Б.Тоқтаров Таудағы ән

БАЙМУХАМБЕТ ТОКТАРОВ Т АУДАРЫ 0Н 2 V1, и/ „Ж А З У Ш Ы “ БАСПАСЫ, АЛМАТЫ -1971

Токтаров Баймухамбет. Алматы, Т. 53. Таудагы эн. Роман. «Жазушы», 1971. 132 бет. 42000 дана. 38 т. Баймухамбет Токтароитык «Таудагы эн» романында 40- жылдардагы ауыл вмiрi сел болады. Жазушы neriari акырып eTin адам тагдырын сез ётгд1. 7-3-3 45—70

Б1Р1НШ1 ТАРАУ 1 Каракум жагынан 6epi ойыскан калыц жылкыныц ка- расынына Нэд1р карт Кайнарбулактыц иыгынан кадала карап тур. Кез1мен тустеп, кеншмен есептей бастады. Жылкыныц алдында кашангыдай арыстан тес жирен те бел айрырдыц yftipi недель Арткы карамын «Жоталы каска айрыр» аталып кеткен шл мойын торацрыл касканыц yftipi шектеген. Адамныц MiHe3i мен кайратынын кеп ыцрайда езшщ бой-бтм1 мен тур-тусшен кершш туратынындай, жылкы баласынын да шабыс-жел!сь куат-Kyuii сырт сым- батынан таныла кетепш белил!. Жылкы алдындагы жирен тебелде табигат ез сипатына карай бергендей, арыстанныц айбатындай айбын бар да, ал арттагы «Жоталы каска» айрырда шлдщ Kyiui бар. Ksuii-кон журште, алые жол ай- дауда болсын, кыекы-жазры жалпак жайылымда болсын, бул eKeyinin 6ipi калын жылкынык алдын бардарлап, бас- тап отырады да, eniHuiici артын жинактап, карауылдап отырады. Кос капталдарында 6iTiMi сулу жалдас торы айрыр мен кулпырынды кылан кара айгыр yflipinin ездьез орындары бар. Сондай сакшылыктан ба екен, эйтеу1р мак- айда жылкышы жок кездщ езшде де жепм кулын адас калмайДы, жеим жабары саяк кетпейдь Нэд!р осы жылкы- ларды колынан ecipin, алдынан еткерш келе жаткан оншак- ты жылдан 6epi бул калып аумаган, ауыспаган. KofliMri кагазра жазылран зац, таска тускен танбадай. Нэд1рдш 03 бойында да осы такылеттес 6ip 03repicci3 сыпат бар. Мшез де, адамгершшк тс, тындырымдылык та бэз-баяры куйден жазбаган, каккан казык, кадалгап шеге- дей бекш калган. Жетшсп ©Tin, сексенге карася да кажы- ры кайтпарап, калжырау шакка бой алдырмаган. Cyiieri- nin асылдыгы ма, болмаса Miiie3iiiin сабырлылыры ма, кимылы ал! де Ширак, денеа ол1 де сергек, кез1 эл1 де кырагы, карауы ж т . Жалгыз-ак, бурыпгыдай кара сакал Нэд1р емес, аксакалды Нэд1р. Карт Ka3ip ол жэшн орайлап турган жок, K@nijiiiie ор- 3

алианы мал жайы. Мезпл жазга аяк артканмеп мал да, малшы да жадырап жарытпаган. Табигаттын жазгы сыйын мына каракурым мал алты ай кыс бойы каужайлап шыкты. Жер Tecin тебшплеп журш куйкасын тартты, тамырын сор- ды. Соныи нэрш, нэлш талшык erri, корек кылды. Енд1 осыиау бар жайылымдагы кек нерпе кектесш алдагы кыстык азыгына айнал^аиша, малды жайлауга шыгару ке- рек. Ол кешу, нону деген сез. Ал кеш-кон жолы малга да, малшыга да нисан жол саналады. Мал 61ткеи жайлауга таспадай тартылган тем1р жол услмен отарбаша зулап бармайды. К,ия жолмен, кыран жолмен сайды сагалап, жарды жагалап отырып тауды кезш, тасты басып тасыркап жетедк Жетшудын Жощар какпасы алабын алып жатнан бул алкабымдагы колхоздар малынын журер жолында осындай ауыртиалынтар бар. Кыстаи кысылып шыккан малга мундай шерулж улкеи кушке туседк Содан жайлау- дын кекорай шалгынына бойлай Kipin шуйгшден кеткешме б1ршама уакыт етедн Шуйгиш кермей мал кон алмайды, малдын ноцып кермей малшы.да жадырамайды. Бупн кыскы коныстан жазгы жайылымга шыгар алдын- да жылкынын карасы кержгеннен осынын аукымында тур- FaH Нэд1р кенет селт еткендей болып, кунге карады. Кун аркан бойы кетершп калыпты. Айналасына карады. Квк каулап кетершп келедк Сайдагы Кайнарбулакка карады, жирен тебелдщ yflipi бастауга бас койыпты. Кшз уйге карады, елу жыл отаскан Калппа KCMnipi бас боп келш-кепшж, бала-шагалардын 6ipi узж бауды шешш, 6ipi туырлыкты алып, 6ipi казандыкка от жагып, 6ipi самауыр койып кыбыр-кыбыр кимылда жур екен. Бэршен де жанды дуниенщ т1рцнлж-тынысы сез1ледк Е н д т 6ip сэтте сонау кия беткендеп тас бештке карады, мелшшп, катып, cipecin тур. Бул Зэурешц 6ei\"iiTi. «Жетшу» колхозынын бастыпя Кайракпайдын жалгыз апасы, жастай жазыксыз опат бол­ тан Зэурешн б е й т . Будан жиырма бес жылдай бурын Апя- ман байдын жершен куылкан кезде Зэуренщ суйепн осы арага Нэд1рлердш ездер1 экелш койып едРау. Сонда жет1м бала Кайракпай да осылармен месе келген. Бупнп дырдан Кайракпай eMipre деген жолдамасьш со жылдары осы Кайнарбулактын басынан осы Нэд1рдж алдында, маркум Келбайдын колынан алып шыккан жок па ед1? Иэ, тап солай едП Дуние Tipairi кезепмен айналып ете бередк Ал мынау тас бешт мелшшп тура бередк Мундай т)'л де, ун де жок. Бул жанармайды да жасармайды. Мунын айналасын-

да ауыздан ауызга кош т аныз Fana журедк Ол аныз ecri- ген елдш коз алдына Агыман тукымынын жауыздыгыи баяндайды. E6i желшщ ыскырьтынан азынап турран карлы борамды слестедк Сол боранда кол-аягы торт казыкка кершп жаткан Зэуре сыпагталады, устшен кора-кора кой- ды н е тт жатканы коршедк Сол маскаранын iiuiime зарлап, жылап бара жаткан Кайракпайдыц даусы еепледк Квлбай- дын Арымзнды урып жыкканы, Нэд1р д т казыкка керьчген кылшылбырды бырт-бырт киып турраны K03ine шалыпа- ды. Одан ары Квлбай, Нэд!рлердш кенлшн арасыида Зэуре- нщ суйегш1н. де кетш бара жатканы суреттеледь Coirrin6ip кештщ уакирасы узак куй боп шертшед1 де, узак жыр боп сырланып кете барады. Ол аныз анау тас беМттщ 03i кусап 03repicci3 мелшшп калмайды, 6ipeyflen 6ipeyre жанарып, жасарып ж етт турады. Мынау Нэд1р карт сонын жанды куэск «Ассалаумагалейкум, эке!» деген Абыл сэлеьй акса- калдьщ сол кезге оралган квшл куйш шлт узш ж1бердк — Уагалайкум,.. калай, мал-жандарын аман ба? — Аман сиякты, эке. — «Аманына» жол болсын, «сняктын» калай, Абыл- жан? — деп эке 3iaci3 сурау тастады. 0 3 iniH OFauiTay жауабына ынрайсызданып калган Абыл: — KemipiHi3, эке. «Сияктымды» кайтып алдым. Малды аман-есен айдаи келдш,— деп жымиды да аттан тустк — Санадындар ма? — Санадык, туп-тугел. — Онда жарайды. ЭкесЫн «жарайдысы» «03iM санап шыгармын» скейт Абыл тусше койды. Ал Нэд1рдщ санауы — жылкыларды yftip-yflipiMeH, топ-тобымен, аналыктарымен косып отырып, жекелеген ж е т ( саяктарга дейш тустеп шыгу екешн бул жаксы бшедк Ол тустеуде мал б1ткеи караздары т1з1мдей т1зшп шы- рады да, саусакпен санагаидай дараланады. «Онда жарайдысыман» кешн Нэд1р Абылдын он-TyciH багдарлап orTi де: «КудаГта шуюр, жуз! сынык емес, эйтеу1р жотел1 де сезйшейдк в к л еи т сыркатына таза ауа, ток тамак 6ipneH-6ip ем болушы едк Сол жагы куш алды ма екен? Не болганда да жаксы ырым, жаксы нышан. Елу- ден аскан адам ушiи анандай жаракаттан кейш, мынандай кешл-куй келе берсе, дэтке куат кой. Шутршипк!» деп калды. Иэ, мынау Абыл Нэд1р д т жалгыз Абылы гой. Bipmuii

дуниежузкик сорыстын алдындагы бала ж!г!т Абыл. Он алтыншы жылгы патша жарльтында солдатка алынып, кара жумыска да барып кайткан. Азамат сорысы жылда- рында Черкас корганысында кызыл партизандар катарын- да журдк Отызыншы жылдардын аукымында Турксиб тем1р жолынын магистралын да салысты. Bip жаты Туркстаннан, 6ip жагы Сибнрдеп тартылган болат жол Айнабулак стан- циясыпда тушсш, Казак республикасы одактык ушметке рапорт 6epin жаткан кезде, Алтыбай тауынын бауырына жиналган халык алдына exi жактан еш паровоз келш токтап, достыктын, жешстш туын кетергеш бар-ды. Сол eKi паровоздагы торт м аш и нист 6ipi осы Абыл едк Былтыргы кыстан 6epi екпесшде fliMKaci бар, тобан аяк, томар кол Абыл боп калды. Нэд1рдщ элгшдеп «шуюршшп» осынын теркшшен туган-ды. Абыл Айнабулак салтанатынан кейт де былтыргы кыс ортасына дейш Матай депосында машинист боп келдк Жа- затайым жарымжандыкка ушырайтын со 6ip тунп рейсп ол кунг1рттеу Fana бшедь 0 зМ н айтуында: «Тунп сагат eKiHiH мелшер1' болатын. Jlenci станциясы мен Каракум станциясы арасында келе жатканбыз. Кесте бойынша он бес — он алты-- минут мелшершде отыз бесшии разъезге жету|'м13 керек-Ti. Сол сот басым айналып, K93iM булдырай бергенш сезд1м де, дереу кемекцймд! шакырып алып, OFaH разъезге жеткенше паровоздын бшйпн ала туруды тапсыр- дым. Темею тарткым келд1 де шыга 6epicKe беттед1м. EciKTi калай ашканымды, баспалдакка калай барганымды да бшмеймш. Эйтеу1р суп-суык 61'рдененщ бегл кагып калганын, басымнын элденеге согылганын, жер-кектщ шыркебелек айналып бара жатканын болар-болмас сеземш. Бул сол кезп сез1м1м бе, элде Ka3ipri мелшерл1 сез1м1м бе. оны акикаттай алмаймын. Иэ, айтпакшы сол Tyni E6i жел! сайканнын сайтанынан да жойкын урып турган болатын. Каз1’р байкауымша, мен баспалдакка шыга бергенде паро- воздыи журш екп1н1мсн E6iHin екпип кабаттаса согып ка- лып жактауга кагып, урып, ушырып Tycipren. Егер жерде жаракаттапсам, шекеде гана емес, баска жер1ме де жара- кат тусер ед1, не сынык болар едк Жок, олардын 6ipi де жок. Кудай сактаганда оппа карга кулагам. Кыскасы, eciM- fli TeMip жол ауруханасында жидым» дейдк Одан apFbicbi Ka3ipri калпында тур. Шекедеп жаракат жазылып кеткен. Мый шайкалудан аман. YciKKe ушыраган eKi аяктагы он башай мен сол колдын терт саусага кесшп,

бастан кулак caaaraFa берждн Он кол баяры каз-калпын- да, сол колдын бас бармагы кимылга epKin кенедь Тек капа вкпеге суык тиген. 9 жептеу1р ауыр жетел бар. Дэрь герлер осы жагынан кауштк Катты куПм болмаса, курт ауруы мендеп кету1 мумкж. Калима кемп1р муны кэргенде аналык зарра басты: «Кудай-ау, Абылымныц тобан аяк, томар кол болып ка- луын керемш деп пе ед1м? Ол аз болгандай, квксау дегенд! кайдан жапсырды тары. TeMip жолдагы он бес жылры ен- 6eri далага кетН-ау...» Калима осылай ещрегенмен, еюмет ол он бес жылры енбеюч далара ж!бермейтшше кез жетюз- дь Абылдын он бес жылры тем1ржолшылык енбег1 де багаланды, enfliri SMipi де камкорлыкка алынды. 0 к1мет орындары сонын бэрш занды турде каттап, караздап Абыл- дык колына тапсырды. Haflip бул жардайга Калимаша карамады,' баска тур- рыдан келд1, экелж туррыдан, кайраттылык туррысынан шенпм тапты. Эрине aneci рой, киналды, куйзелдк 6ipaK Калима кусап егше бермед!, жаны Tipi калганына шуюр- шшк eTTi де, ез байламын усынды. Енд1 паровоз жург!зуге жарамайтын болса, буран бугш де, ертен де жешл-желш жумыс !здеудж кажет! шамалы. Heci бар, тобан аяк, то­ мар кол Абыл Ka3ip отарбаны т1згшдей алмайтын бол- ранмен, атты ауыздыктаура, асауды ойнатура еркш жа- райды. Ендеше, езшш карамарына жылкышы eTin алады. Ал екпесше келетш болса, алдымен даланын таза ауасы- нын e3i-aK куртка курык салып тастайды. Нэд|'рдщ бул шешМн колхоз бастыгы Кайракпай да, аупарткомнын 6i- piHini секретарь! Василий Павлович Тихов та макулдады. Kemeri тем1ржолшыньщ колхоз жылкысына келу жолы осылай ед!. — Эке, маран не айтасыз? — дед1 Абыл сэл уншзджтен кейш. — Айтатыным: атына MiH де жылкыга бар. Арткыла- ры суаттанып болганша, алды ершке тартып кетпеси1. 0pic- ке Ж1бермен, уйдщ алдына yflipe берщдер. Артыннан кпе- шала мен де жетемш. Кешпес бурын оз кез!ммен 6ip-6ip Kepin шырайын. Айтпакшы, анау асау шабдар айрыр мун- дай кездерде кашаган келуцп едн Сол окшау шырып yflipin де, баскаларын да дуршретж KeTin журмесж. — Куп болады. Кешке кай-кайсысын устайык? — Оны барган сон ®3iM айтам. Эуел1 жылкылардын жалына карап алу керек кой.

2 Абыл алты кулаш кыл шылбырды ваше жиыра тартып, атына карай жакындай бердь Нэд1р карт елудеп кырма сакал баласына сыпай карады, сырлай карады. Тобан аяктагы саптама eTiK кумк каптал узенг!ге суцгш KeTTi. Тостарандай узенг1 арыстай Абылды ат ycTinc ыткыта сал- ды. Жалпак жауырынды кесек 6iTiMi ат аркасында жара- сымды кершдк Тобан аяктып томырык CMecTiriH, томар колдын KeMipiK eMecTiriH аксакал жаксы нышанмен байкап, бакылап калды. Нэд1р cnicKe Tycin келе жатып, eciKTepiniit алдына ат басын Tipefl токтаган уш салт аттыны керд!. Ок колын ман- дайына келегейлей тоскан карт екеуш шыга таныды. Bi- peyi осы колхоздын счетоводы — Эл1бек. Баярыда жоралып кеткен Кояндыларынын досы болран Эл1бек. K,a3ip MiHe дщпттей азамат, колхоздын баскетерер белсенд1а дейтш- дердщ 6ipi. EKinmici — осы колхоздын каратабаны. Ояар- дын касындары ушншпш Нэд1р тани алмады. Бурын кер- меген бегде адам. Кала жактан жолы тускен 6ipey болу керек. Кокырайма коныр калпары да соны байкатады. Уш салт аттыньщ ж урк жэшн Эл1бек Нэд1рге оцаша тусшдфдк — Анау KiciHi бастык жылкышыларга кемектесесщ деп ж!бердк — Кемёкнй керек, орнне. Ал Кайракпайдын ез1 кайда? — Мен 6epi тускенде Жоталыда болатын. Огарлар кы- рыктыктан шыкканша LUmKTire барып калармын деген. Жайлау алдында мал санары болмакшы. MeniH осы сапа- рым да соран байланысты. — Мал санагы кыста отпеп пе efli? Арасы тым жш емес пе? — деп сурап калды Нэд1р. — Кыстагы карым, жазгы жагдайга жарамай калып тур, ата. Бул кунде ел аркасы KCHin, мал бастары да эжеп- Tayip санды кармамай ма? Жоталы табаныида отырран журттын 6opi де колдарындары жеке мешшк малына кол- хоздан шабындык алатын. Шабындыктын мелшерше карай колхоз олардын енбек куншен тиын-тебен устай бастаган- ды. Колхозшылар колхоз баскармасына арыз TycipinTi. Айтатын талап-т1лектер1 мынадай: «Колхоз заны, колхоз уставы 6opiMi3re б1рдей. Олай болса, маЛшылардан да ак­ т а усталуын сураймыз. Б1здм1 колымыздагы малымыздан ropi малшылардын жекемешшгшдег1лер1 квп те шырар.

Ендеше, олардыц малдары да колхоз жерж жерлеп, колхоз шебж жеп жур. Со жары ескершнн»,— дейдк MiHe осынын ара-жМн ашып алмакпыз. Жукалтак, аксары ж ш т боп вскен 9 л1бект1ц ce3i бала кунпсждей эл1 де тык-тык. HeHi айтса да, неге жауап берсе де шегелеп айтады. Осысына карап колхозшылар муны «e3i кенседеп шотынан аумаган, шоты езжен аумаран ша- тауат» дсп кеткен. Нэд1р оныц кыска хабарына косымша сураусыз каныкты да: — Акикатына келгенде, сол колхоз табанындагылардын. талабы дурыс. Осындагылардын колында ipici бар, усагы бар, б1ркыдыру туяктын, epic алып жургеж рас,— деп ма- кулдады. — Осылардын басы-касында езМ здж болуыкызды Кайракпай катты тапсырды,— дегенд1 косты Эл1бек. — Бопты. Ал, анау калпактын им? — дед1 Нэд1р. — Алматыдан, газеттен екен. Жылкышыларды жазура арнайы тапсырмасы бар сиякты. Жолы б1рден б1здщ аудан- Fa TycinTi. Райком секретары Тихов Кайракпайга ж1берген, ол ci3re ж1берш отыр. Сейтш нысанасы ci3 боп келдк Бурын бу жакты кермеген болса керек. Сондыктаи жолра салып, жолыктыра кайтуды маган мшдеттедк Тмнш кермей жур- ген жоксыз, ар жарындары эцпмеш e3iHi3 айтасыз да. — Бул да еюмегпн жумысымен журген адам foA. Bipaii, мынандай кепл-кок устжде онымен емен-жай отырып сейлс- cyfli жардай кетере ме? Басшылар со жарын калай ескерме- ген, э? Бугж-ертекнен бастап жол устжде екемишд! Кай­ ракпай жаксы бите турып, маран Ылтегеш Heci? — деп Нэд1р бастырына ептеп ренжи бастады. Сол куйде турран карттын кеншн бушрден кеп косылып т!л каткан тмил белin Kerri. — Аксакал, жол Tycin, ci3re арнайы келш калраны- мыз,— деп калпарын 6ip козрап койды. — Келгендерin, жаксы-ау, шырак. Мынандай аттын жалы, туйенж комында сешмен сукбаттасып отыра алам ба? Онын сынайы келмейд! foU? Сондыктан б1зден баска 6ip малшыларды айналдырсац кайтер efli? — деп аксакал атыпян айтып едл ■ Жок, жок, аксакал! Мен euiKiMre де, сшкайда да бар- ма-ймын. Алматыдан шыккандагы 6emi ci3. MaFan тапсыр- ма солай. Ci3 былтыр колхозшылардын Бук|'лодактык ci>e3i- не катыскансыз. Жылкы барудары абыройлы eu6eriw‘3 унп'н Ленин орденiмен наградталгансыз. Ал мен калай да ci3fli, еткен, етж келе жаткан жолынызды жазып кайтуым ке- 9

рек,— деп Tuniui де тапалтак куресппдей табандап шыра келдь Калпактынын ез дегеншен кайтпайгынын керген жыл- кышы: — Шырагым, сол мен вткен жолдьщ бэрш де былтыр Москеупгде дс, Алматында да езщ сиякты ж тттер тугел сурап алган. Жазран да болатын. Олардан артылып кал­ ган ештеце жок сдк Bip айтканды кайталай -бергсннен но шыгады?— деп екшцп 6ip кырра гартты. Кынырсыз, кыр- сыксыз -гартты. 0 3 ine де, езгеге де жолына бегеу, колына байласын болмау жагына салмактай тартты. — Аксакал, мен ол жазындылармен таныспын. — Таныс болсан, еши де керек саган, шырагым? Содан 6epi ордене езгере калды дейсщ бе? ©3repici болса, колхоз бшедь Мен1н OMipiM де колхоз кенсесшдег! караздарда жазулы. Кайтар жолында сурап аларсын. Бар айтарым: жылкы басы былтыргыдан ecTi, epici кен, Kyfii жаксы. Бу­ ран конактарын келмей тур... Сен мумкш менен он алтын- шы жылры Торрайдары Амангелд1 бастаган кетершстк он торызыншы куларан эм1рд1н ордасы туралы, жиырмасын- шы жылдардары берный окирасын сурарсын? Ал мен олар туп’л, 03iMHiH туран жер!мд1 де дурыс бтмеймш,— деп Haflip TiriHeH келд! де кыска кайырды. Тмий ж1г1т то- сылып калды. «Апыр-ау, мына аксакалмен енд1 кайтш т т тауып свйлесем?» деген киналыска тускен т т ш М Ka3ipri жайдан Абыл куткарып алып шыккандай болды. TeMip жол бойындары жумыста жургенде талай рет ттгшмен п'л- десш керген сауаты бар Абыл, сауатсыз картка кай кыры- нан келу1 керект1гш калпакты ж1г1тке жукалап тусшд!рдк Былайырак алып шыкты да: — Ж т т м , сен, б|'зд1н шалмен сез таластырма. Бул Kici мынау узакем1‘ршде сез таласыныц да, куш таласынын да талайын керген. Ондай кездерде жауабы морт, мшез1 кыныр шьтады. Ka3ip ол Kici жылкы тустейдк Сонда касы- на epin журш 6ipfli-eKmi сурак 6epin койрын. С онын тею- регшде-ак 6 ipa3 anriMe ecTin каласьщ. Калганын 6i3 толты- ра жатармыз. Иэ, айтпакшы, Эл!бек, жол-женекей езще Байконыр деген KiciHiH айналасында Келбай деген кызыл партизан туралы, онык анау жылдары жогалып кеткен Коянды деген жалрыз баласы жайында есттен-бтгендер!- нен сыр шертттк Сен жаркыным, абайсыз сурак 6epin ка- лып журме. Олар жайындары энпме 6i3fliH экейдщ ен осал жерк Олардан капыда айрылранын eciHe алып, т1л тиегш ю

aFbiTca-ак болды, езшен-ез! куйреп сала бередк жасып, бугшп'калады. КуАзеледк кущренш жылайды. Сексенге кеп калган адамды ондай куйге Tycipyre езщ де куштар емес mbiFapcbiH. Соны ескерерсщ. Эне, экей жылкыра беттедк Сонынан калма, ере бер. Нэд1р KamaHFbi эдетшше атка конды да, HipicTe турран жылкыны eKi айналып шыкты. Сосын окшаулау турды да, орта тустары жылкыларга узак карады. Элден сон: — Абыл! Уа, Абыл! — деп дауыстады. Абыл ту сырты- нан жауап бердь — Мен мундамын, эке. — Жылкы тугел екен. BipaK ез!м!здщ кула кунан керж- 6eflfli Foft. — Оны элг1 «окымыстыныз» уйретш жур. «Окымыстысы» Абылдын ортаншы баласы. Биыл жетж- miHi б тр д к Аты Онгар, сабакка зейждшгжен Нэд!р ата­ сы 6ip жолы ол туралы «байкаймын, осы балам тубжде окымысты болады» деп жорамал айткан. Содан 6epi бул уйдж улкендЬшнпсжж 6opi Онгарды кебжде «окымысты» атай бередь — Е, ол неме асау уйретуге жарап па ед1? — дейд1Hoflip ceHrici келмегендей. — Жараганы foA, кумнан 6epi карай кунанды 93i жел- flipTin келль «Басы катты екен. Эл! ырыкка женд1 кенбейдк енд! сонысын жумсартып керейж» деп элгжде анау кабак- ка беттеп кеткен. Куланын анадайдан пыр етш ушкан торгайдан да урнет1н1 бар едь Bip жерде жалт бе’рш, жалпасынан Tycipin кетш журмесе. — Жылкышынын баласы foA. Не бопты сонша, 6ip ку­ нанды какпайлаура шамасы келер. Карт касында манадан квленкедей Lnecin ynci3 журген Tiflini Абылдан кейж же тш катты: — Аксакал, осы жылкыларыныздьщ басы анау торак- гыл каска айгыр деген! рас па? — Оны кайдан еепдщ ?— деп Нэд!р т!ктей сурады. — Еспдж кой, аксакал,— деп тьлнп жымиып койды. — Сенде к!сщен свз алура келгенде 6ip туйс!к бар екен, балам. Ж е т кеп калды foA, айтайын,— деп бас жылкышы икемге кешт!.— Иэ, мынау он бес yflipfleri жарты мыннан астам жылкынын 6api осынын тукымы екен! анык. Каскай- ып, ала-бвтен ерек турысынын 03i аталыгын байкатпай ма? — Ал оны «Жоталы каска» дейт!н! калай?

— Жоталы— бюдщ «Жетку» колхозынын шанырак ке- тергеи жершщ аты гон. Отызыишы жылдын басында алгаш yflipiMeH айдап экелгешм1зде колхозшылардьщ 63i солай атап Kerri. — Кай жердей экелш едодздер? — Бул осыдан он жыл бурын болатын. Жоталы таба- нында 6ip уйден, ею уйден кара керсётш жаца-жаца кол- хоздасып жаткан кез1м1з. Bip куш колхоз бастыняна аудан- наи «жаксы тукымды жылкы алыцдар. вюмет неснеге 6epin отыр» деген хабар тидк Б 1здщ колхоздык улесше жиырма жылкы белшшть Юшкентай гана 6ip уй!рд1н мелшер1 гой. OcbiFan Кайракпай мен! жумсады. Касыма кемскшшкке 6ip Kici косты. Содан керекп документтерд1 колымызга алып, cepiriMi3 екеум1з ауданра тартып кеток. Ол кезде мынау далалы ел аралыктарында баратын жерще булта- рыссыз тартатын дангыл жол жок. Аттын басын бурган жарыка- карай киялап та журе.сщ, кырын да журесщ, су кешесщ, тас басасын. Багытынды кезбен шолып, кещлмен межелеп сапар шегесщ. Bi3 жол кыскарту унин Кекталдыц етег1н ала отырып, 1леден ат жалдатып жузш еток те ау- даннан 6ip-aK шыктык. С ей тт осы аймактан катар аттан- гандардан 6i3 бурынырак жетон. Онын пайдасы да болды. вйткеш бвлк комиссиясы келгендерге малый Ti3iM бойын- ша Ti3in 6epin, токтаусыз женелтш жатыр екен. Жалпы жылкынык карамы да ж еткш кп, соган орай 6i3 сиякты мал алуга келш жаткандар да аз емес. Мал тандалмайды. Комиссияньщ колындагы т!з1мде канша бие, камша ат жазулы — соны шетшен санап беред1 де жешщи тап дейдь Мундайда эрюмд1 вз тандауына ж1берш коюдын да ынгайы жок. Онда алгашкылар б1ркелю жаксыларын ipinren алып, арткылар калган-куткан арык-туракка ш гер едь Мынау ретте комиссияньщ аралас-куралас б е л ю — эд1лд1кке бур­ ган. Алайда кейб!реулер 03ine TueciciniH есебше iminapa тацдаган eip-жар жылкысын к:рпзш ап KeTin жатыр. Мен де солардын i3iH шалдым да, кезепм жеткенде комиссия бастыгына: — Карагым, алые ауданнан келген адаммын. Жер1м1з- дщ жатысына Караганда колхозымыздын болашагы малга ойыса ма дегенге пек артамыз. Ол yuiiH мал тукымынын Tayip болтаны абзал. Bapi де умгг дуниеа, талап дуниес1 гой. Кейшде колымыз байланып калмас yuiin yiftip басын тандап алуга ыктияр бермес пе екеназдер?— деп етшд1М. 12

Комиссия бастыпл мешн «Yfiip басы» дегешмд1 пакты ту- ciH6enTi. — Аксакал, yftip басынызды ашып айтынызшы,— деп калды. ..... ©м1рде талай бастыкты керш келемш. bipeyi орынды- орынсыз ашушак келед1, 6ipeyi тар, кытымыр келедк 6ipeyi катал, суеты 6ipaK icnep болады, енд1 б 1реулершщ алды да кеи, ici де ешмд1 боп жатады. Облыстан келген мынау дыр- дай бастыкты элгшердщ кайсысына TeaipiMAi бшмеймш. Эйткенмен б1рден морт кетпей, \"ырыкка кеше айткан жаца- ры ce3i imiMe жылу отын жуг1рттк Сосан караранда алды жешл, e3i орныкты адам ба деп калдым. Кшрместен: — Б 1здщ сыбагамызда он бие, терт ат, 6ip айгыр тур екен. Ертешм1зд1 ойласак, мынау он биеге 6ip женд1мд| айрырдын Keperi айкын. Соны FaHa калауыма берсешз,— дед1м. Жен бшетш адамга дауа бар ма. Бастык, 6ip тшеущ 6eprip Kici екен. 1ркшместен: — Е-е-е,— деп дауысын 6ip созып алды да,— мен он 6eciH б1рдей тандауга сала ма десем, калауыцыз жалрыз айгыр ма ед1? Онын жарасы жещл. Корамдык, малды eci- руге куш жумсаймыз деп кулшынып турган елге жаксы жол т1лейм1з, K6MeriMi3fli де аямаймыз. Менщ 6iayiMiue, осында айгыр атаулы жетедк Ендеше, аксакал, соныц шпнеи каларанынызды тандап алыныз,— дёгенк Караку- рым жылкынын iiumen осы торангыл каска айрырра кез!м алдакашан Tycin койгам. 11Пркш-ай, 6i3re буйырса деген кызыру мен 6ipeyre кетш калар ма екен деген кызрану — iuiKi дуниемд1 катар кеулеп турран. Со жылы бул ceri3 жас- та. Кемслше келш кунй тасып, кылшылдап турран шары. MeHi кызыктырран торангыл касканын тегш и турган кы- ланы емес едт, кесек 6iTiMi, тутас тулгасы едк Аркасына алты адам мшгендей, 6eai бес туйенщ белше кайыспайтын- дай кершедь ГПл мойнына жалраскан жауырын-жотасы жайылымдай жалпак бггкен. Куйыскандыгынын 63i 6ip коные сиякты. Аяк-сандары 6iaey-6i.aey, белшек-белшек сом жатыр. Mine куш атасы кайда? Кыиаптан суырылгаи кылыштай жарк ете калатыи курек TicTepi тасты да кашыр-кушыр шайиап тастайтындай едк Кайратты- лыгынын белrici осында тур. Bip сезбен туйгенде, бул ка- тардагы жылкы смес, асыл тукымнан ескеп туяк. Касынан айналып-уГпрйпп жорга кара бие шыкпайды. Tyc-Tyri тура Кара макпалдай кулпырады. Мешн ке.йм мен кешл1м бест1 6nenin кара макпалдыгы мен сусыма жоргалыгынан repi 13

желМне кеб1рек карактап, кеб1рек ауады. ЖелшЫц жум- сактырын байкаймын. Жумсак желш — сугпген болады, сутт1ген бие — тукымды шыгады. Кара жоррага осы орай- дан кызыгамын. Ею армандап, 6ip карап: «цпрюн, 61зд1ц колхоздыц улесше тиер ме едЬ дей берем. TtaeriM кабыл болып, улес бастыгы торангыл касканы колыма устата салды. 3 Haflip anriMeciH юлт узд! де кшз байпакты саптама етЬ riHin конышынан муй^з шакшасын суырып алып алаканына 6ip шеюм насыбайды KaFbin туардл Со.ын шашакты тьты- нын ныгарлай тыгып, шакшаны конышына кайта ыткытты. Алакандагы насыбайды кос саусакпен шымшып устап мур- пына еппен жакындатты да ei<i танауына кезек шскетш ею рет тушюрш Ж1бердк TLnini ж!г!т аузын ашып капты. Кенет: — BiTTi ме, аксакал?— дел рабайсыз сурау тастады. Мундайда келденен кагысты жактырмайтын Нод1р: — BiTipyre асыксак, 6irri дел есептей бер,— дел тж кайырды. Т ш ш араттыгын сезе койды да: — KemipiHi3, аксакал, аржарын жалрастыра керщ13- mi,— дед1 киыла етш ш б1лд1рш. Нод1р кырсыкпады, кайта сейлеп Kerri: -— Жалгастырсам, курьтыиды ьщрайлап устап, жуге- HiMfli карыма ш п, торангыл каскага жетш-ак бардым. Курыкты салып ж1берш, айгырды жугендеп, снд! бурыла бергешмде 6ipey шылбырыма жармаса кетть Карасам, жа- сы кырыктар шамасындагы жебел1 кою кара мурты бар капсатай кара Kici. Ай жок, шай жок: — Ей, кария, жугенщд1 сыпыр да, айгырды босат. Кезе- riMfli рана кутш турмын. Болмаса, муны барана айдарлап койрам. Кыскасы бул MeHiid, мен аламын,— дел туйеден тускендей Fbin койып калды. Тугше тус!нсем буйырмасын. Эйтеу1р шаужайлай келген 6ip адам. — 1шшек, айдар тарып, этой салатындай бул сенщ мен- miriH емес, еюметтщ малы. Ал еюметщ, муны б1здщ кол- xo3Fa 6epin отыр,— дед1м. Кара мурт мешц ce3iMfli кынына да кыстырмады. Кеуделеп кеп, кесек-кесек сез тастады. — Менщ MeHmiriM емес болса, сенщ де экеннщ малы емес. Мен колхоз малый асылдандырмакпын. Баска жыл- кы жетпегендей, осыран кеп жармасканы несЬей, муньщ?! 14

Айда, жугешщи сыпыр да, баска жешши тап. Кылжакта- сатын KiciH мен емесшн. взшен ек1 мушел улкенд1г1м де жайына калды,сакалы- ма да карамады. Кодыран-кодыран eTin барады. Эйткенмен мен б1рден катты кетпей, шыдап бактым да: — Туыс, элпнде езщ айттын foA, жылкы жетпей жат- кан жок, баскасына ауыз сал. Мынаны мен лзгшдеп кой- дым рой. Ендеше, бос жармастыц орайы келмес,— деп, 6i- riMre бурдым. BipaK кара мурт ыкпады, еселей сокты. — Ей, шал! Сандалма! Акылшылын мунын. Шалтай- балтайды кой да, айгырды босат! Эйтпесе, бу жерден квре- ciKrti кврмей кетпейсщ,— дед! кез1 шатынап. 0 м1рде* талай жанжалды керш ем. BipiHe есем кеткен емес едк Ол кезде не тш, не бшек куш алатын. Мынау со- нын екшписше урынып тур. К,аз|'р оньщ уакыты еткен. Свз- ге токтайтын сынайы байкалмайды. К,аным кызып, каЬа- рым кабынып-ак барады. Амал не? Тш не Tin кайтарудан баскага шарам калмады. — 03in не кылганда да аузыннан ак ит шырып, кара ит Kipin турран 6ip сойкан екенсщ,— дед1м.— Кайтейш, зац кетермейдк заман кетермейд!. Эйтпесе, колымдары дырау камшынын-ак астынан шырармас ед1м. Астапыраллай, кара мурт бул свзге де токталмады, бет бактырмады. К,айта, удете Tycri. — MeHi итке телш турран взщ итсщ, кара какпас. Мына сакалынды мен де тарткылар ем... Осы ьщраймен ал кетт1к, ал кеттш, дерсщ. Кып-кызыл Кызыл кен!рдекп!з. Экен!ц аузына барган бармаганымызды б1лмейм!н. Эйтеу1р, камшы сштесш, курык карыстырма- ранымыз анык. BipaK шылбурды ол ары жулкып, мен 6epi тартып талай жерге барысып калгамыз, жанжалымызды комиссия бастырыныи e3i тыйып, в31 шештк Нэд1р сэл Kiflipin, тары да шакшасын алура конышына кол cyHriTTi. TbuiiHiH K03i ойнакши бастады, e3i жымын- дап кояды. Газетке материал алура ел арасына шыкканда т!лшсн тартсан да сейлете алмайтын, карттардын аз ксз- деспсйтжш бул талай керген. Казакта кешрегшде алтын сандык уялап жататын аксакалдар элн де баршылык. Ал­ тын сандык не 6ip киян-килы сырларга толы. Ол сыр екiиiк бiрiне кулпын ашпайды, туярын ш кпре салмайды, TepeHine окай бойлата коймайды. Ti.iuii ж1г1т карт жылкы- шмнык 6ip жанды onriMeciHe киналмай кол жетшзгешне ри­ за секиш. Ол cepniniH жасыра алмай: 15

— Аксакал, мынауыныз 6ip драманыи тутас белшеп рой,— деп койды. — Драма дейсщ бе? Драманыи аярын сурама, шырак. Жанжалымыз табанда туып, тез кызранмен, 6iTiMi onafiFa сокпады, б1рден шеиплмедк Eui жарымыздык да ащы Tepi- Mi3Ai uibiFapbin барып тынды. Иэ, айтпакшы, кара мурттын ез1'н таныстырып кояйыншы. Ол Жаркент ауданынан келген малшы екен. Аты — Садык. Кимыл-кылыры мен ce3iHin жацарыдай шектен шыгуынын ce6e6i де бар сетлдЬ Bapin де артынан 61лд1м рой. Кезш малмен ашкан, жылкыны туярынан танитын KOHiKTi Kici кершдк Торангыл касканын касиетш жазбай таныпты. Комиссиядарылардын 6ipeyi осынын жакын туысы боп шырады. Кара мурт каска айрыр- ра кезш. Tirin улпр1амен-ак комиссиядагы туысына жуг1ре- дк Калай да соны ездершщ артелше алып беруд1 сурайды. Жакыны ymi’H жансебш боп, жанын кимаса да, жанай тар- татын жэйт-куй1ттер баска елдердег1 секьпд1 казактын да канында бар нэрсе foA. Туысы уэде кылады. Садыктын наган енмендей кеп, езеурей урынуыныц 6ip уштыры езжщ мал танымпаздыры болса, 6ip уштьты туысына арка суйе- ушде жатады. Бул ортада еш бастыктьщ eKeyi де ез деген- дершен кайткысы келмейдк Акыры маган ыктияр берген улкен бастык терелш табады. Ол 61ЗД1 ездершщ алдына шакырды. Шакырды да: — Казак жаксы жылкы ушш баягыдан-ак кыркысып келе жаткан. BipaK ол каракан бастык камындагы кыркыс, шайкас... Ал сендер корамдык малдын камы ушш жарала- сып алдыкдар. Кещлдерщ, ниеттерщ дурыс болранмен жан- жалдарын купталмайды. «Сен ал, сен кал> деп, eKi жагын- нын 6ipinfli куантып, 6ipiiwi ренж1тк1м13 келмейдк Сондык- тан мынандай memiMre токтадык. Екеущ де жылкышысын- дар. Алайда жылкышынын да жылкышысы бар. Нагыз жылкышынын ептшг1мен enepi асау кашаганга курак са- лудан 6ip Kepinin калатын. Осында 6opinen ерек шыгып журген 6ip борте кашаган бар дейдк CoFan кайсысык бурын курык салып экелсек, каска айгыр соньщд!к1. Байлам, 6i- TiM осы. Баска eiu6ip кынкыл кабылданбайды,— дедк Из, кашараннын аты — кашаган. Онык устше бурын басына курык жуытпаган ту асау болса — ол арысы жел куумен, 6epici каракуйрыкты курыктаумен б1рдей. Meniii жасым- дагы адамнын KipiceTin ici емес. Эйткенмен амал не, баска жол калмады. Мундайда арине api ушкыр. opi бслд1 а г керек. Оны шм бередк кайдан аласын?^ Кара мурттык

астындагы атка карадым; ала аяк жшсщ торы. Бэйгеге жа- рамаганмен, Tine узак шабысты кепке дейш кетередь Мой­ ны жалпактау б т п т к Эдетте мундай жылкы бултарыска ауырлау келедк бурыла шабура зорлыкпен кенедь Ал ка- шаган бггкен кермедей кершп тарта бермейдк бултын,- сылтынга кеп сштейдь 0 з астымдарым кысыр байтал. Аса узак шабыска демшпелеу. Онын есесше, калай икемдесен де жещл, ылпыю-жылпыны басым. Bip сешипм осы жарыи- да. Сонадайда оскырынып турран KaiuaFaHFa шыра берште кара мурт кудайра колын жайып коя бердк Эйтеу!р ар ж а­ ры Албан, Суаннан бастап, бер жары ез ата-бабаларына дейш 6ip-6ip шолып токтады. Мен Найман шалга да барма- дым, Садырра да сиынбадым, нар тэуекелге бастым, алпыс жыл ат кулаганда келе жаткан эдю-тэсшме ум1т арттым. Берте кашаган курыкты KepiciMeH-ак куйрыта кашты. Эбден тэсшдешп алран, узын жотаньщ киянкай жолына Tycin зулай женелдк Б iрiмiз жогарысынан, 6ipiMi3 темеш- нен 6i3 де соцына тустш. EHfliri б1рде киядан кыналай шы- Fbin кет1п, ещске карай Kepi тартты. Атымыздын басын 6i3 де бурыстык. Кашаган кеп узап алран. TaFH да екшелете кудык. Кара мурттын жшсш торысы кашаранра кейде eciK пен тердей жакындап калады. BipaK курык сштемге таяй алмайды. CoFaH карамастан Жаркент жылкышысы eKi-уш рет курык какты, бос кетть Мен курык сштемге'же- те алмадым, жете алмайтыныма кез1м де жеттк Байталым ак кебштенбегешмен карасура TycTi, ез1м де кара терге малшына бастадым. Байтал терлесе, шабысын удететш, ез1м кимыл устшде терлесем, кайрат алатынмын. Бул жак- сы жагымыз-ак. BipaK берте кашаган тын, 93ipre шалдыр- майтындай. Эрштешме карап коям, ол да ебш-себш сияк- ты. Ала аяк атына камшысын жш сштейш, coFaH Караганда астындагысы сыр алдыра бастаган. Ол алыска узамайтын- дыктын 6earici. Сейткенмен eKi жарымыздын да yMiTiMi3 аркамызда мыктап танулы, ек! жарымыз да кашаранды ортага Tycipin, yflipin-ак келем!з. BipaK берте байтал 6i3fli ойнакы елжтей елшт1рш экелед1 де, сырык бойы калганы- мызда таутекедей оррып Tycin, 6ip 6yflipre киштей зымырай женеледь Yiu-терт рет осылай болды. Шздш курыгымыз да уш-терт рет жел кауып кала бердь Берте курыкты бойына дарытар емес, ез1м1зд1 де жакын манайлатпай конды. Енд1 6ip туссе, шалмага туседк Шабыс устшде шалма тастау, курык кайырудан киын. Буран дэлдш елшем, мергендж кез, тез сштем керек. Мен куйсш-туйсш деп согап ойыстым да 2-5567 17

курыкты лактырып кыл шылбырды он колыма шалмалай орай бастадым. Кашаган бертешц 6ip кырына назар аудар- дым. Курыпшы жете бергенде ол тез бурыла кашады, бiрак, KHFam тартпайды тж Kepi зытады. Мундайда кугыншыныц аты б1рдеп бас бура алмайды да, эудем жерге сол екпшмен KeTin отырады. Ол еш арада кашаран тары б!рталай узап шырады. Мен бертеге кайта 6ip жакындаганга дейш, оныц элп Kepi куйрытпасын пайдаланудыц aflicin ойластырдым. Шалманы оныц Kepi шабысыпа тоспалай лацтырып байка- сам дегенге бекпшм. Bip меэетте KauiaFaHFa ei<i жактан да ентелей кеп жакындап калганбыз. Осы кезде Жаркент жыл- кышысы шалмасын сштеп ж1бердь Берте кез жеспрмей жалт бердк эрштеамшц шалмасы мулт кеттк Одан жаскан- ран кашаган мешн сол канатымды кесш ете шыкты. Мен де ipK^MefliM. Байталымды лып бурдым да кулак тусыц осыран кеп калар деген кез мелшермен шалманы eKi yflipin атып урдым. Бертешц мойнына барып сарт ете туей, дэл TycTi. Дереу шылбырды такымга алып ж1берт, байталым- ныц басын ipiKTiM. Кашаган exi-yui жулкынды да турып калды. Такымдары шылбырды кыскарта отырып, бертеге кол созым таяндым. Коркып, ypnin тур. Бейшараныц eKi KB3i уясынан шьтып кете жаздайтындай кершд! маган. ©3iHin эбден кызыл майы шыгыпты. Денеа flip-flip етедь Ац кусап epicin жайылып журген малга тусауга тусу оцай ма. Эрттеам ш ц iiui казандай кайнап тур эрине. Кермесем де, онысын сеземш. Ол енд1em6ip сезге келмедк «Шал, жец- дщ» дед! де желе шокырактатып топка карай тарта женел- дь.. Мше, торацгыл касканы Жотальжа осындай жолмен экелгем, шырак- Heflip тары да насыбай шскедк Бул ретте Длил ундеме- fli, сурау беруге умтылмады. Эцпмесшщ туйМн аксакал- дыц e3i сураусыз-ак Tyftin бердк — Кара бие каска айгырдыц капталында келдь Ал жоталы касканы «Жет1су» колхозыныц малыныц басы гана емес, куты да дейм1з. ©йткеш мынау жылкыныц 6api осыдан ербщкЖалпы 6i3flin колхозда мал басы осы aiiFbip- ды экелгеннен' кейш тез ecin бердк blpbiMFa салсак, жолы жешл болды. Колхоздыц алгашкы сокасына да осыны сал- дык, колхоздыц алгашкы арбасына да осыны жектж. Бугш- ri елшеммен алсак, трактор кусап жер жыртты, машина кусап жук тартты. Ka3ipre дешн кеш-кел1т п з осы. Жаз бойы колхозшылардыц кымызын да каска айгырдыц yftipi камтып турды. Кымыз демеюш, кара жорга биеден cyTTi

деген eiri-yui биешн сут! сауылады. Кулындарынын 6opi жорга шыгып келед1. Анау кеспектей боп турган кулпы- рынды кара айгырды кересщ бе? — Kepin тур мын. — Керсец, сол мына кара биешн осында келгепнеи Kcftinri eKiHiui жылгы кулыиы едк Сол да жорга. Жорга болганда устшен кеседеп су шайкалмайды... — Аксакал, Жоталы каска айгырдын камшылар жак кулагы бурыннан шунак па, элде кеШн болган ба? — деп сурады тшнп. Нэд1р мырс erri дс: — Жок, шырак. Кайдан бурыннан болсын. Былтырдан берп e3repici. Сонау, арыстан тес жирен тебел айгырды байкансын б а?— дед!. — Иэ, иэ. — Сол торацгыл касканын осындагы тунгыш кулыны- нын 6ipi. Ол да мына кара биеден туган. Осы eKeyi былтыр уй!рлер1 араласып KeTin, 6ipiMeH 6ipi ал кеп айкассын. Bipe- се сарт-сарт тебшедк 6ipece арыстандай айкаса кетедь BipiH-6ipi ала алмайды. Ажыратуга жэне кенбейдь Курык- тап куып белейin десем, эбден ашынып алган жойкындар ез1ме карсы шабады. К,анша дегенмен жас кой, жирен тебел сол айкаста торангыл касканын он кулагын жулып ап шайнап тастады. Айбындары содан кей1н гана кайтып, озер ажыраттым. Куш атасын танымас деген емес пе? — Ал, анау жалдас торы, сулу жирен, акшыл шабдар, каз мойын карагер, ала аяк, курен айгырлар да осы жота­ лы касканын тукымы ма? — Bopi де ocbiHbiKi, шырак. Племсовхоздардан алган TyriMi3 де жок... — Аксакал, енд1сур ак -— дед1т т ш 1. — Суран бер, сурай бер. — Элг1 Жаркент жылкышысымеп содан к_-й!н кездескёп жоксыз ба? — Астапыралла, умытып барады екем гой. Иэ, кездест1м онымен. Былтыр Алматыдагы жиналыста кездест1м. Сонда жасалган баяндамадан угынуым бойынша, ол да ез ауда- нынык бетке устар жылкышысы lopiiiefli. Жиыниын 6ip Y3iaiciimc мен оны eKi-уш кадам жерден Kepin калып, б!рдсн таныдым. Бурынгысыпаи кеп толысып KeTinTi, жебел1 кара мурты да коюлана тусштк Маган ei<i карады. Элде тапыма- ды, олде таныгысы келмед1. Аялдамай, ары карай ;i(vpin кеттк Мен шыдай алмадым, артыиан куып жегпм де. 10

— Жанылмасам, туыскан, екеум1з осыдан он жыл бурын 6ip кездесш ед1к-ау...— дед1м. — Ойпырмай, аксакал, ci3 сондагы...— деп ipKiain кал- ды. Сеземш кысылып, киналып та тур, уялып та тур. Мум- KiH iuiKi дуниеа де астан-кестен uibiFap. Аздан кейш екеуипз тш тауып, шушркелесш к е т к. Отызыншы жылрысына eni- уш кайтара KeiuipiM сурады. Менщ жайыма сырттай канык eKeHin айтты. 0 3 i 6ip ауданнык мактанышы аталса да, жыл- кысын oai уш жузден кеп асыра алмаганына ренжитшш де 6!лд1рл1- Кыскасы екеум!з бул кездесуден дос боп ажы- растык. Bip-6ipiMi3fli конакка да шакырыстык. Онын Нарынколдаты кылыры былтырра дейш imiMfle мерез боп катып журетш. Содан кейш мерездщ аузы ашылып сыртка тебшдеп шыкты да, жарасы жазылып Kerri. Сейтш ол жа- рынан кецмпм 6ipbiHFaft тыныш тапты. Ал енд! шырак, жылкы басында эжептеу1р аялдадык. Уйге барып, сусын iuiefliK. Сосын баскалармен энг1мелесерсщ... Кымыздан кей1н Haflip Абылра ycTi-устше тапсырма берумен болды. — Мен Ш шкт!ге жеткенше кеш касында да, жылкы басында да бола алмаймын. Жол-женекей жер-суды, кора- копсыларды аралай барам. Койшыларды кетере журу1м керек. Сондыктан Эл1бек пен келген ж т т т ! кеш кемегше берейш. Кажетшде апан женш айтып отырады foA. Жыл- кьша езщ бас бол. Аса катты кумай, салкындай, самалдай жылжытып отырарсындар. OHFap окымыстыны мен ертем. — Оны кайтеаз? — Осындай окуынан бос кезшде жер керш алсын. Ата- ларынын кун кешкен, прлж еткен коныс-кондарымен та- ныссын, бшсш. — Жукке Жоталы касканы устаймын ба? — Жок, оран тимендер, тын устандар. Онын кунй Жы- ландыдан арры ауыр жолдарга сакталсын. Кос торыны устатып бер. Екеу1 де жуас, кенбштк epi бел Kyiurepi де бар. Бул уйде солардан артылатын жук те жок uibiFap. Апана 63iMi3fliH кула биеш дайында. — Кара биеш!? — деп калды Абыл, биенщ жумсак жор- галылырын жэйл1 Kepin. — Оны кайтеандер, картайды foA. Енд! аркасын ауырт- пай-ак койындар. Айгырдан калмай, сауындыкка жарай турса да жетедк Куланын аяны жумсак, апанды шаршатпас. Келin мен балаларга езщ ойластырарсын. Айтпакшы, анау кербайталга кезкарас болшы. Былтыр онын aftFbipFa тус- 20

кенш керген жок ем. Кысыр uibiFap деп тунеу куш жалын да, куйрыгын да агат кузепшн. ЭлгГнде керсем, желш! эжептэу1р комактанып капты. Жайлауга аяк артпай-ак кулындауы да мумкш. Соган абай бол. ©з басына да ескер- TepiM бар. Бу кунде сен отарбада, от касында емессщ. МезгЬий жаз дегенмен мунын да оп-оцай алып уратын шак- тары аз кездеспейдк Кунд1з-туш далада жургешщй умытпа. Каз1рпдей жешл-желбегей шапкылауынды койгын. Калы- нырак киш... . Жук артылып болысымен кеш манындагылардын 6api кайтадан карт басшыньщ аузына карады. — OnFap, Ka3ip мен acnaHFa eKi дуркш мылтык атамын. Сонын ieiHiue сен мына жез LnereHfli кангырлатып, кагып кеп бер,— дед1 Нзд1р немересше тусшжаз тапсырма жук- теп. — Ол неге кажет, ата?.. Онгар аузын ашып ацырайып калган. Нэд1рдщ бойына жалпы ырымшылдык бггпеген. Сонда да вз eMipiHe ciHicri- pin кеткен эдет, ынгайынан аумайды, жанылмайды. Оны мыналардыц imiiiKe eMeypiHiHen сезетш душима жакты Калима кемшр гана. Ол HeMepeciHiH жауабына иепн кем- сендете кулдк Ешюм ундемедк Нэд1р HeMepeciHiH бойын коз елшем!мен тез жупрте карап erri де: — Оны артынан бшерсщ,— деп зшаз, шолак кайырды. Сосын: — Ал, дайынсындар ма? — дед! дауыстай сурап.— Он- да, жылжыцдар! Абыл, жирен тебелд! алга карай айда... Haflip кос ауыздьщ унгысын жогары кетерш, шуршпеш eKi тартты. Кеш те жылжып журе 6epfli. Каракурым жыл- кы да кос рет атылган мылтык даусынан, жез шегеннщ maHFbip-ujyHFbip уншен, жылкышылардын кикулата куган айкай-шуынан дурюрей жылжып, табаидарынан тас аты- сып, женюле женелдк — Ата, жанагыныздын маша не?— дед! кашан да атасына еркш келе беретш Онгар. — Жылкы атаулыныц жершш келетш бар гой, балам. Кыс бойы Каратау, Каракум, Кайнарбулактын кабыргасын сепп шыдты. EhjU осыдан жайлауга жетш жайласканша булар уйренген жерше кашактай тарта беру! де мумкш. Соны болдырмаудын амалы емес пе?! Катты уршкен »epi- не жылкы баласы кеп карайламайды, жоламайды. 21

4 — Шушр, 6api де дурыс еткен сеюлдк— дед1 Нэд1р жылкыларды да, к е п т де кез1мен узатып сап турып.— Кун райы да кевдлден шыкты. Аслан бултсыз, булдырсыз. Ай- нала жаймашуак, жадыранкы. ЛэЗДмде жаксы жол болгай. Ал кегпк... Карт ак тес, коцыр аттын аркасына жец1л конды. Ата- сынын киян-килы кыры мен сырынын эл1 мын да 6ipiHin уштырын устап кермесе -де, Ka3ipri кетерщк! квшл Kyftin немере б!рден сездк Нэд!рдщ карамында мундай шактар жш ушыраса бермейдк Кебше тунжыр, тунгиык журедь Ондайда не кас-кабарынан, не ic-эрекетшен сыр бкпу киын. Элденеге ренжш жургешн де, не ойланып жургенш, немесе ештенеш парыктамай дел-сал, бей-жай жургенш де aHFapa алмайсьщ. Ол тустарда батылы жетш сезге тартатын Ка­ лима KeMnipi гана. Басы Абыл боп баскалары шалдан сес- кенедн Сескенгеш корыккаиы емес, калткысыз сыйлараны. Орынсыз кшпккенге Нэд1р мшез1 де катал, айтары кыныр шырады. Ж ас та болса Онгар бул жайларды байкайды. Сондыктан атасынын жаксы райына HeMepeci де куанран- дай. Нэд1р муны тек жер керсш деп кана ертпес. Элдене айтатын болар. Ал айтса, кату кабак кезшде емес, осындай ыкыласты кезшде ашып-жайраны жен Foft. Былай шыга бере OHFap: — Ата! Bip жэйд1 сурайын, урыспайсыз ба? — дедк Ак тес, коныр аттын аяны кусап, ез кешлшщ аянымен келе жаткан Haflip, кенет OHFap бетше жалт карады да: — Аты жок, атауы жок немеге урысам, балам? Сура. Тартынбай, жасканбай сура,— деп жолын бердк — Эжем кейде 6i3re: аталарын ушш, Абыл балалары, 6apiH жиылып 6ip Кояндыра татымайсындар деп кулед1 Сонысы рас па? — Ол туралы эке-шешелерШ сендерге ештене айтпа- ды ма? — Айтты. Айтканда: туысымыз efli,' капыда кез жазып, айрылып калдык, дед| де койды. — Эженнен сурап кердщ бе? — CypaFaM. Эжем: Е, шырагым, сендер каз1р ненш паркын бьлесщдер? Дайын ки!м, дайын тамакка мэзсщдер. Осы eMipre 61ЗДЩ кандай жолмен келгешм!зд!, шммен кол устасып жеткешм!зд! мен айтканмен, сен пайымдай алмас- сын. 0 с, ер жет. Еа'н KipciH. Сонда кеудесш кернеп журген толрауын атанньщ ез!-ак толгап берер. Оган сендердщ ал- ?2

дарында 6ip айналып сокпай, шалдын да конин кенппмес. Кез1н кут, деген. — Ke3i желт деп ойлайсын ба? — Кайдам, ата! Эйтеу1р меш езнизбен TeriH ерткен жок шьтарсыз. Ата атаулы балага кай уакытта да сыншы недель Нэд1р де каз1р Онгардын ойын, ту й с тн сынмен, сырмен елшедь Сез! байсалды, тиянакты. Зердеп бар, Ty6i осыдан сез1м- нпл, женнпл адам шьтады деупп ед! кей орайда. Сонысы дэл келе ме, калай? Агасы, апалары Онгардын жасында, Онгардын 33ipri epeciHe шендес болды ма? «Болды» деп Kecin айтуы киын. Ортаншы немересШн бойында Hoflipflin бала кездеп оергек, ширактыгы ушкын атып тур. Енд! соган окыган-токыгандары косылып, жалынга айналса, такияга тарлык па? Атасы одан да умггкер. — Е-е, балам,— дед! карт дауысын созып,— сен мешн кекеШмдегшщ устшен туст!н. 0 3 iMHiH де ойымдагым, эли сурагьщнын аржак-бержагы болатын. Кояндыдан козга- дын гой, ayeni? — Иэ, Кояндыдан. Олар 6i3re сонша жакын туыстар ма едь ата?.. — Балам, мынау тыпырлаган т1рл1к дуниес!нде 6ip эке, б!р шешеден туган емшектес агайынды адамдардан да ж а­ кын туыс боп кететш Kici.aep аз кездеспейдь Оларды тагдыр табыстырады, ем!рдщ 6ip кысталан шактары косылып, косактап кетедь Агайынды адамдардын жакындыгын 6ip аттын таласы да алыстата салады. Ал тагдырдын жазуы- мен табыскан туыстардын арасын тек кана кара жер бвле- Д*. кара жер алыстатады. Сонда да жандарынын адалдыгын топыракпен ^ бастыра алмайды, журектерЫн жылуын суыта алмайды. Коянды маган осындай туыс боп кеткеи абзал жандардан калган 6ip туяк едь Мен yuiiH сендердщ жвндер!н 6jp баска да, ал Кояндыныц жеш ала-ботеи ерек- ше саналады. Муньщ тарихын саган туу басынап бастап мурындыктап алып келмесем, коп цорсе кекей!не кона да бермес. встт.^сыр сандыгын енд1 ашуга бекшген Нэд!рд1н на- зарын сайда отырган койшы yfti аударып кетть — Кыскы коныстан козгалмай отырган бул юм болды екен? KiM болса да 6i3flin малшылардын 6ipi. CoFa кетш, жвшн б1лей!кщ!. Карт салбыранкы кабагынын астынан шуйлте парады датами :ВДТТ1. Кэдшп кыр жалкау Шунактын отары, ©м}-

ршде шыр 6iTin кермеген, не 6ip кырынан оцып кермеген осы Шунакка былтыр Нэд1рд1н 03i 6ip отар бойдак кой 6epri3in еда Сонда Haflip бул отарды Шунактын керенау, кенкелестт упин емес, анау аю б тм д ес анасынын 6ip ауыз тшеп yuiiii 6epri3in ед1. «Япыр-ай, Нэке! Осы елдщ жорары- дан керср 6ip Te6eci емес пе, едщ1з? Ci3flin ce3ini3fli мм жыгады, кудай-ау?-Колхоздын басшыларына арыз берсек, ceniu Шунарыцды мал тупл, енд1 арбара да жолатпаймыз дейдк Бул Шунакты менщ суйретпеген, апармаран жер!м калды ма? Ешб1‘ршен береке таптырмаран сон, айналып ез колхозымыздьщ сокасына да Tycipin ед1м. Онын да он-со- лына дурыстап журе алмады. Кайракпайга айтсам: шешей, ег1здщ соп-собасын айыра алмайтын баланызра мен енд1 кексе жумысын 6epin кояды деп отырсыз ба, деп ез1мд1 уялтты. Енд1 не ютейм!з, кайда барамыз? Ит басына ipKiT тегш п жаткан заманда б1здщ мынау кара сирак балала- рымыздыц аузы не акка тимей, не кызылга тимёй бара жатыр. Шунакка cenin ешюмшн ештене бермейтМ белгш болды foh. Ендеше, MaFan ceniHi3. КелМмнщ де бетпакты- ры 6ip уйге жетюлжтк Шунактын адам бола алмай журге- Hi де сонын Kecipi uibiFap. BipaK, Калима тэтем мем (нле- тш ед! рой. Ек болмаса, со мсщен суранызшы. Эйтпесе, менщ 6ip c03iMe конак 6epiKi3 де, маран колхоздан кетерем малдын отары болса да 6ip отар алып 6epiHi3. Жауапкер1 Шунак емес, ез!м болайын. Мына кара сирактарымды кан- гыта бермесш десен!з, кудай жолына кешЫз, (нзге де ка- расыцыз, Нэке!» деп ана барыи айткандай боп катты киыл- Fan. Нэд!р Шунакка бул отарды сондай жагдайдан кейш берг!зт едк Ол каз1р соларды еске алып ренж!п келед1. ©fiTeTiiii, казгр булардыц 6api Ш!л!кт!де, кырыктыктьщ ба- сында болуы керек-Ti. Ал Шунактын шунтиып отырысы мынау! Сонда бул мал багып ондырта ма? Осыларды кешлЫде оп-онай сыдыртып еткен Нэд!р кос басына косындау келген. Kepreni кен!лдег!сшен де Kepi6aK шыкты. Отар epicTe аз болтан. Кун тапа-тал туе болса да уй айналасына yftipin койран. Танауларын бырс-бырс тартып жайылымра тарта бастаган отардык 6ip шетш Шунактын uieujeci, 6ip шетш кара сирак балалары кайырумен эуре боп жур. Уйдщ екпшп 6ip капталында eKi еркек тайынша- дай 6ip койдын T0ciii жалацаштар тастап, карнын актарып жатыр. Bipeyi кэд!мг1 Шунак. ExiHUJici — уры Tici сыртына сыррауылдай боп сойдиып шырып турран жырык epiH 6ipey. Eneyi де айналасына карар емес. Bip койды жэукемдегенге 24

мэз сиякты. Нэд1рлер жакындай бергенде уйден YKi тумсык керенау катын шыкты. Yki тумсык катын шалкайып турып eKi кермии. Капталында баласы бар Haflipfli кере сала ернш шыгарды да, кой союшы екеуге карай тартты. Нэдир- дщ кырагы квз1 эдеппз кербездщ ол кылырын да байкап кэлды. Карттын шшде алау-жалау ашудын оты лап етуге жакын едк BipaK Haflip OFaH epic бермедк ертке айналдыр- мады. брштен ертелеу айдап келген отарды epiKci3 кайы- рып эуре боп журген бэйбшеге де бармады. Б1рден, актес койдын Tepicin сыдырып, кабыррасын cerin жаткан екеуге барды да: — Иэ, Ж1гггтер! Сойыс кебейсш,— деп аксакалды ба- сымен сыпайы рана сэлемдж жолын усынды. — Айтсын. Уау, ассалау,.. аксакал келш калган екеназ, енд1...— деп Шунак, кулагын кан жалау боп турран сол колынын сыртымен 6ip суйкеп erri де, ыржын-ыржын eTTi. Касындарысы 6ip колы пышакта, 6ip кез! боршалай баста- FaH кой етшде турып: — Уэлиюм... ассал... шал! Кеп калган екенсщ, Tycin, куырдак жейтш шырарсын? М етц жиешмнщ уШ оран тар- лык етпес,— деп уры TiciH акситып, алакездене 6ip карады. — Бул мадайра бетен адам екенсщ, бегде сезге аралас- паранын макул болар efli, шырарым. Менщ шаруам, мына Шунакта. Ей, Шунак, бул отырысына жол болсын,— дед! де Нэд1р буларра жакындап келген аю тес бэйбшеге: — Бэйбше, сэлематпысын? Ау, бул отырыстарын, кай отырыс? — деп TiK сурак койды. Бэйбшенщ ынрайсызданып, кысылып калганы байкал- ды. Эйтсе де соны сезд1рмеуге тырысып, кымсына, тартына жауап бердк — Нэке, 6i3... мен...— дед1 де айтарын эр жерден 6ip шокактатып юлт узде Нэд1р алпамса кемшрдщ ау-жайын кайырмасыз туешдь Тус1нд1 де ол байкусты кипарысы келмей, Шунакка бу- рылды: — Эй, Шунак, мынау отарра сен анау картайган шешен мен жас балаларынды жупртш койып, езщ е ст т ею колын- ды артына устап жайбаракат журе бересщ бе? Элде кэд!м- г1дей койшы боп, бел буып шыгасын ба? Эйелщ не тунг! кузетке шыкпайды екен, не кущйз кол ушын бермейт!н Kepi- нед!- Кыскасы, дэл осы бугшнен бастап, отарды 6ip кун эйелщ, 6ip кун ез!н жаясын. Буран eiu6ip кикак-сикак Kip- мейд1. Мен ез!м эдей! тексерт!п турам. Ал, шешен тунг! 25

кузетке шыгады. Тусшдщ бе?.. Арсыз Шунак насыбайдан збден саргайып, ыс боп кет- кен TidepiH KepceTin басын изеп тары ыржындады. Нэд1р 6ip лездщ арасында Шунактын бас изеу1мен, онын осы аты- женше кен1л сыдыртты. Ел 6iTKeHHin бьпушде мунык туран- да азан шакырып койран аты — Bepi6afl. Сол Бер1байдыц 6ip кулагын eni жасында нагыз бер1басардын e3i тартып кетт! ме, элде кораны каптап кететш кеп иттщ 6ipeyi шай- нап тастады ма, эйтеу1р солардын 6ipi ecci3 баланын сол кулаган тутас жулып алган. Анасынын сонда: «Кудай-ай, шунак кылган кудай-ай» деп ойбайды сап, шашын жулга- ны бар-ды. Содан 6epi бул — Шунак. Елге де, елнйге де Шунак атанып кетть Отызыншы жылры ауыл KeHeci Ti3i- мшде де Шунак боп жазылды. ШешесЫн ез1 «BepiM» дейш дегенмен, дуй1м журттын атауынан шыра алмады. Акырында осы Шунарын туганда алдына алып, элдилеп отырып айтатын атын умытып бара жаткандай едк Мынау ыржьщбастын кайдан «Шунак» атанып кеткешн кецьпмен 6ip орап шыккан Нэд1р кшрместен тапсырмасын айтты: — Шунак, шырарым! Кеуденде жанын бар болса, Ka3ip кеш. Сендердщ Ш ш клге кырыктык басына жетш калатын уакыттарын болды. Со жерде мал санары етедк одан ары жайлау жолы. Мына куйлерщмен сендер жайлаура кузге дейш жетпессщдер. Bi3fli« колхоздын малынын алды каз1р сэры жазыкка жетш улгершть Ал сендер елдщ де, малдын да аягына тусау боп отырсындар. Нэд1рдщ жосыкты сезше, Шунак жасыкты жаузп 6epin: — Аксакал, осы 6i3 жайлаура несше кешем1з. Кудайга шушр айналанык бэршде квк каптап келед1. Осыларды жайпап отыра берсек кайтед1? — деда. взш ашура женд1рмесе де, адуынан кайтпаган карт бу­ ран буралкы ce3fli койды да: — Сен Fofl, жаздай осы жерд! жайлап шыкпаксьщ. Куз- де келгенде колхоздын баска малы сен шанын шырарып кеткен жердщ топырарын жалай ма, элде такыр тасын KeMipe ме? Сен Шунак, e3iwtf акымак еткщ келе ме, элде баскалардын 6api езщ сиякты жыртык жаулыктын астынан шыра алмай журген жыртанбай деп пе едщ? — деп cerin алды. Сосын кез1 жэутендеп турран бэйбшеге карап жар- дай-жеши ескертт!: — Биыл колхоз осы жактын еЭшен малдын кыскы азы- рына жемшеп дайындзмакшы. Жылкыдан басканын бэрше.

тебшшн куш e n i. Сондыктан Ш шктще сауын сиыр кала- ды да, басканын 6api жайлаура шьтады. Баска т у г т , тыш- как лактьщ да аяк алысы есепте тур. Бэйбше, бугш кештеу болар, ал ертен, бурсжуннен калмай Шшктч басыида болындар. Одан кеийкрендер обалдарын ездерще болсын! Haflip y3eHrire аярын арта 6epin едк — Б!з немсне, ылри буйрыкпен журу1лш керек пе? 6с- Tin б1реулердщ айкай-шуын есту yuiin багамыз ба, бу мал- ды? Куларымызра 6ip тыныштык болмай койды рой, осы?— дегенд1 ук1 тумсык катын ышкырын eni тартып турып айтты. Нэд1р карт бул арада да баягы сабырлыльтын устады. — Келш, карарым: OKeci турып, баласы сейлегеннен без деуии едь Шамасы езщ эдеп, тэртш дегеншн касына 6ip тун тунеп шыкпаган адам сияктысын. CaFaH сейлеген еш- KiM жок, неменеге шапылдай калдык? Малга сен емес, анау бэйбше мен оньщ баласы Шун'ак жауап бередь Колхоз солардан сурайды. Ал, сау болындар, кеттж, балам,— деп Нод1р атка Mine бергенде, бэйбше кеп шылбырына орала KeTTi де: — Ау, Нэке! Мал ьщрайында ашуыныз болды рой, оны кетерем!з, юнэ б 1зден. BipaK, мына малдыц басын жен ке- TiHi3. Ен болмаса, ауыз тиш...— деп бебеу какты. — Бэйбше! Кэншщзге разымын. Асырыспыз, Keiuipi- шз...— дед1 де карт кайырылмастан атын Te6iHin калды... Аталы-балалы eKeyi кете салысымен уры Tie, жырык epin жалан пышарын шндщ uieTine 6ip, капталына 6ip cypTTi де: — Ей, Шу-Шу-Шунак, жацагы джектеп турран шалда- рыц KiM-ей? — дедк Жай-жапсар бжу yujin емес, ашумеи, ызамеи сурады. Bip K03i Шуиакта болды, 6ip i<©3i керенау катыннын 6yftipine кадалды. Уры TiciHin уштыры жырык ершнен сыррауыл бойындай сойдиып сыртка шырып кетш- Ti. Шунак онын октем сурауына аузын ашып \\oiriprenuie болмады, керенау катын yai тумсырын он колынын жешмен 6ip суйкеп erri де, emKiMHin аузын аштырмастан, 03i сай- рай жонелдк — О, бул какпас, жердьэлемд! тугел куырып журген какпас. 0 cipcce, былтыр Алматыга, Мэскеугс барып келгел1 6epi кутырынып KeTTi. Бул — осы колхоздын жауатнауаты. Жылкы да осында, кой да осында, сиыр да осында. Кыска- сы, колхоздын бар малы осыпыц колында. Жана туран тыш- как лакка дейi11 есепке алып журетш боле. Керек десен: колхоздын бастыгы да осымыц колында, райком да осыиын 27

колында. Бул какпас бэрш жаткызып жусатады, туррызып ерпзедь Солардык 6api осынын аузына карайды, осыдан кенес алады. Енд1 тобан аяк 6ipeyiH экелш, езшщ жылкы- сына басшы кып койыпты. Сонда бул кутырмаранда, мен кутырам ба?.. Аю тес ене келшше ашулангысы кеп 6ip толкып турды да, 63iH-e3i тежеумен устап: — «Катын сез1 — каран сез» деген, шырактарым. Не десендер, о дендер, эйтеу1р ем1рде дэл жанагы юадей адамгерпнл болып алындаршы, эуел1?! Ол колдарыннан келмейд1 екен, кекекше кеюлдей берудщ Keperi жок,— дед1 де уй артындапл отарра журш Kerri. Сосын 6ip айналып кел1п, Шунакты касына жекелеу шакырып алды да: — Эй, Шунак! Шынынды айтшы, мынау жырык epi- HiH— келшнщ кай жердеп нагашысы? Мен бшетшде сешц «cyfliKTiHHiH» мундай нарашысы жок ед1 Foft. Болса, жиыр- ма жылдан 6epi кайда журген?.. Шешесшщ тосын сурауы Шунакты шуканакка отыргы- зып таетады. Ол: — Кайдам, апа? Эйтеу1р 03i солай дейд1 foA,— деп м!н- прлегеннен баска ештене айта алмады. Illenieci баласын одан эр! тыксыра TycTi. — Ал ендеше, мына койды кайдан экелд!ндер? Осыц урлык емес пе? — Ойбай, апау?! Бул не дегешщз? Акшага сатып экел- Д1К емес пе?! — Ол акшаны кайдан алдын? Кеше мен шэй-кантка ак- ша сураранда, келш екеущшн де: «буйырмасын, тук жок» деп зар каксарандарык кайда? — Мына келйпгшдщ нарашысы кып-кызыл акшага са­ тып алды. Калталары толган ак та, aflTeyip. — 0 3 i уры емес пе?— деп сезжтенд! шешеЫ. — Жок, етжий кершедк Баягыдан Арыс деген жерде турады екен. Кыста катын-балалары шс THin, кырылып кап- ты да, жаз шыга уйш, малдарын сатып осы туран жарына тартыпты. Еши сол ел шшде аяк KHiM Tirin кун кермекпп сиякты. Элпш айтып, мулэшмсш турран сорлы Шунарына анасы аянышпен де карады, жирешшпен де карады. OFan eHfliri сезш зеку-зеюрумен емес, т|'стенш турып, дымын шы- рармай кату айтты: — Басындагы боршн озщдш болмай, анау у и тумсык келшдш болса, онда c©3iM жок... Эйтпесе, осы Ka3ip шэй- пуйывды шкен сон малды алдына сал да, копарыл. Сен

Yiuiii талай жерде кара жерге карараным аз емес. Енд! ез- дтннен арылмай меш тары куйд1ретш болсак, закга да, законга да алдымен ез!м шабам. Бол. тез кимылда!.. Анасынык ауыр-ауыр сезшен кейш енсесш кетере алмай калган Шунак уйше карай сылбыр аявдады... 5 Ал уры т!с, жырык epiH Нэд1рдщ келш-кет!сшен Heflin езшше 6ip толгаура туст1, езшше 6ip туйш туйе бастады. Баяры ыскаяк Ыскактын муны 6epi аттандырарда жадуал- дай жаттатып турып тапсырраны каз1р кеншнде келки Kerri: «Балам, Mine докумёнтщ, туран ж ерщ — кэд1мг! Же- Ticy. Бул ел iiuiHe тез cinin кету!не мумюндж бередк К,орык- па, ceni ол жакта ешюм танымайды. Енд1 сен Ыскактын баласы емессщ. Экеннщ аты — Маймак, ез атыц кэд!мг! Козыбарар. Паспортында не жазылса соны умытпа, бэрш жаттап алганын жен. Сурагандарра айтатынын: Бурме жылы эке-шешем бурмеден елдь Жалгыз карындасымыз екеум1з калдык. Квп узамай ол да елдк Мен кункерю !здеп канрып кегли. Эйтеу1р Арыска жетш, жалдама- лы жумыс icTen жан бактым. Келе-келе етш жамауды, дол- барлап Tiryfli уйренш, 6ip юшкентай артельге Kipin Tipл in егпм. Етжшшк Meni муратыма жетюзе бастаран. в з 1м перуай сорт етжнпмш, табыс жетедк УйлЬбаранды болдым. Жумыска жакын жерден уш белмел1 уй де сатып алдым. Кайтейш, кудай маган муны да кеп кердь Бурмеде эке-ше- шемд1 алып, жастай зарлатып тастады. Содан Heflin 6ip киыншылыкта жалгыз карындасымнан айрылдым. ЕндЬенд1 ел катарына шыкканымда ку кудай кара жерд1 тары кушактатты деп, ал кеп зарла, ал кеп зарла. Ойбай- ды салып, KS3iHniK жасын кел кыл да, белщи тырна, ша- шывды жул. Жата кап жерд1 тепкшеп, кудайдын жетшс атасынан тугш калдырмай каррап-сьлеп, аузыннан Ke6irin- д1арызып, Ke3iHfli алартып, елржталып кал. Ал, буран сен- бей керсш. Кайта жандары ашып, муаркеп, уш рш п Tycin, KefliHri жэМцд! сурай бастайды. Ондагы жауабын былай болу керек: Кудай MeHi осы кыстык ринуарында урды. Со KyHi жумыска эдеттегщен коп бурын келin каппын. Он- дайда 03iмнiн жеке заказдарымды енд1рш тастайтынмын. Енд1 сейткел1 орныма отыра бергешмде, артельдш бастыры да Kipfli. Бурый ойтпейт!н, ыныранып, туске жакын Fana келетш. Юргеннен маган сойлей женелдк «Ойбай, осындапл eKi дей бастыктьщ, eKi сылкым эйел! кысыр калган 6ecTi 29

биелердей Te6icin, Ticiecin жатыр. Bapi бэсекеден туыпты. Bipeyi Туркстаннын 6ip етжипсше етж TiKTipin экелштк Ан ау соны киш керш, езше тура куйып койтандай дол келген сон, iuii куйедь Содан тунiмен меш жан алкымра алды. Bip тэулжтщ ш ш д е дзл сондай етж менщ колыма тимесс, аржарын езш тусше бер, дедь Енд! анау эйелге барып, ул псш рана каразра Tycipin ала кояйын да осы улп- легеи кушнде экеп берешн деп, табанын жалаура дейш ит боп жалынып, эзер алдым. «Ей, сендер де осындай нэрсе TireM деп пе едщдер? М э, етжнплерщ Kepin кез жанарын тауыссын...» дей салды. М ш е, eTiri деп бастырым каптай компиып журетш дэу семкесшен суырып алды. ©Kiiieci сэл би!ктеу жэне суМ рлеу, табаны кисык. Буран менде калып жок. Ж аны мурнынын ушына келген бастырым тушмен кез 1'лмей ж ур ш 6ip шебер агашшыра кепкен емепнен соган дэлдетш калып та жасатып экелштк Ш епрен былрарынын да, спирттеген катырма ултаннын да тур-турж алдыма уйш тастады. EKi кемекнн бердк Ал Tire бер дейдк Ертен осы уакытта колына типзу!м керек. Журексш ем, бурын Tirin кермеген етж тщ Typi. Осыдан кейш уш кун демалыс берем. Бар eHepinai сал, шаман келсе, мынадан да асыр, дед1 де бастырым Kerri. М ен сорлы кушмен, тушмен отырып, тан сарж е елд1м-талдым деп б тр д 1м -а у. Касымдагы кемекнл- л ердж кеп cenTiri болды. Бшргешм1зше олардын да кездер1 кызарып, б!ршама калжырады. Е т ж 6iTTi. 0 з кез мелшер1м- де анау етжтен артык шыкпаса, кем емес. Былгарысы да, ултаиы да юдан Toyip. А л TiriciHe барымды салдым. Сейтш тан атпай, бастыкка апардым. О л унатып, куапгапнап жылап та ж1бердк Карнын кебежедей кып ап, бас сап, шылпылдатып суйе беред1 меш. «Ал, бауырым, бар уйше. Бес кун демалыс берд1м. Одан келген сон бэйге берпзем. Бастыктын сылкымы да кур коймас» деп, аркамнан кагып коя бердк ¥йкылы-ояу, дел-сал куйде ушме эзер ж егпм . EciKTi каксам, эйел1м де, терт баламнын 6ipeyi де ун кат- пайды. Эйел1мш н бул туратын кезк вйткеш корада мал- сал, уйрек-каздар болатын. О л осы мезплдерде соларды реттеп журунп едк Одан да белп жок. Есжтен де терезеден де айкайлаймын, ешкандай дыбыс жок. Кещлге кудж шрдк Кершшер де жинала бастады. Акыры eciKTi бузып уйге KipceK, уй д ж iiui кекала тутш. Терезелерд1 ашып, aya Kipri- зш кар асам, эйел1м де, терт балам да ш с THin тыркиып калыпты. Bapi де катып калган араштай болтан... MiHe еш- рет1н ж ерщ осы; 6ipaK барлык жерде емес, жанын аса кы- 30

сылран жерде рана бар буран. Ондай куй саран шекаралык ауданга барранда кездесу! мумкш. Е, айтнакшы Арыста б1рнеше кун бол. Эбден таны. Бул саран «ана жерде не бар, мына жерде не бар едЬ> деп тэгтштеп сураранда ке- рек. Аузынды ашып ундемей турсан, сырыц да бш нш калады. Акшан калай шашсан да жетедЕ Бул 6ipimui. EKiHuiire кешейш: сонда Нэд1р деген сак шал болатын. 0 ai Tipi дейдЕ Ол неме жыланнын жылжыранына дейш 6i- лш отырады. Отызыншы жылдары iHiM Кулакмета кудалай, акыры тубше жеткен. Кайракпай деген бар дейдЕ Сен езщ жайласып, жумысынды реттеп алран сон, солардын ycTinen арыз жаз. Жазранда, Нэд!р Арыман байдын экесшщ туысы деп керсет. Кезшде олардын туыс боп кеткеш рас. Сонда Нэд1рдш шет елде бай туысы бар боп шырады. Осыларды достары б1ле турып жасырады. Мше осыларды араб эрш- мен кылд-ай Ti3in турып жорарры орындарра урып ж!бер. Айда, сосын ездер1мен ездер1 1штей былыгады да жатады. Кудайды кеп айтып уарызда. Тапсырмам бггтЕ Хабардан саспа. Кейш болсын. Ал, хош!..». Жырык aKeciniH жаттатып ж^ергенш элдешмнщ алдын- да сайрап шыккандай «уЬ» дед1 де, ез туйагше ауысты: «Е, Нэд1р дегеш осы екен FOft. Ойпыр-ай, кезкарасыныц eTKipiH 03iHiH? Сексенге келген-ау, не кылса да. Сейткеныен осал жау eMecTiri Kepinin тур. Бул шал б1реулерге хабар- лап, мазамды алып журер ме екен? Мына жылы орын жай- лы. Ой, не icTefifli маран? Докуметйм мыкты. Былай uibiFa Haflip тары да ез ойымен e3i боп KeTTi. «Япыр-ай, жанары жырык кайдан журген адам? Бул мац- айда бурын-сонды кермеген KiciM рой? 0 3 iHiH кимыл-кы- лыгы да 6ip турл1 кумэндшеу ме, калай? Анау бэйСНше, б1здщ кемп!рмен елдес. Сонда Шунактын 6i3 бшмейтш бул кай нагашысы? Элде, анау керенау, Kepi6aK келшнщ туысы ма? Ондай да болуы мумкш-ау. Токташы, осы баярыда «ыскаяк Ыскактын 6ip жырык epin» баласы бар екен. ¥ры Tici сыртына шырып туратын кершедЕ «Tipi болса, Ыскактан да етш туседЕ EKi елдщ арасын 6ip-6ipine бишртпей булш- flipin журе беретш нарыздьщ ®3i боп шыгуы ыктимал» деп, ел айтушы едЕау. Сол ма екен, элде? BipaK, олар баярыда тау асып, кездерш куртты емес пе? «Бул жердщ топырарын басу оларга кайда енд1?» дейтш 6ip iuiKi туйтюлден кейш 31

басын квтерш алды да, ОцрарЫна баппен кез тастады. OuFap болса, ею карап, 6ip карап атасынын ыкыласты бол- ранын да кутедк кен-шалкар болуыд да кутед1. Немерес!- нщ онысын ата б1рден какты, б!рден шдк Сосын жаканл epin, уры TicKe кайта оралды да: «Кайракпайра ескертш коймасам болмас... Анау бэле, шынымен Ыскактык уры Ti- ci болса, онда сазайын Соколов тарткызсын... Анау Шу- нак неме ушш тары да элН бэйбше жазыксыз куйедьау...» деген ium куйзелш устшде колын 6ip сштей салды. Онгар кермеген боп, бэрш багып, бэрш тушп келедп Атаньщ кабары кашам ашылады, кенш кашам кенид1 дейтшге бой алдырып, албырттанып, элденеге кумарланып, куштарланып алган боз бала езшше 6ip туйсшпен келедк Кырагы карт немересшш аукымын мелшерлей койды да: — Апыр-ай, жап-жаксы келе жаткан кеншмд! элгшер- дщ бузып ж1бергеш-ай,— дед1 акикатты алдына тартып. — Оран HeciHe ренжиаз, ата? Буларра сокпаран бол- сацыз, 6api6ip Ш Ыкпге барранда ренж1р едвдз, адам шап- тырып мазаланар едщ1з рой. K,a3ip жол устшде тындыра шыктыцыз,— деп немереа басу айтып едк немере сезш жен керген атасы: — Е, мунында жан бар екен, кулыным! Эйтпегенде шы- ныпда да ею жумыс болар едк— дедн— Кояндыны сез кы- ла бастап па едш? — Иэ, ата! — Онда, 6i3re онын аса кымбатты болатын жэйш сэл эр1ден бастайын, эйтпесе тусше алмайсын. Meni осында кейб1реулер кел!мсек дейтш кершедь Жо, олай емес. Б1здш ел1лпз де осы, менш туран жер!м де осы жер. Эке-шешем катар кайтыс болды да, мен жастай жет1м калдым. Шамасы бес-алты жастьщ мелшершде. Емшектес ешюм жок бола­ тын, жалрыз ем. Бала да болсам сезд1м, агайын дегендер 6ipiHeH сон 6ipi сырт карап журе бердь Баска журттын аужайы ез1нен e3i белгш foA. MycipKereH боп уйше апара- ды да ашыран айран, каткан нан дегендей б!рденесш бере салып не козыларын, не аркасы, куйрьшы курттап кеткен малсымактарыньщ сонынан Ж1бередь Кешке дешн 6ipi тебе- cin керсетпейдк Кешке иттей боп арен жетем де сурше жы- рылам. Кунде осындай TipiHuiiKneH 6ip-eKi жыл eTin к е т . Meiiin басымда, не ез1мде билш бар ма, 6ip куш 6ipey балыкка KepeKciu деп Карашыганра алды да Kerri. Ол да ондырран жок. Бэяры митык-митык журк. Бул уйден сол жердш ен мыкты байы тартып алды. Кайсысышю де Terin

пайдалану рой. Бул бай малы да кеп, балыкшысы да кеп адам екен. Солардын imiHfle меш . сонына салмаганы жок. Баягы куй, баяры жай. Сейтш ит жем боп жургешмде элп байдын ушне астына айрыр мшген 6ip адам келш тусе кал- ды. 0 3 i 6ip кесек, иыкты шымыр Kici кершдк Мен кергел1 6ip пендеге басын имеген MeniH кожам келген юсшщ асты- уст1не TycTi де калды. Bipeyai epicTeri малына шаптырды. Келген конак уйдщ жапсарынан сыгалап турран Meni iuiKe шакырды да, юмнщ баласы екешмд! сурады. Мен аузымды ашканша болмады, бай: «Тэшрьай, 6ip кацгып журген же- TiM. Менщ жалшым,— дед1 де маран,— кет, жорал — дедь Сыртка ыткып шырып 6ip карттан келген KiciHin женш су- рап ем; «Байконыр деген батыр. Ол KiciHi осы ещрдеп жал- пак елдщ бэр» сыйлайды, дедь Балам, 6epipeK келнп. Кудай буйыртса, басына бакыт конайын деп турран тэр1здк «Ой, ата, меш тэлкектеп кайтеаз?» деп жасып калдым. Жетшске келгенде меш жын кагып па, балам, ceni тэлкектейтшдей. Жок, айтканыма имандай сенгш. Ол Kici аттан тусш жат- канда сен аузынды ашып турып калдын. Батыр бай ушне беттеп келе жатып саран б1ршама мезгш зер сала карады. Дэл сол кезде аппак кудай аксакал сенщ бетщнен cyflin, батасын берд! де заматында жок боп кеттЬ. «Ата-ау шын ба, ондай да бола ма, вм1рде?» «Болады екен рой. Элгшде 03 кез1ммен керд1м емес пе?» «Ата, мына кергешщз рас болса, кудай ci3fli де жарылкасын. Мен онда ci3re OMip боны жумыс !стетпес ед1м», деймш. Карт кезше жас алып, «аумин» деп жатыр. «Жана сыралап тургамында езщ юрдщ бе бай уйше, элде батыр шакыртты ма?» — деп сурады. «Батыр шакыртып, юмнщ баласысыц?» — деп сурай бастап едк кожайын: «Ой, Taflipi кэц р ы п журген жет1м foii. Менщ жалшым» деп куды да шыкты. Бары сол. «Ендеше, балам, ол шакырту да тепн емес. Аягын кутешк», дед! карт. Айтып ауыз жиранта болмады, уйден кожайыппын бэйбшесшщ 03i шыкты да маран: «1шке Kip, Бабай ара шакырып ж а­ тыр»,— дедк «Айттым foA, балам», деп K03i жасаурап карт кала бердк Айнала ел маран таныркай карайды. Уйге Kip- сем батырды каумаларан оншек жуан улшлдеген ак бауыр- сак пен кымыз irnin, энпмеш согып отыр екен. Бэрше ортаксэлем берд^м. Селсокжауап кайырды жуандар. Эрине епщайсысынын да жактЫрмай отырганы белил i. Оларга KapaFan батыр жок. Meni торге шакырып дэл ез касына отыррызды. Кожайыппын да, баскалардыц да тустер1 бузы- лып кегп. Батыр миырынан 6ip кулш койды да, маран к.ы- 3—5567 зз

мызды ез колынан усынды. Мен бауырсак пен кымызРа то- йып алганнан кейш батыр: «Далада журе тур. Алыска узап кетпе»,— дедк Куырдак пен шэй Шкенде де, артынан ет желшгенде де сол жагдай болды. Бул жолы тамактан кейш батыр MeHi далага ж1бермедк Сэлден кейш уйдщ иесше: «Мен каз1р журемш. Dip ат дайындат. Ат болганда журю жайлы, ер-турманы сайлы болсын»,— дедн Кожайын: «Апыр-ау, Бабай, 6ipa3 аунап-кунап жатсанызшы. Тай ал- дырып сояйын»,— деп батырга жылман-жылман карайды. Батыр турды да: «Ыкыласына рахмет, бай. К,алауым мына Нэд1р. Нэд1рд1 мен алып кетем. Сенде жалшы боп корлык- та жур. Ал маран бул mi болады. Элп айткан атты осьшан дайындат. 0 зщшн тусщ бузылып кетп foh Атьщ кайтпай- ды деп коркасьщ ба? Кайтарам жэне дэл сондай 6ipeyai Tipnen, устемеамен кайтарам. Сенбесен 6ip адамынды косып бер 6i3re. Сол алып кайтады»,— дедь Байдын Tyci жадырап кегп де, тапсырма беруге сыртка 63i тура жупрдк Далага 6i3 де шыктык. Батыр ынк-ынк етш журген байлардьщ 6i- piMeH де сейлескен жок, меш epTin сонадайдаты кегалга барып, дем алып отырды. Bipeyi шлем, 6ipi жастык экеп эуре. Оран да мэн берген батыр тагы жок,. Элден сон жолга шыктык. Бай 6ip адамын косып ж1бердк Шамасы атынан корыккан. Батыр бутан каркылдап турып кулш алды. Жол- женекей мен Бабай aFaFa элг1 карттын маран болжам жаса- ганын, мен атка мшш жатканда жылап турганын кергешм- fli айттым. Бабай aFa менен: «Неге жылады деп ойлайсын?» деп сурады. «взшщ айткандары дурыска анналганына, мен сиякты жет1мд1 душм журттын кезшше аздей адамнын кастерлеп алып бара жатканына куанганы гой деймш»,— дед1м. «Иэ, дэл солай Нэд1ржан»,— дед1 Бабай ага. Сосыи карттын KiM екешн сурады. Мен ол Kicire карттын бала-ша- галы болган баласы барын, бай жетшстег1 шалдан бастап солардын бэрш де жумыска салатынын айттым. Бабай сэл ойланды да: «Шакыру сэлем айтып ж1берсем, 6i3flin ауылга кенпп келер меед!?»деп сурады. Мен: «0 й-бой, yuiyFa ка- наттары жок кой. BipaK бай ж1бермейд1 Fofi»,— дед1м. «Е. онда байдын жарасы жен^л. Мен сэлем айткан сон ж1беред1 гой»,— дедк Айтканын ierenTi. Карттын yfli еле-влгенше 6i3flin ауылда болды. Eui6ipi ренж1мей -прлж кейш. Солар­ дын кенже балаларынын 6ipi — ез1м1здщ Шынэль — Кэд1мг1, Кайракпай агайдын орынбасары ма?— деп- niH мен. — Дэл 03i,— дед1 атам. Сосын шакшасын алып насы- 34

бай nicKefli де, маран: «жалыккан жоксык ба?» — деп кул1м- дей карады. — Ойбай, ата, жалыру кайда?— деп тывдараныма да, тындайтыныма да ыкыласты екешлш сезд1рд1м. — Олай болса ендшш кыскарта шертейш,— деп ал- ды — Бабай aFa сол келе жаткан сапарда: «Нэд!ржан, мен caFan неге кызыктым? Аттаи тусе бере кез1м меш каумала- гаи калыц нешрге емес саган т у с т KeTTi. 03in жадау, жу- 3in сынык болганмен кезщде нур ойнап ушкын шашып тур екен. Журепнде жалындап турган от бар екенш сезд1м. Ата-анасыз болса экетпм ез!ммен, болмаса амал не деп туйд1м де уйге KipfliM. Артынан езщнщ KepiHreHin кекМмд1 орныктырды. Осы келе жатканда мен ceHi тугаи mi етуге 6eKinin келем. Не колыннан, не тшцнен какпаймын. Уйде Келбай деген улым бар. Bip жарым жаста. 03ipre улкешм де, KiiuiM де сол. Соган адал ага бола бкп. Одан.баска еш тьлепм болмайды... Б1рдене сурайын дедщ, туспадм оныц- ды. Уйде Мэлш деген апац бар. Косылуын ертеде-ак, косыл- рамыз. BipuiaMa курсак кетердк 6ipaK ешкайсысы турмады, кара жер кушагына кегп. Ж ас болса кырыкка кеп калды. Ендн мына баланын тьлеушщ устшдем1з. Жаны аман болса екен денм1з. Bipre тугаинан Ka3ip eujKiM жок. Кезшде осы елге >KonFap калмактары жш жаулык жасайтын. Сондай 6ip жорыкта eni aFaM, ез1ме тетелес iмiм каза тапты. К,ал- мактарды ту талактай eTin кайтарганымызбен менщ кайням iuiiMfle от боп жанып кала бердн Журттыц Meni батыр, батыр деп бэйек болатыны сол жорыктан кейш, Нэд1р- жаи»,— дедк Менщ жагдайым Бабай аганын. e3i айтканы- нан да артып журе бердк Туган М м деп жариялап той жа- сады. МолМ апай б1рден туган баласындай аймалады. Kiui- кентай Келбай 6ip-eKi куннен кейш-ак агалап мойныма асылакететш болды. Жаксы нышан. Сорымызра карай узамай МэлМ апай дуние салды. Не сыркат eKCiiin KiM 6iacin, aiiTeyip бурыннан сыркат екен. Оны Бабай аганын e3i айтты маран. Жанындай Kepin суйш косылган жары екен, катты куйзелдк Ещрегенде етеп толгандай едк Апай- дыц казасынан кешн Бабай ага курт uierin калды. Апайдьщ жалгыз ткпеп: «Батыр, Tipi болса, мына Келжаиды мандайынан шертпей ecipiui»,— деген тшек екен. Ол мултшаз орын- далды. Бабай ара кепке дейш меш ертш ациа шыгып журд|. Ан аз кездеспейдк ол eiuGipin атпайды. Bip жолы: Бабай ага, неге атпайсыз?— рабайсыз сурак 6epin калып-

пын. «Е, Нэд1ржан, оны атканда не туседь Олар да 6ip ду- ние -прлтнде тыпырлап журген хайуанаттар, жайына бара берсш,— дедк— Мен эншейш уакыт eTciH, ойдарымды умыт- пайын дешм. Жэне сен жер-жерд1 керш тани берсш деймш рой». Мен жанары сурарыма катты кысылып, терлеп кет- TiM. Келжанды алрашкы 6ipep кун Бабай aFa ез1мен алып жатып журдк BipaK em6ip уйкы кермейдк Юшкентай- ды и1скеп жатып, тушмен жылап шыгады. Одан Keflinri 6ip- eni кунде де сол кайталана бердк Дэл TepTiumi кеште жату- га жинала бастаранымызда: Бабай aFa, Келжанды мен алып жатсам кайтедк дед1м. Ойланып-ойланып турды да, ершц бмсш дедк Содан былай Келжан менен ажырамады. Бабай ара апайдын, жылы ете салысымен уйлендк Кейш бймим, бала желмшремесш деп алрашкы кездескен 6ipeyfli ала салыпты. Аты Забила екен. Э кеа 6ip тулегей emai рана жиып байыган, aecin алсан кан шыкпайтыи 6ipey екен. Зэ- биламен 6ipre уйге элек те юрдк Келжан оран канша ебек- тесе де жоламады. Оны менен керш, каргап-плеп жургенш сан естдам. Мен онын 6ipiHUji жауы болып алдым. Бабай ара ол жайды сездк оцашада: кулагына кыстырма деп ескерт1п койды. Уакыт дегенш кезд1 ашып-жумранша ете шьтатын куйындай б1рдене екен. Мен он ceri3 eTin он TOFbi3Fa карап каппын. Бабай aFa 6ip куш онаша epTin шыкты да: «Нэд1ржан, ушмнщ жанына уй кондырып, отау тшпекпш. Кездеген жерщ бар ма, айт. Жок болса, ел iiiiiH аралатайын. Тандаганынды алып-берем»,— дедк Мен осы эжецмен кездесш кап, сейлесш сез 6eKiTin журетшмш. Уй турмыстары жадаулау болатын. Кысыла-кымтырыла турып осыны айттым. «Болды ендеше,— дед1ол Kici, — каз1р ауыл- ра бара Kici ж1берем, макул десе ертен малый айдатамыз да, apFbi KyHi келжд1 алып келем!з. Тойды ауылда-ак етш- 3eMi3. Созатын тук жок»- Жардай Бабай айткандай боп шыкты. Калиманын ата-анасы калын сурай алмапты. Батыр e3i билсш депть Эрине, Бабай ага ж еткш кп мал ж1бертть Сонымен маран алты канат аппак уй Tiruifli. Жасау-жаб- дыкты Бабай aFa барынша 6epri3inTi. Дуршреп той да erri. Жана eMip, жана TipAiK сешлд1 6ip куанышты кундер бас- талды. BipaK Зэбила кулакка тыныштык бермейдь Келш деп Калимага да зер салмады. Из, айтпакшы Зэбила бала- ны TeceriMeH кетерд! де, жыл аралатпай дуниеге 6ip бала- дан экелш отырды. Олар ecin келедь Кыскасы улы бар, кызы бар он шактыны туды. Жылдын тез ететнп сол — мен юшкентай Келжан деп журген Келжаным жиырмага 6ip-

ак шьта келдк Бабай оган: «Уйлен, балам. Жасын келдк Мен мынау шал болтан. KesiM Tipiciflfle кызьшынды керей- {н»,_дейдь Келжан ундемейдк эке де ундемейдь Жалпы Келжан аз сезд1 боп ecTi. Кешке дейш жургенде аузынан 6ipep ауыз сезд1 арен естим1з. Жасык емес. Дене деген сум- дык. Куш дегенщ одан да эрмэн. «Буюл найманды осы Келжаннан кесек епшмд1 коре алмадым-ау» деп, Бабай аранын езшщ айтканы бар. Бул eni ортада Забила сыпсын- дап ез балаларына: «Эй, оншен iuipiK, сендер ауыздарынды ашып жургенде енниден кур каласындар. Анау туйе Ka3ip уйленбейтш кершедь Агыман сен шык та тшек бшд1р. Ал- дымен уйленсен еншщ кеп болады»,— деп кайрайды. Bapi естмедк Бабай aFa мырс кулш кояды. Жалпы Зэбиладан тугандардын 6api де Келжанра жау боп acTi. Зэбиланын айдауымен Арыман келген екен. Бабай ага куды да шыкты. Эке кабагын ce3in, Келжан тездегп. 0 3 iHiH суйген Бижама- лына косылды. Ойпыр-ай, сондары Бабай аранын куанраны- ай. Алрашкы дурмек eTiciMen Бабай aFa 6i3fli улкен уйге шакыртты. Барсак, Забила бар екен, шыкпай турып алды. Бабай аранын зекушен KeftiH рана быркылдап эзер KeTTi. Ол KeTiciMeH Бабай ара 6ip шарын сандыкты ашты да 6ip- талай буйым алды. Bapi асыл екен. Келжанра: «Келжаным, кулыным, мынау кезжде кыруар мал 6epin, ез1ме арнап тж- Tipren ки1мдер едь Сешн аяктануына карап жургем. Енд! булардын иеа езшсщ», дед1 де' алдымен кундыз берж кипз- д1. Сосын кундыз iuiiKTi иырына жапты. Алтын жалаткан карыс жалпак белбеуд1 устатты. Ен сонынан кезше жас алып турып алтын жузж усынды. «Бул, маркум апанныц арнайы саган табыс ет деген буйымы. Келжнщ колына са- ларсын, айтып, ескертш усын,— дедь— Балам, кез1м1здей Kopin устарсын». Келжан кобалжьтаннан ештене айта ал- мады. Эке тусшд1 де: «¥ктым, енд1 барындар. Айтпакшы, ертен енипюи белей. Жасыратын не бар, езщ де сезген боларсын, Забила балалары эл1талай кикалан салар саран. Сондыктан еннннд! каз1рден 6epin коймасам, KiM бшедк тардыр деген 6ipaK кунде алып жыра салура дайын рой. Мен мулде шау тартып барам. BipaK одан бупн-ертен кез жу- мам демейм1н. Эйткенмен сактыкта корлык жок кой». Б1зге улыксат бердк Уйге мркпмен Келжан жатып кеп жыла. Ойпыр-ай эзер койрыздым... ол Ke3ri жагдайы езшен e3i TyciniKTi Fofi... Атам осыдан кеГпн эцпмесж к!лт узд1 де: ойбой, балам- ай, мен шал еткендеп 0MipiMi3fli мыжып келе жатып Ш шк- 37

Tire багыт алып кеткешлпзд! акгармаппын гой. Аттын басы бурып алып журе берген екен. 0з1м де жалыктырган шы- гармын, ceni?— дедь OnFap: — Туу, эта! Мундай эдпмеге 6i3 жалыгамыз ба? Кызык ккап сиякты екен. Ар жагын айтпайсыз ба? — Жок, балам OFaH ренж1ме. EHfliri энг1меш Бабай aFa- ньщ Шубардагы кумбезйнк басына барранда айтам. Кал­ ганы кыска жэне сол жерге байланысты. Оран мына малдар- дьщ санагын етмзш, жайлауга бет тузеткен сон рана бара- мыз. Ол кезде кол тиедь Ka3ip шаруа жайын ойлау керек. Бугш конара Ш ш кпге жете кону керек. Кайракпай да кеп калган шьтар— деп узйш -кесйш айтты. 7 Нэд1рлер ШЫкт1ге ездер1 мелшерлегендей, кештетш жетть Колхоздан Кайракпай да келген екен. Коптен Kepic- пеген аталы-балалы адамдар ыстык сагынышпен Kepicin жатыр... Орталык басы абыр-сабыр. Эл1бектер де жетшть Ол тыкылдап турып Haflipre: — Ой, ата, кызыкты кермедщз рой,— деп шикылдап куле бередь— Тиншщз 6epi шыккан сон 6ipa3 жарысып алайыкшы,— дедь — Е, болады,— дед1м де шаба жвнелд1м. Ол да соныма тусть Б1раз шапкан сон мен аттын басын тарта берд1м, тьл- ш|'м меш куып жетш озран екем лесе керек, атын борбайла- тып куйрытып узап барады. Токта, ат шаршап калады, жол узак деп айкайлаймын, еститш ол жок, ecTice де ет кызуы- мен кете 6epfli ме, aflTeyip карасы кершбей кетп. Мен cap аянмен келе жатып элгЫн далактаран шабысына куле' берем. Каижьтадары сумкасы аттын сауырын сарт-сарт coFbin, жалп-жалп етед1. Колындагы калпагы да ербендеп барады. MeHiH ойымда ештене жок cap желкпен жетш кел- сем,' жолдын он канатында тыркиып тмпйм жатыр, анан- дай жерде ат тур. Эуелде тшийден шошып кетпм тура ал- май жатыр екен деп. — ©й батыр, Tipicin бе? — десем. — TipiMin,— деп басын квтердк Журегш орнына жана тустк Куларанда жер он жак шекеамен 6eTin cypin кетшт1 канталап тур. — Баска жерщ аман ба? — Аман. BipaK денем козралтпайды,— дейдь — Е, онда кудай сактаган екен.

— Кайдам, afueyip осы жерге жеткенде б!р мецкШ де лактырып тастады. — Анау калпагынды кезще такап ербецдетш yeraFa- ныннан шошынран да, ыткыткан. — Атты устайын деп барсам, пыскырынып шыр айна- лып жолатпайды. ©3i тобылрыта оралып капты. Ондай ат шошынраннан кей!н мынандай адамды жола- тар ма? 0 3 iM бардым да орауынан алып келд!м. TuiuiiMis осында 6ip кесе айран iiuyre рана шамасы эзер келш, сылк кулады. Тыркиып жатыр... Эл!бек тары шикылдап Kerri. Нэдзр де рахаттана кулш алды. Онгардын аузы жиылар, кулюден босар емес. Кай- ракпай картты демала турура уйге карай колтыктап алып журдь Нэд1р жастыкка басы тшамен кор ете туей. Ептеп кез шырымын ала турсын деп Кайракпай шэйд! де кешеу- шдетйре бердь Нэкен уйыктамаран юсщей кезin кенет ашып алды да: — Эжептеу1р уйыктадым-ау дейм1н? — дед!. — Кайда, бас-аяры жарты сараттай рана,— дед! касын- да OTbipFan Кайракпай сагатына кар ап. — Е, Кайракжан, б!здш жасымыздары карттар yuiiH мундай тыныс жарты кунд!к тыныспен барабар,— дед! де Кайракпайга зер салды. Кайракпай каз!р кексе тарткан. Анау 6ip жылрыдай сидандау емес, жасына карай кесекте- Hin, толыскан. Haflip сонры кергеннен 63repici болмады. Сакал-муртын мунтаздай eTin кырынып алган. Haflip «шу- Kip» дед!... Шэйдан кейш Кайракпай мен карт сыртта окашалау акг!мелест!. Шаруашылыктын камында екеу1н!н де 6ip-6i- piHe хабарлайтыны, кел!сет!ндер! бар едк Haflip жолай Шу- накты 6ipa3 с!лк!леп алранын айткан сон, жырык epiH туралы да хабарлады. — Сол Шунакка малды 6epyiMi3 кате емес пе ед!? Адам болар Typi жок кой езшщ?— деп Кайракпай кынжылып едь — Кате де болса кайтес!ц, Кайракжан? Анау кемп!рд!н зары eTin кетл маран. Ka3ip отарынын ускыны жаман ке- piH6efifli. Эл1 де байкайык,— деп Нзд!р басу айтты. — Кайракжан сенен т!лепм: MeHi злг! жауатнауат дегендер!цнен босатындар. Тшаузым таска болсын, жыл- кыныц 03i де .б!ршамара жетт1. Эл1 де есе бередй Абыл ко- сылды дегенмен ол эл\\ бапшы емес кой. Анау кемекш! жылкышылар жи! ауысатындыктан ба, малды дурыстап

тустей алмайды. Кашан керсен, «он, оибес»деп санап жур- reHi. Мунын аржапл айтпай-ак TyciHiKTi емес пе? Сондык- тан MeHi аналарыкнан босат, 6ip тулегей жылкыда калдыр. Мешц Ka3ipri каукарымды езщ де бмесщ гой. Бурым кайрат-куат барда бэрше де карал журуге жалыкпаушы efliM де шаршамаушы ем. Ол кездеп малдардын да карамы белгш гой, 6ipaK. Ka3ip анау сиырлар мен отарларды 6ip- 6ip аралап шыгудын езше айлап уакыт кетедк Уйге шар- шап, шалдыгып кайтам. МенДе не куш калды. Ofrreyip кал- киып жургешм гой. Кай-кайсысынын да завфермалары бар гой. Соларга бшйпн, басшылыгын берщдер. Кезшде сурау- Fa да жаксы,— деп Нэд1р карт штепсш букпей ашып сал- ды,— Бул езщнен api аталык, api катардагы колхозшы ре- тждеп тшепм, Кайракжан! , Кайракпай катты ойланып калды. Кектем мелшершде осы жайлы Шыналы exeyi элдекалай 6ip сез еткенде аяксыз калдырган. «Нэкен 83i ундемей жур Foft, кеншне кеп ка- лар» деп Шыналы соз косып едк Кайракпай да бас изеген. Еши мше сол мэселе бастыктын карбаласта алдынан шы- гып отыр. Не айтпак? Кинала турып: — Ата, алдын ала ескермеген кшэ б1зден. Эз1рге былай болсын: ci3 осы жолы жайлауга барган отарларга бас-кез болынызшы. Мунда калатындарынын ендШ жауапкершш- riH завфермалардын езд1-езше жуктейм1з. Отарлар ymiH арнайы адам ж1берер ек, колхозда адам кунп жетшпей жа- тыр. Буган калай карайсыз, ата? — Е, бул айтканына кулдыкпын,— дед1 карт ipKLriMefl. ■— Оздер жайлаудан оралганша, 6i3 колхоздын баскар- масында шздщ етМ1шн|'зд! карап, т!лепщзд! орындап кау- лы алып, до кум ен т дайындап коярмыз,— деп е ск ер т. Карт макулдап басын изедк — Ата!— дед1 Кайракпай.— Енд! менщ eTiHimiM бар, ci3re. — Кулагым езжде. — Осы жактан шеп шабылып, малга коражай сала бас- тайтынымызды еспген шыгарсыз, Эл1бектен?.. Олардын тау жактан бар жабдык-жайларымсн Tycyi де таяп калды. Шыналы солармен эуре боп жур. Ол келген сон эрге мен кетем. Енд! астыктын камына кызу Kipicy керек. Осы Шшк- Tire 6ip айгыр yflipm калдырсаныз дейм!м. Жумыс адамда- ры ыстыктайды, шелдейд!, шаршайды, соларга сусын бол- сын. — Ойбай-ау, ол не дегенщ? Байлауга тез кенетш 6in 40

YiiipAi ертен-ак жетшзд1решн. Тек yflip болганда онын да Ke6i, азы бар. Жобанмен канша бие ойлап ен? — Жиырма бес — отыз болса бэрше де жетш, акар-ша- кар боп журер едь — Буырыл айрырдын yflipi бар. Ем жыл болды yftipre тускенше. Сол тура келедь Жуастау, жуген-курыктан да сескене бермейдк Сол болсын. — Болты. Енд1 колхоз табанында аузын ашып, кымыз- сырап отырган ел де 6ipmaMa. Соларра карамы мынадан эжептеу1р Ko6ipei< 6ip улip 6epin кетсещз,— дед1 бастык. — Ол да болады. BipaK кайсысы ынрэйлы келер екен? — Улкен-айрырлардык 6ipiHiH peTi жок па? — Жок-ау. «Жоталыны» тастамаймын. Ол кошке керек. Шабдар кайырым да бермейд1, жакындаганды шайнап Ж1- бередк Колымнан кулындатып, колымнан ocipin келе жат- кан мен1к ез1м оран журексше жакындаймын. Баскалары да euiKiMfli манайлатпайды. Коп жылкынын imiHfle жургеи сок бшнбейд1, эйтпесе, шетшен каскыр таптарлар рой. Bip актес жас тор айрыр бар. УШршде аздау, эйткенмен сауын- ра Tycin журген жуас биелерден он шакты коссам, yflipin алып журе бередг — Онда мен1н етМилм осымен тынды, ата,— дел Кай- ракпай серпшс 6inflipfli. Кайракпайлар так бозынан турып, шаруашылыктарын карал журген. Кенет, жер астынан шыккандай арт жакта- рынан 6ipey: — Уа, ассалаумагалайкум! Кайырлы так. аксакал- дар! — дед1 дауыстап. Нэд1р де, Кайракпай да жалт карады. Кэд1мп кешеп жырыктын 03i. Кайракпай кеше атасы айтканнан сон Жы- рыктык e3i екенш б1рден сездк — Иэ, ж т т , жол болсын! — Элей... Осында тунде келгем. Ауылда бастык бар, coFau жолык деген сон ертелетш турып, шаруамды айтайып деген1м рой. Кандай кенес, кандай нускау берер екен дей- — Ал анта бер, онда,— дед1 Кайракпай. Жырык суылдай женелдь Сайрады, зарлады, шашын жулды, кэши алартты, «кой койра» жураракпанда конбедк Нэд1р TinTi аяп кетп. Энпмеге exeyi де сенш калган. Кай­ ракпай: — Байкус-ау, осынша зарларанында yfi-iiuin кайта Tipi- л т келед! дейсщ бе? Коятын уакытьщ бопты Foft,— деп ба-

су айтып, жубатып жатыр. Haflip де аталык сез косып койды. Жырык койын калтасынан шуберекке оралган кагазда- рын алып: — Mine, дукаменттер1М,— дед!. Кайракпай жэй кезбен бэрш де карап шыкты. Жып- жылмагай, ш к кездеспейдь Сосын Кайракпай ертеректе уюмет .орындарында кызметте жургенде Василий Павло­ вич 63i табыс еткен шынашактай улкейтк1шт! кезше toe салды да, екшнп рет карады. Кайракпай кенет паспорттын бесннш бетшщ ек аяк жарынан хундыздардыц eto apni престелген белгкш кердь Мын есе улкейтюшпен кергсннщ езшде кезге эзер шнед! екен. Кайракпай баска караздарды да карап шыкты да: — Документтерщшн бэрi дурыс екен. Енд! не ютемек- ciH? — ETixiutoiriMfli жалгастырам. Алса артельге турам. Не эрюмге сурауы бойынша аяк кшмдерш жамап, жадрыр- тып дегендей кун керермш,— деп мулэШмсш Жырык. Bip нэрсеш Кайракпайдын iuii ce3in тур. — С онрыц ретс!з рой. Ол б1зде енбек еткенге жатпай- ды. Жзне табысыннын да берекеа болмас,— деп Кайракпай ескертш тур. Жырыктын буран жауабы дайын екешн б!лед1. — бм м ет процентш алып отыратыны бар емес пе? — де- fli муд1рмей. Кайракпай енд1 созрысы келмей: — Жаркыным ол жарын езщ шешерсш. Баска шаруан болмаса, дем ал, кьтдыр,— дей салды. — Ой, рахмет! Нур жаусын Ыздерге,— дед1 де куана- куана женше кепч... — А, сайтан! — дед1 Кайракпай тютенш элгМн арты- нан. Нэд1р тан калып: — Не боп калды, Кайракжан? — дедк — Мен онын айткандарынын бэрше имандай сент кап, жаным ашып турды. Bip пэле екенш кейш ангардым. — Осы, кудай б1'лед1, Ыскактын жырыры,— дегенд1 Hoflip ceniMMen айтты. — Журвдз, ата. Шзйра шакырып келдь.. Нэд1рлер дастарканнан кетер!лер-к9тер1лместе-ак 6ip топ адаммен Василий Павлович аттан тусш жатты. Алды- нан каукалактап Нэд1р де шыкты: — Ассалаумаралайкум, ата! — деп Василий Павлович жадырай келш картты бетжен суйш алды. 42

Алпамса Тиховтын кушарынан босаран Нэд1р: — Калай, Василий Павлович, денсаулык орынша ма? — деп сурады. — LUyKip. 9 3 ipre келшвдз уйкын шала, демалысын ша­ ла, тамагын шала деп желкелемейдь ата. — Ой, бэрекелдП Keperi де сол foA. Мен де куаттымын. бзщмен Kypecin алура да жараймын,— деп Haflip эзш тас- тап едк Василий Павлович боп жарыла кулшш жатыр. Елдщ кулшсш керш карт та мэз. — Онда, ата! Слздш жуз жылдык тойынызда алдымен ез1м аракты iiuin, еленд! coFbm, билермш-ау кеп,— деп Ва­ силий Павлович та каркылра басты... Кайракпай Тиховка Жырыктын жайын айтты. Василий Павлович б!рде фермадары шарын кенсеге тартты. Ол талай айдын кушарында кетш барады. Кайракпай кенсеге юргенде Василий Павловичтын касында ез1мен epin журген 6ip-eKi адам отыр екен. Тез шырып Kerri. Олардык !з!нше Тихов: — Ешюм юрмей тура турсын жэне сырттау болсын,— деп ecKeprri 6ipeyre. Кайракпай кайта KipiciMeH Василий Павлович: — Кайракпай, мунда б1рталай мэн бар. Эртурл1тапсыр- малармен келген кэззэп. Кыскасы эриеш уарыздап ел iuiiHe ipirai салады. Сосын етж-сетжтерш Tire журш, мэл1меттер де жинастырады. Тарысын-тарылары шырады Fofl aai,— деп езшщ жорамалын айтты. Ka3ip мен Димара 6ip адам ж1бер деймш. Мешн езще ауыз exi айтканымды соран жетшз. Кыскасы epKiHe ж!берсш. — Аудан орталырын алып, устап тур. Фздерге хабарла деп меш жуг!рттк Жет1-сег1здердег! юшкентай бала езше тапсырма бер- генге куанрандай, танаулары желшлдеп KeTinTi. Улкендерге карап, ыржиып кояды. Василий Павлович юргенде техник: — Соколов жолдас кутш отыр,— деп мэл1мдедр Тихов оран сыпайы рана сыртка шыра турынызшы,— дей салды. Ол шыгысымен рупордан: — Дима, Дима!— деп ек! рет дауыстады. — Тындап турмын, Василий Павлович! Жаксы естшдк Жаксы ест1'лд1. Кайракпай жактансыз ба?.. Менен сэлем! Кулагым С1зде... — Дима, мукият тында! Осы жакка Tici аксиран, жар­ 43

тылам жабайы мысык кептк EcTin турсын ба?.. Дереу 6ipey- fli KafipaKnafiFa Ж1бер, бадырак козш умытпасын. Сау бол, математик!.. — Жолдан coFa кетем деген уэдемде турдым. Енд1 Ба- секе, енд1 аттанайын, улыксат ет. Каиракпай кулш ж1берд1 де: Улыксат ете алмаймын. Тамак дайын тур. — Ойбай-ау уакыт KeTipin отырамыз ба? Облыстан ке- летшдер 6i3fli Кектеректе туске кутедк Келюм солай едк Ренжидгау. Опын устше Борл1 ауданынык басшылары эзшдгшынды жел де 6epin кояды рой... — Дайын тамак кой... — Жарайды, тек тездет. — Дайын тур. Уйге шрулерМз рана. — Менщ касымдагы ырай мен сыгайлар кайда екен? — Тугел уйде отыр... Тихов кеткен сон Нэд1р Кайракпайдан: — Кайда барады булар, неменеге барады? — деп сурады. — Жанагылардын 6api аудандары маман басшылар foU. Облыстан да коп адам келед1дейдк Осы облыстын Семейге караган жары тугел бос жатса керек. Сонык ара-ж|'гш ашады да, беледк Б 1зге жерд1 мол бермек коршедк— дед1 де бэрш кыскаша туаширдк — Мазанды алдым-ау, Кайракжан,— дед1 карт KeiuipiM сурарандай. — Ол не дегешшз, ата? Мазам кететшдей сыркат емес- niH Foft. Онын ycTine ci3 сурап турсаныз... — Рахмет! — Шаршамасаныз. санак жагына барайык... Сэлден кешн карт Кайракпайра: — Малмен кез!м!зд1 ашкан елм1з foU. Мен осылардын маныраранын сагынам. EKi-уш куннен кейш Шыналы келш, Кайракпай врге Kerri. Enfli eriH орарынын камына барынша куш салмак екен... Bipneiiie куннен кейш Шшктщег! жумыс та аякталып карт немереге берген уэдесш тиянактаура ойысты... — Онгаржан, б1рталай жэйд! Кайракпайдан ecTinciH. Оларга ат шалдырмаймын. Тыцнан тартам. Тындай бер: «Bip Kyui Бабай aFa сыртка шыкпады. Колжан екеум1з батып Kipe алмадык. Туе элетшде 6ip шыкты. Bi3re ундеме- fli. Эжептеу!р сыркат боп жатканын сезд!м. Тустен кешн 44

тары 6ip Kepimri де, уйге беттершде MaFaH ьлес дегендей белг1 бердк Уйде кашанрыдай Нмкшленш Забила жур. Bi3 табалдырыкты аттай бере сыртка ыткып шыкты. Элп уй айналып журш ce3iMi3fli тындамак екен? Мен далага лып шырып Келжанра ескергпм де, кайта оралдым. — Нэд1ржан! Мен эуел баста кателеспепшн, e3iwu дэл багалаппын. Сен туран баладан да адал болдын. И р л т бар жерде каза бар. Бупн-ак сезд1м. Е, умытып барады екем, астапыраллай. Осы езщ керген малды мен кушпен, зорлык- пен жирам жок, тубш бышейтшдер солай ойлайтын сиякты. Элп калмак жаулырынан кейш 6ip карт жылап кеп отырып алды. Астындагы биесш ал дейдь Мен жолатпаймын. Акы- рында элп шал жанра батар тшек айтты. К,инала турып алдым. Содан шлеи кедейлер, 6ipi тай, 6ipi кой дегендей экеле бастаганы. Зар кагып жолатпаймын. Олар да эдктен- ген адамдар екен. Кыбын тауып кетед1 де, алып келгенш тастап журе бередь Мен ары еткен, 6epi еткен елден малда- рын алсын деп сэлем айтам. Б1ршен ун шыкпайды — амал- сыз кенд1м. Осы мал сол тукымдардан ербш . Ел кере алмай сез етедк Естимш, «е» дей салам. Ею эйелдщ баласы eKi рулы ел дейд1 foA. Мен кез1м и р 1сшде-ак Келжан мен Арымдардын арасын сезд1м. Ел болмайды олар. Есщде бол- сын, Агыман мен кез жумысымен-ак зымияндыкка кешед1. Квлжанра аннан да, муннан да ор каза бередь Ашык, келуге коркады, сырт ауыз, сырт кол аркылы биттей шарады. Кушке келсе Келжан кырып тастамай ма? Нэд!ржан, Кел- жанды жаныннан 6ip ел1 шьтарма. Анкау немеш алдай салу окай foA Кунд1з-тун! 6ipre больщдар!.. Б1зге айткан есиен екен ол. Bip-eni куннен KefliH кезш жумды, дуние салды. Актап, арулап койдык... Арада б1ршама еткеннен Келжаннын маган: — Нэке, атка конынызшы, энпмелесш кайтайык,— де- reHi. Сыртка шыгып еш-уш кыр асканнан кейш, тагы да Келжан. — Нэке, осы apaFa туссек кайтед1? — дедь Туспк,аз-кем отырыстан кейш: — Нэке! — Эке-шешем басына айтулы 6ip-6ip кумбез салрызсам. Адамы табылса, сураганын берерм1з. Мал деген б'РДе ары, бфде 6epi кете беретш тулш кой. Кай басымыз- га не жетпей барады? — деп кеншндепсш жайып салды. Куанып кетт1м. Шып ыкласыц ба, Келжан?— деймш. — Тап солай,— дедь 45

— Heci бар, онда кайырлы болсын! — Осьтан адам таба аласыз ба, Нэке? — Ойланайын. Ойжайлаудан келш журетш 6ip бакал- шы бар едк CoFan барып тапсырсам, эрюмге сез сап журш 6ip шеберлерд1 табар-ау, не кылса да. Bip ат берем десем, жаны кала ма? Табар. — Онда, ренж!месешз 6yriH журш кетсен1з... — Макул,— дед1м ез1ме де 6ip куат б т п . Шэй iiuin, енд1 атка кона бергешмде, кудай айдап элп танысымныц в31 келе калганы. Онаша шьтарып, ойдагыны аштым. Ол жанып TyCTi. «Кудай бар екен. Ойжайлауда Самарханнан ба, Бухардан ба 6ip-eKi шебер жур. Солармен сейлесей- iH»,— дегеш. — Тауып келеек, кайтарында б1зден сыйга ат мшеан,— дед1м. Бакалшы алаканына туюрдк Обалы не керек, ертецше- ак ертш келд1 e3i айткан екеуш. Сейлестж. Ойларындагы- дай eTin шыгарамыз деп жалактап тур. Канша 6epeTiHiMi3- Ai сурады. Bi3 ездершен сурадык. Кыруар акшанык есебш усынды. Б1з, болады дедж, акша ymiH мал алатын болды. Риза боп олар кегп. Куанып 6i3 калдык. Сездершде турды, уш-терт куннен кей!и б!рталай жумысшысымен, алгашкы сайман-сауыттарымен жегп де, жумыска Kipicin Kerri. Эке- Hin жылдырына 6iTce деп ек, одан кеп бурый алгашкы кар туспей-ак, аяктады. Шеберлер малдарын шетшен алып жат- кан. Bi3fli шакырды. Кердж, катты унаттык. Iuii кыш Kip- шш, оган шакпак ак тас араласты, сырты эртурл1 сыр, шы- найы суйек, кум т боп шыкты. Басына айшык орнатты. Сей- Tin олар да, 6 i3 де риза болыстык. «EKi есе, уш есе артык алыпты» деген гу-гу шыкты. Еш мэн бермедж. Алса, алган шыгар. Енд1п сез не? Нэд1р аз гана аялдап алды да: — Келш те калдык,— дедк Онгар жалт карап, кунге шагылысып турган улкен кумбезд1 керд1 де, ]'штей так кала берд1. Нэд1р сырткы шарбактын кулпын аша турып: — Мен шыкканнан кейш керереж, аттарды анау жакта уста,— дед!. QHFap атасынык 6ip мезпл онаша болилсы келгенш сезд1де аяндап журе бердк Сэлден кейш немереш шакырып 1шке Kipyre улыксат erri. Оган сырт KepiniciHe Ка­ раганда кейш imi онша унамагаидай, тез шыкты. Атасы кумбездш кулпын, сырткы коршаудын кулпын сап, юлтш тес калтасына ыткытты. Кайта оралды... — Ата!— дед1 жолай О м ар.— Мен ci3fli эбден шаршат- тым Fofl. Алайда тагы 6ip сурак берсем урыспайсыз ба? 4в

*=- Сура, сура. — Кумбездщ улкейд!г1 кандай, кулыпты Неге салый журтздер? — Келемше ceri3 канат уйдщ мелшерш алранбыз. Айт- пакшы, Бабай aFa мен М элш апайдан баска мунда Келжан мен Бижамалдын суйеп жатыр. Ал кулып салу мынадан шыкты. К,азактан солдат алудын аз алдында 6ip KyHi Абыл жол Tycin кумбез жанынан етш бара жатса, касындагы 6ip арашта Арыманнын мырзасы Садырханнын аргымагы бай- лаулы турранын кередк e3i жок. Абыл шауып барып аттан тусе бере штен Садырханнын ышкырлырын жендеп шьтып келе жатканын байкайды да 6ip бэлеш ce3in: — Ей, мырза, токта,— дейдь Ол Абылдан 6opi 6ip куты- ла алмасын сезш, алейш турып калады. Абыл ол кезде дщгггтей ж1г1т. Мырзаны желкеден бурш алып, кумбездщ iuime Kipefli. Kipce, анау ит атасыныц басына улкен тузге отырыпты. Абыл мырзаны май куйрыктан дурелейдьай кеп. — Иттщ гана баласы, ит болмасан мынау не? Атаннын аруарын корлаганын ба? Кабырынын уст1н былрараньщ не кылранын иттен туран кушж,— деп тары дурелейдь Сосын: — Жаньщнын барында мынаны далага колынмен тасы,. одан кей1н такиянмен су тасып орнын жу. Бол тез,— дейдь. Мырза flip-flip eTin журш борт ттейдк Ол бггкен сон Абыл: — Эй, мырза! Мына жайды еле-елгенше emKiMre Ticiimen шьтармайсын. Маскарасы e3ine келедк.. Осыдан 6ipeyre: Tic жарып, окен маган THfli ме, айтпады деме, мына ne3fliriMl сол KyHi ceHiH кещрдег1нде ойнайды. Ал енд1 TiciHHeH шы- гармайтынына т1зерлеп отырып, он колынды кеудене койып ант бер дейдк Мырза оны да калткысыз орындаган... Абыл! осыны маран айтып келтенде шошып KeTin, жагамды уста- дым... Абылга: — Абылжан, мынаны апана да айтпа. Ен бастысы — Квлжан оезбесш. Сезсе, ол момын болганмен шыдамайды,, зтдей боп копарылады да, е т жак каи-кырылыска тусем1з.. Агыман жагынан шу шыкса да сондай жагдайга урынамыз.. 1лэй|мда еншм сезбесш деген... Абиыр болганда тыныш: KeTTi. Ол маскара icTi MiHe осымен yiummi адам сен ecTin: отырсьщ. Осымен тынайык. Сондай адамдардан калгаш жудырыктай Кояндыдан айрылып калганыма кешiрi бар ма? Tipi болса, мен буюл OMipiMMCH oFaH карыздар - мын... Ilaflipflin иыгы булюлдеп кеттс Оцгар алга оза 6epfliL Haflip Tepic айналып кез жасын cypTTi. 47

ЕК1НШ.1 ТАР АУ I Заводка жумыска орналасу — Шоукарганын cohfu yMi- Ti едь Онысы да сэтюз шыкты.Ширауы жетпеген жунес жш 6ip opaMFa келмей бырт узшдк Ол директордыц алды- нан cyMipeflin шыкты. Сол сурецаз калпында орталык паркке калай жеткенш де сезбедь Кенет аягынын асты солк еткеидей болды. Ол тецселш барып табандап турып калды. Бул не? Жер сшбнд! ме, бомба жарылды ма? Мацайына козш сузе карап ед1, ешкандай езгерк-кубылысты байкай алмады. Жер де алкшбеген, бомба да жарылмаган, 6api деорыиша, калпыиша. Айналадары буюлдуние езт1рл1гш- де, кен тыиыс аясында. Аслан да моп-мелд1р куйшде. Ал­ маты да дэл кешепсшдей дэл манагысындай жасыл жамы- лып, кокке 6orin маужырап тур. Bip сэтке OFaH айналасы тым-тырыс тургандай боп сезш- дь Эйтсе де ол жансыз, кимылсыз тыныштык емес-Ti. Кез! жетер жердщ шенбершде шаруа-шакпытымен ерсш-карсы- лы aFbuiFan халык кершедк узын да шакпак жалтыр кеше- лер, катар-катар Т1зшген енсел! де сэулетт1 уйлер шалына- ды. Енд1 б1рде куларына ат туярынын тасыры мен арбанын салдыры, машинанын гурш мен трамвайдык шырылы, па- ровоздын уздж-создык айкайы мен заводтьщ узак гудог! де еепледк Осынын бэр] 6eft6iT ем1рдщ ез кезепмен отш жат- канын калткысыз анрарткандай. Сонда не болраны? Шоукарра эл! eciH жия алмаган бойы еылбыр басып бес-алты аттады да орталык музейдщ алдындагы аркалы узынша орындыкка сылк етш отыра кетть Басы айналган- . 48

дай болып, K83i булдыр кагып, кулагы шьщ-шын етед1. Ауру да емес, сау да емес, аш та емес, мае та емес 6ip жан, эй- Teyip. Кабагында катулык, реншде решш басым. ДенеЫ дел-сал, элденеге квнш олкы. Ештенеш пайыздар, пайым- дар халы жоктай сулык калып, сурецаз 6ip муежге енген. Осы пэрменаз куйде жас eMipiHiH 6ipuiaMa уакытын урла- тып алранын да байкамады. Каладагы парк — 6ip кияндары калтарыс арман емес те, парктын как тесшдег! кумбезд!-мунаралы музей — жапан- дары ж элры з уй емес. Сондыктан мунда адам аяры арыл- майды, ел толкыны туйдек-туйдег1мен толассыз сапырылы- сып жатады. Содан болар, элденендей себептермен вз-езжен тупгныкка Tipeflin отырран Шоукарранын кежлж TeHiperi- нен вткен-кеткен журттын жур1с-турысы, дабыр-дубыр ce3i, шадыман шат кулкю селт етжзбей коймады. Оиык yerine акшакарлы Алатаудьщ ж1бек самалы, келен,кел1 калын араштып колтьщты саясы жанына жайлы тие бастарандай. К,алай болганда да серпшс-сергу ойлау жуйесш ояткапдай кежлже K03Fay Tycipe бердк Бакса, куйреген де, кираран да, токтаран да, ауыткыран да тук сезжмейдк Барлыры да бурынгыша, белгШ барытта, жоспарлы турде Lnrepi жылжып барады екен. Осы тамаша дуниеден ауа жайылып, Kepi кете бастаран тек Шоукарга- нын e3i сеюлдк Осы орайда дэл жанынан 6ip бой жеткен кыз буран теале карап вте шыкты. Оньщ. карасында: «К,а- рашы мунын, кытайдын тастан соккан кудайындай боп, ei<i колын алдына салып койып сыейж отырыСын. Сенщ жасын- датылар базар кезш, кеше таптап бос сандалып журмейд1, окиды, ецбек етед1, 1зденед1, ессд1. Ал сен болсан бакытыц- ды баска Teyin бейберекет кеткен 6ip с1лiMTincin»,— деген айыптау бардай ангарылды. Бойжсткеншк карасында мум- ■ Kin мундай ишара жок та uibiFap? Б1рак Шоукарранын Tyiiciri осылай кабылдады. Сол сез1м ж1герж жанын-жанып вткендей болды да: «Жок, мен сiлiMTiк емесшн, заводка жумыска алмаса, алмай-ак койсын, баска да б!рдене icTep- MiH. 0 м1рден б1ржола жогалганым жок» деп калды. Жо, муны Шоукарра сыртка шыгарып айтпады. 1шю дуниесж- fleri толганысы соган сайды. «0 м1рдеп б1ржола жоралганым жок!» Шоукарга осы сездерд| юмнен естш ед1? Е, айтпакшы, мана завод дирек­ торы осы орамда б1рденелер айтып муны 6ipa3 жазгырып cerin efli-ay... 1—5567