (นหารู) กระดูก (อัฏฐิ) ไขกระดูก (อัฏฐิมิญชัง) ไต (ปหกัง) หัวใจ (หทยัง) ตับ (ยกนัง) พังผืด (กิโลมกัง) มาม (วักกัง) ปอด (ปปผาสัง) ไสใหญ (อันตัง) ไสนอย (อันตคุณัง) อาหารใหม (อุทริยัง) อาหารเกา (กรีสัง) และสมอง ศีรษะ (มัตถเกมัตถลุงคัง), ปฐวีธาตุ ปถวีธาตุ หรือ ปถวีธาตุ ก็เรียก. ดู ธาตุ ประกอบ. ประชุม ก. มารวมกันหรือเรียกใหมารวมกันเพ่ือประโยชนอยางใดอยางหน่ึง,มารวมพบกัน เพื่อปรึกษาหารือ, เชน ประชุมกรรมการ, โดยปริยายใชหมายถึงเอาส่ิงท่ีเปน 130

คมั ภีรธ าตุพระนารายณ ฉบับใบลาน ประเภทเดียวกันมารวมกัน เชน ประชุมพงศาวดาร ประชุมปาฐกถา, บางทีใช หมายความอยางเดยี วกบั ชุมนมุ เชน ประชุมพระบรมราชาธิบาย ประชมุ ประกาศ รัชกาลที่ ๔. ประชมุ กันเขา มารวมกนั . ประสะ ก. ฟอกหรือชําระสิ่งตาง ๆ เชนเคร่ืองยาเพื่อใหสะอาดหรือใหรสออนลง; ใชเรียก ยาท่ีเขาเครื่องยาสิ่งหนึ่งเทากับเครื่องยาอื่น ๆ เชน ประสะขิง ก็คือเขาขิงเทากับ ยาอ่ืนเปนตน . ํสา ันก ุค้มครอง ูภมิปัญญาการแพทย์แผนไทย ปรินามัคคี [ปะรินามักคี] น. ไฟยอยอาหาร ทำใหอาหารท่ีกินแหลกละเอียด เปนองคประกอบ ๑ ใน ๔ ชนิดของธาตไุ ฟ. ปลาศ [ปรฺ าด] ก. พน ไป, ไมม.ี ปว ง น. กลุมโรคระบบทางเดินอาหารประเภทหน่ึง ผูปวยมีอาการทองรวง อาเจียน และอาจมีอาการระบบประสาทรวมดวย มักเกิดจากการกินอาหารผิดสำแดง คัมภีรฉันทศาสตรแบงปวงออกเปน ๘ ประการ ตามอาการที่แสดงออก ไดแก ปวงงู ปวงลิง ปวงน้ำ และปวงโกฐ ดังคัมภีรฉันทศาสตร [๑๘/๒๔] ตอนหน่ึงวา “...ตำราปวงแปดประการ บอกใหแพทยพึงรู พิจารณาดูโดยกิริยาไขมีมาตางๆ กัน อยาสำคัญวาปศาจ เหตุเพราะธาตุตองสำแลง ทานใหแบงเปนสี่ ตามคัมภีร พระอภธิ รรม คอื ดนิ น้ำลมไฟ แยกออกไปเปนสอง กระแสคลองธรรมดา สงั ขารา ขัยและวัย จึ่งนับไดแปดประการช่ือของทานจงรู คือปวงงูมักกะฎา ลมศิลานก โลหิตน้ำ โกฐคดิ เจาเปน แปด แมน ผแู พทยจ ะรกั ษา ดูกริ ิยาอาการ..” บางตำราวา ปว งมี ๕ ประการ ๗ ประการ และ ๑๒ ประการ, ลมปวง ปรือ ปวง ๘ จำพวก กเ็ รียก. ปตฆาฏ [ปด ตะคาด] น. ๑. เสนท่ีมีจุดเร่ิมตนบริเวณขอบเชิงกรานดานหนา แลนถึงตาตุม เสนดานบน จะแลนไปทางดานหลัง ขึ้นขางกระดูกสันหลัง (ถัดออกมาจากเสนรัตตฆาต) ถึง บริเวณตนคอ ทา ยทอย ขนึ้ ศรี ษะแลว แลน ลงมาที่แขนเสน ทอ่ี ยดู านขวา เรียกเสน ปตฆาตขวา เสนที่อยูดานซายเรียก เสนปตฆาตซาย สวนเสนดานลางจะเริ่มจาก บริเวณหนาขา แลนลงมาถึงตาตุมดานใน เรียกเสนปตฆาตใน สวนดานนอกเริ่ม จากบริเวณสะโพกแลนลงมาถงึ ตาตุม ดานนอก เรยี ก เสน ปตฆามตนอก ๒. โรคลม ชนิดหนึ่ง ผูปวยมักมีอาการปวดเม่ือยตามแนวเสนปตฆาต เคลื่อนไหวไมสะดวก ดังคัมภีรแผนนวด [๒/๙๖] ตอนหนึ่งวา “...ชื่อวาลมปตฆาฎก็วาผูน้ันมักนั่งนัก ลกุ นัง่ มไิ ดก็ดี ใหแกเสน เอนท้งั ๒ แลแกเ สน แถวหลงั ท้ัง ๒ แลแกเ สน บัน้ เอวทงั้ ๒ ขา ง ชือ่ วาลมแถกกลออมน้นั ใหแ กห วั เหนาแลทอง แลรอบสดือ แลบนั้ เอวแลสนั หลังน้ันคลายแลฯ ลมเนตน้ันคร้ันจับใหบิดตัวดังพิศมงูน้ันใหแกหนาแลหลังแลขา 131

ชุดตำราภูมปิ ญ ญาการแพทยแ ผนไทย ฉบับอนุรกั ษ ปา งํสา ันก ุค้มครอง ูภมิปัญญาการแพทย์แผนไทยท้ัง ๒ ขางคลายแล ...” ลมปตฆาต ก็เรียก, เขียนวาปตคาด ปฏฆาต ปตะฆาฎ เปา หรือ ปตฆาฏ กม็ .ี เปา น. ช่ือโรคชนิดหน่ึง มีตับและมามโต มีไขคลุมเครือเรื้อรัง คือ ไขจับส่ันเรื้อรัง, จกุ ผาม ก็เรียก. แปร [แปรฺ ] น. ปม, ปมุ , มักใชเขาคกู บั คาํ ปม เปน ปมเปา. ก. พนลมออกมาทางปาก, อาการที่ลมพุงเขามาหรือออกไปเชนน้ันเชน ตรงหนา ผด ตางลมเปาดี, ทําใหเคร่ืองดนตรีหรือสิ่งอื่นเกิดเสียง โดยใชลมปากเชน เปาขลุย, ผาย ทําใหสิ่งท่ีอยูในลํากลองเชนกลองเปา เปนตน ออกจากลํากลองโดยวิธีเปา เชน ผายพระวาตะ เปา ยานตั ถุ เปา ลูกดอก. ผื่น ก. เปล่ยี นกลายไปจากลกั ษณะหรอื ภาวะเดิม. ฝคัณฑมาลา ผ ฝฟ กคอ ฝฟกคาง น. ช่ือโรคผิวหนังชนิดหนึ่ง ขึ้นเปนผ่ืนเม็ดเล็ก ๆ ตามผิวหนัง มักเกิดในเวลาที่มี ฝล ูกหนู อากาศรอนอบอา ว มอี าการคนั . ก. เปด; ระบายออก; แบะออก, แยกออก. พยาธิ [พะยาท]ิ ระบายลม (ตด). น. ตมุ เมด็ รว้ิ แถบ หรอื แผน ท่ีผดุ ขน้ึ เปน พืดหรอื เปน วงบนผวิ หนัง. ฝ ชื่อโรคฝชนิดหน่ึง ขึ้นท่ีคอ ใตหู หรือโคนขากรรไกร เช้ือหนองมักเกิดมาจากตอม นำ้ ลาย รากฟน หรอื กลางลำคอ. ฝท ่ีคอ. ฝทีค่ าง. ช่ือโรคฝชนดิ หน่ึง ลกั ษณะเห็นไตแข็งอยูใตผวิ หนัง ใตหูเปนตน. พ น. ความเจบ็ ไข เชน โรคาพยาธิ ชาตชิ ราพยาธิ. (ป. พฺยาธิ,วฺยาธิ; ส. วฺยาธิ). 132

คมั ภีรธาตุพระนารายณ ฉบับใบลาน พรรดกึ [พันระดึก] ๑. ก. อาการทองผูกมาก มีอุจจาระเปนกอนแข็ง คลายข้ีแมวหรือขี้แพะ ๒. น. อจุ จาระเปน กอนแข็งกลม คลายข้แี มวหรอื ข้ีแพะ. พฤกฒาจารย (พฤฒาจารย) น. อาจารยผูเ ฒา, พราหมณผ เู ฒา . พิการ ความผิดปกติ เพราะเกิดโรคข้ึนในรางกายอันเปนที่เกิดจากสมุฏฐานใดสมุฏฐาน หน่ึง เชน เม่อื รา งกายผิดปกติไปสว นใดสว นหนง่ึ เรียกวาพิการ โดยบอกสมุฏฐาน หรอื ท่ีแรกเกิดของโรควา พกิ ารบอกสมฏุ ฐาน. ํสา ันก ุค้มครอง ูภมิปัญญาการแพทย์แผนไทย พิรธุ ก. ผิดปรกติ, มีอาการนาสงสัย, เชน แสดงอาการพริ ุธ ทำพริ ุธ. (ป., ส. วริ ุทธฺ ). พิษ [พิด, พดิ สะ] น. ส่ิงที่รายเปนอันตรายแกรางกายหรือ ใหความเดือดรอนแกจิตใจ; ส่ิงท่ีราย เปนอันตราย เมื่อเขาสูรางกายจะทําใหตาย เจ็บปวด หรือพิการได บางอยาง เกิดจากแร เชนสารหนู, บางอยางเกิดจากตนไม เชนตนแสลงใจ, บางอยางเกิด จากสัตวเ ชน ง.ู (ส. วิษ; ป. วสิ ). เพท น. เวท. ความรู, ความรูทางศาสนา ถอยคำศักด์ิสิทธ์ิที่ผูกข้ึนเปนมนตรีหรือคาถา อาคม เมอื่ นำมาเสกเปาหรอื บริกรรมตามลทั ธวิ ิธที ีก่ ำหนดไวสามารถใหรา ยหรือดี หรือปองกนั อันตรายได. เพลา [เพลา] น. กาล, คราว. (ป. เวลา). เพื่อ ว. สาเหตุ เหตุ เน่อื งจาก เชน ไขเ พอื่ ลม หมายถงึ ไขอนั มีสาเหตุจากลม. ฟ ฟกบวม บวมชำ้ เพราะถูกกระทบกระแทกอยา งแรง. เฟอ ง (โบ) น. มาตราเงินตามวิธีประเพณี ๘ อัฐ เทากับ ๑ เฟอง, เขียนตามวิธีโบราณดังน้ี (อักขระพเิ ศษ) ๑ หมายความวา ๑ เฟอง. ม มองครอ [-ครฺ อ ] อาการที่เกิดจากการมีเสมหะแหงอยูในหลอดลมทำใหหายใจลำบาก หลอดลม โปงพอง มกั จะไอมากในตอนเชา ไอเสยี งกงั วาน. มะเมอ มะระณงั ก. ละเมอ. มือเทาตาย น. ความตาย, การตาย. มือเทาเคลอื่ นไหวหรอื ขยบั ไมได. 133

ชุดตำราภูมิปญ ญาการแพทยแผนไทย ฉบับอนรุ ักษ เมอ่ื ยขบํสา ันก ุค้มครอง ูภมิปัญญาการแพทย์แผนไทยก. อาการท่เี ม่อื ยปวดเหมอื นมอี ะไรขบบบี หรอื กดอยูทีต่ รงนนั้ . ยอน ยอนเปา ย รส [รด] ระสำ่ ระสาย ก. แยง เชน เอาขนไกยอนหู. รำหัด รดิ สีดวง เปา แผล หรอื เปาสวนเขา ไป. ลงแดง ร ลงทอ ง 134 น. ส่งิ ทีร่ ไู ดด วยลน้ิ เชน เปร้ยี ว หวาน เค็ม ฝาด, โดยปริยายหมายถึงความไพเราะ เชน กลอนบทนีไ้ มมีรส. (ป., ส.). อาการของโรคทำใหผิดปกตทิ ุรนทุรายเดี๋ยวดี เดีย๋ วราย เปนตน . ก.แทรก, เจือ, ใส, โรย ตัวยาปริมาณเล็กนอย โดยใชปลายน้ิวหัวแมมือและ นว้ิ ช้ีจีบเขาหากนั . น. ชื่อโรคกลุมหน่ึง เกิดไดกับอวัยวะตางๆ ของรางกาย เชน ตา จมูก ลำไส ทวารหนัก ตำราแพทยแผนไทยวามี ๑๘ ชนิด แตละชนิดมีอาการและชื่อเรียก แตกตางกันไป บางชนดิ อาจมีติง่ หรือกอ นเน้ือเกดิ ข้ึนท่อี วยั วะนัน้ เชน รดิ สดี วงตา ริดสีดวงทวารหนัก ดังตำรายาศิลาจารึกในวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม (วัดโพธ์ิ) พระนคร [๔/๒๖๔] ตอนหน่ึงวา “... ปุนะจะปะรัง ลำดับนี้จะกลาว ดวยนัย หน่ึงใหม วาดวยลักษณะหฤศโรค กลาวคือริดสีดวงอันบังเกิดเน่ืองมาแต กุมารโรค อันอาจารยในกอนสืบๆกันมา รจนาลงไวในคัมภีรท้ังหลายตางๆ น้ัน มากกวามากนัก เหลือท่ีจะกำหนด ในที่นี้จะยกวาแตที่ทานสงเคราะหไวเปน หมวด แลว มีนามบญั ญัติสมมติวา คัมภีรริดสีดวงตางๆ ๑๘ จำพวก คือริดสีดวง อันชอื่ วา ปาลติญาณะโรค, วติ านะโรค, ฆานะโรค, พรณิ ะโรค, โรหนิ ีโร, วิชกิ ามะ โรค, อุระปศ โรค, อันตะรศิ โรค, อันตคณุ โรค, ตาระสกะโรค, อัคนีโชตโรค, วาตะสุ ตะโรค, อระวัณณโรค, สักเคระโรค, สุวิชิกาโรค, สกะถานะโรค, ปานทะโรค, สุกระโรค, ริดสีดวงทั้ง ๑๘ จำพวก ซ่ึงวามา ท้ังนี้ พึงรูตามในคัมภีรทาน กลาวๆ ไว ...”, หฤศโรค กเ็ รียก, เขียนวา ฤศดวง หรือฤษดวง ก็มี. ล ถา ยอุจจาระทอ งเดนิ เปนโลหติ . ก. ทอ งเดนิ .

คมั ภีรธ าตพุ ระนารายณ ฉบับใบลาน ลมตีขึ้น ก. อาการทล่ี มในทอ งตีข้ึนมา. ลมปวง ดู ปวง. ลมปต ฆาฏ ดู ปต ฆาฏ. ลมพรรดึก [-พนั ระดกึ ] น. โรคลมชนิดหนึ่ง เกิดจากอาการทองผูกมาก มีลมค่ังอยูในทอง เปนเถาดาน อุจจาระเปนกอนแข็งคลายขี้แมวหรือข้ีแพะ ตำราการแพทยแผนไทยวา อาจเกิดจากธาตุไฟกำเริบ หรือกินของแสลงผูปวยมักมีอาการจุกเสียด กิน อาหารไมได ทุรนทุราย รอ นตามแขงขา เปน เหน็บชา ปสสาวะบอ ยๆ เปนตน. ํสา ันก ุค้มครอง ูภมิปัญญาการแพทย์แผนไทย ลมมหาสดมภ น. ๑. ลมทีท่ ำใหข ากรรไกรแขง็ ๒. แรกจบั ใหหาวนอน. ลมราทยักษ, ลมราทยักษ, ลมราทธยักษ (-ราดทะยัก) น. ช่ือโรคลมชนิดหน่ึง ผูปวยจะมีอาการเปนไข ตัวรอน ชัก มือเทากำงอ ลิ้นกระดางคางแข็ง คอแข็ง ตาเหลือง เปนตน ดงั คัมภรี แ ผนนวด [๒/๙๒] ตอนหนงึ่ วา “...อันนลี้ มจำพวกหน่งึ ชอื่ ราทยักษ จับ ยอมใหชักทั่วท้ังกายใหยักไปมาใหสะบัดตนตอแลปากใหแกตนคางแล กระบอกจกั ษุจงไดร ูสึกตัวแล...”, ลมราชยกั ษ หรือราทยกั ษวาโย กเ็ รยี ก. ลมวหิ ค ลมท่เี กิดจากดกี ำเริบอยา งรุนแรง. ลมสันดาน ลมประจำตัวแตล ะบคุ คล. ลมอมั พาต ดู อัมพาต. ลมอำมภาษ ดู อัมพาต. ลมอุทังคะวาต [-อดุ ทังคะวาตะ] น. ลมพัดตั้งแตปลายเทาถึงศีรษะ บางตำราวาพัดต้ังแตกระเพาะอาหาร ถึงลำคอแลวออกทางปาก เชน ลมท่ีเกิดจากการเรอ เปนองคประกอบ ๑ ใน ๖ ชนดิ ของธาตลุ ม ล้ินหด อาการพูดไมช ดั เน่ืองจากลิ้นแขง็ . ลกู กลอน น. เมด็ ยาเปย กๆ ท่ปี น เปน กอ นกลมเพอ่ื กลนื กนิ . โลหิต น. เลือด. ว. สีแดง, โรหิต กว็ า. (ป.,ส.). โลหติ กรัง ประจำเดอื นไมม า. โลหติ แคน ประจำเดือนไมม า. ว วสนั ต, วสนั ต [วะสนั ตะ, วะสัน] น. ฤดูใบไมผลใิ นคำวา ฤดวู สันต, วสนั ตฤดู กว็ า. (ป., ส.). 135

ชดุ ตำราภมู ปิ ญญาการแพทยแผนไทย ฉบบั อนรุ ักษ วาโยธาตุ น. ส่ิงทีป่ ระกอบข้ึนเปนรา งกายสว นท่ที ำใหเ กดิ การเคล่ือนไหวของธาตุทง้ั ๔ ตาม อวัยวะตางๆ ของรางกายมี ๖ ชนิด ไดแก ลมพัดต้ังแตปลายเทาถึงศีรษะ วิการ (อุทธงั คมาวาตา) ลมพัดตง้ั แตศ รี ษะถึงปลายเทา (อโธคมาวาตา) ลมพดั ในทอ งแต วติ ถาร [วดิ ถาน] พัดนอกลำไส (กุจฉิสยาวาตา) ลมพัดในลำไสและกระเพาะอาหาร (โกฏฐาสยา วาตา) ลมพัดท่ัวสรีระกาย (อังคมังคานุสารีวาตา) และลมหายใจเขาออก. (อัสสาสปสสาสวาตา), วาโยธาตุ ก็เรียก ดู ธาตุ ประกอบ. พิการ, ทีผ่ ดิ แปลกไปจากธรรมชาต.ิ ว. กวางขวาง, มากเกินไป, พิสดาร. (ป.; ส. วิสฺตาร); นอกแบบ, นอกทาง, (เกินวิสัยปรกติ) เชน พวกเด็ก ๆ ชอบเลน วิตถาร เอาน้ำสกปรกผสมแปงสาด เขา ไปในรถประจำทางในวนั สงกรานต. ศ ํสา ันก ุค้มครอง ูภมิปัญญาการแพทย์แผนไทย ศอ น. คอ, ราชาศพั ท วา พระศอ. เศยี ร [เสยี น] น. หวั , ราชาศพั ทใชว า พระเศียร. ส สมุฏฐาน [สะหมดุ ถาน] น. ที่เกิด ท่ีต้ัง เหต.ุ สรรพางค [สันระพาง] น. ทั้งตัว, ทั่วตัว, มักใชเขาคูกับคำ กาย เปนสรรพางคกาย เชน เจ็บปวด ท่วั สรรพางคกาย, สารพางคก็วา. (ส. สรฺวางฺค). สลึง [สะหฺลงึ ] น. มาตราเงินตามวิธีประเพณี ๒๕ สตางค เทากับ๑ สลึง, เขียนตามวิธีโบราณ ดังน้ี หมายความวา๒ สลึง; ช่ือมาตราช่ังตามวิธีประเพณี เทากับเงินหนัก ๑ ใน ๔ บาท หรือ ๓.๗๕ กรัม. สวง น. ชอ ง, โพรง, (โดยมากมกั ใชแ กทวารหนกั ), เขียนวา ซว ง หรอื ทรว ง ก็มี. สนั นบิ าต น. ๑. ความเจ็บปวยอันเกิดจากกองสมุฏฐานปตตะ วาตะ และเสมหะ รวมกัน กระทำใหเกิดโทษเต็มกำลงั ในวนั ที่ ๓๐ ของการเจ็บปว ย. ๒. ชอ่ื ไขป ระเภทหนึ่ง ซึ่งผูปวยจะมีอาการส่ันเทิ้ม ชักกระตุก และเพอ เชน ไขสันนิบาตลูกนก, ไขสันนบิ าตหนาเพลิง. สีผ้งึ น. ขผี้ ้งึ ทปี่ รงุ แลวใชส าํ หรบั สีปาก, บางทีเรียกวา สผี ้งึ สีปาก. สุธารส[สุธารด] (ราชา) น. น้ำกิน, ใชว า พระสธุ ารส 136

คัมภีรธาตุพระนารายณ ฉบับใบลาน สุธารสชา[สธุ ารดชา] (ราชา) น. น้ำชา, ใชวา พระสุธารสชา เสโท น. เหงื่อ เปน องคป ระกอบ ๑ ใน ๑๒ สงิ่ ของธาตุน้ำ. เสน น. ส่ิงที่มีลักษณะเปนแนว ไมกำหนดความยาว แนวท่ีมีลักษณะของธาตุดินจะ จบั ตองได เชน เสน เลอื ด เสนเอน็ เสน ประสาท ในแนวเหลา นีอ้ าจเปน ทางฝวขบั เคล่ือนของธาตุน้ำ ธาตุไฟ หรือธาตุลม, เอ็น หรือเสนเอ็น ก็เรียก. คัมภีร แผนนวดในตำราเวชศาสตรฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ วามี ๗๒,๐๐๐ เสน ดังท่ี กลาวไวในคัมภีรแผนนวด [๒/๙๓] ตอนหนึ่งวา “...แลวจ่ึงมีเอนเกี่ยวกระหวัดอยู ในนาภีนั้นเปน อันมากถึง ๗๒๐๐๐ เสน...” หรือตำราโรคนิทานคำฉันท ๑๑ [๓๕/๗๙] ตอนหนึ่งวา “... เสนเอ็นยอมเปนรู ลมเลือดชูใหฟูฟอน กำเริบ มกั รมุ รอนใหศุขทุกๆ ราตรี เม่ือสบายเลือดลมเสมอ จึงราเรอกระเษมสี ยัง หะทัยใหเปรมปรี เพราะเสนเอ็นไมกอการ...” แตในคัมภีรโรคนิทาน ตามตำราเวชศาสตรฉบับหลวง รัชกาลท่ี ๕ วามี ๒,๗๐๐๐ เสน ดังที่กลาวไว [๒๓๔๘] ตอนหนึ่งวา “...สวนวาเสนประธาน ๑๐ เสน มีบริวาร ๒๗๐๐ เสน นัน้ กห็ วาดไหวไปสิ้น ท้ังนน้ั ทีก่ ลาก็กลาที่แขงกแ็ ขงท่ตี ัง้ ดานกต็ ง้ั ดานท่ีขอด ก็ขอดเขาเปนกอนเปนเถาไป เปนเหตุแตจะใหโทษนักถาพรอมกันทั้ง ๒๗๐๐ เสนแลว กต็ ายแล ถาเปนแต ๒ ๓ ๔ เสนยังแกไ ดแล ...”. ํสา ันก ุค้มครอง ูภมิปัญญาการแพทย์แผนไทย เสมอภาค ว. เทากัน, มีสว นเทากนั . ไสด วน น. โรคติดตอทางเพศสัมพันธชนิดหนึ่ง เกิดกับผูชาย ผูปวยมีอาการเปนเม็ดขึ้น ท่ีปลายองคชาต แลวเม็ดนั้นแตกออกเปนหนองทำใหมีอาการปวดแสบปวดรอน มาก แผลจะเนาเปอยลามจากปลายองคชาตเขาไปเร่ือยๆ เม่ือถึงโคน องคชาตกจ็ ะทำใหต ายได. ไสล าม น. โรคติดตอทางเพศสัมพันธชนิดหน่ึง เกิดไดท้ังในผูหญิงและผูชาย ผูปวย มีเม็ดฝข้ึนท่ีภายในอวัยวะเพศและลามออกมาภายนอก ไปที่ทองนอย ทวารหนัก ทวารเบา เมื่อเม็ดฝแตกออก หนองจะไหลออกมา อาจมีอาการปวดมวนทอง ถายเปนมูกเลือด แนนหนาอก อาเจียน กินอาหารไมได หรือเปนลมบอยๆ รวม ดวย ดังคมั ภีรม จุ ฉาปก ขันทิกา [๒/๓๑๘] ตอนหนึ่งวา “...อนั วา เปน ไสล ามนนั้ คอื ผุดข้ึนมาเปนเมดๆ ดุจกันแตวาเปนเมดแตขางในออกมาบางทีก็เปอยท้ังขางนอก ขางใน ลามขึ้นมาถึงทองนอย ผุดดังเปนฝ แลวก็เปนบุพโพออกมาทางทวารหนัก ทวารเบา บุรุศสัตรีเปนเหมือนกัน คร้ันเปนดังนั้นแลวก็ใหเปนไปตางๆ บางทีให ลงทองเปนมูกโลหิต ใหปวดมวนจุกเสียดแนนในอก เพราะวาน้ำเหลืองน้ันแลน เขาไปตามลำไส มักใหอาเจียนกินอาหารมิได บางทีใหลมจับเนืองๆ ถาเปนดังน้ี ทานวาเขา อยูในมือพระยามจั จรุ าชแล...”. 137

ชดุ ตำราภมู ปิ ญ ญาการแพทยแผนไทย ฉบบั อนุรกั ษ ํสา ันก ุค้มครอง ูภมิปัญญาการแพทย์แผนไทยหยอน ห หัตถ [หัด] หัวเหนา ก. ถอย เชน หยอ นกาํ ลัง, ทเุ ลา เชน ลดหยอ น; เบาลง, นอย, ไมเตม็ , เชน หยอ น หดื สมรรถภาพ. หดื ไอ หงุ น. มอื . เหนา เหมันต [เหมนั ] น. สว นของรา งกายทอี่ ยรู ะหวางทองนอยกับอวยั วะสบื พนั ธุ. เหีย่ วแหง น. ชื่อโรคหลอดลมอักเสบเรื้อรังชนิดหนึ่ง เกิดจากหลอดลมตอบสนองตอสิ่งเรา องคสูตร อยางเฉียบพลันและรุนแรงกวาที่เกิดข้ึนในคนท่ัวไป ทําใหหลอดลมตีบแคบลงจน เกิดอาการหายใจไมส ะดวก, หืดหลอดลม กเ็ รียก. 138 อาการหอบและไอ. ก. ทําใหสงิ่ ใดส่ิงหน่งึ สกุ ดวยวิธีตม หรือเคย่ี วเปนตน เชน หุงขาว หุงยา. ว. เสียและมีกลน่ิ เหม็น ปจจุบันเขียน เนา. น. ฤดหู นาว ในคำวา ฤดูเหมันต, เหมนั ตฤดู กว็ า. (ป., ส.). ว. เหีย่ วแลว คอย ๆ แหง ไป เชน ใบไมเ ห่ยี วแหง. ก. ขาดความสดชน่ื เพราะหดหูใจ เชน จติ ใจเหยี่ วแหง , แหงเหยี่ ว ก็วา . อ ความผิดปกติของระบบทางเดินปสสาวะและสืบพันธุของชายในฤดูทั้ง ๔ เม่ือวสันตฤดู หรือสันนิบาตฤดู (เดือน ๒-๔) ถาผูใดเปนองคสูตรมักใหเจ็บในอก และขาท้ังสองขาง เจ็บกระดูกสันหลังและบาท้ังสองกระหวัดลงมาถึงราวนม ให ขบดุจมดตะนอยตอย ใหสะบัดรอนสะบัดหนาว วิงเวียนหนาตา แลวชักหลังหด และจะถายปสสาวะใหแสบองคชาต แลวใหลงเปนโลหิตมูกออกมา โรคน้ีเกิดเพื่อ เสโทโลหิตนัน้ สวน ๑ เปนแตลำไสออกมา องคสตู รเกิดเมอื่ คิมหนั ตฤดู (เดอื น ๕-๗) น้นั ใหอ ณั ฑะฟกข้ึนมาขา งขวา แดงดังผลตำลึงสุกใหแสบรอนเปนกำลัง ใหเจ็บขัดไปท้ังสองราวขาง แลวให น้ำเหลืองไหลซึมๆ อยูในรูองคชาต ใหขบปวด ใหรอนนัก แลวใหเสียวแลนลงไป ตามเทา ถา นอนลงใหกระเหมนริกๆ อยูเมอื่ อจุ จาระน้ันผกู เปนพรรดกึ แลว ใหข ัด ทางปสสาวะถา วางยามิตอ งดว ยโรคกต็ าย. องคสูตรจำพวกหน่ึงเกิดในวัสสานะฤดู (ฤดูฝน) (เดือน ๘-๑๐) ใหเจ็บ หัวหนาวลงมาจนองคชาต แลวใหลูกอัณฑะฟกขางหนึ่ง ใหเจ็บจักษุขางหนึ่ง ใหป วดศรี ษะขางหนง่ึ มักบังเกดิ ดว ยโลหิตสันนบิ าต.

คมั ภรี ธ าตุพระนารายณ ฉบับใบลาน องคสูตรอันหน่ึงเกิดในเหมันตฤดู (เดือน ๑๑-๑) เม่ือแรกเกิดน้ัน ใหปวดในองคชาต ใหปสสาวะหยดยอย เจ็บบ้ันเอวกินอาหารมิได และเกิดเพ่ือ เสมหะ ๑ สวน โลหิต ๒ สวน แลวกระทำใหไสขาด (องคชาตขาด) ออกมาก็จะ ถงึ แกมรณะ. อโธคมาวาต (อะโทคะมาวาต) น. ลมพัดต้ังแตศีรษะถึงปลายเทา บางตำราวาพัดตั้งแตลำไสนอยถึงทวาร หนัก เชน ลมทเ่ี กิดจากการผายลม อโธคมาวาตาเปน องคป ระกอบ ๑ ใน ๖ ชนดิ ของธาตลุ ม. ํสา ันก ุค้มครอง ูภมิปัญญาการแพทย์แผนไทย อสรพษิ (อะสอระพิด) น. สัตวมีพิษในเขี้ยว มักหมายถึง งูพิษ, โดยปริยายหมายถึงคนท่ีลอบทำรายหรือ ใหร า ยผูมีคณุ หรือผูอนื่ ดวยความอจิ ฉารษิ ยา เปนตน. (ส. อสริ + วีษ; ป. อาสีวิส). อคั นีวคณะ ยาหมวดทมี่ รี สรอน. อังคบ ประคบ. อฐั ศก น. เรียกปจุลศักราชที่ลงทายดวยเลข ๘ เชน ปขาลน. เรียกปจุลศักราชที่ลงทาย ดว ยเลข ๘ เชน ปข าลอัฐศก จลุ ศกั ราช ๑๓๔๘. อัตรา ว. เปน ประจำตามกำหนด, สมำ่ เสมอ, เปนนิจ. อนั ฑพฤกษ, อำมพฤก, อำมะพฤกษ [อำมะพรึก] น. ๑. เสน เหนอื สะดอื ทต่ี อเน่ืองจากสมุ นา การทำงาน และความผิดปรกติของเสนนี้จะสัมพันธกับเสนสุมนา ดังคัมภีรธาตุวิภังค[๑/ ๑๔๙] ตอนหน่ึงวา “... ที่จะเปนทาหนักนั้นแตเสนอันช่ือสุมนา อำมพฤก เสน สุมนาน้ันผูกดวงใจมีแตจะใหสวิง ใหสวาย ทุรนทุรายหิวโหยหาแรงมิได อันวา เสนอำมพฤกนั้น มีแตจะใหกระสับกระสาย ใหรอนใหเย็น ใหเม่ือย ใหเสียวไป ทุกเสนทุกเอนท่ัวทั้งตัวต้ังแตศีศะตลอดลงไปถึงท่ีสุดจนเทา บางทีใหเจบเปน เวลา...”. ๒. ลมท่ีพัดจากปลายเทาขึ้นไปท่ัวตัวทำใหอวัยวะตางๆ ออนแรง เคลื่อนไหวไมสะดวก ดังคัมภีรลักษณะสรรพคุณแลมหาพิกัด [๒/๓๘๒] ตอนหน่ึงวา “...โกฏิกระดูกแกลมอำมพฤก กระทำใหคล่ืนเหียนใหจุกเสียดให หูตึงใหตามืด...”. ๓. โรคชนิดหน่ึง ผูปวยมีอาการอวัยวะบางสวน เชน แขน ขาออนแรง เปน โรคที่คลา ยคลึงกับอมั พาตแตอาการนอยกวา . อัมพาต [อํามะพาด] น. อาการที่อวัยวะบางสวนเชนแขนขาตายไปกระดิกไมได. (ส. อมฺ + วาต = โรคลม). อากาศธาตุ [อากาดทาด, อากาดสะทาด] น. ธาตุหนึ่งท่ีประกอบขึ้นเปนรางกายมนุษย (ตามหลัก วิชาการ แพทยอายุรเวท การแพทยยูนานิ และการแพทยพ้ืนบานลานนา) ดัง คัมภีรมหาโชตรัต(๒/๒๖๒) ตอนหน่ึงวา “…อันวาลักษณะอากาศธาตุน้ัน วามี อยูทั้งภายใน ภายนอก สดุ แตม รี ะหวา งในท่ีใดท่นี น้ั ก็เรยี กวา อากาศธาตุ...”. 139

ชุดตำราภมู ิปญ ญาการแพทยแ ผนไทย ฉบบั อนรุ กั ษ อาโปธาตุํสา ันก ุค้มครอง ูภมิปัญญาการแพทย์แผนไทยน. สิ่งที่ประกอบขึ้นเปนรางกายสวนที่เปนของเหลว ๑๒ สิ่ง ไดแก น้ำดี (ปตตัง) เอกศก [เอกกะ] เสมหะหรอื เสลด (เสมหงั ) หนอง (บุพโพ) เลอื ด (โลหติ งั ) เหงอ่ื (เสโท) มนั ขนหรอื ไขมัน (เมโท) น้ำตา (อัสสุ) มันเหลวหรือน้ำเหลือง (วสา) น้ำลาย(เขโฬ) น้ำมูก (สิงฆานิกา) ไขขอ (ลสิกา) และปสสาวะ (มุตตัง), อาโปธาตุ ก็เรียก ดู ธาตุ ประกอบ. อุปทม [อุบปะทม] น. ชื่อโรคทางเดินปสสาวะและอวัยวะสืบพันธุ กลุมหนึ่ง เกิดไดท้ังในผูหญิงและผูชาย ผูปวยจะมีอวัยวะเพศแดง บวม เปน หนอง ปสสาวะขัด แพทยแผนไทยแบงสาเหตุของการเกิดโรคออกเปน ๔ ประเภท ไดแก ๑) เกิดจากการมีเพศสัมพันธ แลวทำใหอวัยวะเพศอักเสบ ๒) เกิดจากการมีเพศสัมพันธกับหญิงสำสอนซ่ึงเปนกามโรค ๓) เกิดจากผลของ โรคดานกระษัยกลอน หรือกาฬมูตร ซ่ึงมักเกิดกับพระสงฆหรือนักบวช และ ๔) เกิดจากน่ิวในทางเดินปสสาวะทำใหทางเดินปสสาวะอักเสบ ดังคัมภีรมุจฉา ปกขันทิกา [๒/๓๐๘] ตอนหนึ่งวา “ .. สัตรียังไมมีระดูขมเหงดวยกำนัดยินดีน้ัน ประดุจดังชางสาร อันมีกายใหญ เลหประหนึ่งบุทคลไลใหจำเภาะเขาไปท่ี ชองแคบก็เจบ ปวดช้ำ ในนั้น ก็เปนบุพโพโลหิตออกมาตามชองทวารเบา ได ความเจบปวดนัก ๚ ประการหนึ่ง คือบุทคลเปนอุปะทมเกิดแก สัตรีอันเปนคน กาฬกิณีสำสอน ดวยน้ำกิเลศเปนอาจิณ คร้ันชายไปเสพยมาตุคาม ก็บังเกิดโรค สมมุติวาเปนอุปะทม เพราะอุปทวะช่ัวชานัก แล ๚๏ ประการหน่ึง คือบุ รุศบริสุทธิมิไดมัก มากดวยกิเลศ คือพระภิกษุแลฆราวาศเปน พหูสูตรก็ดี โรค อันนี้เกิดแกบุคคล จำพวกใดจำพวกหน่ึงก็ดี เกิดเพราะกาลมูตร อนึ่งโรคอันเกิด ดวยกระไสยกลอน เกิดอยูใตสายสะดือมักขัดลงมาถึงหัวเหนา เดิมที ใหขัด ทางปศสาวะ คือกลอนลงฝกมักใหลงมาทงฝก ลงมาทางองคชาติใหองคชาติ ปวดแสบในองคชาต ใหปศสาวะไหลหยดๆ ออกมา ครั้นกินยาหายไปแลวก็ กลับเปนมาเลา เปนหลายครั้ง หลายหน ก็เปนตางๆ ถาผูใดเปนดังน้ีทาน เรียกวาโรคสำหรับบุรุศมิใชอุปะทม แตถาวา ทานจัดเขามาเปนทุลาวะสา ๔ ประการ ทุลาวะสานี้วา ดวยมตู ร และ ๚ะ ...”, อุปทังสโรค กเ็ รียก. น. เรียกปจ ลุ ศกั ราชท่ลี งทายดวยเลข ๑ เชน ปม ะแม เอกศก จลุ ศกั ราช ๑๓๔๑. 140

ํสา ันก ุค้มครอง ูภมิปัญญาการแพทย์แผนไทย คมั ภรี ธ าตพุ ระนารายณ ฉบบั ใบลาน บรรณานุกรม 141

ํสา ันก ุค้มครอง ูภมิปัญญาการแพทย์แผนไทยชุดตำราภมู ิปญญาการแพทยแ ผนไทย ฉบบั อนุรกั ษ บรรณานกุ รม กฎหมายตราสามดวง : แวนสองสังคมไทย. (ผลงานวิจัยฉบับสมบูรณ ลำดับท่ี ๑ สถานภาพการศึกษา กฎหมายตราสามดวง). กรุงเทพฯ : โรงพิมพเ ฟอ งฟา, ๒๕๔๗. “กำภีธาตุพรณะราย”. หอสมุดแหงชาติ. คัมภีรใบลาน ๑ ผูก. อักษรไทย. ภาษาไทย. เสนจาร. ฉบับ ลานดบิ . เลขที่ ๑๑๔๓. หมวดเวชศาสตร. กรมพฒั นาการแพทยแ ผนไทยและการแพทยทางเลือก. พจนานุกรม ศพั ทแพทยแ ละเภสัชกรรมแผนไทย ฉบับราชบัณฑิตยสถาน. พิมพคร้ังที่ ๑. กรุงเทพฯ : สำนักกิจการโรงพิมพ องคการสงเคราะห ทหารผานศกึ ในพระบรมราชปู ถมั ภ, ๒๕๕๐. กรมพัฒนาการแพทยแ ผนไทยและการแพทยท างเลือก. พจนานุกรม ศัพทแ พทยแ ละเภสชั กรรมแผนไทย ฉบับราชบัณฑิตยสถาน. พิมพคร้ังท่ี ๒. กรุงเทพฯ : สำนักกิจการโรงพิมพ องคการสงเคราะห ทหารผา นศกึ ในพระบรมราชูปถมั ภ, ๒๕๕๓. กรมศิลปากร. จารึกตำรายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร. พิมพคร้ังที่ ๑. กรุงเทพฯ : บริษัท อาทิตย โพรดักส กรุป จำกัด, ๒๕๔๕. กองแกว วีระประจักษ. การทำสมุดไทยและการเตรียมใบลาน. หอสมุดแหงชาติ กรมศิลปากร พิมพเ ผยแพร พทุ ธศกั ราช ๒๕๓๐. กองแกว วีระประจักษ และวิรัตน อุนนาทรวรางกูร. คัมภีรใบลานฉบับหลวงสมัยรัตนโกสินทร. พมิ พค รงั้ ท่ี ๒. กรุงเทพ ฯ : สำนกั หอสมดุ แหง ชาติ กรมศิลปากร, ๒๕๔๖. โครงการเผยแพรเอกลักษณไทย กระทรวงศึกษาธิการ. ตำรายาจารึกวัดราชโอรสและตำราพระโอสถ พระนารายณ. กรงุ เทพฯ : โรงพมิ พส ำนกั เลขาธกิ ารคณะรฐั มนตร,ี ๒๕๒๓. คำใหการชาวกรุงเกา คำใหการขุนหลวงหาวัด และพระราชพงศาวดารกรุงเกาฉบับหลวงประเสริฐ อักษรนิต์.ิ พมิ พครงั้ ที่ ๒. พระนคร : คลังวทิ ยา, ๒๕๑๕. แฉลม ศรไี ชยยนั ต. ตำราพระโอสถพระนารายณ. กรุงเทพฯ : โรงพมิ พหนงั สอื พมิ พไ ทย, ๒๔๗๒. ชุมสาย สมพงษ. พระราชประวัติสมเด็จพระนารายณมหาราช. พิมพเปนอนุสรณบรรณาการ ในงาน ฌาปนกจิ ศพ คณุ ยาพ้งั สมพงษ กรงุ เทพฯ. โรงพิมพการศาสนา : ๒๕๑๒. ชยันต พิเชียรสุนทรและคณะ. คำอธิบายตำราพระโอสถพระนาราย. กรุงเทพฯ : บริษทั อมรินทรพร้ินต้ิง แอนดพ บั ลิชชิ่ง จำกดั (มหาชน), ๒๕๔๔. ตำราพระโอสถพระนารายณ. พิมพครั้งท่ี ๑ สมเด็จพระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนี โปรดเกลาฯ ให พิมพพระราชทาน ในงานศพพระแพทยพงษา (นาก โรจนแพทย). พระนคร : โรงพิมพโสภณ พพิ รรฒธนากร, ๒๔๖๐. 142

ํสา ันก ุค้มครอง ูภมิปัญญาการแพทย์แผนไทย คมั ภีรธ าตุพระนารายณ ฉบับใบลาน ตำราพระโอสถพระนารายณ. พิมพครั้งท่ี ๓ ในงานปลงศพนายปน ฉายสุวรรณ. พระนคร : โรงพิมพ โสภณพพิ รรฒธนากร, ๒๔๖๖. ตำราพระโอสถพระนารายณ. พิมพคร้ังท่ี ๔ พิมพแจกในงานฌาปนกิจศพ นางไข สุจริต ณ วัดปาโมกข อ. ปาโมกข จ.อางทอง. โรงพมิ พพ ระจนั ทร, ๒๔๘๔. ตำราพระโอสถพระนารายณ. พิมพครั้งท่ี ๔. พิมพในงานปลงศพ นางอิน พลชาติ. โรงพิมพอักษรนิติ บางขนุ พรหม, ๒๔๗๑. ตำราพระโอสถพระนารายณ. พิมพคร้ังท่ี ๕. พิมพแจกในงานพระราชทานเพลิงศพ นายเสถียร ขุมทรพั ย. โรงพิมพวิวิธบรรณการ, ๒๔๙๕. ตำราพระโอสถพระนารายณ. พิมพครั้งที่ ๗. พิมพเปนอนุสรณในงานฌาปนกิจศพ นายจอน ศุภลักษณ. โรงพมิ พช วนพมิ พ, ๒๕๐๘. ตำราพระโอสถพระนารายณ. พิมพครง้ั ที่ ๑๐. พมิ พเปนอนุสรณในงานพระราชทานเพลงิ ศพอำมาตยเอก พระสุธรรมกติ ยารกั ษ ต.ช. (ชู หังสสูต). ๒๕๒๖. ตำราพระโอสถพระนารายณ. พิมพคร้ังท่ี ๑๒. พิมพเปนที่ระลึกในงานพระราชทานเพลิงศพ นายแพทย ภญิ โญ กลั ยาณมติ ร. กรุงเทพฯ : บรษิ ัทอมรินทรพ รนิ้ ต้งิ แอนดพ บั ลิชช่ิง จำกดั (มหาชน), ๒๕๔๕. ตำราพระโอสถพระนารายณ ตำรายาพิเศษ ตำราสรรพคุณยา ตำราพระองคเจาสายสนิทวงศ. พิมพครั้งที่ ๑. พิมพเปนอนุสรณในงานพระราชทานเพลิงศพ นางไขศรี ทองธิว. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, ๒๕๓๓. ที่ระลึกงานแผนดินสมเด็จพระนารายณมหาราช ๑๕-๑๗ กุมภาพันธ ๒๕๓๔ จังหวัดลพบุรี. ลพบุรี : สำนักงานจังหวดั ลพบรุ ี, ๒๕๓๔. ธนติ อยโู พธิ.์ สมเด็จพระนารายณม หาราช และนักปราชญราชกวีในรัชสมยั . กรุงเทพฯ : โรงพิมพเล่ยี ง เซยี งจงเจริญ, ๒๕๐๙. นันทวัน บณุ ยะประภัศร, บรรณาธิการ. ศพั ทแ พทยไ ทย. กรุงเทพฯ : บริษัท ประชาชน จำกดั , ๒๕๓๕. ประทีป ชุมพล. ประวัติศาสตรการแพทยแผนไทย. พิมพครงั้ ท่ี ๑. กรุงเทพฯ : สำนักพิมพมติชน, ๒๕๔๕. ราชบัณฑิตยสถาน. พจนานุกรม ราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. ๒๕๔๒. พิมพครั้งท่ี ๑. กรุงเทพฯ : นานมบี คุ ส พบั ลิเคชน่ั ส, ๒๕๔๖. ราชบัณฑิตยสถาน. หลักเกณฑการใชเคร่ืองหมายวรรคตอนและเครื่องหมายอ่ืนๆ. พิมพคร้ังท่ี ๔. กรุงเทพฯ : บรษิ ัทเพ่อื นพิมพ จำกดั , ๒๕๓๒. วัลลภา รุงศิริแสงรัตน. ลพบุรี อดีต – ปจจุบัน. พิมพครั้งที่ ๑. กรุงเทพฯ : บริษัทโรงพิมพไทยวัฒนา พานชิ จำกัด, ๒๕๓๗. 143

ํสา ันก ุค้มครอง ูภมิปัญญาการแพทย์แผนไทยชุดตำราภมู ิปญ ญาการแพทยแ ผนไทย ฉบบั อนรุ ักษ ศูนยศิลปวัฒนธรรมวิทยาลัยครูเทพสตรี จังหวัดลพบุรี. ตำราข่ีชางครั้งแผนดินสมเด็จพระนารายณ มหาราช และ ตำราพระโอสถพระนารายณ. พิมพครั้งที่ ๑. ลพบุรี : บริษัทศูนยการพิมพ อาคเนย, ๒๕๓๕. สำนักงานเสริมสรางเอกลักษณของชาติ สำนักเลขาธิการนายกรัฐมนตรี. คำราชาศัพท. พิมพคร้ังท่ี ๑ : บรษิ ัทฉลองรตั น จำกดั มหาชน, ๒๕๓๗. สมบัติ พลายนอย. ขนุ นางสยาม. กรุงเทพฯ : มติชน, ๒๕๓๗. สมพงษ เกรียงไกรเพชร. ชุมนุมพระราชนิพนธ และพระราชประวัติสมเด็จพระนารายณมหาราช. กรุงเทพฯ : โรงพมิ พเฟองอักษร, ๒๕๐๖. อานนท จิตรประภาส. การคาและการเมืองในพระราชประวัติสมเด็จพระนารายณ. พิมพคร้ังท่ี ๑. กรุงเทพฯ : โรงพมิ พยิปซี กรุป, ๒๕๕๒. อุบล มณีกุล และกมลภัค สำราญจิตร. ตำราแพทยแผนโบราณทั่วไป สาขาเภสัชกรรม. โดย กองการ ประกอบโรคศลิ ปะ สำนักงานปลดั กระทรวงสาธารณสุข. อรวรรณ ทรัพยพลอย. พระเจาบรมวงศเธอ กรมหลวงวงษาธิราชสนิทปราชญผูเ ปนกำลังของแผนดิน. กรงุ เทพฯ : สรา งสรรคบุคส, ๒๕๕๒. 144

ํสา ันก ุค้มครอง ูภมิปัญญาการแพทย์แผนไทย คัมภรี ธ าตุพระนารายณ ฉบบั ใบลาน ดชั นี 145

ชดุ ตำราภมู ิปญ ญาการแพทยแผนไทย ฉบบั อนรุ กั ษ ดัชนีช่อื ตำรับยา ํสา ันก ุค้มครอง ูภมิปัญญาการแพทย์แผนไทยชอ่ื ขนานท่ี หนาคำอา นปจ จุบนั น้ำมันเปอ ยพัง ๗๓ ๑๑๘ น้ำมันแกฝ เ ปอ ยเนา ใหญน อ ย ๘๐ ๑๒๐ น้ำมันทรงแกพ ระเกศาหลนแลใหคันใหหงอก ๗๒ ๑๑๘ น้ำมันทรงหยอดในพระกรรณแกตึงแกคัน ๗๖ ๑๑๙ น้ำมันทรงยอนในพระกรรณแกบ พุ โพน้ำเหลอื ง ๗๗ ๑๑๙ น้ำมันทิพโสฬศ ๘๑ ๑๒๐ น้ำมันนวดเสนอนั ทพฤก ๖๕ ๑๑๗ น้ำมนั เนา เปอยอุปทม ๗๕ ๑๑๙ นำ้ มนั บาดแผลตาอนิ ๗๑ ๑๑๘ น้ำมันภาลาธิไตล ๖๗ ๑๑๗ นำ้ มันมหาจักร ๗๘ ๑๑๙ นำ้ มนั มหาประไลยกลั ป ๖๘ ๑๑๗ นำ้ มันมหาวิศครรภราชไตล ๖๖ ๑๑๗ นำ้ มันองคสตู รอุปทม ๗๔ ๑๑๙ ยาแกขดั ปสสาวะ ๒๒ ๑๑๑ ยาแกข ัดระดูโลหิตขน ๔๗ ๑๑๔ ยาแกไ ขใ หล้ินหด ๑๑๔ ยาแกไ ขใ หอ าเจยี น ๔๑, ๔๒ ๑๑๔ ยาแกจ ุกผามมามเรื้อย ๓๙ ๑๑๕ ยาแกจุกผามมา มยอย ๑๑๔ ยาแกด ีกำเรบิ ดรี ่วั ดขี น ๔๙, ๕๐ ๑๑๓ ยาแกต อ งทบุ ถองโบยตี ๔๗ ๑๑๕ ยาแกเตโชธาตุ ๑๑๐ ยาแกเ ตโชธาตุพกิ าร ๓๑, ๓๒ ๑๑๐ ยาแกป ถวีธาตพุ กิ าร ๕๑ ๑๑๒ ยาแกม องครอ ๕, ๖ ๑๑๔ ยาแกพยาธิอนั เปน ตัวในทองปาง ทองมาน ๔, ๗ ๑๑๔ ๒๕, ๒๖, ๒๗, ๒๘, ๒๙, ๓๐ ๔๗ ๔๗,๔๘ 146

คัมภีรธ าตุพระนารายณ ฉบบั ใบลาน ดชั นีช่อื ตำรบั ยา ชอ่ืํสา ันก ุค้มครอง ูภมิปัญญาการแพทย์แผนไทย ขนานที่ หนาคำอา นปจจบุ นั ยาแกไฟธาตุหยอ น ๘ ๑๑๐ ยาแกร อ นแกกระหายน้ำ ๑๑๓ ยาแกรดิ สีดวงกนิ ในเลบ็ พระหัตถุ ๓๓, ๓๔, ๓๕, ๓๖ ๑๑๘ ยาแกร ิดสดี วงเพ่อื วาโยธาตุใหโทษ ๗๐ ๑๑๒ ยาแกลมกระสาย ๒๔ ๑๑๔ ยาแกล มจุกเสียดหาวเรอ ๔๗ ๑๑๔ ยาแกลมทน ทอง ๔๗ ๑๑๔ ยาแกล มปว ง ๔๗ ๑๑๐ ยาแกลมปต ฆาฏ ๑๑๕ ยาแกลมพรรดกึ ๙, ๑๐ ๑๑๔ ยาแกล มมหาสดมภ ๕๔ ๑๑๔ ยาแกลมราทยักษ ๔๗ ๑๑๕ ยาแกลมสนั ดาน ๔๗ ๑๑๔ ยาแกล มอัมพาตอันจับใหลิน้ หด ๑๑๔ ยาแกโ ลหิตกรงั ๕๓,๕๔ ๑๑๔ ยาแกโ ลหิตแคน ๔๗ ๑๑๔ ยาแกวหาคา มิได ๔๒ ๑๑๔ ยาแกว าโยธาตพุ กิ าร ๔๗ ยาแกสตรีเปนฝท่นี ม ๔๗ ๑๑๑, ๑๑๒ ยาแกเสมหะตีขนึ้ ๔๖ ๑๑๖ ยาแกอาโปธาตุ ๑๑๔ ยาแกอ าโปธาตุพิการ ๑๕, ๒๓, ๒๔ ๑๑๑ ยาครอบมลู รดิ สดี วงท้งั ปวง ๖๓ ๑๑๑ ยาจำเริญพระธาตุ ๔๐ ๑๑๔ ยาจำเริญพระธาตุทง้ั ๔ ๑๘ ๑๑๐ ยาจิตรการิยพิจรญู ๑๑๑ ยาทรงเข่ยี ๑๖, ๑๗, ๑๙, ๒๐, ๒๑ ๑๑๕ ๔๗ ๑๑๖ ๑๒ ๑๓ ๕๐ ๖๒ 147

ชดุ ตำราภมู ิปญญาการแพทยแ ผนไทย ฉบบั อนรุ ักษ ดัชนชี ือ่ ตำรบั ยา ํสา ันก ุค้มครอง ูภมิปัญญาการแพทย์แผนไทยชอื่ ขนานท่ี หนาคำอานปจ จุบนั ยาทรงทาพระวลิ าศ ๖๑ ๑๑๖ ยาทรงนตั ถุ ๑๑๖ ยาทาพระเสน ๕๙, ๖๐ ๑๑๖ ยาทพิ กาศ ๕๘ ๑๑๔ ยาทุเลาธาตุ ๔๓ ๑๑๕ ยาพระอังคบ ๔๙ ๑๑๖ ยามหากทศั ใหญ ๕๗ ๑๑๕ ยามหาจุลทิพย ๕๓ ๑๑๗ ยามหามาตลงุ เกษี ๖๔ ๑๑๖ ยามหาวฒั นะ ๕๖ ๑๑๕ ยามโหสถธิจนั ทน ๕๕ ๑๑๓ ยาสำหรับเตโชธาตุพกิ าร ๓๘ ๑๐๙ ยาสผี ้งึ บ้พี ระเสน ๑๑๘ ยาสุขไสยาศน ๑, ๒, ๓ ๑๑๔ ยาหอมดุม ๖๙ ๑๑๓ ยาอคั นีวคณะ ๔๔ ๑๑๐ ยาอาโปธาตุถอย ๓๗ ๑๑๑ ยาอาภิสะ ๑๑ ๑๑๕ ยาอนิ ทวะมัสสัง ๑๔ ๑๑๔ ๕๒ ๔๕ 148

คัมภรี ธ าตุพระนารายณ ฉบับใบลาน ดชั นีชอื่ โรคและอาการ ชอื่ํสา ันก ุค้มครอง ูภมิปัญญาการแพทย์แผนไทย หนาคำอานปจจุบัน กระสายกลอ น ๑๑๑ กระหายนำ้ ๑๑๓ กลอ น ๑๑๖ กลอ นลม ๑๑๘ กลัดอกกลัดใจ ๑๐๙ กลง้ิ ข้นึ กลิ้งลง ๑๑๑ กินขาวมไิ ด ๑๑๔ ขดั เขา ๑๑๑ ขดั ปวดมิสะดวก ๑๑๑ ขัดปสสาวะ ๑๑๑ ขัดพระบังคนเบา ๑๑๘ ขัดระดูโลหติ ขน ๑๑๔ ขัดหัวเหนา ๑๑๑ ขัดอจุ จาระ ๑๑๑ ไขต รีโทษ ๑๑๔ ไขสันนิบาต ๑๑๓ ครอบมูลรดิ สดี วง ๑๑๔ คลง่ั ไคลใหลหลง ๑๑๓ คลน่ื เหียนอาเจยี น ๑๑๐ คนั ๑๑๙ คับทอง ๑๐๙ แคน คอ ๑๐๙ งว ง ๑๑๗ งอ ยเพลีย ๑๑๘ จักษุเขยี ว ๑๑๓ จกั ษุเหลือง ๑๑๓ จบั นอ ย มกั โกรธมกั ขลาด ๑๑๓ 149

ชดุ ตำราภูมปิ ญญาการแพทยแผนไทย ฉบับอนรุ ักษ ดัชนชี ่อื โรคและอาการ ํสา ันก ุค้มครอง ูภมิปัญญาการแพทย์แผนไทยช่อื หนา คำอานปจจุบนั จบั โปง ๑๑๖ จุกผามมามยอ ย ๑๑๔ จกุ ผามมามเลอ้ื ย ๑๑๕ จุกอก ๑๑๐ เจ็บทอง เจบ็ ทองหนกั มิรวู าย ๑๑๑, ๑๑๒ เจ็บเนื้อตวั ทกุ เสน ขน ๑๑๒ เจรจาดวยผี ๑๑๒ ฉันวฒุ โิ รค ๑๑๓ ดีกำเริบ ๑๑๖ ดีขน ๑๑๓ ดรี ั่ว ๑๑๓ ตกตนไมตกชา งมา โคกระบือ ๑๑๓ ตกทวารทง้ั ๙ ๑๑๕ ตกบพุ โพโลหิต ๑๑๕ ตกบุพโพโลหิตทางทวารหนกั ทวารเบา ตกมูก ๑๑๑, ๑๑๔ ตกเลือด ๑๑๒ ตองทุบถองโบยตี ตะคริว ๑๑๒, ๑๑๕ ตะมอยมีตัว ๑๑๕ ตัวรอนหนัก ๑๑๕ ตานทราง ๑๑๖ ตึง ๑๑๘ ติกกะขาคนิ ีกำเรบิ ๑๑๓ เตโชธาตุพกิ าร ๑๒๐ ทอ งขึ้น ๑๑๙ ๑๑๐ ๑๐๙, ๑๑๐, ๑๑๓ ๑๐๙, ๑๑๐, ๑๑๑, ๑๑๒ 150