Оспан Ә. Сезім сәулесі

ПЖПР nnn вцг'те Ол кезде сепз-тогыз жас шамасындагы баламын. Ауылдагы бастауыш мектепте окимын. Оку жылы аяк,талып каникулга шыккан сон, жаз бойы козы багамын. Корадагы отыз шак,ты саулык, кой кацтар айында ерте коздайды. Оларды юшкентай кезшен тацертец екпзгенсоц ажыратып, кешке кайта жамыратамыз да тунге карай белек Корага камаймыз. Эйтпесе TyHi бойы енелерше маза бермейдь Онда кунд1з усактап туралган шеп, жем, су береьш. Эбден колга уйренген. Bapi м е т таниды, керсе болды, еркелеп, ойнактап, ceKipin шыр айналып жупредт Bipece балагымнан шскеп 6ipece суйкенш 6ipece аягыма оралады. К,озылар жаз шыга эжептзу1р маркайып, отыгып калады. Сол кезде суалган енелершен мулдем ажыратып белек багамын. Балалар, козы баккан кандай рахат десещш! Сендер бглсецдер гой. ©з еркщ ез1цде. Асык ойнайсьщ ба, лэцп тебесщ бе езщ быесщ. 0зщ би, езщ кожа. Ен бастысы - козыларга iue6i шуйпн, оты кеп жер тауып берсец болды. Сонан соц эртурл! шептердщ жапырактардыц гулдерш зерттейсщ. Шепртке, курт-кумырсканыц TipuiLiiriH бакылайсыц. Тацертец анацныц табага nicipreH нанын, сэры майын жаца тскен суттен iinin алып, торсыкка айран куйып алып жумыска аттанган улкендердей

мацыздана уйден шыгасыц. К,орадагы к,озылар да кайта-кайта мацырап тыкыршып KyTin турады. К,ак,паны тез аш, 61зд1ц imiMi3 к,ыстык, epicxe к,ашан шыгамыз дегендей к,ораныц eciriH тумсыктарымен итермелеп, туяк,тарымен турткшеп ашып ж1берердей ентелеседь Кудды 6ip ойынга асыкдан балалардай. EciKii ашуьщ мун екен, сыртк,а лап к,ояды. BipiHi4 ycriHeH 6ipi ceidpin жарысцан куш атойлап eciK алдындагы тебенщ ycTine шыгып айнала шапк,ылап ойынга басады. «Эйт-шу» дегешче пыск,ырып та кдрамайды. Эрец дегенде жинап алып epicKe айдаймын. Б1зд1ч ауылда мешмен 6ipre к;озы бататын 6ip адам бар. Ол - Ажар апам. Мешц Эбд1эзиз деген немере агам бар. Ажар апам - сол агамньщ анасы. Эбд1эзиз агам - Ажар апамньщ жалгыз улы. Баск,а перзентт жок,. Атамыз ертеректе кдйтыс болып кеткен. Агам мугал1мдш окуды 6iTipin кeлiciмeн эскерге Kerri. Ол кезде эскери к,ызмет Mep3iMi уш жыл болатын. Бул Ажар апама кдындау тидь «Meirai, afrreyip бейбгг кез гой. Согыск,а кеткен жок,. Кудай амандыгын берсш. Эне-мгне дегенше кеп к,алар, аман-саулыгын тыеп отырайын» - деп ез1не e3i басу айтк,ан. Heri3i - Ажар апамньщ маган api нагашы болып келетш жагы да бар екен. Оны кейш есешп, ер жеткен соц гана бiлдiм. BipaK, сол кезде ол юсшщ 61зд1ц уйд!ц балалары, экем, анам дегенде ерекше к,амк,ор кешп танытып елж1реп туратынын байкдйтынмын. Сойтсем, ол Kici менщ нагашы атам Жусшкулдьщ туган карындасы болып шык,ты. Бэсе, турлер1 де к,атты уцсайтын. Нагашы атам да, Ажар апам да ашач

жузд1, бойшан, к,асы-коздер1 кап-кара, жуздершен мешрбандык, Kiciaep едь Мен козыларымды айдап шыкканда Ажарапам да козыларын айдап келе жатады. Сонан соц 6ipre козыларды к,осып ауылдан уш-терт шакырымдай жердеп epicKe жетем1з. 0 p ic дегешлш - кыста кар суы, кектемде жацбыр суы молырак жиналган сай-сала, арык-атыз. Ол жерлерде шеп жаз ортасы ауганша кекпенбек болып турады. К,озылар Ticrepi эл1 жетые коймагандыктан курауга жацын калган ересек шептерд1 емес, кек балдыр балауса болган шептерд1 бырт-бырт узш уйрешсе жейдт BipiMen- 6ipi жарысып, таласып-тармасып кейде ойынга басады. К,озылар ocipece «таспа шеп» деген inem i жаксы кередь Таспа шеп - как суы жиналган жерлерде каулап есетш узынша келген, жщппке таспага уксайтын майда жапыракты шеп. Сабагыныц узындыгы eKi-уш карыстан асады. К,озы 6ip сабагын бырт eTKi3in y3in алса, шептщ екшпп ушы жерде салбырап журедь Оны керген екшнп козы сол бос ушынан TicTen жулып алуга тырысады. Анау 6eprici келмей сырт айналып кашады. Содан eKi козыныц арасында шатактуып, cy3icin бушрлесш калады. Нрак сэтш салганда аягы ойынга айналып, олар 6ipin-6ipi куалап, ceKipin шапкылай женеледь Ойындары ойьщшыкка таласып калып артынан татуласкан балалардьщ ойынына уксайды. Болады гой, кейде осылай балалар асыкка, ойыншыкка таласып араздасып калатын сэттер. Кейб1р балалар козы баккысы келмейдт 1ш пыстыртатын, шаршатын жумыс кой деп. Мен олай ойламаймын. 102

Козылардьщ журш-турганын, жайылып отта- ганын, ойнагандарын Kepin талай к,ызык,к,а батасьщ. Менщ ермепм - козылар болса, Ажар апамньщ ермеп - колындагы жун шретш уршыгы жэне мен. Ол Kici уршык, nipin отырып, кещ лд!6ip эуендерге салып ара-арасында MeHi сере тартып отырады. К,олдан тшкен шшкене кенеп дорбасы бар. Ьшнде уршыгы, тр у те эдеш дайындап койган шуйкеленген ега-уш домалак, кой жун бар. Ажар апам кун узакка ершбей-жалыкпай уршык тр ед ь Сондай шапшац, колы enTi. Жылдамдыгына кез меспейдь Эцпме айтып отырып та жацылмастан уршыгын ш рш отыра бередь К,олынан 6epi келед1, кшз де баса алады, алаша да илем де токиды. Ем сезшщ 6ipi - эскердеп жалгыз улы Эбд1эзиз агам жайлы болады. Апамньщ есмше сауаты бар, K33ipri apim i бые бермейдь Агамнан келген хаттарды маган окытады. Тагы да 6ip емес б1рнеше рет окытады. Окыган сайын жуз1 нурлана туседь Мен ею-уш рет окыганнан кешн хатты жаттап аламын. Сонан соц кейде: - Апа, кекемнщ хатын окып берейш, тыцдайсыз ба, - деймш эдеш. - Е, айналайын! Оки гой, - дейд1 бэйек болып. Мен кагазга караган болып жатка согамын. Ол ккш щ назары уршыгында болады да онымды байкай бермейдь Тек сез арасында: - Эзиз1м аман- есен келсе екен, келш алып немере сушп кызыгын корсем арманым жок, - деп жаулыгынньщ ушымен кезш cypTin кояды. - Ой, апа жыламацызшы. Кекемнщ енд1 6ip- ак жылы калды. Келеа жаздьщ басында келш те калады, - деймш жаным ашып 103

- Ci3 той жасасацыз ауылдагы балалар кампитке тойып к,арык, болып к,алар е/ц-ау, деймш мен де ез арманымды жасыра алмай. - Ой, айналайын! Садатац кетейш! Айтканым айтк,ан. Bapibwi кампитке де ерж-мешзте тойдырамын, - деп Ажар апам э ж е т -ayip кещ лдетп калады. - Ол Kici кун-узакка эцпме айтса да, елецдетсе де эндетсе де арасына Эбд1эзиз агамньщ атын к,осып отырады. Сондайда: «Эбд1эзиз кекем кандай бак,ытты жан. Анасы ертелькеш есамш аузынан тастамайды. Б1реудщ жалгыз улы болтан кандай жак,сы. Ал 6i3 болсак, 6ip уйде жетт-сепз баламыз. Б1здердщ атымыз уй inline 6ip жак,к,а жумсар кезде тана аталады» - деп ойлаймын кейде балалык, кещлмен. Ажар апам Эбд1эзиз атам келсе улан-асыр той жасайтынын, сандыкка тойта кажета керек- жарагын, тэталердщ не турлюн жинап сак,тап жургенш кунде айтады. Сол ецпмелердщ ecepi ме ага эскерден кашан келер екен тэгпден кумарым канганша жер ед1м пйркш деп киялдаумен боламын. Агамньщ эскерден тез1рек келуш мен де Ажар апамнан кем куткен жок шыгармын. Кек шептщ устшде шалк,амнан жатып зецпр кек аспанга кез тйемш. «Апа Эбд1эзиз атам самолетпен ушып келе жатк,ан жок, па екен» - деймш ушып бара жаткан самолета нуск,ап. Туске таман Арыс езеншщ арты беттндеп кыркалардьщ баурайынан ететш тем1ржолынан «К,азак,стан» поезы кунде етедк «Апа анау позедьщ in lin e атам келе жаткан жок па екен» - деймш тэты да. 104

«Ой, айналайын, ниетщнен сенщ! Эйтеу1р немен келсе де аман-есен келсе екен жалгызым» - деп маган риза болады. Агам туралы айтсам, Ажар апамньщ жузше к,ан жYripiп куанып к,алады. Келен жылы Ажар апам екеум1з тагы 6ip жыл к,озыбактьщ. Кузге-салым Эбд1эзиз агам эскерден келдь Оны кешке жак,ын есггпм. Анама: - Мен ертец сабавда бармай-ак, к,ояйыншы. Ажар апам Эбщэзиз агац эскерден келгенде кдсына отырасьщ деп ед1, - дед1м к,иылып Анам жарьщтык,: - Баламысьщ деген. Онсыз да Ажар апац маган ceHi epTin келуд1 тапсырган болатын, деп кул1мдедг Онысы - кел к кен дт гой, куанып KeTTiM. Ажар апамньщ ушнде кызу той болып жатыр. К,ой сойыл ып, к;азан ошак, жагылып 6ipHeuie жерде самаурын кдйнатылып жатыр. «К,орык,к,анмен куанган б1рдей» дегендей, Ажар апам к,утты бол- сын айтып келш жатк,ан журттьщ алдынан етепне cypiHe жаздап ж упре шыгады жуз1 куаныштан бал-бул жайнап: «Алыцдар, шпцдер, жецдер, елец айтыцдар» - деп келгендерд1 к,айта-к,айта дэмге шак,ырады. Неше турл1 аск,а толы дастаркдн самсап тур. Не iinin не жерщд1 бглмей сасасыц. Ажар апам м е т кере салып, e3i айткдндай жетелеп экелш агамныц кдсына отыргызды. «Кдлаганыцды imin-же» деп кулагыма сыбырлап к,ойды. Сыртта iniKe Kipe алмай турган балалар есжтен к,айта- к,айта сыгалап: «Терде Эбд1эзиз агамныц кдсында отыратындай кдндай кызметщ етш едЬ> дегендей ац-тац болады. Содан кеп узамай Эбд1эзиз агам уйлендь Жецешем керпп ауылдан. К,ызыл шырайлы, 105

орта бойлы, эдемше келген суйюмд1 жан екен. Ажар апамньщ уйше емш-еркш юрш-шыгып калаганымды iinin-жеп журген мен алгашында женешемнен именетшмш. Bip куш сол уйдщ жанынан ©Tin бара жаткан кезде жечешем шыга келсгн. Не турарымды не журер1мд1 бммей сасып калдым. Жечешем ©3i куткдрды: «Шырак, 6epi келпп. Апач да агач да ceHi келмей кетп деп жур. ¥ялмай келш тур» - деп койын-конышымды тэтп кэмпитке, кулшеге толтырды. Оны кврген балалар жаныма ж упрш келдт Жечешем оларды да к,ур калдырмады. BopiMi3re тэгпге тойып ею e3yiMi3 кулачка жеткендей мэз болдым. Bip eici жылдач кейш атамнан жумыс бабымен баска жак,к,а ауысып Ажар апам да 6ipre Kerri. Содан ол гаадеч 6ipa3 уак,ыт кез жазып калдым к©п узамай ©мipдeч озды. Одан кешн тагы да б1рнеше жыл козы бактым. Bipre козы баккан сай-сала, тебе кыркалар эрдайым Ажар апаны еске тусаретш. Кеудемде ол Kicire деген сагыныш кернеп толк,ып кететшмш. Арада талай жылдар етп. Есейд1м, ер жетпм. Улкен окуга TycriM. Ауылдан, елден арман куып алые KerriM. Сол 6ip козы баккан кундер, Ажар апам мэчп жадымда калды. 106

эйелдщ кез жпсы эцг1ме Мезгы жаз едд. Шыденщ ортасы. Жумыстан келген сон, ас-су iiiiin аулага шыгып серуендейтш эдет1м бар. Удщ ip reci^ eri азык-тулж дукетш ч алдындагы юшкентай алацкайда KOKOKHic сатып отыратын Kimкентай гана орын бар. Сол жерд1 б1реулер жалга алып сауда жасайды. Саудасыньщ ыцгайы келмей ме, ай сайын ауысады да жатады. Бупн мулдем баска Kici тур. Жасы алпысты алкымдап калган акжаулыкты ана сауда жасап тур. Ауылда ескен бала емеспш бе . Жакындап келш амандасып, саудасына сэттЫ к тыед1м. - Е, карагым кайб1р жетккеннен тур дейсщ MeHi. Осында кызым турады. Оларга масыл болганша тамагымды ажыратайын дегешм гой. Bip улым бар. Зац колледжшде окитын едъ акылы бел1мшде. Оган да а к т а керек. К,ыз жалгыз болган сон, оны да асырап алган ед1м. Дайынсыздау e3i, кайтешн. - Ой, апа дурыс кой. Д е т сау болса ттрлж жасаганга не жетсш. Кезш тапсацыздар пайда табуга болады гой. - Кдй ауылдан боласыц? - Шымкенттен. Арыс деген жерден. - Е-е, бэсе e3iM де солай ойлап ем. 0з1м1здщ топырагымыздан екенсщ гой. Мен Шардараданмын.

Алгашкы таныстык, осылай аякталды. Кейде api-oepi еткенде амандьщ-саулык сурасамыз. Содан 6ip куш ол Kici кершбей Kerri. Устел де жок„ тым-тырыс. Т !р л т ерге баспаган-ау, шамасы деп ойладым. Арада ай erri. Кешкюн жумысган келе жатсам, жанагы Kici кайтадан келшть - Ой, апа! Амансыз ба кершбей кетпщз гой - дед1м кудды 6ip ecid тацысымды кергендей . - Шырагым-ау, к,у ттрлж кой. Токсанга келген шешем бар едь Сол Kici кайтыс болып кета. Баргым келмеп едд, амалсыз бардым, - деп кемсендеп жылап коя бердь - Арты кайырлы болсын. Сабыр кылыцыз - деп кецы айттым. BipaK «Шешем кайтыс болып ед\\, баргым келмеп едк Амалсыз бардым»деген ce3i Meni каггы ойландырды. Апыр-ау, туган анасы кайтыс болса калай бармайды, неге баргысы келмейдь Ана Kici менщ ойымды окыгандай: - Е, шырагым ол улкен 6ip хикая. Ол менщ туган анам болса да экем ерте кайтыс болган сон баска 6ipeyre ерге шыгып кета де мен нагашы агамньщ колында калып койдым. «Апач кешн ceHi алып кетедь Уайымдап уйде журе бер» деген нагашы агамнын ce3ine алданып, калып койдым. Уакыт ете келе мектепке бардым, бой жетам, окута туспм. BipaK туган анамды умыта алмадым. Сагыныштан саргайып кутумен болдым. BipaK анам келмедь Ол жакта бала-шагалы болып кета. КечЬйм жарым, бакытсыз кун кеп тм . Енд1 анамньщ бетш кермеске ант iinin ед1м. К,айтыс

боларыньщ алдында MeHi Аздеумен болыпты. Ага-жечгем: - И м де болса туган анач гой. Хал успчде жатыр, ceHi кутш жаткдн кершед1, - деп цойматан соч амалсыз пойызбен жолга шык,тым. Ушне жак,ындай бере к,ол-аятым дорыдеп кез1ме жас толып жылдар бойы кеюрепме жиналган бар решш-муцымды анама айтк,ым келдь - Келд1ч бе к;ызым, келд1ч бе, - деп тыге эреч келш, к,олын соза бердь Соншалык,ты жек Kepin турсам да амалсыз колымды усына берд!м. Крлында болар-болмас жылу бар екен. ©ч-бойы жылып сала бердь Ана алакдныньщ жылуын к,анша жылдар бойы сагынып армансыз куткенмш. - К,ызым, кеппре гер, бейбак, аначды. К,у тагдыр-ай, - деп солк,ылдап жылап кдя бердо. Мен де шыдап тура алмай, анамньщ тесше басымды к,оя берд1м. Сол сэтте анам байтус жан тэсьпм етп. - К,ызын тосып жатк,ан екен той байтус, - дед1 жанымда тургандар... - Мше, балам содан келш турган беттм, - дeдi K03i жаскд малына ол Kici. 109

CE3IM СЭУЛЕС1 эцгте Тынышбек осы жуырда елге барып кдйтцан. Шу станциясындагы мектеп-интернаггы бтрген- дерше 40 жыл толыпты. Bipre ок,ыган кластастары алдын-ала хабарласк;ан. Мектептт бтргендер1 куш кеше сияк;ты едь Желдей ескен уакыт- ай десещш! Жылдар байкаусыз ©Tin кетитп. Баягы карттар айта беретш жалган дуние-ай! Ара-арасында жолы тусш ауылга бара к,алса кластастарыньщ кейб1реулер!мен ушырасып кдлады. BipaK; солардьщ шпнде аттай 40 жыл бойы кермегендер1 де бар. Шакыру билетш алысымен журеп алып-ушып гай-кулындай Te6icin 6ipre ескен курдастарын кергетне асык,ты. Алгаш мектеп табалдырыгын аттаган сэт, алгашк;ы устаз, алгашкы махаббат - 6api-6api сол мектептен басталмай ма?! Тынышбек пойызга алдын-ала билет алып к,ойган болатын, баруга да кдйтуга да. ©йткеш, жодьщ аты - жол. Кбайтар мезетте де дос-жаранды, агайын-туысты a6irepre салмайсын- Мамыр айыньщ соцына белпленген кездесу кемшде 6ip класта ок,ыган отыз шак,ты ул мен к,ыз шурк,ырай табысты. Жалпы, мектеп-интернатта окыган балалардьщ достыгы, бауырмашылдыгы, 6ip-6ipiHe деген камкорлыты, кдйырымдылыгы ерекше болады. Tirni туысадамдардьщ арасындагы 110

к,арым-к,атынаск,а да берпаздей олардьщ к,арым- кдтынастары. Сагыныскан достардьщ айтар сырлары, эцпмелер1 таусылар ма. Кездесу eid кунге созылды. Эуел1 о дуниелж болган аяулы устаздарга, ата- аналарга, класгас-достардьщ рухына Куран багышталып ас беръадь Эр к,иырда ж урш ата- аналарын, туган-туыстарын жоталткдн кластастар 6api 6ip-6ipiHe кещл айтып беттерш ашып алды. «Керген жерде кевдл айт» дегендей б1р-б1рлерш жубатып, жещлдеп к,алыпты. Астан кейш кастастар каланы, таныс кешелерд1 аралап, окытан мектеп-интернатка барды, балалык, шактьщ к,ызык, сэттерш еске алысты. Кешке кездесудщ осы заманты салт-дэстур талабына сай той-салтанаты басталды. Эн мен жырта, куй мен биге, к,ызык,ты ecтeлiктepгeкeзeк берыдк Кдншама сыр айтыса да сатыныскан кещлдердщ маук,ы басылар емес. 0ткенд1 еске алганнан тэтп не бар. Айтар эцпме таусылар емес. Тынышбек e3i - жазушы. Эбсемет мектеп директоры, api акын. Bip-eid кггаптары жарыкка шыккан. Кдрабек пен Байзак, - кэдуып жыршы-термешмер. К,аласа таута дейш жырлайтын каукарлары бар. Бабитжан мен Кумарбайлар - дерперлер. Эйтеу1р 6api азамат болыпты. Кдражаяу калган ешюм жок. Бipeyдeн кейш б!реуден Lirepi гумыр Kemin жатыр. Bapi 6ip-6ipiHin жеткен ж еп сгтн е, бала-шаталарыньщ ecin-енгенше куанысып тшеулес болып жатканы. Алматыдан келген Тынышбект1 Эбсемет e3i поездан Kyrin алган. Эуел1 поездыц келер кушнен жанылып 6ip кун бурын вокзалга барып api кутед1 6epi кутедь Болмаган соц Тынышбектщ езше ■-9 111

телефон согып кателескешн бгледь Келшшепне алдын ала ыстык, таба нан, бауырсак, гааретш ауылдьщ дэмш ацсап журген болар деп дастаркан дайындатк,ан. Эбсеметтщ келшшеп Гулнур: - Тынышбек, мынау сен келед1 деп е й куннен 6epi есшен тангандай болды гой, - дед1 эзглдеп, - шынында да интернаттыч балалары ете тэту болады екен. Bipin 6ipin ушш ештецеден аянбайсыцдар. Мен сендерге кызыгам. Кеш аякталган соц Эбсемет Тынышбекп ешкайда ж1бермей коярда-коймай ушне ертш келд1 тагы да. ©лен окылды, домбыра тартылды. К,аншама сырлар айтылды тацга дешн. Эбсемет будан 6ipa3 уак,ыт бурын ездер1 окыган мектеп- интернатта директор болган. K,a3ip баска мектеп те директор екен. Интернатта кызмет icTen жургенде оку ю нщ орынбасары - сол мектепте ездершен ею класс томен окыган Зэуреш деген келшшек болатын. Ол - Тынышбекпч алгашкы махаббаты. Тагдырдьщ жазуымен eKeyi Караганды университеттнде 6ipre ок,ыды. Аралары - ею жас. Тынышбек филология факультеттнде, Зэуреш биология факультет1нде ок,ыды. Ол Зэурепт мектеп кдбыргасында жургенде-ак унатгы. Оныч Мяриям деген эпкей Тынышбекке кластас болатын. Б1рде Мэриям га оныч ачлка Зэурепт унататыныч байкамай айтып калган. Тынышбек бул сезд1ч Зэурешке тым тез жететшш ойламаган. Сейтсе, кыздар тез есейш пысык, ширак болады екен гой. ¥л балалар ойын кызыгына кеб1рек берглш кеп нэрсеш бымейдтТынышбек - оку 112

озаты, мектептщ мак,танышы. Мектеп кабыр- гасында журш-ак жазган макалалары, елецдер! аудандык газетте жарияланып «акын бала» атанган. «Ел мактаган ж т т п , кыз жактаган» демеюш, эншешнде кунде керш журген Зэуреш осы кун1 Тынышбекке ушыраса калса ак сэры жузше к,анжупрш эдем! жымиып томен карайтын бола калыпты. Тынышбектщ ойында дэнеме жок,. Рас, Зэурешп унатып калган. BipaK пэлендей 6ip т1л катып емеур1н танытып керген емес. Кдплез, жукалтац келген, нэзпс, кул1мкоз сэры кыздыц риясыз кулису сьщгырлаган дауысы, ерке жур1а 6api-6api эдемь Муны кергенде кысылып, кызарацдап жузш бурып экетедь Оныц мэшсш Тынышбек кешшрек угынды. Жогаргы кластыц кыздары улдардьщ сабакка киетш ак койлектерь нщ жагасын жуып беретш эует шыгарды. Сойтсе, ол да кыздардыц жтттерге квцгл быд1рушщ 6ip жолы екен. К ей т сол кейлек жуган кыздардыц 6ipa3bi. ©здер1 кейлепн жуган жтттерге турмыска шыгып Kerri. Bip куш Зэуреш Тынышбекке имене жакындап келш: - Агай, кейлепщздщ жагасын жуып берейш бе, - дед1 томен карап. Тынышбек капел1мде не дерш бьгмей калып сасканынан: - Ертец, ертец, - дей бердг Ертещнде де Зэурешке койлепн жууга бере алмады. Ондагысы - саусактары нэп-нэзж, талдырмаш Зэурештщ колын тастай суык суга малып квйлепнщ Kip жагасын жудыруга TinTi кимганы. Койлепнщ жагасын e3i жуып журдк Кластас кыз Мэриям арасында калжыцдап: - 113 иJ

Зэурешке кейлепад жудырмайсыц ба, ренж т к,ояды гой, ол ceHi жаксы керед^ - дедь - К.ОЙШЫ, кайдагыны ай гпай, - деп Тынышбек ат-тонын ала к,ашк,ан. - Ол эл! юшкентай гой су болса муздай... - Е-е, басе. Аяйды екенсщ, онда оны сен де жаксы керед1 екенсщ. Эйтсе де Мэриямньщ бул ce3i Тынышбекке ой салган. Шынында да байкап караса, Зэуреш MiHe3i керине сай байыпты, байсалды эдем1 кыз екен. К,арсы кездесш калса, сол баягыдай жуз1 алабуртып эдем! жымиып ете шыгады. Содан Тынышбектщ де тынышы кетп. К,олына калам алып оган арнап каншама елецдер жазды. BipaK, eidm im id оларыньщ 6ip де 6ipeyiH Зэурешке бере алмады. BepepiH беред1-ау б1рдеме гып. Ал ол езге б!реулердщ колына Tycin калса кайтедь Зэурештщ жайы не болады?! Зэурештер ceri3iHmi класты 6iTipin емтихандарын тапсырып кетш калды. Булар онжылдыктыц емтихандарын маусымньщ аягында аяктап бггп. Интернетта окитын балалардьщ ата- аналары алые жайлауларда, шалгай ауылдарда турады. Зэурештщ ауылын да туратын мекен- жайын да бммейдь К,айдан !здеп табады. К,айдан !здеп табады?! Bipa3 уакыт сез!м отына кушп- жанып ж урш e3i де окута кетп Кдрагандыга. Зэурештт умытармын, муным - балалык махаббат болар деп ойлаган. Жолы болып Караганды университетшщ филология факультетше окута тусп. Газетте жарияланган макалалары мен олец-жырларыныц киындыларын да кужаттары мен 6ipre коса тапсырган. Соньщ аркасында 114

конкурстан суршбей оцай erri. К,ызыгы мен киыны мол студентпк дэурен басталды. Кен байтам К,азак,станнын сан киырынан арман к,уып окуга келген ер1мдей кы з-ж тттер «Эр елд1ч салты баска, HTi каска» дегендей алгашында б)р- 6ipiHiH сейлеген сездерше тац-тамаша калып журш , оларын кызык Kepin кYлiciп журд). К,ыздар жагына келсе, оцтуспктщ кара торысы да, Арка- ныч ак кубалысы да, батыстыц бидай ечдга де 6api осында жиналган. Солардыч ортасында журш Зэуреы т умыткандай да болган. Алайда тагдырдьщ жолы токсан тарау болса да адам мен адамньщ жолы киылыспай турмайды екен. Тынышбек екшш) курсты аяктап облыстык газетте )с-тэж)рбиеден e rin журген. Жаз кез) Кдрагандыга абитуриенттер келген. Кеше толы бозбала мен бойжеткен. Кдланы гулдер мен талдар емес солар кемкер1п тургандай. Тынышбек университетпч 6ip корпусы орналаскан Гоголь кешес) бойлай жур)п келе жаткан. К,арсы алдынан 6ip кара торы кыз ете шыкты. 1ле желке тусынан: - Агай, - деген дауыс еспд). К,араса жачагы кыз. Зер сала карап едГ жуз1 таныс интернатта Зэурешпен 6ipre окыган Сэрсенкул деген кыз. - Ой, айналайын кайдан ж урач, - дед) тынышбек туган карындасын кергендей жылы ушырай. - Осында К,арГУ-ге, матфакка окуга туспм, - Дед1 ол куаныштап жуз) бал-бул жайнап. -О , жарайсын! К,утты болсын, - дед) Тынышбек кыздьщ колын кайта-кайта кысып. Очтуспкте кыз бен ж)г)т амандасканда бас салып беттен суймей кол 6epin кана амандасады гой. 115

- Агай, Зэуреш те мешмен 6ipre К,арГУ-гетуей, биофаккд, - дед! ол с у й тш суратандай. - Шынымен бе, рас па, - дей берд1 Тынышбек журеп дурсыдей женелт. Онда Tirni жак,сы болтан екен интернатта 6ipre ок,ыгандар кебейд1 той. ©здерще бас-коз боламын. Алда-жалда б!рдеце к,ажет болса хабарласып турарсыцдар, - деп Тынышбек мекен-жайын жазып бердь Жана Сэрсенкулден Зэурештщ атын еспгенде к,алай куанып кеткенш e3i де байкдмай к;алды. Сонау 6ip мектеп кабыртасында оянып саябырсып к,алтан сез1м оты жел урлегендей к,айта к;аулай жонелген. Зэуренгп кергенше асык,ты. Кддай к,ыз болды екен, езгерген шыгар деп ойта батумен болды. Ол кезде студенттерд! ок;у басталардан бурын 6ip айта ауыл шарушылык, жумысына алып кететш. Тынышбек сол 6ip ауды арен епаздь Жылта созылып кеткендей болды. Еол-дерт! тез1рек З эу р ен т Kepi. Эуел1 Сэрсенкулд! жатакханасынан тауып-алып 6ipre Зэурештщ жатакданасына барды. Алдын-ала еспген болуы керек e3i де баспалдакдан тусш келе жатыр екен. Ол З эу р е п т кергенде ацтарылып к,ак,к,ан к;азык,тай алейш турды да к,алды Ак,сары жуз! кул1мдеп кекьн самал желмей ойнакдап жак,ындай бердь Уст1не гуль жарасымды эдем! кейлек киш алыпты. Бурынтысынан миллион есе сулуланып кеткендей. Жок, журш келе жатк,ансияк,ты емес кдльщтап ушып келе жаткан сиякды. К,удды бар кшм улгыерш керсететш сэн ательесшщ кыздарындай. Сол ббаягыдай эдем! жымия кул!п: - Атай, сэлеметаз бе, - деп к;олын усына бердь Тынышбек Зэурештн к,олы колына 116

тигенде гана барып eciH жиды. 0м1р1нде мундай нэзпс, мундай жумсак, нэрсе устап кермегендей. - Зэуреш, окуга тускенщ кутты болсын. Сэрсенкулден естш к,атты куандым, - двд{ Тынышбек толк,ынысын жасыра алмай. - Рахмет! Слздщ осында ок;итыныцызды 6LieTiH6i3. Кергешме куаныштымын. 0зщ !здей к,амк,ор агамыз бар екендшне екеум1з де куаныштымыз, - дед!. Ол еркелей кул1мдеп. - Эрине, эрине оган сез бар ма, -дед! Тынышбек. Бойжетш, есей!п, толысыпты. Бурынгысынан да эдемыенш кулпырып KeTimi. Тынышбек бар дуниеш умытып кеткендей. Кез алдында тек Зэуреш цана тургандай. Бул ец бе не туе пе ол жагын ажырата алмайтындай куйде. Амандык,-саулык, сураскдн соц ингернетта 6ipre ок,ып кдрындастарындай болып кеткен к,ос аруды eKi кдлтытына толтьщтап кдладаш ец эсем «Юбилейный» кинотеатрына кинога алып барды. Кинодан соц 6ip уйде ескен балалардай мэз-мейрам болып жарасып кептен кермеген туыстарын тапкдн жандардай куанысып, мектептеп кездер!н еске алысып, б!р-б!рлер1н к,имай к,оштаск,ан. Тынышбек З а у р е п т осында окута экелген ата-анасына, татдырга мыц сан марте алгыс айтып кещлд! куймен жатакханага оралган. Тынышбек бурын ертелнкеш кггаптан бас алмайтын, оку залынан шьщпайтын к,ыдыра да бермейтш. Оныц мына журил 6ipre ок,ып 6ipre туратын ж тттерд! тац кдлдырды. - Апыр-ау, батыр! Бул не ж урк, энше!нде суйреп шыгара алмаушы ед!к, муныца жол 117

болсын, - дед1 окуга эскерден кейш тускен ею-уш жас ул кен дт бар Кдмбар деген ж т т . - Жок, элде к,ыздармен кездесуге бардыц ба?! - Солай болуы да мумкш, - дедх Тынышбек жумбак,тай кулш. - Е-е, басе! Ундемей журш мынауьщ б!зден де мык,ты болып шык,ты гой бул, - дед1 К,амбар бас- аягына кез жупртш. Тынышбек тун баласы кез ымей, кеюрепн бурын быш-болмаган белпсаз 6ip жумбак,, купил, сырлы куаныш кернедг Мынау жалпак элемд1 байыды, ханзадасы да, патшасы да кожасы да e3i сияк,ты. К;удай-ау, к,айдан кез ысш! К^ызгалдактай Кулпырган келбет1 айдай сулудыц 6ip жымиган кулю аш ч 03i не турады. Естен тандырады гой! Тал бойынан, м1нез1нен, журк-турысынан, кылыгынан, ce3iHeH 6ip MiH таппады. Мундай жанга кезшп турганы осы. Бэлюм, махаббат деген осы шыгар. Баягыда, м ктегт б тр е р д е З эу р е п т 6ip жогалткан едь Ендд ешкашанда айрылмайды, exeyi мэнп баки 6ipre болады. Зэурешке кездесш жольщкалы Тынышбектщ шабытына шабыт косылып акылдыгы удей бердь Bipa3 елец-жырлары облыстык, «Орталык К,азак,стан» газетшде жарык кердь Оган коса эцпме, новеллалары да баспа жузш кердь 0 лещ жарыкка шыккан куш эуел1 куанышы койнына симай салып Зэурешке келедь Ол да шын журепмен 6ipre куанады. Сонан соц балмуздакпен, лимонадпен оны «жуады». Сол кездер1 ол шын бакытты едк Зеуреш exeyimn жубы мэцп ажырамастай едТ Тынышбек к,олы калт етсе болды, Зэуреп т курбыларымен коса Кдрагандыга келген белдг- 118

белдД атак,ты эншДлердДч, ансамбльдердДч концерттерДне апаратын. Ол ок,удан колы бос кезде ДстейтДч жумыс тауып алган. Арак,-шарапк,а, темекДге эуес болмады. УнемД кДтап дукенДче бас сугып, жана тускен кДтаптар болса сатып алатын. Ауылдан, ата-анасынан телмДрДп ак,ша сурап керген. Кдлтасында yHeMi ак,ша журедД. К,айта ауылга барса анасына барарда орамал, шэй-кэмпит кесе-шэйнек алып барады. Апасы: - Журттьщ ок,удагы баласы ак,ша сурап шаршатады. Мен1ц балам к,айта маган сыйлык, экеледД - деп риза болады. Сол кезде ол Зэурешке сез айтып бас косайык десе, ол к,арсы болмас едД. ©3i той бэрДне кДнэлД. Зэуреш касында мэцпбк;и журе беретДндей керДндД. БэрДн кешнге к,алдыра бердД. «К,ыз - мундык,» кой. Жаутацдай карат yHci3 кала бередД. Тынышбек тым болмаса Зэурешке унататынын, суйтДнДн айтса да болады гой. Ол да жок,. Соны айтуга батылы жетпедД. Сан рет ак,талып бата алмады. РенжДтДп алсам мэцплДкке жогалтып аламын деп те коркады. Суйген кезД уркек, сенДмшДл. КейДн ойлап к,араса бекер к,орык,к,ан екен. Тынышбек бДр жолы Жамбылта самолетпен ушкан. Татдырдьщ жазуын карасай! Тура сол самолетпен Зэуреш те ушады екен. Орындары да бДр жерден болып шык'гы. Сонау зэулДм кокте акша булттардыч арасында ушып бара жатып журек сырын актарута бекДнген. Алайда бул жолы да айтарын алмады. Жай тана эчгДмесДн айтып отырды. Таты бДрде ЗэурештДн езД Тынышбек туратын пэтерге сокты. Сочты курста жазу-сызуыма жатакхананьщ у-шуы кедергД болмасын деп оцаша « - 119

белме жалдап шыккан. Уй и еа Оралдык, улкен Kid болатын. Кезшде казак радиосында эн айткан, кез1 ашык, кеыреп ояу Kid едт 0 зш 6ip кыз баланьщ телефонга шакырып жатканын айтты. К е й т мезпл. Телефоннан Зэурештщ даусын еспгенде журеп аткактай женелген. Амандасып: - Агай, кершбей кегпщз гой, 6i3re конакка келмейаз бе, - дед! наздана. - Зэуреш, - калайсьщ? Ертец бе, иэ-иэ, - A^Ai ол 6ip ауыз сезге келместен. Будан артык не емеурш керек, тура осы жолы бар сырьш жайып салады. Не де болса, артка шепнер жол жок. Ертещне Тынышбек досы eKeyi Зэурештер туратын жатакханага келш конак болды. Ас-шай iinLiin, би билендк эн айтылды, кец1лд1 отырыс болды. Тынышбек бул жолы да ундемей кетп. Не десгн, кептщ ортасында отырып не айтады оцаша кездескенде болмаса. Эцпмеш узш-созбай- ак мен с е т су й ем т деген 6ip-aK ауыз сез ж е т т жатыр едт Алайда Тынышбектщ табигатындагы уяцдык, момындык, жуастык аягына тусау бола бердь Тынышбектен ниет-ыкылас болмаган сон, кыз байгус канша жаксы керсе де ж ттк е сез айта ала ма. Зэурештщ кецьн баягыдай болмай калды. С е й тл жургенде Тынышбек окуын 6m pin Шуга аудандык газетке жолдамамен жумыска турды. Зэурешке сез айта алмаганы ушш e3iH-e3i жерден алып жерге салып жазгырган ah урып екшумен болды. Арада ею жыл етп. Ата-анасы, дос- жарандары, туган-туыстары кашангы сока басьщ сопайып жалгыз журе береан, уйленбейм1сщ деп Тынышбектщ кулагын ызыцдатумен болды. Рас, каншама жаксы жар боларлык кыздар кездесп.

BipaK, олардьщ ешкдйсысын да дэл Зэурештей жак,сы Kepin уната алмады. Оцаша отыргандагы бар ермеп-к,олга к,алам алып елец, эцпме жазу. Еал-дерп тек Зэуреш к,ана. К,ай жерде, кдндай куйде ж ур екен. 1здеп барса ше... Дэл бурынтыдай коцымен к,арсы алар ма екен, элде умытк,ан кундер1 eciHe туссе, кеи р еп ейш ш тен к,арс айрыла жаздап, сагыныш толы ж уреп жарылып кетердей. Бур куш Астанадан келген туыстарын пойызга шыгарып салуга вокзалга келген. Вокзал басы ыгы-жыгы халык,, б1реулер келш жатыр, б1реулер KeTin жатыр. Тынышбектщ вокзалга келсе кецВй бузылып сала бередь Осындайда туган ауылы есше Tycin 6apiH-6apiH тастап кетш к,алгысы келедд. Туыстарын пойызга MiHri3in салганы сол едТ к,арсы бетке ейнгш жолаушы пойыз ток,тагалы келед1 екен. Кеш и ib(ip мезгьй. Вагондардыц шамдары жарк,-журк, eTin, ap6ip терезе кинопленканыц кадрлары сеилд1 коз алдынан жалт-жулт ©Tin жатыр, етш жатыр. Тынышбектщ кезше сол вагондардыц 6ipiHi4 терезесшен езше таныс, ыстык, (Иреудщ жуз1 шалынып кдлгандай болды. «Апыр- ау, мынау к,ыз Зэурешке уксайды гой» - деп к,алды © 3iH e-03i. М умйн козд1 алдайтын жай елее шыгар, ол мунда к,айдан журеш, саган ук,сас 6ipey шыгар деп кезше ©3i сенбедТ Алайда «умтпз-шайтан» дегендей не де болса тэуекел деп пойыз толык, токтаганша кутш турды. Сол баганагы таныс бейне кез1не шылынган вагонныц мацдайына келш турды. Жолаушылар б1ртшдеп туеш жатыр. Bip к,ызыгы жолаушылар пойызга мшгенде жэне тускенде дегб1разденш асыгып жанталасып кетедг Ал пойызга отырып жайгаскан соц басылды. Bip # - 121

кезде тусш жатк,ан жолаушылар арасынан шашын эдемыеп киган талдырмаш бойлы, ак,сары к,ыз шобаданын KeTepin вагон баспалдагынан томен тусе бердь Ой, мынау Зэуреш кой. Ke3iHe таныс бейне б1рден жылыушырай Kerri. Куанганнан: - Зэуреш, Зэуреш, - деп тура жупрдк Ол да танып калган екен. - Зэуреш! Ойпырай,тус кергендей болдым гой. - Мунда кайдан ж ураз, - дей 6ep,4i оньщ шабаданын устай 6epin. - ©зщ1з кайдан ж ураз. Мен оку 6iTipin жолдамамен осындагы 6ip мектепке MyraiM болып кел жатырмын. -М ен осында аудандыкгазеттеicren жатырмын. TLiiiii едш, е й жыл болды. Муда таныс 6ipeyaep бар ма, кайда токтайсьщ? - Осында нагашы эпкем турады. Сол KiciHiiciHe барамын. - Бул ез1 кызык болды. Эйтеу1р жолымыз тушсе берд1 гой, - дед[ Тынышбек жолай. «Сол жол осы жолы мэчплжке тушссе екен» деп айтып кала жаздады да, онсыз да жолаушы болып шаршап келе жаткан Зэурештщ кечглше Kip6in Tycipin алам ба деп сез1шц аягын жутып койды. Содан Зэурештт нагашы эпкеашн уйше дей!н апарып салды. К,оштасып жатып: - Зэуреш бурынгыдан да керемет, эуел! сулу болып KeTincin гой, караса коз тоймайтындай жол-жонекей откен- кеткен ж ш т атаулыныц коз1 сенде болды, - дед\\ эзглдеп. Жакындагы адамдар да кормей жур гой, - деп ол да сезш эзтлге бурды. Сол баягы риясыз кули, сол баягы эдем1 жымиып. 122

Тынышбектщ жачагы эз1л сезд1ц езше арналганын ацдап кызарацдап к,алды. Болды, болды дэл осы жолы Зэуреш л суйетшш, оган сонау баягыдан гашык екендтн, оньщ езше OMip жок екен дтн айтады. Тынышбек осы ойлармен туратын уйше де келш жетп. Тун баласы коз ымедь Жана вокзалда Зэуреш л Ke3iKTipreHi - ещ ме элде Tyci ме сене алар емес. ©MipiHe осында да болады екен-ау. Ж уреп кургыр да тар кеудеге симай, 6ip ap i булкынды 6ip 6epi булкынды. Арада 6ipa3 кун отл. Ол Зэурешлч эбден дайындалып Зэурешке соз айтпакка бекшдь Алдын-ала не айтатынын ойлап, пысыктады. Бетен 6ipey емес, Зэурешпен 6ip мектепте, 6ip калада окыды. Тартып шактапатындай, к,орк,атын не бар деп 03iH-03i кайраган услне кайрай туседь Алдында Зэуреш MYFaлiм болып 1стейтш мктепке жолыгып калам ба деген ум илен талай рет жасырын кел т-кел п журдк Кейде сыртынан Kopin к,алып кезбен узатып салады. Андайдан карасы коршсе болды, журеп дурсьлдей жонеледй Козше туап калмайын деп зэул1м тереклч тасасына тыгылып тура калады. Зэуреш л тым болмаса сыртынан керш калганына да мэз болады. Bip жолы к,апел1мде тыгылар жер таппай к,алып карама-карсы ушырасып калганы бар. Сасканынан: - Зэуреш, газет жумысымен директорларыча жолыгайын деп ем. Ол Kici езшде ме екен, - дед1 акталып. С е т 1здеп келд1м, сагындым, саган айтар co3iMбар деуге д эл жетпедь ©3iH1здеп келд! ме деп ойлап калган болуы керек, алгашында кул1мдей карсы алган. <*- 123

- Иэ, ол Kici мектепте, - деп ол тез басып ете ШЫК.ТЫ. Ж ок жацагым жай салтау тана, 1здегешм сенсщ, ceHi суйемш, сатан келд1м, десе Зэуреш карсылык, быд1рмес едь Оньщ устше кет spi емес екенш де быедь Алайда сотан батылы бармады. - Кап, - деп тэты да екшш калды. Bip жолы Зэурештщ нагашы эпкесше жолытып калган. -Тынышбек, уйге келш турмайсьщ ба? Зэуреш екеущ 6ip мектепте, 6ip калада 6ip оку орнында окыпсындар, бетен емесаадер. Ол да ceHi аузынан тастамайды. Шай im in, эцпмелесш кинота бармайсыцдар ма, - дед1 шын пеюлмен ол Kici. Зэурешпен кайда болса да куана барар ед1 той. BipaK айтар сезш айта алмай боска ауре болып айтады. 03iHin босбелбеултне, момындыгына, ынжыктыгына зыгырданып кайнайды. Айтар сезш кунде ергец айтармын деумен езш-ез1 алдаркатады. Сейттп жургенде аудандык оку бел1мшц уйтарымымен Зэуреш баска мектептердщ 6ipiHe оку icinin мецгерушга болып ауысып кетнтп. Оны Зэурештщ наташы эпкесшен еспдд. - Тынышбек, Зэуреш с ет, сен Зэурештт унатасьщ бэрш керш-бъпп журмш. Араларыцда бегет болатын ешене жок- Бас косатын уакыттарыц жетп. Осылай журе берсен Зэурештей айрылып калуыц кэдДк, - дед1 ол Kici жанашырлыкпен. - Иэ,иэ. Ce3ini3 ете орынды. Зэурешпен хабарласамын м1ндетп турде, - дeдi Тынышбек кипактап. Жанагы хабарды еспгендей Зэурештт жоталтып алтандай катты урейленш калды. Газет жумысы 124

уйдщ жумыс сияк,ты, ушы-к,иыры жок, бггпейдь Ырде таудагы жайлауда шопандар арасында журсе б1рде етекте к,ыруагы егшшглер арасында журген!. Осы жумысга жанындай жак,сы керед1, шаршамайды. Жак,сылык,ты жария етш, куннщ К0з1нде желд1ч етшде журген ецбек адамдарыньщ жанк,иярлы, icTepi жайлы жазганнан артык, бак,ыт бар ма. Жуырда демалыс алып Зэурешке жолыгып ce3iH алмак, болып журген. Bip KyHi редакциядагы карбалас жумыс кезшде алдындагы телефон ашу ете к,алды. Ол туткдны кетердь Ар жагындагы эйел даусы. - Тынышбек мен Зэурештщ нагашы эпкеНмш гой, - дедь Зэурешке б1рдене болып к,алган екен деп, шошып к,алды. - Иэ-иэ, азд1 тыцдап турмын. Зэуреш аман ба, - дед! ол к,орк,ыцк,ырап. - Зэурешке баск,а ауылдыц 6ip жнтп кощлш быдорш журген коршедТ BipaK, Зэуреш, конбей журген екен. Ал енд1 не ктейсщ оны озщ бглесщ. Мен саган баягыда айтгым емес пе, - дед! де жыламсырап телефон туткдсын к,оя салды. Тынышбект!н тебесшен жай тускендей болды. ©щ бозарып орындык,к,а сылк, ете туей. Жанында тургандар ауырып кдлдьщ ба не болды деп ацтарылып кдлысты. - Алып к,ашып KeTinTi, алып к,ашып... Ак,ылсыз басым-ай, - деп Тынышбек к;ос к,олдап устап кеудес! кдйгыдан к,арс айрылып аЬлап-уЬлеймен болды. - Не к,ашып Kerri, и м кдшып кетп, - десп к,ызметтестер! тукке тус!нбей. Араларындагы ересектеу 6ipeyi: - Суйген кызын алып к,ашып 125

кетттт б1реулер, соны да тусшбей турсыцдар ма, - дед1, келш. Бул хабардан Тынышбектщ жан- дунией кулазып сала берд1, бар дуние эп-сэтте кацырап бос кдлгандай квр1нд1. «Алтынньщ к,олда барда к;ад1р1 жок,» дегендей, Тынышбек не жогалткднын енд1 гана тусшгендей болды. Эрине, Зэурешй жазгыра алмайды. Bapine юнел! - Q3i. «К,ыздыц жолы жщгшке» деген осы. Оньщ титтмдей де жазыгы жок;. Соншама ынжык, элйз, жасык, дэрменйз болып жаратылганына к,аны кайнады. Ак,ыры api ойлап 6epi ойлап Шуда к,ала алмайтынын сездь Бул жерде 6api-6api - Зэуреш к,ызмет 1стейтш мектеп те, кешелер де, кеше бойлай ескен теректер де, Зэурешпен кездескен вокзал да оны еске сап тургандай. Оган журеп кургыр к,айтш шыдасын. Оньщ устше еткенде Зэурештщ нагашы эпкейнен 6epin ж!бермей мына 6ip жапырак хаты бар: «Тынышбек, меш кегшр! CeHi шын суйген ед1м. Алайда сен мен! суймейтш шыгарсыи, деп ойладым. Аягьща боск,а байлау болгым келмедь Алматыга барып, жазушы болсам деген арманьщ бар гой. Сол арманыца жет. Сез салатын шыгарсьщ деп кдншама умггтенд1м. Тагдырды жазуы солай шыгар. Басымыз к,осылмады. 03 in ai жак,сы керш, унатып, соцымнан кдлмай журген осы 6ip ж ттпен амалсыз бас к,остым. BipaK,, сен менщ журепмде мэцп к,аласьщ. Соны бъйп жургейсщ. Бак,ытты бол, к,айда журсец де мендей тшеулесщ бар екенш жадьщнан шыгармагайсыц. К,ош бол. Зэуреш». 126

Осы жолдарды окыган сэтте Тынышбекттч кен1л1 босап кезшен жасы соргалап еркек басымен енюлдеп жылап коя бердь Уйдщ шпнде эрлйберл! тецселш: - Акымак, басым, не icrereHMiH, маган KemipiM жок, - деп езш e3i жазгырумен болды. Зэурештщ обалына калган екенмш. Газеттщ бас редакторы егшрден TyciHiri мол парасатты, акылды Kici едт Оньщ бул жатдайынан хабардар болуы керек: «Эжептэу1р каламьщ теселш к,алган ж ттсщ , АлматыFa бар. Эл! жассьщ. Сенен эжептэу1р жазушы шыгарына сешмд!мш. Махаббат б1рде бал шиазед, б!рде у шпазедь Мойыма, хагерщ жасымасын. Э л1де жаксы 6ipeyre жолыгарсьщ. Бэлюм, суюдщ кэдрш бьамес пе едщ. Б1реулер шын сушп кермесе де махаббат туралы шатты-бутты жаза береди жаза бередь Онысына ешюм сенбейтшш бые тура да коймайды. Ал, сен муны басьщнан еткердщ, бул - сенщ такырыбыц» - деп ак ттлегщ айтып айлык ece6iHe 6ipa3 устеме акыны коса берпздь Алматы улкен кала, барган сон киналып калмасын дегеш шыгар. Шынында да москал тарткан бас редактордыц осы ce3i Тынышбекке улкен демеу болды. Зэурештен айрылгалы бар TipuiLiiK токтап, мынау дуния макурым калгандай кершген-дБ Айнала - тещрепнщ барлыгы кара туске боялгандай, бар дуниет карацгылык тумшалап алгандай болган. Жанагы сездер кеудесше болмашы болса да ум1т сэулесшщ нурын себезгтлеп токкендей эсер калдырган. Шынында да алда ел! eMip бар екен. Тунеретшдей, тущлетшдей жеш жок- Жумыс кез!нде катал, суеты кер!нет!н осы 6ip жанныц журеп жылы, ce3i жумсак екен. Элде б!реулердщ

ол К1С1Н1 кустэналаган сезше epin, сынагандарын макулдаганы api уялды. Эй, пендешмж —ай! - Ага, рахмет акыл-кецеащзге! Слздщ сешм1здд актауга бар куцпм вд саламын. Артык, агат кеткен жерлер1м болса кенпрерсаз, - деп коштасып шыгып кета. Bip-exi кун кдгаздарын реттеп, ютап толы улкен 6ip шабаданын кетер1п ак,ындар мен арулардьщ мекеш - арман кала Алматыга тартып кетп. Зэурешке деген сез1мш журепнщ терещнде пак, к,ундак,таулы куйде 6ipre ала кетп. Алматыга келген мыц сан казактыц пешенесше жазылган патер жалдау-айтуга уят болса да, Тынышбекп айналыпкетеалмады.«Жепмбурышты»жагалаган былдырлаган, шулд1рлеген б1реулермен мэмыеге келш, каласьщ шет жагынан патер тапты. Зэурештен айырылгалы мына ем1рден баз кешкендей ештецеге заукы сокпаган куй кепгп. Эбден ойланып - толганып 6ipa3 жылдардан 6epi жазган-тергендерш реттеп, татымды-ау дегендерш газет-журналдарга усынды. 03iH эл1 жазушымын деп есептемедь Оньщ ауылы кайда элi?! Б1ржолы Жазушылар Одагьша бас сукканы бар. Киел1 кара шанырак кой! Табалдырыгын аттаган сэтте кол-аягы д1рыдеп кетп. «Биссмилла» деп бепн сипады. K,a3ip не кебейдъ жазушылар кебейд1 гой. Думбыез шала дуниелерш ез акшасына ютап етш, шыгарып алып жазушымын деп кеудесш керш, сол Одактьщ eciriH именбей ашатындар да жок емес. Анда-санда кещл-кушн козгаган нэрселерд1 кагазга Tycipin кояды. К,араса, сол шыгармалары 6ip ютапка жетекабыл екен. Кеп узамай-ак. Ьхрл\\- жарым дуниелер1 жарыкка шыкты. Ол женшде 128

apinTecrepi, 6елпл\\ каламгерлер жылы леб1з айтып ауызга LiiKTi. Сол-ак, екен, Тынышбек канаттанып ке-rri. 03iHe-93i сенбей жазгандарына yHeMi кец1л1 толмай, куджтенумен, кумэнданумен болады. Тыц дуниелер жазуды колга алды. EciMi ешюмге белпаз жанды ш б1рден жаксы кызметке ала к,ойсын. Улкен 6ip беделд1 газетке эуел1 корректор болып кызметке гардЕ Ол жумысты корашсынган жок,- Кбайта сол жумыстыц оган коп пайдасы тидь Жазу-сызуына да м ум ктдж туганына куанды. Тындырымдылыгыньщ, елгезекттнщ, укыптылыгыньщ аркасында б1рден кезге LiiKTi. Ешкандай тамыр-таныссыз-ак, 6ip улкен баспага эуел1 кемекнй редактор, кешннен бас редактор болып б ектл дь Бас курап уй болатын мезпл де жетп. Суйд1м-куйд1м демей-ак, MiHe3i жайлы, салмак,ты, ибалы 6ip бойжеткенге уйленш алды. Обалы не керек, ол жаксы жан болып шык,ты. Жай- куюн кабагынан-ак угып, бар жагдайын жасап байек болып жургеш. Дуниеге к,ызы бар, улы бар уш-терт перзент келдь 0Mip езшщ уйренппют арнасына тускендей. Алгашкы эцпмелер жинагы жарыкка шык,ты. Ауызга LiiKTi, жаксы аталды. Келшшегшщ ту сш т мол, парасат-пайымы бар жан болганына куанды. Оны елш-еш ш от боп жанып кYйдiм-CYйдiм десе, артык,тау болар. Эйтсе де, арадагы сушспеншыж, сыйластык, курмет, TyciHicriK пен дуниеге келген балалар тату-тэгп жануя болуга жепаздь Bipaic, 3aypeuiTi умыттым десе ол да жалган болар. Кей-кейде оны есше алып к,алай, кандай куйде жур екен. Эйте)йр, не де болса бакытты болса екен деп тiлeйдi. ■%- 129

Bipre окыган дос-жарандардан, тамыр- таныстардан, келген-кеткеннен Зэурештщ аман- саулыгын ecrin к,атты куанып, ш тей тмектес болып жургень Ырде Шуга туган-туыстардыц тойына барып Алматыга к,айтк,алы вокзалга келген. Кдсында келшшеп, бала-шагасы бар. Кассага барып билет- rin жайын бтлгел!бара жаткан. Вокзалга барса бол- ды ылги Зэуреш eciHe тусетш. Вокзал - таусылмас сагыныштардьщ, к,имас коштасулардыц, ыстык, кездесулердщ мекеш сияк,ты. Б1реудер табысып жатады, б1реулер коштасып жатады, мумкш мэцгъйкке. Ол жагы пендеге беймэл1м. Bipaic, умйг ешк,ашан жогадмайды. Куаныш та, к,имастык, та, кез жасы да, peHim те, муц да осы вокзалдан табылады. Сондыктан да ол осы ойдардьщ жетепнде келе жатканда Зэурешке жолыгып кадмас па екем деген умгг кеудеанде жылт те калган. Сейткенше болмады, кассага жете бере жылы жузбен кул1мдеп турган аксары кeлiншeк пен бойжеткен кызга ушырасып калды. Байкамай: - Ой, мынау Зэуреш кой, - деп ез-езшен дауыстап жiбepдi. Ол да танып кул1мареп тур екен. Кол 6epin амандасты. - К,алай, хал-жагдайыц жаксы ма? Bip жакка жолга шыккалы турмысыц, - дед\\ Тынышбек. - Жог-э, мына кызым Алматыда окиды шыгарып салгалы турмын. - Bi3 де тойга келш едпс. Кайтып бара жатырмыз. Зэурештт керген сайын e3iH оныц алдында 6ip турл1 кшэл1 жандай сезшедк Бул жолы да кипактап ештеце дей алмады. Жана гана езш ойланып айтса 130

болар едъ 6ipaK, жанында туртан к,ызынан уялды. Оньщ ез1н жак,сы керетшш езш щ де оны жак,сы керетшш exeyi де быедь Bipaic,татдырта не icrepcin, пешенелерше жазылтаны сол болар. Зэурештщ жуз1 пэс, жанары муцды кершдь К,азбалап сурай коймады, e3i шепплш ештеце айтпатан соц. Тынышбектщ журеп шым ете к,алды. - 0йтеу1р 6api дурыс болар. Мен езще ылти тыеюш болып журемш. Аман-сау бол. Пойызым келе жатыр, - деп кдйтадан Зэурештщ кдлын ^ысып к,оштасты. Ол томен к,арап тур екен, жанарында гы жас тамшыларын байкдды. Кбайта бурылып караута дэтс шыдамады. Bip-eKi рет иытынан алакднымен жай тана синап ж урш Kerri. Оньщ жишеген журек л у т л ш алакднмен сездь Зэурештщ езше деген адал, таза, асыл сез1м1н урлап алып отан дэл солай жауап к,айтара алматан ymiH езш 6ip уры жандай сезыдВ Bipeyre карызы бар, соны кдйтара алмай журген жанньщ куйш кешкен. Пойызта отыртан соц жаны алай- тулей болып кетп. «Зэуреш неге муцды, кещл- куйсаз. Не болды екен элде куйеу[ ренжггп. ме екен. Не жатдай болды» - деп Алматыта келгенше одан кейш де ойланумен болды. Копке д е й т сол ойлардыц кдмауынан, шырмауынан шыта алмай к,ойды. Кейде-кейде жумысты да уйд1 де бар дуниеш бэрш-бэрш умытып жолта шытып Зэурештщ дидарын тым болмаса сыртынан керсем деп, армандайды. BipaK, ондай мумкшдж кайдан болсын! Ку TipiuLiiK тек, жумыспен, бала- шата, уй-imiMeH к,ол-аяты матаулы. Оньщ устше арада коп уак,ыт, 6ip емес ондатан жылдар OTinTi. Уак,ыт ез дегенш ктейдь Ешнэрсеш орнына 131

келпру Tirm мумкш емес. Амал жок„ тагдырра мойынсунасьщ. У м т узм ш Зэуреп т мэцплкке умыт^андай болган. Жылдар Kami ток,тамай тынымсыз алга жылжиды. Уак,ыт сынаптай сыргып Тынышбек жер ортасы жаск,а да келдь Эр жылдары тврт-бес ютабы жарык, кердь Атак,ты жазушы бол маса да 6ipa3 журт танып-быеттндей дэрежеге де жеттт. Бэлюм, осы OMipi e3repicci3 api к,арай жалгаса берер ме едь Орнык.к.ан, басык,к,ан салмакды, саликдлы, сабасына тускен T yp i бар. Алайда мектеп бтргендерш е 40 жыл толган кешке барганнан кейш кецЬп бузылып сала бердь Баспадан жак,ында шык,к,ан мтаптарын ала барган. Кластастарына, устаздарына сыйлык, реттнде усынды. Эбсемет eKeyi сырласып отырганда сезден сез шырып Тынышбек одан тары да Зэуреш жайлы сураган. Онда да жай амандык,-саулыгын быейш деген. Ойында дэнеце ештене жок,. - Тынышбек, i^a3ip Зэуреш 6ip мектептщ бмдей директоры. С е т ылри аузынан тастамайды. Баягыда К^арагандыда 6ipre ок,ыпсыадар. Зэурештт курбыларымен 6ipre талай рет концертке апарган екенсщ рой, - дед! ол, - Эй араларывда б1рдеме болган рой. Тынышбек досы Эбсеметтен ештене жасырмады. Зэурештт мектеп к,абырасында жургеннен-ак, унатк,анын, гашык, болганын айтты. BipaK, тагдыр 6ip болуды жазбаганын да ттлге тиек erri. - Тынышбек, eMip деген осы рой. Б!здщ емес, тагдырдыц деген! болады, - деп жубатты ол. Тынышбек Эбсеметтен Зэурешттц уялы телефоныньщ HOM ipiH жазып алды. Жачадан 132

шык,к,ан 6ip кггабына колтацба жазып оны апарып 6epyiH етшд!. - Мшдегп турде беремш, жиналыстарда кездесш турамыз. Сэлем1цД1 айтамын, - дед! Эбсемет. Сез1мтал, ак, кецы, сыпайы Эбсемет api карай казбалап ештеце сурай коймады. Алматыга келген сон да Тынышбектщ ойынан Зэуреш шык,пай койды. Клтабымды алды ма екен, ок,ып корд! ме екен деп. 03i телефон согуга журен дауаламай айга жуык, уак,ыт еткердь Эуел! тжелей сейлесуге дат! шыдамай «ВАТСАП»-тан: «Зэуреш! Хал-жагдайьщ жаксы ма, бала-шага аман ба» деп сэлемдеме-хат жазып ж1берген. Алайда, отан жауап болмады. К,ап, р е н ж т п алдым ба, баланыч тгрлтн жасап, боск,а мазаладым-ау деп кипактап калды. З э у р е п тч уялы телефоныньщ «ВАТСАП- ында» кою коцыр кызыл енд1 aHi-MiHe ашылталы турган жалтыз тал раушан гулшщ суретт тур екен. Сондай нэзйс, сондай эдем! раушан гулшщ култеамщ сыртында сыртында эр-эр жер!нде шыктыч мелд!р тамшылар жабысып тур. Кезд! суйс!нд!р!п, кечшд! тербететшдей гажайып Kepimc. Телефон иесййч жан-дуниесшен хабар 6epin тургандай. Гулд!ч керкше канша караса да кез тоймайды. Не де болса тэуекел деп, жумыстан кайтар, кезде кешюсш Зэурешке тжелей телефон сокты. - Алло, сэлеметач бе, Зэуреш! Хал-жатдай жаксы ма. ¥л-кыздарьщ аман ба, - дед! Тынышбек. - Сэлеметс!з бе, бул и м екен танымадым... Даусы сол калпы, езгермепт!. Тек салмактырак тартыпты Ушнде адам журегш баурап аларлык, 133

6ip эдем1 бояу, рецк бар. ©не-бойы шымырлап коя бердь - Бул мен гой Тынышбек Аматыдан. Жайыцды быешн деп ед!м. Менщ Эбсеметтен берген сэлемдемемдд алдьщ ба? - Иэ-иэ, алдым рахмет. K,a3ip демалыстамын. Кпгабыцды ок,ып жатырмын. Жаца кггабьщ шыккан екен кутты болсын! - Директор болып б ектл тсщ . К,ызметтч кутты болсын, ечбегщ жанып абыройлы бол. Bip барганда кер1мдж 6epin шыгармын. ©ткен жолы уялдым. -Рахмет! К,ыздардан коркатын, уялатын жастан етш еткен жокпысьщ. Сол коркактыгьщнан менен айрылып калгансьщ той, - дед1 кулш. - Жок, жалпы к,ыздардан корыкпаймын той... BipaK, неге екенш бымеймш. Сенен эл\\ кунге дейш уялып, коркатыным рас. ©йткеш, сеш тым катты жак,сы кордом гой... - Иэ-иэ, оны быемш гой. Б1здерге 6ip болуды тагдыр жазбады. Мен де сеш жанымдай жак,сы керд1м. «К,ыздыц жолы жпщпке» деген. Суйепшмд1 айта алмадым. Амал канша. BipaK эруакытта мен сенщ тыеу1цд1ттлеп журемш. 0з1ме не тыесем саган да соны тыед1м. Эл1 де солай. Дэл езщдей м е т еш им суйе алмады. Сен де м е т шын суйгенсщ. Сондыктан да менен ылш уялып, ты катуга батыльщ жетпей туратынсьщ. - Мен де гумыр бойы сенщ тыеущщ тыеумен келемш. Эрдайым кезтаныстардан, сеш быетшдерден аман-саулыгыцды сурастырып журемш. 134

- Иэ, оны бмемш. Журепммен, бар жан тэтм м ен сеземш. Жак,сы, жарайды онда. Аман- сау бол жак,сылык,та жуздесешк... Зэурештщ даусында д1р1л бар, толк,ып турганы сезыедь Тынышбек те толк;ып Kerri. Кезййч суланганын ангарды. Тым болмаганда, З зу р еп тн даусын еспдь Ол соган да куанышты, бакытты едь Зэурештщ аман-есендшне, жер басып жургенш, ул-к,ыз ecipin жатканын, ел катарлы ецбек eTiri жургенш кещлше медет тутты. Иыгынан 6ip ауыр жук тускендей бойы жецыдеп сала бердь 31.07.2016. ■в- 135 U*

БПЛДПЦТЫ ЦЫ З эцг1ме Кектем мен кузде асказанымньщ кыжылдап мазамды алатын эдетз бар. Сонау б1рде аш б1рде ток журетш студентик кезден жабыскдн дерт кой. Б1здер ер адамдар дэр1гер, аурухана десе ат-тонын ала к,ашатын к,орк,ак,тармыз той. Келшшепм суйрегендей болып келген сон, амалсыз аууханата жатута тура келдт К,артайтан сон жан тэта бола ма кайдам, жаткандардьщ к е т ш л т - карт адамдар. Айтатын эчпмелер1 кун узак бггпейдД. Ундемей соны тычдайсы. Ол бала кез1мнен калыптаскан мшез. Ею-уш куннен кейш дэр1-дэр1мект1ч шсше де аурухана тэрпбше де амалсыз кенджттм. Кдрттар деген энпмешч кеш екен той. Сонымен тан атады кун батады. Ол да жаксы 6ip жагынан. Эйтпесе кунд1 етюзеач- Бастарынан еткен жайларды айткан кезде 61зд1ч Ka3ipri киындык деп жур олардыч касында ойыншык тэр1зд1. Осы адамдардыч кажыр-кайратына, тер1мше тан калып (штей бас иесщ. Б1зд1ч Ka3ipri кунге жету1м1з ymiH еткен ечбектерше алтыс айткьщ келедт Сондай кундерд1ч 6ipin4e кешюсш кун батып кез байлана бастаган кезде аурухана ауласында айкай-шу кетерглш, жылап-сыктаган, киналган абыр-сабыр жупрген адамдардыч ундерше толып кета. Бул адам дегенд1 койсачшы, не боп калды 136

деп терезеге кез т т п айталаган журт. Шамасы келгендер сыртк,а шыгып жагдайды ез кездер1мен Kepin быгенше кумартты. Пенде болган соц басы ауырып, балтыры сыздамайтын ешюм жок,. Ауыр халде жатк,ан б1реуд1жедел жэрдем алып келген болуы керек деп туйд1м нитей «Не дейсщ, ею аягы б1рдей кесмген бойжеткен казак, к,ызып алып к е л н т » деген суык, хабар бэр1м1здщ жанымызды TYpшiктipдi. Текйр жолдан ете бере пойыздьщ астына Tycin KeTimi, жок,, e3iH-e3i эдеш тастапты деген эцпмелер де жетш жатты кулакда жагдайдыц анык,-к,аныгын бымей жатып журт сезд1 эрсок,к,а жупртп. «Осы кунп жастарга не боп барады тусшбей барамыз» деп жарарушылар да бар, бейшара к,ызды аяп муарпеупплер де табылып жатыр. «Бул заман 03i не болып барады» деп басы к,атып журетщдер де бар. Осы 6 ip тотеннен болгай жагдай 6ip кешке жетерлж эцпме болып уйк;ыга жаттык,. Ертещне окиганьщ мэн-жайын дэрперлерден естш-б1лдж. Бойжеткен уйлене\\пз деп уагдаласкдн жштш1ч вокзалда ©зге к,ызбен сушсш турганньщ успнен шыгып кдлыпты. Ашу устшде 03iH-03i журш келе жатк;ан пойыздьщ астына тастайды. Б1реулер куткдрмак, болып суйрелесе де кдтты к,арсыласып, соньщ салдарыынан ею аягы да рельстщ устшде кдлып к,ояды да тобык,тан жогарылау тустан шорт кесыдь Кешю у-шу сол к,ызды жедел жэрдем ауруханага алып келген кезде болган жагдай екен. Бул ок,ига буюл аурухананы дурлжт!рд1 десе де болгандай. Журт ею удай шюр айтып жатты. <*- 137

Bip жагы к,ызды кшэлэп жазгырса, екшпп жагы аяныш 6Li4ipin колдайды. К,ызу ппарталастьщ аягы гашыктык, махаббат кыз бен ж т т арасыдаш карым-катынас сияк,ты мэселелерд1 талкылауга уласты. Б1реулер к,ыздыак,ымак,к,а, есуаска течейдк Б1реулер махаббат ушш, суйгеншщ опасыздыгы ушш осындай кадамта барды дейдь Мен тана бейтараппын. Окиганьщ анык,- канытын бымесем, кыз бен ж т г п кермесем не айтайын. Б1реулердщ сыртынан тон niiuin niidp айту жен емес кой. Тек кыздын осындай кезйзджке барып, журш келе жаткан пойыздыц астына езш- e3i тастауы жайдан-жай емес екендтне кумэтм калматан. Б1раз кун журт ез ауруларын умытып, ертел1 - кеш сол кыздьщ жатдайын ойлаумен болды. Он еюде 6ip гул! ашылматан ер1мдей жастын басындаты аянышты хал ешимд1 де бей- жай калдырматан кыздьщ ауыр халде жатканынан хабардармыз. Кептщ TLieyi сол кыздьщ жайы. Уш-терт куннен кейш кыз ез-езше келыт, eid аятын тацып тастапты деп есгщк. Мейл1 эйтеу1р есан жиганы дурыс бопты деп кепшыж куанысып калды. Анау-мынау бара бермейтш осындай ic эрекетке бару кез-келгеншч колынан келе бермесе керек. Бул неткен кыз деп катгы толтандым. Мен той ез аятымнан журем. Кдсына барып хал-жагдай сурасатын таныс та, туыс та, бауыр да емеспш. Сонда да болса неге екешн бглмеймш сол бойжеткенд1 басынан сипап, жылы- жылы сездер айтып жубаткым келдь BipaK ол мумкш емес кой. Сол кызды тан аттырып ойлап кез глмеймш. Кекегамде неге, неге, не ушш деген сурактар. Жауабын тек сол кыз e3i тана бглед1 138

баска е ш ш бммейдь Кеп узамай ауруханадан шыгып кетпм. Е й аягынан б1рдей айырылган кыз жайы кеп уакытка д е й т ес1мнен шыкпай койды. Кешеде балдакты 6ipiyAi керсем сол кыз eciMe сап ете туседк «К,айда не куйде екен» - деймш 1штей. Арада уш жылдай уакыт етп. Кезек-ri жумыс сапарымен Алматыдан Астанага жолга шьщтым. Ертерек келш ез орныма жайгаса бергешм сол вдг, ме кос балдакка суйенген жиырма б1р-жиырма ею жас шамасындагы бойжеткен купеге бас суга бердк Ею шншен дем алгандай мацдайы тершш KeiinTi - Уп - «Сэлеметаз бе ага? - деп кос балдагын косактап iprere суйей салып отыра Kerri. - Сэлеметсщ бе? - деп не турарымды не отырарымды бымей сасып калдым. Соцын ала- сымбатты, буйра бас бойшац ж т т ене бердь К,ос колында кос семке. К,ыз калбалактап пальтосын ш е п т де, глпшке ымек болып едь жакынырак отырган мен м е салайын деген ниет таныткам: - Жо-жоК/ 03iM, - деп ол карсылык Ьмдурд\\. Асыгыстьщ жасаганымен ез1м ьщгайсызданып калдым. К,ыз: - Ту-ту, эрец улгердж кой. Сэл болмаганда пойыздан калып кала жаздадык, - дeдi еитзин енд1 гана басып. Ж т т касына отыра Kerri, коштасу создерт айтып, кызды ыктияттап жатыр. Жол cepiK эйел пойыздьщ жургел1 турга- нын, богде юсыердщ вагонды босатуын сурады. Ж т т кызды кушагына алып ею бетшен кезек- кезек сушп алды. BipiH-6ipi жаксы керетшдйстерь кимай тургандыктары байкалады eKeyi эрец Коштасты.Мен кез1мд1 терезеге салдым, оларды уялтпайын дегендей. Поезд козгалды. Адамдар, 139

агаштар, уйлер 6ipTe-6ipTe кез ушында адлып барады. Абыр-сабыр басылып, поезд 6ip калыпты ыргагына туоп ж урш барады. Кещлдер1 жайлан- ган жолаушылар оны-муны заттарын реттеуге Kipicri. Мешц ойымды: - Ага ci3 де Астанага барасыз ба, - Астананы ауызга алганынан-ак, оныц да Астанага баратынын айтпай-ак, уккандай болдым. Сонда да болса сыпайылык, ушш де жен сурарын, бмш турсамда: - Иэ, езщ ше? - Мен де. - Онда жолымыз 6ipre екен. - Жацагы ж1пт... - Куйе>тм гой. Жак,ында бас к,остык,. - 03iM де солай ойлап ем бак,ытты болындар. - Рак,мет. Екеуара алгашк,ы к,ыск,а таныстык, эцпме осылай басталды. Жолды тек сез к;ыск,артады. Баск,а амалыц жок,. Eid аягында да Т1 зеден темен протезы барын арнайы -пплген бэтщкесшен байкадым. К,ыз ки!мдерш ауыстырып, оны-муны заттарын реттеп алсын бегет болмайын деп дэл1зге шыгып турдым 6ipyaK,- Б1раздан сон к;айта tcipin мен де заттарымды жайгастырдым. - Не к,ызмет жасайсыз к,упия болмаса, - дед1 к,ыз сезге тартып. - Б1здта жазу-сызу гой. Мектеп кдбыргасынан басталган эл1 де соньщ сонындамын. Журналист екенс1з гой. - Дэл таптьщ. - Журналист болсаныз ак,ындык, жазушылык,- к,а да барсыз гой. 140

- К,алай десем екен! Акын-жазушылардыц ара- сында журналиспк кабые-п к у п т кк м ер аз емес. Соны мен 6ipre, мык,ты деген жазушыларыцды мыц орап кететш журналист ж т т т е р де жок, емес. - СЗздщ ютаптарыцыз бар ма? Бар eKi-yuieyi шык,к,ан. К,ол тие бермейдд. Жумыс бастылык, жалкдулык, дегендей... - Жазушылар да жалкдулык, бола ма? - Олар да жумыр басты пенде гой - Keinipini3 «Жазушы» деген 6ip nepinrre эулие деп журсем, e3iMi3 сиякты адам екен гой. BipiHuii рет ушырасып отырмын, - дед1 к,ыз соз1нщ аягын эзглге ж егдорт. - Сыпайы,мэдениетп,биязы кершесаз уй- 1шше,жецгейге жайлы боларсыз? - Айта корме б1здерге эйелдщ эйел1гана шыдас бередь Кейде ез1м1зд1 03iMi3 тусшбей кдлатын кездер де болады. Сол мшезден шаршап таяк, жейтш де сэт аз емес. Бала-шага б1рде куйаз, б!рде тунс1з деп те эзглдеп жатады. К,удай берген мшез гой. К,айда барасын- Ептеп-септеп кун кересщ- К,ыз: - Апырай, э! - деп сенер-сенбестей бейме бажайлай к,арады. - Корыкпай-ак, кой. Кргамдык, орындарда к,ойдан жуас, козыдан момынмын, - деп эзглде/Цм. Мен туралы б э р т бLain алдьщ. ©зщ туралы ештеме демедщ гой, - дед1м эзмдеп. Жол к,ыск,арсын дегендей. - Ой, агатай! Айтатын болсам менде эцпме коп. Осы азгантай гумырымда коп нэрсе корд1м, талай сергелденге туспм. Ол таусылмайтын уш ы- киыры жок, энпме, - деп Кдмажай 6ip купияныц 141

шетш шыгаргандай болды. Онан да шай ш ей к . Слзд1 ыстык, суга жумсайтын деп отырмын. Кап, ыцгайсыздау болды - ау... аягым дей бердь - Жо-жок,, айналайын, айыбы жок,, - деп лып етш турып эй-шайга кдрамай шэйнекпен кдйнаган су экелуге кетпм. Келсем ол KiiniripiM дастархан жасап к,ойыпты. - Кдрындас-ау, бэрш шыгара бермесечпн, менде де 6ipa3 оны-муны бар ед1, - деп ьщгай б1лд!ргем. - Жецген жолга 6ipa3 нэрсе дайындап берген. - Ага, 93ipre осы да жетед^ Керекпч 6spi бар эурелечбеч^з, - деп К,амажай коярда к,оймай отыргызды. Асык,пай екеулеп отырып, асыкдай шай iniTiic. Арасында ттлдесш те к,оямыз. - Мен бауырсакды ез1м nicipin алдым, - дедь - Дэмд1 екен. Ауылдьщ бауырсагы сиякды. Ас туаруге шебер екенач - Анамнан уйренгем. - Бэсе G3iMде солай ойлагам. - Айтпак,шы, жендеп таныспаппыз да гой, ага. - Мешч eciMiM - Ерлан. - EciMiM Кдмажай. Шай iinin болган соч дем алып газет-журнал к,арап дегендей эрцайсымыз ез1м1збен 03iMi3 болып кетпк. Бipaздaн соч К,амажай: - Ага, осы а з ем1рде махаббаттыч барына ceHeci3 бе, - дед1 мучды ун- мен. Мен жантайып газет-журнал карап жатк,ам - Бул ете киын сурак, к,ой, 6ip-eici ауыз сезбен к;алай жауап берерац, - деп орнымнан турып кез1адртмд{ устелге койдым. 142

- Жок дейтш болсачыз хикаясы гасырлардан гасырларга жалгасып келе жаткан. К,озы мен Баянды, К,ыз Ж1бек пен Телегендь Лэйл1 мен Мэжнунд1 к,айда коясыз! 0м1рдщ мэш де сэга де - махаббат кой. Тек заман озган сайын махаббат туралы туаш к арзандап куны жогалып бара жаткдндай. Технологияньщ карыштап дамуы, адамдардьщ табигат аясынан кетш улкен калаларга шогырлануы, адамдар арасындагы суйкпеншъйк сез1мдерд1 санадан аяусыз сытырып рухани жутандыкка, психологиялык куйзел1стерге апарып соктырады. Bipax, будан ем1рде шынайы махаббатк,а орын калган жок деген угым тумаска керек. Махаббат бурын да болган, каз1р де бар, болашакта да болады. - Мен де солай ойлаймын. 0м1рде 6ip рет сэтазджке ушырап б1реуден кещлщ калса 6api бггкен екен деп ойлау кате. Махаббат эйтеу1р ерте ме, кеш пе кез келген жанньщ журепне жол тартады, - деп Кдмажай менщ сез1мд1 костай Tycri. ©зщ сиякты жап-жас, эдем1, суйюмдь сымбатты жолдасьщ бар екен. С е т шын суйетип кершш-ак тур. Оны багана байкадым. Кейб1реу- лер эйелш шын суймесе де суйетш адамныц кейшн танытып 6ip о жагына, 6ip бу жагына шыгып жагдай жасагансиды. BipaK онысынан жасандылык бадырайып кезге урынып турады. Жарын нагыз суйетш ж т т т щ сейлемесе де кезкарасынан, келбетшен, k -эрекетшен айкын ацгарылады. «Ташыктыц тЬй - ун аз ш » деген сол емес пе. <8 -- 143

- Рас айтасыз. Ол меш шын суйедь ©те-мете жаксы кередь Оган кез1м жеткен сон гана мен оган турмыска шык,тым. Эйтпесе менщ жагдайым мен кол-аягы сау кыздардыц жагдайыныц арасы жер мен кектей. Bipeyaep ойлап калар, аяушыльщ бВадрш жаны ашыгандыцтан уйленд1деп. Жок, ол маган эуел1 мугедек емес кэд1мп бойжеткен кыз есеб1нде парады. Кем1сппмд1 еске туаретзндей б1рауыз сез, б1рде-б1р Tepic эрекет байкамадым онын тарапынан. Онсыз да осыган дейш сез1мнщ балын тэтам деп журш уын ппкетм, каншама азап шеккешм жттгерге деген коцШмд1 мэцп epiMec музга айналдырган. Ол сол музды epTTi, ж1б1гп, аялады, элдилед1, сенд1рд1, кенд1рд1, иландырды, тездь кецл1мд1 тапты. Тобыктан томен ею аяк,тан айрылганда мен ушш OMip бтсендей болган. Уайымньщ тупаз терец туцгиьщ шыцырауына к,улап тускенде кол ушын созып алып шыкты, - деп терец демалып мацдай терш c y p ir i. Протезден аягы шаршап талып Keni бглем. Мен ештеце байк,амагансып отыра берд1м. Ол api карай сезш жалгастырады. - «Кеп жасаганнан емес, копт1 кергеннен сура» деген бар емес пе. - Азгантай гумырымда ащы-тущыны молынан таткандыктан, азды - кептт адам танитындай сез1мталдык пайда болгандай бойымда. Багана купеге Kipe бергеннен-ак аздщ жай адам емес екендтщздд Еирден ацгаргам, кеп нэрсет кезбен-ак сезш-быш отырады екеназ. Bipan оны бглд1рмейаз. MeHin бар iund жан сырымды айтпай-ак угып мешрбан кезбен карап сешм уялаткандайсыз кецмге. Неге екешн бымеймш, 144

бейтаныс жан болсацыз да ак,тарылып сырымды айтк,ым келдь - Кдмажай, тым асыра мак,тап хабердщ гой м ет . Kaci6iMi3 болган соц ондай касиеттер бойымыздан табылуы тик. BipaK, сейлесш отырган KiciHi ананы айт, мынаны айт орынсыз мазалай беру KiM ушш болса да мэдениетке жатпайды. Сырымды айтсам деп асыкпа, аптьщпа, ойлан... - Жок, Ерлан ага. Мен осы кунге д е й т бул сырымды туган ата-анама да айткан емеспш. - Тек жаца ез1мд1 шыгарып салган куйе^ме гана бмедь ©йткеш болашак, жарыцнан ештеце жасыруга болмайды. К,анша жасырсац да ерте ме кеш пе 6spi6ip шындьщ жария болады. Сондык,тан шынайылык, адалдык„ с е т и болмаса суйкпеншЬйк, махаббат баянсыз болмак,. Менщ басымнан еткен жай бэлмм б1реулерге сабак, болар. 0м1рдеп алгашкы сэтаздш, cypiHin к,улау, сол ушш ок,ыс кадамга бару эрине, дурыс емес. Осы ce6enTi мен басымнан кешкен жайды эцпмелеп беруге тшсшн. Б1ршццден уак,ытьщыз, екшцпден кулкыцыз болса... - Не десем... екен... Буынсыз жерге пышак ургандай болдыц гой. Кдлауыц бысш. 9 p i карай мен жай тыцдаушы гана болайын, айтушы езщ боласыц, кел1спк пе, - дед1м. Ол мак,улдагандай бас изед1 де эцпмесше бастап Kerri. - «К,ызга к,ырык, уйден тыю» - дейтш ауылдагы карапайым отбасында туып ecriM, мектеп б т р ге н соц арман куып Алматыга аттандым. Жолым болып ез кугшммен жогары оку орнына TycriM. Bip топта ул-кызды аралас ер1мдей жиырма бес жас 145

6ipre ок,ыдык- Бес саусак,тьщ б1рдей болмайтыны сияк,ты, эркайсымыздагы мшез-кулык, едет тэрбие эртурль Жануялык жагдайы да эр кдлай. Ортак арман, ортак мак,сат басымызды к,оск,ан соц студенток екйрдщ ыстык-суыгын 6ipre керш, баска тускен к,иындык,тарды 6ipre белкш, тату- тэгп болып кегак. Ак,шац 6iTce аш калмайсьщ, жолга шыксац жолда калмайсыц, достарьщ бар. Адамныц кун1 адаммен екен той. Студенток eMip, жастык, дэурен осылай ©Tin жатты. Бар ынтамыз, бар н и е т й з - тек оку. Туске дейш ютапхана, оку залы дегендей. Баскага уак,ыт жок,. Жексенб1 куш де ютапка шукдшып отыртанымыз. EipiHini курстьщ соцгы жазты сессияларына дайындалып жургенб!з. Б!рде, 6ipre окитын, 6ip белмеде туратын курбым Жансая: - К,амажай, сатан б!рдеце айтайын ба, - дед\\ жумбактай сейлеп. Ойымда дэнеце жок,: - Айтсац, айт, - дед1м оньщ сезше онша мэн бермей. - BipaK,, реююмеймш, деп сез бер, - дед1 ол. - Жарайды, ренж!меймш, тек тез1рек айтшы уакытым жок, - дед!м одан кутылуга асытып. - Анау eidHuii топта окитын бойы узыи, сымбатты, сулу жш т ше... Аты - Жкер. - Иэ, не бопты Жшерге, - дeдiм окып отырган ютаптан бас алмай. - Сол Жшер бар той, Ж!гер... Сол саган гашык болып калган аякты, дед\\ Жансая. Ею беттм ду ете тусп: - Оны сатан юм айтты,- дед1м даусымды катайтып. - Журттьщ 6api быедь Жалпы лекцияда ол сенен кезш айырмайды, - дед! Жансая. 146

- К,арап отырса к,арай 6epciH . Онда менщ шаруам к,анша?! - Оган к,ыздардьщ 6api гашык,. BipaK, оньщ кецьн тек к,ана сенде сияк,ты. - Сен де Kici сенбес нэрсеш айтады екенсщ. Ержпей онан да емтиханга дайындалсацшы... - Ту-у-у, саган ештеце айтуга болмайды ма. Рен>имеймш дегенщ к,айда?! - деп Жансая буртия цалды. - Жарайды, кенар, - деп оны кушагыма алып бепнщ ушынан шеп етю зт с у й т алдым окпесш басайын деп. Бул эцпме сол жерде к,алгандай едь Б1рде улкен залдагы лекцияда отырганда тап желге тусымнан б1реудщ к,адала к,арап отырганын сезгендей болдым да, да жалт eTin артыма карадым. Кдраганы цурсын, кездер!мнщ Жансая айта беретш. Жнердщ коздер1мен тушсш кдлмасы бар ма. Ол шынайы басын изеп, жимиып кулд1, сэлемдемескеш гой. Бурын онша зер салмаган екем, к,ыздардьщ 6api гашык, болатындай жеш бар екен-ау, алай-тулей болып кета. Ж урепм дурс- дурс согады кеудеме сыймай. К,айта бурылып кдрауга дэпм шыдамады. Жансаяньщ ce3i раск,а шыкгы. Жалпы лекция болган сайын ту желкемнен Жнердщ кддала кдрап отырганын сеземш де сыр бермеймш, ештеце болмагандай. KemidciH цыздар ж ттте р жайлы соз к,озгай бастаса болды, коз алдыма ж тттердщ бейнеа елестей бастайды. «Эй, осы дэу де болса Жперд1 ойлап жатыр-ау» - деп курбыларым эзыдей к,алса, олардыц тура ойымнын уст1нен тускендершен шошып Kerin: 147

- Ту-у-у, к,ыздар койындаршы. Кдй-кайдагыны айтпай, - деп Tepic к,арап керпемд1 буркене тусемш. «Шындыгьща Жпер осы кандай ж т т . Мега жак,сы кереттш распа» -деп киял кушагына енемш. ©згелермен ашык ол езше келгенде Ki6ipTiKTen калады. Bip куш ол менен 6ip итап сурап келдь Ойымда ештеце жок, айткан итабын бepдiм. Eici- уш сагаттан соц алган кггабын кайта екелш бердь - К,алай тез окып б тр д щ , - дед1м ац-тац калганымды жасырмай. - Мен непз1 гатапты ете жылдам окып эдеттенгем, - деп Жперщ алгысын айтып Kerin калды. Асыкканында 6ip сыр бар екен. Байкаусыз ютапты ашып калып ед1м, арасынан ттлдей кагаз сусыпTycri. Б1рдецежазылган сиякты. Кез жупртш карасам: «Айыпка буйырма. Ютап жай сылтау гана. Менщ сешменен жакынырак таныскым келедь Кешке кинотеатрга ей билет алып койдым. К,арсы болмасац жатакхана жанындагы саябактан кутем1н. К,урметпен Жйер» - деп жазылыпты жэне уакыты керсетыйгп. Ешгам Kopin койган жок та екен деп, ез-вз1мнен куыстанып жанагы кагазды умаждап-умаждап калтама сала койдым. Сагат т ш кагазга жазылган мезетке жакындаган сайын журепмнщ дурсьй жиглеп, мазам кашып дегб1рйздене бастадым. К,ыз деген ceзiмтaл халык КОЙ. Курбыларым: «03in4i коярга жер таппай журсщ гой, не болды саган, ауырып калган жокпысьщ, - деп 6api бэйек болды. Олардан сырынды калай жасырасьщ. Жйердщ кинога шакырып жатканын еспгенде: - Барасыц, баруыц 148

керек, - деп ездерш кинога шак,ырып жаткдндай куанысып улап-шулап к,оя 6epicri. - Ж т т кинога баруга усыныс жасаса не турыс! К|ане онда дайындал, - деп 6ipeyi ец эдем! кейлепн, 6ipeyi гднд1 туфлиш, 6ipeyi сыргасын, 6ipeyi жуз1- гш тагып жатыр, м е т 6ip узаткдлы жатцандай. - Мумюн, бармай-ак, к,ойсам к,айтед1,- деймш екюйлы болып. - Есщ дурыс па, ол ж т т к е к,олы жетпей журген к,ыздар каншама. Басьща цонгалы туртан бакды Kepi итергенщ не? - деп м е т к,ыздар зорлагандай гып кипдорш, жасандырып сырткд шыгарып ж1бердтКеле жатып ез-ез1мнен, езгелерден уялып келемш. ¥рлык,к,а KeTin бара жаткдн юодей жалтац-жалтак, к,арап к,орк,ып-уркш жан-жагыма кдраймын Tinii бейтаныс юалердщ G3i менщ к,айда бара жатк,анымды бы ш -сезт тургандай. Кун ецкешп алаулап уясына батып барады. Саябак,к,а жете бере жуандыгына к,ушак, жетпес алып емен агаштьщ ар жагынан: «Камажай» - деген Жюердщ дауысын еспгенде селк етш, йзем д1р1лдеп к,оя бердь Келген жолыммен к,айта к,аша женелуге шак, к;алдым. - Кдмажай, неге шошындыц, жеп коятын к,аск,ыр емесп1н гой, - деп Жйер жацындай бердь - Ракмет, ce3iMAi жерге тастамаганьща. Мен с е т келмей к,ала ма деп к,атты уайымдап ед1м. - HeciHe эуре болдыц. Ертец маган емтихан гой, - дед1м уялган тек турмастьщ кеб!мен. - Ертец б1здщ топ тапсырады. Сендерге eid куннен соц емес пе?! - дедд Жйер сураулы жузбен. «К,арашы, 6apin 6Liin алыпты, - деп iurreft унйз цалдым. - Мен OTipiK те айта, алмаймын». 149