Оспан Ә. Сезім сәулесі

Кинотеатр сол Орталык; саябак;тын 1ппнде.Фильм 6ip сагаттан аса бере аяцталды. Шыкдан соц шатын кафеге Kipin сусын ш т к , балмуздак, жедж. Онша кеп свйлесе коймадык^ б1р-б1р1м1зден уялдык, па бьшеймш. Жалпы оку жайы, емтихан, устаздар, достар жешнде тана niKip алыстьщ та к,ойдык. Ол м е т жатакханата дейш шытарып салды. К,оштасарда колымды алып узагырак,устап цалтандай кер1нд1 матан. Эрине, эдеш емес екенш ce3in турмын. Мен к,олымды жай тана тартып ала К.ОЙДЫМ. Жйгер e3i де байкдмай калган болуы керек, кызарацдап кдлды. Бвлмеге келген сон кыздар асты-устше сурак,ты жаудырып 6ip-6ipiHe С03 бермей шу ете тустк - Не болды, кездесу к,алай етп, - деп. - Не болушы едь Кинота бардык бар болганы- сол. - Сушскен жоксыцдар ма? - Таныспай жатып сушскенге жол болсын, - дед1м. - Не де болсан, жарадьщ. Талайлардыч арманы болтан ж ш т аягьща кедin жытылды, - дед1 acipece Жансая риза болып. - Ту-у-у, кыздар к,ойсацдаршы. Кинота барганда турган не бар? Одан да жаксылап шай iiiiemK, - дед1м эц п м ет баска арната бургым келш. Элден уак,ытк,а дейш шуылдасып отырып шай iurnK, сырластык,. Курбыларымныц 6api мен уппн куанды. Олардыц риясыз кецыдерше шггей риза болдым. «Жпер жаксы ж т т , айырылып калма, мык,ты бол» - десп 6apim4 айткандары. Кундер солай eTin жатты. Жшермен кездесш журем1з. Кинота, театрга, кештерге барамыз 150

кол устасып. BipTe-6ipTe Ж1герд1 жак,сы керш калтанымды сезд1м. Оны ойламай, кермей журе алмайтын халге жетпм. Б1здерге 6api кызыта да кызтана да кдрайды. Бак,ыттан басым айналтандай. Екшпл курсты аяктатаннан кешн Жйер аяк, астынан сырттай оку бел1мше ауысатынын айтты. Ол ак,ылы бел!мде окитын. ©3i жумыс icren ак,ша таппаса, жумыссыз ата-анасыньщ шамалары келмей жатканын ттлге тиек e n i. Тебемнен жай тускендей болды. Ж1гер сырттай оку бел1мше ауысып, ауылына кайтар болса, оны мэцплжке жоталтып алардай урегам ушып кетп. Оньщ мен уш ш каншалыкты к,ымбат екен дтн уккандай болдым. Башык, болып калтанымды, шын суйетттмд1 антардым. Ke3iMe жас келш: - Баска 6ip жолын табайык, та, - дед1м жыламсырап. - К,амажай, жыламашы! Ел аман, ж урт тыныш кой. Сессията келш турамын. Хат жазып, телефон соплп хабарласып турам ыз той. Eid жыл демде отед1 де кетедь Б тр ге н соц уйленем1з, - дед1 Жйгер кез жасымды cypTin, бет1мнен сушп. - Онда мен ауысайын сырттай окыту белшше. Алматыда не кеп жумыс коп. Сен алацсыз оки бересщ, - деддм осы 6ip ойдыц басыма сап ете тускенше куанып. - Бул - менщ ойыма келмеген нэрсе екен. BipaK—e3i калай болады?! Сенщ ата-анац не дейд1, уят болып журмесш... - Олар кайдан бысш?! K,a3ip кутвдзп бел1мде окып журсе де жумыс icTen аз-маз акша тауып жургендер аз емес. Exi жылта б1рдеме етш шыдармыз... 151

Маган салса, )Kirep кез алдымда журсе болды. Асыра айткдндыгым емес, ол ушш ез1мд1 чурбан етуге бармын. Нагыз махаббат ecci3, кезаз болады екен гой. «Кезден кетсе, кещлден кетедЬ> дегендей, Ж1гер ауылга кетсе одан айрылып кдлатындаймын. Акыры, y3w-KecLwi кдрсы болса да, оны дегешме кенддрд1м. BipaK, ата-анамнан жасырып ештеце айтпадым. Эуел1 балабак,шада тербиеип болып 1стед1м. Жалакысы аздау болган соц, кондитерлж фабриката ауыстым. Жумысы ауырлау болса да, жалакысы жак,сы екен. Кдншалыкты киналсам да жанымдай жак,сы керетш Ж1гер1мнщ алачсыз ок,ып жатк,аны - мен ушш зор мерей. Жалак,ы алган сайын б1рде кейлек, б1рде костюм сатып эперемш. Айлытымнан унемдеп, Жкерд1ч окуына телейтш ак,ша жинаймын. Bip кун кунд1з, 6ip кун тунде icren ею кун демаламыз. Бос кундер1 де к,ол кусырып к,арап жатпай, таныс кыздармен 6ipre бай, аукдтты ю алердщ ею-уш кабатты уйлерш жинап, юр-к,оцын жуып тазалап акша табамыз. PeTi келсе, енбек eTin к,осымша тиын-тебен тапканньщ неа айыпты. Мен1н бак,ытым да, байлыгым да барым да нарым да - Жшер. 0з1мдт-ез1м умытып, тек кана сол алачсыз ок,ысын, карны ашпасын, дурыс кшнсш деймш. 0MipiMHi4 мега. де, мазмуны да - сол. Ол маган опасыздык, жасап, алдап кете/ц- ау деген ой к,апер1ме де idpin-шыкдайды. Жасы улкендеу, ит кейлекп менен 6ipHeme жыл бурын тоздырган жумыстас курбыларым: - Эй, к,ыз! Байк,а, студентпч к.арны тойып, окуын б тр ге н соч, с е т умытып кетш журмесш. Оныч устше отбасын да курмагансычдар, - дейдь Оган кулак, асып журген мен жок. 152

Соцгы кездер1 Ж нер эртурл1 сылтау айтып кездесуден кдшкактайтын болды. Окуын б т р г е /ii жатыр гой, мемлекетйк емтихан, диплом жумысын жазу дегендей деп, бегет болмайын дед1м. Ойымда езге ештече жок;. Соншалыкуы ангал, адал, ацк,ау болармын ба. Оньщ меш алдап, сан соктырып KeTeTiHiH к,айдан быешн. Шын суйейгам соншалык, ол туралы олай ойлаудьщ e3i маган кунэ сияк,ты. Bip куш 6ipre кггеййн курбымыз ецбек демалысына шыгып, туган к,аласы Таразга жол журмек болды. Тунй кезектей жумыстан шык,сак, та, кещлш к,имай шыгарып салмак болдык,. Уш-терт к,ызбыз. 0згелер1 жiгiттepiмeн. Мен гана - жалгызбын. Олар Жirepдi де шак,ырсацшы деген соц, оган телефонмен хабарласкдм. Ол бара алмайтынын айтып KemipiM сурады. TeMip жол вокзалына жак,ын жердей кафелердщ 6ipiHe Kipin, 6ip бетелке ак,к,айнар iniin, балмуздак, жеп жолашар р эам ш жасадык,. Bipiumi жолда Астанага журейн жолаушылар пойызы тур екен. Ол 6ipa3 туратын кершедь Тараз арк,ылы етейн Алматы-Шымкент багытындагы «Отырар» пойызы екшпп жолга беры ш й. Солай карай беттедш. Астаналык пойызды бас жагынан айналып оте бергенде, байкдусызда анадай жерде кушактаса cymcin турган к,ыз бен ж т т к е кез1м тусе кетй. Маган к,ыз бен ж т т т щ сушскеш тацсык, емес. Тек ж ш тпн б1рден Ke3iMe оттай басылганы. «Кудай-ау, мынау Жпер гой. Вагана телефон сокканда емтиханга дайындалам деген сияк,ты ед1 гой»... Мен елш-einin суйейн, жанымдай жак,сы керейн, барым да, базарым да, багым да бакытым да осы деп санап журген Жнер1м... Эп- 153

сэтте бэршщ кул1 кекке ушты. Умгг те арман да адыра калды. «Оцбаган, саткын» - деймш TicreHin. Ж упрш барып айгай-шу шыгаруга намысым ж1бермедд. 0з1мд1-ез1м устай алмай каным басыма Teyin, кез алдым туманданып, миым астан-кестен болды. Тущлгешм соншалык,, жарык, дуиемен ^ош айтыскым келш Kerri. Бэлюм муньщ 6ipeyaep ymiH акымак,тык, боп кершер. BipaK, оны к,алай жузеге асыруды ойлап жан-жагына алактаган меш курбыларым да таппай калган, пойыз келер алдынгы абыр-сабырда ашу-ызага булыккан куш ж урш бара жаткан пойыздыц алдына жанталаса умтылдым. Осы сэт мен1 еш им де ешнэрсе де токтата алмайтын едь Бойымды дулей куш билеп алгандай. Бар максатым - калай болганда да тез1рек ем1рмен коштасу. Еамде калганы, келш калган пойыз, меш б1реулердщ суйрелеп жулкылап жатканы. Ар жагында не болганы ем к-ем к кана, узж-узж б1рдецелер... Ес1мд1 тек ауруханада жидым. Ею аягым ттзеден томен сыздап ауыртанда жаным коз1ме кершгендей болады.Еамнен танып айгайлап шьщгырамын. Дэршерлер жупрш келш,ауырганды тез басатын мне салады. Тарткан азабым тутас 6ip гумырыма жетерл1ктей. Ею аягымньщ пзеден томен жок eKeHi eciMe тускен сайын еплш коя берем, ©MipiMMeH кош айтыскым келш кетедь Жап- жаспын, оныц устше кыз баламын. Жар кушьш, бала туып ана атануым керек емес пе? Мугедек жан KiMre кажет. Неге гана 0лiп кетпей, Tipi калдым деп бармагымды шайнаймын. Сол 6ip киын кундер) ата-анам, достарым касымнан 6ip ел{ кетпей кас-кабагыма караумен болды. Олардьщ 154

мен уш ш еткен ецбектер1 еш болмасын деп ез- ез1ме кол жумсауга бара алмадым, эйтпесе... Соларды аядым, солар ушш Tipi калдым. Tipi жан деген-атым гана, кур сулдем гана калды. Yin айдан астам уакыт ауруханада жатып шыктым. Арнайы протез жасатып, балдакка суйегап, аякка турдым. Кептен 6epi сыртка шыкпаганнан ба, таза ауамен дем алганда басым айналып кетп. Кектем кeлiптi. Гулдеген агаштарды Kepin, сайраган кустардьщ унш ecrin eMipre деген у м т м кайта оянгандай болды. Керген киындык, тарткан азап ауруханада калды. Сабыр сактап, акылга келд1м. Кдйтадан кунд1зп бел1мге ауысып, окуымды аяктадым. Улкен аудиторлык компанияга конкурс бойынша кызметке турдым. К,ым-куыт карбалас тсрлйстщ казаны кайнап журе бердь 6з1мнщ мугедек екешмд1 де умыткандаймын. Тэн жарасынан repi жан жарасыньщ жазылуы киын екен. Жiгepiмдi кум еткен Жйер ауруханага аттап баспады. Келген кунде де ирпзбес ед4м. Кешннен естшм. К,алада жеке уш, кымбат к е л т бар 6ip бакуатты шенеушктщ кызына уйлешптт деп. Осы KyHi махаббат жайына калып, жастарды эуел1 уй, машина, байлык кызыктыратын болды гой. Bapi бакай есеп, пендешьйк кой. Жйер де сол жолды тацдапты, не деймш. Маган енд1 и м карайды, мугедек жан имге керек деп кез жасымды тегемш, жастыгым малмандай су болады. Турмыска шыгып, жар атанып бала суюд1 маган жазбаган екен, бэрше кшэл1 e3iM деп ез1мдг-ез1м жазгырамын. Уакыт бэрше емпп екен. Бара-бара басымдагы жагдайга кендне бастадым. ©Mip калыпты арнасына Tycin, еткешм 6ip сэт 155

керген тустей артта калды. Суййсп жумысым, компания берген пэтер1м бар. Эйте^р, 6ip е л т -пр1лш,жер басып жургешме к,уанамын.Б1р куш мереке к,арсацында корпоративтж кеш болды. Компанияда узын-саны к,ырык, каралы Kici кызмет icrerwi. Дастархан жайылып, мерекелж думай басталды да кетп. Вальс ойналып, ерлер эйелдерд1 биге шакырды. Маган билеу к,айда, ужымнан б е л ш т к,айда барасьщ, амалсыз келгем. Bip кезде узын бойлы, бура шашты, кара торы жш т маган жакындап келш басын иш биге шакырмасы бар ма. Bi3re жумыска турганына 6ip-aK, жума болган екен. Оны кеюн быд1м. Аягымда протез барын умытып туратын юадей к,озгалак,тап барып кайта отыра кетт1м. Жанымда турган кос балдакты кергенде, ол ыцгайсызданып кызарачдап кетп. Мен де не дер1мд1 бьлмей, сасып к,алдым да касымдагы бос орынды нускадым, отырьщыз, дегендей. Ол к,айта-к,айта басын nin, кеудесше колын койып KemipiM сурап жатыр. Максат екеум1з сол кеште осылайша таныстык,. Ертечше жумыска келсем, жумыс устел1мде 6ip себет толы раушан гулдер1 тур. Юмдйа екешнде шаруам жок, б1реуд1н туган куш болар деп жумысыма Kipicin кетпм. Юрген шыкканньщ 6api «Гул гамдпа» деп сурап жатыр. Мен бглмеймгн дегендей иыгымды кикдцдатамын да коямын. Bip apinTeciM гулдерд1н арасынан ттлдей кагазды суырып алып: - Кдмажай, мынау саган гой, - дедь - Мумкш емес, - дед1м ач-тан болып. - Сенбесеч, ок,ып кер. К,алжычдап тур ма деп асыгыс коз жупртпм: «К,амажай, кешепм ушш KemipiM етшем. Сол 156

ушш ж1берген ат-тон айыбым, Максат» - деп жазылыпты. Ею беттм от шык,к,андай дуылдап кета. - Болды, Кдмажай! Сен курыдьщ. Енд1 с е т узатамыз, жасау дайындаймыз. Ж ш т табылды, - де/ц Марина атты к,урбым. «Ту-у, кдйдагы узату, цайдагы жшт» - деп уяттан кысылып барам. Туею узьйс кез1нде компания к,ызметкерлер1 туралы анык,тамалык,ты кдрасам, Мак,сат - 6ip бел1мнщ жетекпй маманы екен. ¥зынк,улак,тан еспгешм ол эуел1 Алматыда университета 6iTipin, шет елде Австрияда жогары экономикалык, мектептт аяктапты. Жасы менен кеп болса уш-терт жас к,ана улкен, шамасы. Ол туралы ойлай бастаганым yuiiH ез-ез1мнен уялгандаймын. Эйтсе де эдеп бойынша гул ушш рахмет айтуым керек к;ой. Кешюсш api ойланып, 6epi ойланып Мак,сатк,а телефон согып алгысымды бглд1рд1м. - Мен жацадан келген кызметкер болгандык,- тан кеп адамды тани бермеймш. Bipaic,, йзбен таныекдныма ете куаныштымын. К,арсы болмасацыз жумыс аягында кездесш серуендесек те болар едь К,алай карайсыз, тек жаман ойлап к,алып журмещз, - деп к,айта-к,айта KemipiM сурады ол. Мундайды кутпеген мен «иэ» деп те «жок,» деп те жауап кдтпадым. Ундемегетмд1 келккендштщ белпа деп кабылдаган болуы керек, к,оштасып, кдйырлы тун -пледк Аптаньщ соцгы жумыс кун1 аяк,талып, уйге келген бет1м сол ед1, соны куткендей-ак, eciKTeri коцырау сылдырап к,оя бердг EciKTi ашеам 6ipey: - Мынау азге, - деп улкен себет толы раушан гулдерш усына берд1, де асыгыс кетш калды. «Оу, кдтелескен жо^пысыз, 157

имнен» дегешмше ол кезден гайып болды. Сез мезет к,алта телефоным да безыдеп к,оя бердк - Кдлайсыц, гул унады ма, - дедь - Ci3 ж1берген екеназ гой, мен юм екен деп ац- тац болып турсам. Рахмет азге, гулдерщ!з керемет эдем! екен. - Айтпацшы, кдлыцыз бос болса, кешюсш театрга барсак, к,айтед1, - дед! ол к,иылып. Мен к,уп алдым. Театрга бармагалы к,ай заман. Опера театрында «К,ыз Ж1бек» операсы к,ойылгалы жатыр екен. Сахнадагы Ж!бек пен Телеген Максат екеум!здщ 6ip-6ipiMi3re деген сез!мдер!м!злдэнмен, бимен угындырып жаткандай. Арамыздагы дос- тык,к,арым-к,атынасулкен махаббаткдуласарын им ойлапты. Мен алгашкы кездесуден кешн-ак, оган басымнан еткен жайды айтып бергенмш. Ол оны кдлыпты нэрсе ретшде кдбылдады. Оныц жанында ез1мнщ мугедек екетмд! умыткдндаймын. Озгелердщ K63i маган туссе болды, аяп, муаркеген- дей кешп танытып мугедек екетмд! еске салумен болады. Оныц эрекеттнен, ic-кимылынан, сезшен, кезтен м е т ц мугедекттмд! бьедретсндей 6ip нэрсе байцалмайды. Осылай ол акыры м ет ц журепмд! жаулап алды. 0з1м де кет api eMecniH. Мак,сатты унатып цалганым рас. Эйтсе де ата-анасы, туган-туыстары бар дегендей. Кдлаган адамы мугедек екен деп бас к,осуымызга к,арсы болуы да мумкш гой. Осы жагдайды айтып Мак,саттыц ойлануын сурадым: «Ол жагыныц 6apiH e3iM реттеймш. Ец бастысы - екеум1з 6ip-6ipiMi3/u суйемЬ» - дед!. Бекерге журексшген екем. Ата-анасы да, туыстары да ете мэдениетп, адам герш м т мол жандар екен. Алгаш 158

таныск,аннан-ак,, олар маган мугедек деп карамай, мен1 толыкканды сау адам ретшде кабылдады. Мак,саттьщ тачдауы ymiH куанышты екендпегерш айтып, бак,ытты болуымызга ттлектеспк быд1рд1. Сейтш, акыры екеум1з уйлендж. Алгашында 0^iM бе туам бе деп кепке дейш сенбей журд1м. Тартк,ан азабыма орай осыншалык, мол бак,ыт сыйлаган Алла Тагалага мьщ да 6ip ш уирш ьпк етумен болдым. Компаниямыз улкеюп, Астанага коныс аударып жатыр. Мен ертерек шьщтым, барып жайгасу ушш. Мак,саттар 6ip жеттден сон келед1 сонымыздан. Сырымды айтам деп, шынымды айттым азд1 эуреге салган жок,пын ба, - д е п Кдмажай KeuiipiM сурап эцпмесш аяктады. - Жо-жок, о не дегетц! К,айта мен сешч кайсарлыгьща, кайратьща, т э г т болып отырмын. Махаббат - бак,ыт пен шаттык, к,ана емес, таукдмет пен азап та, кажет кез1нде шын суйетш адам ушш басычды бэйпге Tiiy. Ондай ерлшке бара беру еюшч 6ip im 4 колынан келе бермесе керек. - Ага, м е т асыра мак,тап ж1берд1ч13. Аппак кардай и рп п каз пэк асыл сез1м1мтч аякасты болганына корлангандыктан сондай кадамга бардым. MeHiid кайдагы ерлж. Албырттык, ачгырттык, керек десеч1з, акылсыздык кой муньщ 6api. Оны койшы, не ушш пойыз астына тускешмд1 ата-анам да бтлмейдй Мейлъ не де болса 6api артта калды. - Кдмажай, сен осы кай ауруханада жаттыч? - Кдлалык, тертшып ауруханада. - К,ашан, кай жылы? 2005 жылдыч, караша айы, калайша умытайын. 159

Есептеп карасам, бул м ети де сол ауруханада жатцан кезДме сэйкес келедД. Мен ундемед1м. Баягыда ауруханага тунде ортасында тускен кыздыц К,амажай екенше кезДм жетп. - Жай сурадьщыз ба, ага. - Жай сурадым, бДраз уак,ыт болып к,алыпты гой дегешм... Ауруханадан шыкканнан кейш де сол к,ыздыц тагдыры не болды екен деп ойлап коятыным кей-кейде. Енд1 мше, езДмен кездесш отырмын. Атыньщ К,амажай екешн де быдДм. Онымен сапарлас болып, басынан еткен жагдайды ез аузынан естимш деген ой уш уйык,тасам да туаме енбеген нарсе. Ертещне пойыз Астанага тан; ата жетп. Кдмажайды уш-терт к,ыз-жЫт кутш алды. Желке тусымнан ескен Арканыц екпек желш елемей, каумалаган достарыныц ортасында к,ос балдак,к,а суйенш ак,ырын басып бара жатк,ан кдйсар кыздьщ соцынан узак, турып калдым. 160

еМЕЦГЕР ацг1ме Тмектес - бас-аягы жиырмага жуык, кызметкерден туратын шагын мекемеде к,ызмет жасайды. Кезшде материалдык, жабдьщтау мекемеанде экспедитор болып к,ызмет icre# Содан зейнеткерлжке шык,к,ан. Алайда уйде байыз тауып отыра алмады. Унепп ат устшде эртурл! мекемелер мен к,оймалар, к,ала мен дала, дала мен к,ала арасында алашапк,ын болып журетш. Сол жумысы езше к,атты унайтын. Ашык, жарк,ын, ац^ылдак, мшез1мен барран жердщ бэршдел адамдармен тез т1л табысып т!рл1пн ойдатыдай тындырып абыройлы болып журдь Уйде отырганга уш-терт ай рана шыдады. Тацертен дукеннен сут алып келе жатып есж сыртына жапсырылран хабарландыруга кез1 тускен. Ок,ып к,араса, 6ip фирмага тэж1рибел1 экспедитор к,ажет екен. Рас болса, жалак,ысы эжeптeyip кершедк Тыектесп к,ызык,тырраны ол емес. Бул жумыс оган тачсык емес, кез1нде ат^арран, 6yre-uiireci эбден белгыь Буран кереп - eid к,олга 6ip жумыс, куш бойы эбден мез1 еткен торт кдбыргадан, куннщ баткднын кутш сыртк,а терезеден кез Студен кутылу. Жумыскд алса алар, алмаса к,ояр, нем Kerri, жогалтар ешмемем жок, к,ой деп жай ермек ушш к,агазда керсетыген телефон номер1н терген. 161

- Хабарландыру бойынша телефон согып | турмын. ! - Ия, азлд тыцдап турмыз. J Илектес осы салада табаны куректей 40 жыл I к,ызмет еткенш, тэяарибеа бар екенш ,6ipaK i жак,ында зейнетке шыкданын жасырмады. Сойлескен кун тч ертещне оны энпмелесуге шак,ырды. Онда да жумыскд ала к,ояр деген ой жок к,апер1нде. Тмектес уйдеп кабыргасымен ак,ылдаск,ан. Ол Kici: - Жаргак, кулагьщ жастыкка тимей кун демей, тун демей, жаз демей, куз демей 6ip ысЦей ецбек ептч той. Балалар ер жегп, есейдД, оз колдары ез ауыздарына жетп. Кудайга шуюр 6api жетед1, демалмаймысьщ, - дед1 жанашырлык танытып, - BipaK, езщ 61л сенщ мшез1чД1 бглемш гой, алган беттен кайтпайсьщ. Тыектеспч эз1рге кдртайып турган жайы жок,. Эл1 тьщ, к,айраты жетерлж. Кдршадайынан ечбекке араласып, эбден шынык,к,ан. Эуел1 мектеп б т р е салып ауылда поштада icren «хат тасушы» бала аттанды. Содан ескер кдтарында болып, келген соч экономикалык, техникумды 6iTipin « жабдык,таушы экспедитор» мамандыгын алды. Bip мекемеде табан узбестен ечбек етш зейнеткерлжке шык,ты. Хабарландыру бойынша 1здеп келгеш жауапкершыш шектеул1 серштеспк болып шык,ты. Непзп кызмет - ытап, дэптер, газет- журнал, к,агаз-к,аламды кетерме батамен сату екен. Алушылар - баспалар, газет-журнал- дар, баспаханалар квршедт Бастыты - кырыкты 162

алкымдап калган жш т екен. Инабатты, жуз1 жылы. Тыектестен бурын кайда кызмет жасаганын сурады. Ол жауап бердь - Б1згеезицздей тэж1рбиел1 адам керек. Жумыс кеп, тек шаршап кдлмайсыз ба, - дед1 бастык, сынай карап. - Жок, баягыдан уйренген жумыс кой. Уйде жата-жата жалыктым. Кол бос болтан соц эрдецеш ойлай бередд екенсщ, - дед1 Тыектес шынын айтып. - Жарайды онда. Ci3 б1здеп кызметке лайык екеназ. Кадр белДмше кажегп к¥жаттаРДы етюзш, ертец жумыска шыга берущ^зге болады. - Рас айтып турсыз ба, - дед1 Тыектес бДрден жумыск,а кабылданганына ац-тац кдлып. - Иэ,ие, - дед1 бастык кул!мдей карап. Шама- шаркы жеткенше тырысып керед1 ар жагын уакыт керсетедд. - Ал, отанасы! М ет жумыска кабылдады. Ертеннен бастап KipiceM, - дедд Тыектес уйдщ табалдырытын аттар-аттамастан, жуз1 жайран катып. Кызметкерлердщ д е т - жастар. 0з1мен тнсе- лей жумыстас шатын жук келДпшч журпзушю Кдрабай деген ж т т екен. Тез ты табысты. Баягы- дай емес кагазбастылык аз. Тапсырыс та толем де 6api компьютер аркылы аткарылады. Баятыда 6ip жапырак кагазга кол койдыру ушш каншама eciKTiH табалдырыгын тоздырушы едш. K,a3ip 6api тез, кажетп кужат кезд1 ашып-жумганша дайын. Кецселж заттарга, кагаздарга тускен кYндeлiктi тапсырыстар тшсп орындарга таратылады. К,удай-ау, жай кагаздьщ да неше Typi болады екен гой.Жай кагаз, жылтыр кагаз, калыцдыгына,

кДшыДгДне карай бДрнеше турге белДнедД екен. ЭуелД оларды тусДнДктД болу ушДн кагазга жазып алып журдД. КейДнДрек жатка быетДн куйге жеттД. Ертеден кеш-ке дейДн жургДзушД К,арабай eiceyi тыным таппайды. Тапсырыстарды дер кезДнде жеткДзулерД керек.К,арабай - 6ip тога, момын, жуас жДгДт. БДрдеце сурасац тана жауап 6epin тДлкатады, кеб1не ундемейдД. Не басын изейдД не езу тартады да кояды. БДрак, ез iciHe мукият, тындырымды. Кел1пнен акау байкаса, оны ертецге калдырмай тез тузейд1. К,ашанда сакадай сай, уакытпен санаспайды. К,иналтанын, кабак шытканын кер- ген емес. Эбден ецбекпен шындалтаны байкалады. Б1рде Тьаектес одан уй жатдайын суратан жол кыскарсын деп. - Уйленгенс1ц бе, канша бала-шатац бар, - дедД оны сезге тартып. Ол сэл-пэл уназ калып ез-ез1нен кысылып кызаравдап кетп. Тыектес e3i ьщтайсызданып калды. Адам ез жайын езД айтпа- са, казбалап сурау секеттеу нэрсе той. Тыектес сурарын сурап алып езДкДнэлатан куйге тустД. К,ап, К,арабайды ренжДтДп алдым-ау. ©зДме де обал жок деп езДн-езД жазгырды. Осыдан кейДн Тыектес бул энгДмеге кайта сокпатан. К,арабай да лэм-мим демеген. Тек бДр жолы Тыектес: - К,арабай, еткендеп суратым орынсыз болды-ау. Буынсыз жерге пышак ургандай болдым. Осы кунДадамдар бас-кез демей, бДр-бДрДнен канша балац, мал-жанын, уйДц бар екенДн бастырмалап сурай беретДн болып алды. Оньщ устДне кызметщ, жалакыц да калмайды. Менде мундай эдет жок едД. Сол ушДн кешДрДм етДнемДн, - дедД. 164

- Ой, ага! Оныц еш ок,асы жок- Адам болган сон жен сурасканныц не айыбы бар?! Мен к,ырык,тан асып уйлегщм. Bipax, мешса ерекше жагдай, - дед! Кдрабай. - Жарайды, жарайды. Айтпай-ак,, к,ой, - дед! Тыектес к,арсылык, 6Lwipin. - Бастаган екем, айтпаска болмайды. - Онда езщ бы. -Слзд! б!раздан 6epi быемш гой. Сыр шашатын адам га уксамайсыз. Мен!ц жайымды тус!нет!ндер де бар тус!нбейт!ндер де бар. Сондьщтан бул сырымды им кершгенгеткжарып айта бермеймш. «Апыр-ай, бул не болды?! К,арап журмей К,арабайдьщ жанды жер!не Twin кеткен екем-ау» - деп Тыектес !штей еиндь Бул жолы олар жумыс бабымен жук тиеп Алматыдан К,арагандыга сапарта шык,кан. 9 p i к,арайга енпмешч neci - К,арабай да, тындаушы - Тыектес. К,арабай - 6ip шацырактагы оншакты ул-кыздын тунгышы екен. Экелер! ем!рден ертерек еткен. Бар салмак анасы мен туцгышы К,арабайдыч иыгына тусед!. Ол эл! буыны бекш, кабыргасы катпай жатып енбекке ерте араласады. Мынау жумыс ауыр, мынау жумыс жецы демей улкенд!-к!шы! кызмептн бэр!н аткарады. Бар максаты - сочынан ipKec-ттркес ecin келе жаткан бауырларын окытып-шокыту, аяктандыру. 0з!не карауга, ез!н ойлауга мурша жок. Муны керген ел- журт: «Бауыр болса, бауыр осындай болсын» - деп суйанупн ед!. Уакыт mipiciH, зуылдап еттп жатты, е-пп жатты. 1ш-карындастарын адам катарына косып кызыктарына куэ болды. Обалы не керек, 165

олардьщ 6ip де 6ipeyi карсы келш алдын кескен емес. Эке орнына экедей болып, анасына суйешш, т!рек болды. Сейтш жургенде e3i де байкдмай к,ырык,тьщ к,ырк,асына Ьнппп. «Апыр-ай, е а д уйленбесем мына журтты муныц ауруы бар деп жел сез таратуы да негайбыл емес» - деп жургенде езшен кейшп тете imci Энуар аяк, асты жол апатынан кайтыс болды. 0л1м айтып келмейдь Кдйгыдан кан жутып анасы, ацырап келшшеп, адаскан козы жэутендеп балалары калды. 0M ip бар жерде ел1м бар. Пенде баска салган сон бэрше кендпедь Маркум imcimH жетюн, кыркын етюзш, енд!-енд! естерш жия бастаган. Содан оцаша калган 6ip сэтте анасы Кдрабайды жанына шакырып алып: - Балам, осы уйдщ бас кетерер естияры езшсщ. Эл1 бас курап та улгермедщ. Мына Энуардан калган терт-бес туякты бауырына бас, келшге езщ уйлен. Ертен баска 6ipeyre турмыска шыга калган жагдайда бетен адам олардьщ мандайынан шертсе калай жанына батпайды. Ата-бабаларым «Эйел ерден кетсе де елден кетпейдЬ деген. Эмецгерлж - ата жолы, - дедБ - Апа, не деп отырсыз. Буган ел-журт не дейдБ ¥ят емес пе, - дед1 Кдрабай, - Жок, атаманыз. - Оньщ н еа уят?! Келш мен жепмектердд бауырьща басканда не тур, ез журтьщ гой. Алдында ашуга бой берген Кдрабай анасыньщ мына сезшен кешн райынан кайтып калган. Бупнп кунн1ч тургысынан алганда, бул ерескелдеу нэрсе сиякты, алайда адамдык, ата жолы тургысынан алганда дурыс. BipaK келш не дейдБ ел не д ейд 1 166

соны ойлануы керек. Оньщ осы ойын 1штей сезген анасы: - Сен эл1 де ойлан. Анау кеген кездерге дурыстап карап, к,амк,орлык, жасасан келш ешкайда кетпейд1, езьак кенедь Акылы бар бала гой, - деп анасы кемсендеп коя бердк Анасыньщ осы сезшен кешн ол шай iiiiin отырып келшше ер адам кез1мен к,арап койды. Рас, келйп жаман адам емес. Мшез-кулкы да жак,сы. Жайлы, жайдары, салмак,ты. Эл! де 6ip еркек к,ызыгарлык,тай сымбаты да корю де бар. Bipaic, ез ойынан e3i шошып кетст. Кеше рана жер койнына берген бауырыньщ жеарш е суктанып кдраганына G3i уялып жер болды. BipaK «кеке-кекелеп» мойнына асылган тете ескен ш ю нщ ул-кыздарына K03i тускенде ж уреп елж1реп коя бередк MiHe, осылар ушш бэрше барута болады, бэрш де курбан етуге болады. Осыларды еарш-жетюзсе Алла да риза, адам да риза болар. Енд! 6ipaK, келшге калай емеур1н б1лд!ред1, сол киын. Тек дэл каз1р емес. Уак,ыт - бзрше емшк К,айты умытылар, жак,сы кундер туар. Жеттм жетмер, есер. К,ызык,тарын корсетер. Осы 6ip кундер1 солардьщ камы ушш ертелЬкеш жатпай-турмай ецбек етсе ол да тусшер, дегенше кенер. Ауыл улкен жолдардан алые, к,иыр тупюрде. ИршЬнктщ астан-кестещ шытып, барлыты тарап заман ауысып жаткан кез. Гстейтш жумыстьщ да дайыны жок. Кдрабай коп ойланып-толганып жатпастан ауылдас ж тттерге м е с т мунайлы елкегежол тарткан. Жумыстабыларына табылады- ау. BipaK табитаты каталдау екен. Жазы ыстык, кысы суык дегендей. Bipa3 ж т т т е р шыдамай 167

кайтып кетп. Бул шыдады. Шыдаткан - ауылдагы маркум iHiciHeH калган ауыздарынан aai емшек еупш ч табы кетпеген юшкентай жепмектердщ Камы. «Эне, кекем жумыс icreyre кета. Акша табады, 6i3re тэта кэмпит, эдем! кейлек сатып эпередЬ деп ауыздарын толтырып керци- колацньщ балаларына мактанып журген болар. Жастайынан ецбекке дагдыланган Кдрабай эуел бастан жаксы атка Lririn, жумыска теселе бастаган. Эжептэу1р тиын-тебен тапты. BipaK 6ip тецге де шашау шыгармайды. Кшм-кешеюп жумыстан бередь Жумсаса, тек шай-кантка гана жумсайды. К,ымбатырак тамак алып imyre акшасын кимай- ды, ауылдагы ишкентайлар не iuiin, не жеп отыр екен деп кейде кымбаттау тамак алса ол ечегшнен етпей кояды. Жумыс вахталык эдкпен журпзмедг Bip ай icren он кун дем алады. Кдрабай алгашында катарынан узБмсйз уш ай ктедь Балаларга 6ipa3 каражат табайын деген1 гой. Соншалыкты кеп акшаны не !стейдД екен деген качку сездерд! де кулагы шалып калган. Десе дей берет, олар муныч басындагы жайды кайдан бшсш?! К,арабай демалыска мектептеп жача оку жылы басгалар карсачда шьщты. Онысы - юшкентайлардьщ алды мектепке жарап калгандыктан, оларга кажета кшм-кешек, ютап-дэптер, калам-кагаз эперсем дегенi. Тапкан табысын тап-туйнактай eTin буып- тушп, алып-ушып ауылга жеткен. Келшшч уга жолга жакын, йшкентайларды сагынды оньщ успне. Эуел! солардыч жай-куйш бмш, шаруларын реттеп берейш деген. К^ыркадан тусш келе жаткан кекелер!н кездер! шалып калган балакандар квкелеп, шуылдап, KiM6ipiHmi жетед! 168

дегендей кара жолдьщ шацын буркыратып жарыса, ж упрш келедй Bipeyi иыгына, 6ipeyi мойына, асылып ене-бойын ерптп ж1бергендей бoлды.Kвзiнeн ыстык жас ыршып Kerri. Маркум бауыры есше тусп. Мыналар содан калган, туяктар гой. «0,айналайындар! Амансыцдар ма, амансьщдар» - деп жатыр Кдрабай маукын баса алмай. Олар оны ecrip емес, кездер1 кекелерпйц улкен кек семкеанде. Бала емес пе, базарлык дэметедй Келий босагада осынау KepiHicKe суйсше карап жымиып тур екен. - Булар кекелерш эбден сагынып калыпты гой, Tinri ауыздарынан тастамайды. Шуламай тура турыцдар, уят болады. Квке шаршап келдй - деп жатыр. Оган кулак асар олар жок- Келшнщ eciMi - Ботакез. Кдрабай кел1н демей кыска гана Бота дейтш. Балалар кокелер1н1ц кек ceMKeciHin купиясын быгенше асьщ. Соны ацгарган К,арабай ceMKeciH ашып, экелген базарлыктарын тарата бастады. Б1рсыпыра жаца ки!мдерд1 кызы бар улы бар эркайсысыньщ бой-бойына карай улеспрд1. Олар жапа-тармагай таласа-тармаса киш керш жатыр. Кэмпит пен кулшенщ, шайдыц тур- туршен алган. Буларды Ботакезге усынды. - Кеке-ау, абден шашылыпсыз гой, - деп кымсынып жатыр ол. - Ал енд1 алатын сыйлыктарыцды алдыцдар. Кеке жолдан шаршап келдй шай iniin дем алсын, - деп келий дереу шай жасады. Ш1рюн, ауылдьщ дэм1не не жетс1н, сэры май, талкан, таба нан тгл ушредй К,арабай жол-женекей Турмстан базарына согып, кел1н1не кымбат орамал, эдем1 кейлек алган болатын. Жастай ж еар калды, Kenbii жарым 169

гой к,уанып кдлсын деген. Бота бурынгыдай емес жудеп кдлыпты. К-айтан, экеаз баланы ecipy оцай ма, жалгыз эйелге. Шай устшде: - Бота саган да базарлык, бар, - деп Kiinipeic семкеден жылтырак, эдем1 кагазга оралган жап-жаца кейлек пен шашагы сэуалдеген орамалды алып шыкды. - Кеке, муныцыз не? К,ымбат шыгар, онан да балаларга кшм-кешек алган жен ед1 гой, - деп к,иналган сьщай танытты. - Кшм-кешекке де к,аражат жетедь Осыларга бас-кез болып ecipin жаткдн сенщ де ецбегщ аз емес. Журт кдйнагасы кеп ак,ша тапса да келтше тук экелмегеш Heci деп сез к,ылады. Тартынба, ал, - дедь Ол имене орнынан турып кейлек пен орамалды амалсыз к,олына устай берген. - Бар кейлек™ к и т , орамалды тартып ал. -Шайды мен ез1м-ак ime беремш, - дед) К^арабай буйыргандай. - Жок, сосын, - дед1 ол шэйнектеп суды кайта ысытып жатып. - Киш ал,уялма. Ечсеад KeTepin жур, - деген соц кайнагасыныц дегенше кенген. - MiHe енд1 жарасып калыпсыц. Ертец базарга барып, балаларды кюнд1рш, ок,уга керек-жарактарын алып берешк, - дед) К,арабай масаттана тусш. - Кеке, кешеп балапан басымен, турымтай тусымен кеткен, 6ipeyre б1реудщ к,арайтын шамасы жок, кезде балаларды кайтш асыраймын деп сарыуайымга бермш тушмен кез жасымды Teiyuii ед1м. Кудайдьщ кез1 бар екен. Алла йзге 170

куат 6epciH, - деп келий орамалыньщ ушымен кезшщ жасын суртть - Бота жылама. Эл1 мыналардыц бэрш ecipin, ок,ытып, тойларында отырамыз шалк,ып. Bapi де дурыс болады, ештеце уайымдама, - дед1 Кдрабай нык, сешммен. Ертегйнде келий eKeyi балаларды бастан-аяк, тугел кишд1рдь Одан Шымкентке алып барып, серуендетп. Кинотеатрга барып кинокерсетп.Тэтп сусындар iuiKi3in, балмуздак,ка тойдырды. «К,иял элем1 »деп аталатын балаларга арналган ойын- сауык, орталыгында болды. Кдрабай уйге кдйтып келген соц, inici к,айтк,алы уйлершщ тозыгы жете бастаганын байкдды. Bipa3 жаца керпе-жастык,, устел-орындык^ ыдыс-аяк, алдырып, жацалатты. Ауылдьщ к,олынан ic келед1-ау деген ега-уш ж т т ш epTin келш белмелерд1 ак,татып, еденд1 сырлатып, еак-терезесш ауыстыртты. Сонымен демалыс та бгт. - Ал, енд1 мен жумыскд кетам. Аналарыцды тыцдап, окуларыцды жак,сы ок,ыцдар. Сонда гана сендерге жак,сы сыйльщтар экелем, - дед1 Кдрабай балалармен к,оштасып жатып. Олар кепке дейш кекелершщ бауырына тыгылып босатпай к,ойды. К,арабай да олардыц к,айта-к,айта мацдайларынан суйш, тамак,тарынан июкелеп маук,ын баса алмады. 1штей «Булар унйн жанымды курбан етуге бармын гой» - дей бердь Осынау KepiHicKe келий Бота да елж1рей к,арап тур екен. - Кеке, аман-сау барып кдйтьщыз. ©зпцздщ де б1реумен бас к,осатын кезййз келд1 гой. 0 з басьщызды ойламайсыз ба? Ci3 келгенше ж1б1 тузу б1реуд1 тауып кояйын. Б1зд1 к;ойьщызшы, ел 171

iuiiHAeMi3. К,ашанры салт басты, сабау камшы сом басьщыз сопайып жалгыз журе береаз, - дед1 коштасып жатып. - Жарайды, оньщ да 6ip кез1 болар. Аман - сау болывдар. Бота, балаларра карайла, ештецет уайымдама. Алда-жалда тиын-тебен кажет болып жатса хабарын берерсщ, салып ж1беремш, - дедД К,арабай. «Айналайын ак, журек кекем -ай! Бауыр болса 6api осындай адал болсайшы, бауыр дегенщ, - дедД Бота Дштей Кдрабайды кезДмен узатып турып. Эр уш-терт айда Кдрабай ini шацырагынан к,ол узбей к,арайласып турды. Келген сайын уй- ДшДндеплердД кшм-кешекке кшндДрт кетедД. Балалардьщ к,уанышында шек жок,. Келген сайын кекелерДн айналсок,тап уйден шыкпайды. Ойынды да умытады. Bip келгенде Ботакезге коярда -коймай кыстьщ пальто, аярына жылы етДк эперген. Ол жылап жДбере жаздаган - Кеке, мына дуниелер тым кымбат кой, арзандауын алсак та болар едДрой, - дедДкысылып. - Жарайды, жыл сайын алып жаткан жокпыз рой, 6ip киерлДк болады да. 0 з щ тоздырып игДлДгДн кергейсДн, - дедД К,арабай келДнДн аяп кетДп. Арада тары да торт-бес жыл етгД. Балалар есейДп, алды мектептД бДтДрДп окуга тустД. Кдрабай ештепеден аянган жок- Оларды окуга ©3i жетелеп апарып тусДрдД. Айнала журт К,арабайдьщ адамгершДлДгДне кайран калып суйсДндД. Кыздардьщ улкенД ез тещн тауып турмыска шьщты ¥зату тойын жасап куда-кудандалы болды. Осы ДстДцбэрДнщ басы-касында К,арабай e3i журдд. 172

Тойды e 3i аткарды. Б1рде Ботаньщ нагашы апайы: - Ботакез осы кайнагацныц етепнен устамайсыц ба, жак,сы адам гой, - деген. -К,айдам, коздеп журген 6ipeyi бар шыгар, - деп Ботакез уялганынан кызарып кетп. - Одай деме, коздеп журген 6ipeyi бар болса баягыда-ак уйленш кетпес па едг 0 pi балаларга эбден бауыр басып к,алды, кимайды. Оньщ да ойы - езщмен бас косу сияк,ты менщ ойымша. BipaK, соны саган к,алай жетюзерш бглмей жургендей. Кор де тур. М етц айткдным айткан. Осы 6ip ой Ботакозге TinTi келмепп. Бул - келш де, ол -кдйнага баск,а эцпме жок,- Шынында да к,айнагасы балаларды оте жаксы керед1. Тым балажан. Кейде ©3i де де балалармен бала болып кетедь Олар десе шыгар-шыкпас жаны бар. Балалар да кокелер1 келгенде касынан ею eлi ажырамайды. Кекелер1 баск,а 6ipeyre уйлешп кетсе, олар тагы да жет1мс1реп цалатын шыгар. Ол Kici ыцгай быд1рсе бэлюм, кенедь «К,удай-ау, мен не ойлап кетпм осы. Еспген журттан уят болар» - деп Ботакез ез ойынан e 3i шошып кетп. Жаца жыл царсацында кекелерш купп, балалардыц коздер1 терт болды. Кекем1з к,ашан келер екен деп тагатсыздана тосып жур. ©йткен!, келем деп алдын-ала хабар 6epin койган. Ботакез уй-imiH жуып-суртш, тазалап керпе-тесекп эдемглеп жиып юлем-кшздщ сглюлеп шацын как,ты. Казанга молдау етш сур, к,азы салган. Кеше корпи ауылда жылцы сойылып, содан 6ip ж1л1к ет алган. Одан да косты. Кокем1з узак, жолдан шаршап-шалдыгып кеде жатыр. Оныц успне жерде кар бар, кун аязды. Ол жакта кай 6ip женд1 173

тамак, irnin жур дейсДч. К,азы-карта жеп, ыстык, сорпа ДшсДн деп ойлаган. КешкД апак-сапакта Карабай артынып-тартынып жетДп келдД. Балалар кекелеп тарпа бас салды. Бурынгыдай сыйлыкка умтылмайды. Ecrepi Kipin калган гой. Олар ушДн ец басты сыйлык - кекелерД. К,атты сагынган. Дастаркан жайылып Кдрабай, Ботакез, балалар бэрД 6ipre Жаца жылды карсы алды. Ортага буы буркырап уйме табак ет келдД. Ен кенжелерД Айдана: - К,андай тамаша! Кекем, мамам 6apiMi3 6ip жануя секыд1 Жана жылды карсы алып отырмыз, - дедд куаныштан жуз1 бал-бул жанып. 1штей:« К,ап, мына кыздьщ сез!н -ай» - деп Ботакез уялып темен карады. - Кеке, енд1 ешкайда кетпещз. Осы уйде картайганша турыцыз, мамаммен, 6i36eH 6ipre. Bi3 ecriK ендд с1здерд1 6i3 асыраймыз, - дедД ол сезДн жалгастырып .«Бала тДлД-бал »деген емес пе, Айдананьщ сезДне бэрД мэз-мейрам болысты. - Бопты, айналайындар! Мен ендД ешкайда да кетпеймДн сендер асырайтын болсачдар, - деп К,арабай сездДц аягын эзДлге айналдырган. Балалар далага шыгып Жана жылдык от шашуга кеттД. Одан ойынга кДрДсДпкар атыспакка кДрДстД. Ботакез шайды кайта ысытып кайнагасыныч кесесДне жацалап куйды. Кдрабай Боткезбен очаша калганына катты ынгайсызданып кеттД. Ол да бДр турлД куйде отыр. Аз-кем унсДздДктен кейДн. - Кеке, эчгДме айтсанызшы. Эбден шаршаган боларсыз. Балалардын айтканы дурыс кой деймДн. К,удайга шукДр, эуелДАлланыч одан кейДн езДчДздДн арканызда колымыз аузымызга жеттД.Балалар 174

есешп, буындары к,атайды. Кдтарларынан кем кддмай ecri. Оган да тэубе. Сонау Мангыстауга сабыла бергенше уйге жак,ындау жерден жумыс тауып осында орнык,пайсыз ба, - дед1 келшт - Рас, e3iMде солай ойлап журмш. BipaK, к,айда барам. Басымда уйде жок, к,ой... Кдрабайдьщ даусы муцды шьщты. - Кеке не айтып турсыз? Бул уй аздщ де угащз емес пе. Осы шацырак,тьщ шайкдлмай аман-есен турганы, бала-шаганьщ ecin-ен гет 6api-6api с1здщ ецбепвдз. Ецщайда да бармайсыз, осында турасыз, - деп Ботакез кесш айтты. - Екеум1з 6ip шацырак астында турсак, журт не дейд1?! Сезге калмаймыз ба?! - Журт не десе о десш. Онда шаруалары к,анша? К,арабай орнынан турып к,алтасынан юшкене эдем! к,орапшаны алып кел!п: - Бога, мынау саган деген Жана жылдык, сыйлыгым. Балалардьщ коз1нше беруге уялдым, - деп К,арабай к,ызарандаган куй1 сырты эдем1 к,ызыл бархатпен к,апталган к,орапшаны усына берд1. Эйед заты емес пе, Бота эуеспкпен к,орапшаны байк,амай б1рден ашып к,алган. Ж1н!шке шынжыр- га беютыген лагыл козд1 алтын алк,а кез1не оттай басылды. Ашарын ашып алып, саскднынан тез жаба сала: - Мынау к,ымбат дуние гой. Жок,, мен ала алмаймын, Kepi деп кдйтармак, болды. - Жо-жок,. Мен сыйлык,к,а коп ак,ша алгам .Opi сеш к,уантайын дегем. - Ой, алтын кекем-ай, - деп ол К,арабайды кушак,тай алып суй1п алган, риза болган кей1ппен. 175

Сосын не icren койдым дегендей уялып Tepic бурылган. - Ботакез, - дед1 К,арабай оныц иыгын ак,ырын алак,анымен сипап, - Осы екеуийз бас коссак, кайтедт Bip-6ipiMi3re бетен емесгпз. Оныц ycriHe балалар бар. Сен соган калай карайсыц. Ботакездщ денеа ду ете к,алды. - Кеке ,мен енд1 бала табам ба таппаймын ба оны бымеймш. MeHi не icreiici3. Басы бос жастау 6ipey,4i алсацыз да кеш емес. - Жок, Ботакез. Сен эйел ретшде ете к,атты унайсыц. Куйеулер1 кайтыс болган кейб!р эшелдерд! Kepin журмш той, кершген еркектщ шылауында ке-пп, уйге де балата да карамай кеткен. Сен натыз эйедац. Соцыцнан 6ip ауыз суык, сез ест!мед1м. Рацмет сатан. Келюм берсец атайын -журттыц алдынан етей1к. К,удай берсе, бере жата, бермесе балалар бар той. - Кеке, мен де азге ризамын. Энуар к,айтканда айдалада к,ацгып калган адамныц куйш кешкем. 03iM де балалар да азып-тозып, аштан елin калатындай кер1нгенб1з. К,иын сэтте матан демеу болдыцыз. Татдырдыц ici шытар. 03iMe де балаларга бетен емесаз, - дед{ Ботакез K63i жаска толып. - Бопты онда. Жылама, сен енд1 ешкашан жыламайтын боласыц. Тек кана куанып кул1п журетш боласыц, - деп оны кушагьша альш бауырына кысты. Ол кет api демед1, кел1скенд1пнщ белп а болар. Ауылда мундай хабар желден де жылдам таралады емес пе. Сез iy ете тусп. Журттыц Ke6i дурыс болтан екен десп. Кдрабайдыц эцпмес! осы жерден аякталды. Тыектес: - Апыр-ай, К,арабай натыз ер -азамат екенсщ, ризамын, - дед\\. - Ата, ар жагын айтайын ба, - дед! ол куакылана кул!п. 176

- Ойбай, тага не айтайын деп ец, -деп Тыектес шоршып тусп. - Ботакез к,ырык, 6ip жасында маган ш екеа торсык,тай к,ара домалак, ул тауып берд1 гой. - Ойпырай-э, eMip деген к,ызык, к,ой e 3i, кызык, к,ой, - деп кдйталай берд1 Тыектес. 05.08.2016ж. Алматы 177

Ш ПБПНДОЗ эцг1ме СерЫбайга Еркшнщ ауылы тогыз жолдьщ торабы атанган Арыс станциясынан жиырма шак,ырымдай жердеп тем1ржол жолайрык,тарыныц б1р1нде. Бас-аягы онша^ты уйден куралган ауылда мектеп к,айдан болсын. Мектеп жасына келген сон, Еркшд! ата-анасы ауылдагы езге балалар секыд! Арыс кдласындагы мектеп-интернатк,а окуга берген. Еркшнщ улкен агасы сонда ок,итын. Еркш мектеп жасына жеткенше ауылдагы езге балалар секнад к,озы бак,ты, тайга мшщ, асык, ойнады. Уак,ыт келген сон, оку керек екеган тусшдь Тек 6ip- ак, нэрсе оньщ жанын к,инайтын. Нагашы атасы осыдан 6ipep жыл бурын гана 6acipere еркек тай берген болатын. Оньщ e3i к,ызык, болды. Еркш езге балалар тайга мшш шапкылап жургенш керген кезде: «Эттец, менщ де осындай тайым болса» - деп ^атты армандайтын. Bip куга к,озысын айдап уйге келгенде eciK алдында 6ip к,аск,а торы тай байлаулы турганын кердь Ойында дэнеме жок,. «Бул юмдш болды екен, мумкш б1реудщ жогалган тайы болар» - деп, уйге бас сукканы сол едъ кез1 терде отырган нагашы атасына тусп. «Ассалаумагалейкум» - деп барып нагашы атасыньщ мойнына асыла кеткен. 178

«Ал, Еркшжан, анау eciK алдында байлаулы турган каск,а тай сешц бэарен- Ипл1гще MiH, улкен азамат бол» - деп бетш сипап батасын бердь Куанышы к,ойнына сыймаган Еркш атасыньщ кушагынан тез сытылып шыгып, к,аск,а тайды байлаудан шеипп лып eTin ceidpin мшд1 де шаба женелдь Ол кезде буюл элемде Еркшнен бак,ытты жан жок, едь Анасыныц: - Балам-ау, шай iiuin алсацшы, - деген сезш еспмед1 де. Шапк,ылап тайга мшген куй! вз к,атарлы балалардыц тобына косылды да кетть Олар да улкендерге елштеп ездершше кекпар тартысатын. Осы топк,а к,осылу - оньщ коптен берп арманы едь Сол арманга ж етп де. Еркш ауыл-уйд1 аралап тайын керсетт[. Б1реулер кер1мд1к те 6 epin жатты. Еркш уйге келген сон да тайыньщ жем-суын 6epin копке дешн айналсок,тап ж урш алды. Содан кун батып к,ас кдрайганда гана уйге йрдД. Куаныштан бойына ас та батпады. Тун баласына коз шырымын алса-шы. К,айта-к,айта оянып, eiipiK пе рас па дегендей, терезеден тайын Kepin к,ояды. Qui ме, жок,, Tyci ме сенер емес. Мше, 6ip жылдай болды, к,аск,а тай eKeyi 6ip-6ipiHe бауыр басып к;алды. Ертен окуга кетсе имге к,иып, сешп тапсырып кетедг Сол - уайым. EKeyi тайжарыста ылги озып келедь ¥шк,ырлыгына к,арап оган «К,ырги» деген ат та ^ойып алган. Ерюннщ кунддз-тунп ермеп - сол К,ырги. Бурынгыдай емес, ойынды да к,ойды. Ертен кдлага окуга кетсе К,ыргиды сагынады гой, калай шыдайды. Агасы арага 6ip-eKi апта салып анда-санда уйге келш-кетш туратын. Амал жок;, бул да сейтедг Ерюн окуга журерде К,ыргиды уй йишдеплерге к,атты дайындаган. 179

- Балам, уайымдама. Тайыцды аш калдыр- маспыз, - деп кулд1 анасы, оныц жай-кушн сезгендей. - Журттыц баласы окуга кетерде ата- анасын, бауырларын к,имаушы едь Сен тайьщды к,имай турсьщ-ау шамасы... Жолда кетш бара жатк,ан Ерктнщ eKi Ke3i еак алдында байлаулы турган тайында болды. Тек кез ушынан таса бол ганда тана кезшен 6ip тамшы жас узыш тусп. К,ыргига тым к,атты бауыр басып калганын сездТ Кун жылы, ауа райы колайлы кезде демалыс кундер1 агасымен 6ipre ayылга барып- келш журдь К,ыргиды к,атты сагынатын. Уйге жете бере б1рден К,ыргига барып, жалынан, мандайынан сипап, басын к,ушак,тап кемрепне басатын. Ол да муны танып, окыранып, юсшеп, куйрыгын булгацдатып турган орнында шыр айналады. Ерюн ас-су iiuin алган сон, К,ыргига ер токымын салып эуел1 жай ж уркпен шок,ырак,татып барып 6ipTe-6ipTe шабыска басады. Эбден кумары канганша адырды армансыз шаралайды. Еркш кун суыта бастаганша ауылга барып-келш турды. Ал к,ыс Ke3i к,ырауда, тек атасы тана уйге барып келедй Келген сон одан Еркш ен эуел1 К,ыргидыц жайын сурайды. - К,ыргиыц аман, ecin калыпты. MeHi жатыркай ма, жолатпайды. CeHi 1здейтш болуы керек, - деп атасы куледь Еркш каникулды асыта кутедь Содан ауылга жеткенше T03iMi таусыла жаздайды. Каникул аяк,талганша К,ыргидан туспейдк К,уйрык,-жалын тарап, жем-суын 6epin эбден баптап кутедь Эгген, калада уйлер1 болса той, К,ыргиды сонда устар ед1.

0скен сон К,ыргиды бэйгеге де косар ед1, кекпарга да барар едь К,ырги келеа жылы денен болды. Тай кез1нде кою курен ед1, келе-келе к,ара коюланып шымкай кара болды. б з т щ де жасы он беске толып он алтыга аяк басты. Бipдe ауылда 6ipey баласын сундетке отыргызып артынан кекпар бергел1 жатканын еспдь Сол хабар Кулагина тигесш: - Апа, кекпарга барсам кайтедъ - дед1 анасына. - К|ой, кайдагыны айтпа. Эл1 юшкентайсьщ. Жазым боласыч, - деп ол nici шоршып Tycri. BipaK Еркш шыдамады. Тым болмаса кекпарды сыртынан болса да бакылап K0peйiн деген. Кекпарды тамашалауга келген журттьщ: «Еркш ж т т болып калыпты гой, астындагы денеш де улкен ат бопты» - деген ce3i делебесш коздырып, кечьпне желж б т р д ь Онын успндеп астындагы К,ырги да кекпардьщ кикуына е л т п ауыздыгын шайнап тыкыршып шыр айналумен болды. Сонау кез ушында кершген кекпаршы топ эп- сэтте жандарына ж е т т келдд. Атакты кекпаршы Шэршхан такымына серкеш баскан кую ушыртып келедк К,ос капталдагы кекпаршылар оны кыса туседк Мэреге жетюзетш турлер1 жок- Еркш ез1н1ч сол топка калай жетш келгенш бымей калды. Сол сэтте Шэршханньщ: - Эй, бала! Уста мынаны, ж1бер аттьщ басын, - деп серкеш Еркшнщ алдына лактырып ж1бердь Бул не icrepiH бымей, сасып калган. Шэршхан: - Еркексщ бе e 3i, - деп жон аркасынан камшымен тартып ж1бердь Кекпардьщ кызуы мен кызыгы бойын алган Еркш камшыны сезбедк 181

Тарта-тарта эбден ciaiicneci шыккан серкен1 енгерген куй! Еркш мэреге карай куйгыта женелдь Сонындагыларга карасын керсетпей Kerri. Аналардьщ аттары болдырып калган болуы керек, муныц астындагы ат тьщ. Серкеш белпленген жерге апарып топ етюзш тастай салды. К,ырги да кызып калган екен, мэреш ею-уш рет айналып барып кана эрец басылды. Кекпарды тамашалауга келген кетш лж : - Ерк1н салым салды, Еркш салым салды! Ж т т екен, астындагы аты да мыкты екен - деп iy-гулей женелдь 0 зш кэдушп кекпаршыдай сезшген Еркшнщ eid e3yi кулагында. Bip мезет атакты квкпаршы Шэршхан келш: - Ал, балам мынау 6 ipiH uii салымьщ екен, узагынан болсын, - деп кунан койды Еркшшц алдына ецгердк - Кеке, мен калай алам. Слз гой оны мешн такымыма салып берген, - деп ол ат-тонын ала кашты. Bip аксакал Kici: - Балам, Шэршхан агацныц колын кайтарма. Бул ырым гой. И м бгледЬ ез1н де сол кекецдей атакты кекпаршы болып кетерач - дегенде гана барып кендь Кекпардан Еркш езш 6ip атакты кекпаршыдай сезшш кайтты. Кур кол кайтып келе жаткан жок» кунан койды ечгерш алып келедь «Ай, уй-imi 6ip куанатын шыгар» - деп масагганып келедь Уйге жетш енгерген койды жерге туаре бергеш сол ед1, анасы уйден жупре шыгып ошак жанындагы кесеуд1 алып: - Жупрмек, ceHi и м кекпарга ж1берд1? Ат туягыныц астында калсан кайтеач, - Деп тура 182

умтылды. Багана Ерюннщ бойын кернеген мактаныш сез1мтц ушк,ыны да кдлмады. Анасыныц булай ашуланганын епщашан кермеген-дь Ерюн шошып Kerri. Атына MiHin турып к,ашты. Содан кун батк,анша уйге жолай алмай сыртынан торуылдаумен болды. К,анша корыкса да, аш к,арын к,ойсын ба, амалсыз уйге бетгеген. Жакындай бере байкдганы - уйдщ алдындагы казан-ошакды жагаларан бес-алты эйел. Tyrim кекке шубатылган самаурынды корд!, ашык-жаркын эцпмеш, кулюш к,улагы шалды. Ерюн ештеце туанбей калды. «Уйде той-томалак, болатындай жоспар жок, ед1 рой, бул не ез1» - деп ац-тац к,алган куш уйге жеткешн де б!лмей к,алды. - О-о, мше бугш салым салган кекпаршыньщ e3i де келд!, - деп ауылдьщ кэрнжасы муны курметтеп, к,ошеметтеп, колпаштап к,арсы алды. - Не боп жатыр бул e3i, кандай той, - дед! Ерюн тацданганын жасырмай. К,аумалаган кепшьйк Ерюнд1 к,олтык,таран куш уйге юрдт Бойында эл1 к,орк,ыныш бар, кез1мен анасын Аздейдт Кесеумен жон аркадан к,ойып к,ала ма деп уайымдайды. Улкен ошакдагы кдзанда ет булюлдеп кайнап жатыр. Торге улкендер жайгасыпты. Кендастаркан жайылып, шай жасалыпты. К,ызу эцпме журш жатыр. Барлыгы - бупнп кекпар жайлы. Ерюн уйге юрген соц улкендермен жагалай к,ол алысып амандасты. Ауылдьщ у л к е т К,арабай ак,сак,ал: - Ал, балам, мынау кекпардагы 6ipiHuii салымьщ екен. Ауылдьщ атын шыгарып жатырсьщ. Улкен бэйгелерде, кекпарларда олжа салгайсьщ эумин» - деп батасын бердк 183

Тек сонда тана барып Еркш уйдеп жиын- тойдьщ мэшсш тусшдь Ет nicin, табак, тартылды. Bipax,анасы эл1де жылы к,абак,танытпайжур. Керсе де кермегендей болады. Ерюннщ кекпарда салым салып олжалы кдйтканын еспген ауылдастары шак,ыртусыз-ак, жиналтан. К,ойды да ездер1 сойып, дасгарканды да ездер1 жасаган. Ас успнде кеп эцпме айтылды. Эцпме аркдуы - кекпар, кекпаршылар болды. KicLiep кеткен сон анасы: - Еркшжан, сешц ат жалын тартып азамат болганьща эрине, куанамын. Эйтсе де, aai жассыц той. Аттан кулап абайсызда жазым болсац кайтеац, - дeдi жанашырлык танытып. Онан сон Еркш эскер татарина аттанды. Келген сон imKi icrep органдарына жумыскд юрдь Ецбек жолын кдрапайым к,ызметкерден бастады. Сырттай автомобиль жолдары институтын б тр ш , мемлекептк автокелж инспекторы кызметше жумыскд турды. Тацнын атысы, куннщ батысы, к,ысы-жазы жол козгалысы автоинспекторы болып жумыс icre^. Абыройсыз болтан жок, басшылык, тарапынан талай алгыс хаттар алды. Еркш к,анша жумысбасты болса да, аткумарлыгын, кекпарга деген к,ызытушылыгын эсте жогалтпады. Алгашк,ыкезде жанадануйленген жаскелшшеп eKeyi пэтер жалдап турды. Пэтер болганда ауласы ат шаптырымдай бес-алты белмелi шатырлы уй. Келшшеп: «Осындай улкен уй 6i3re не керек. Шагын 6ip-eici белмел1 уй болса да жетер ед1 гой. Оньщ устше пэтер а^ысы да к;ымбат, - деп наразылык, бЬадредь 184

- К,орада ат устаймын. Кекпарта барамын апта сайын, - дед1 Еркш. Оньщ мшезш быетш келшшеп лэм-мим демедь К|аншалык,ты жумысбасты болса да Арыс кдласынан шыга 6epicreri к,умшауыт жерде апта сайын ететш квкпардан кдлмайтын. Кекпар келтеойлы 6ipeyaep ойлагандай табыс кез1 гана емес, ер ж т т т щ куш-к,айратын, абырой- намысын, ж1гер-кушш сынайтын сынак, екенш калай тусшд1редд. Кейб1реулер кекпаршыларды акыл-eci дурыс емес, жанынан безген 6ipey деп ойлайды. Атк,а Mimn кекпарта туспеген адам оны майдан туансш? Ерк1н сол жалдамалы уйде турса ат устап, кекпарта барудан жазбады. Эрине, к,алада аг устау оцай емес. Жем-шеб1, KyTiMi, баптауы дегендей. Эйтсе де Еркш кекпарта мшетш ат устап соны бар машакатын мойнымен кетер1п, шыдады. Бaзбipeyлep мейрамхана мен сырахананы жаталатанда, бул атк,ораны жаталайтын. 03i жартык,урсак, болып журсе де, атынывд жем-ш©п<лз, сусыз к,алтанына шыдамайтын. К,олы к,алт етсе болды,атыньщ жайын ойлап ушне шапкылайтын.Алташ ында муныц кекпаршылдытын ерстлеу керген аудандык, imid icrep баск,армасыныц басшылары келе-келе оган уйрешп, облыс, республика келемшде ететтн кекпарларта к,атысу ymiH бар жагдайын жасады. Талай рет жулдел1 болды. Ол ymiH эрине, рахмет. Жумыстан уйге келсе болды, эуел1 атк,орага бас сутады. Аты да юсшеп, ок,ыранып, туягымен жер тарпып, куйрыгын бултацдатып еркелеп куантан тур танытады. Ерюн атыныц жагдайын жасап барып к,ана уйге бас сутады. Онсыз бойына ас батпайды. Алгашында жас келшшеп: 185

- Менен repi атыцды жаксы кересщ. Онда маган неоне уйлендщ, - решш-наз быд1рген. Адайды жан-жарыныц кекпарга, атка деген сутспенш мш не тоск,ауыл бола алмайтындыгын тусшген сон гана барып амалсыз, мойынсунган. Еркш iniKi icrep органдарына карасты автокелж инспекциясында талай жыл кызмет аткарды. К,ызмет к,аншалык,ты карбалас кауырт болса да, ат устап, кокпар шабудан кол узбедь Bip eiciHiiUTici, жылк,ы малы тез картаяды. Кекпарга баптаган атгарыныч, Ko6i уак,ыт ете келе жарамсыз болып калатын. BipaK ол 6ip де 6ipeyiH пышакда кимайтын. К,артайып уак,ыт жеткен аттарын мал баккан юалерге арзандау багага бере салатын. Сонгы уакытта тай кез1нде колына тускен К,ара атты баптады. Обалы не керек, К,ара атпен талай кекпарга тусп. EceciH ж1бермед^ талай рет олжа салды. Сол атка шет елдж кымбат автокелжтщ, кымбат уйдщ багасын усынып келгендер де болды. Еркш ку дуниеге, байлыкка кызыккан жан емес-т1н. Сол 6ip жылы суыкта желд1н етшде жазда аптап ыстыкты жол бойында кызмет ететш Еркшнщ денсаулыгы сыр берген. Тесек тартып, жыл жарым уакыт жатып калган. Емделмеген, каралмаган жер1 калмады. Дэр1герлерд1 былай койып баксы, балгерге де барды. BipaK еш кайран болмады. Онын жанына баткан нэрсе - бойына быкен дерт емес К,ара аттыч жайы болды. T im i жем-шебш, суын 6epin 6ipaybiK минуте де шамасы келмей калды. Teceri тусындагы терезеден кез1 К,ара атта болады. Байгус хайуан neciHiHжай-куюн сезе ме, берген жемд! де, n iem i де жемей, KiciHen казыкты айналумен болады. Уйдщ eciri ашылса

болды, ок,ыранып, жер тарпып тынышсызданады. Ерюннщ дерп мецдегеш сонша TinTi, орнынан 03 бетшше турудан к,алды. Э л аз рана терезеден сыртк,а кез Tirin К,ара аттыц камын ойлаумен рана болады. Келшшегше: - К,ара аттыц жемш, суын жендеп бермегенацдер-ау шамасы, - деп ренин бiлдipeдi. - Бердж к,ой. Онан да ез жайыцды ойласацшы. Дэр^дэрмепцд! уак,ытысында iiHceHiui. Саран б1зден repi ат к,ымбат болды-ау Teri, осы, - деп ашуланады ол байгус. Сол 6ip кун1 кешке Еркж к,аратерге тусш эбден киналды. ©летш кушм жеткен шыгар деп ойлады. ¥йык,тап жатып туе кердь К,ара атк,а к,анат б т п 6niK кекке caMFan бара жатыр екен. 0 щ ме, ryci ме ажырата алмайды. Бойы жещл тартып, езш е де к,анат бггкендей. Bip мезет шошып оянып, аяк,-к,олдарына жан б т п , орнынан атып турды. Келшшепн оятып: - Кдра атк;а б1рдеце болды-ау деймш. Барып керпл, - дед1 дегб1рс1здешп. Келшшепн тагатсыздана кугп. - Айтсацшы, К,ара атк,а не болды - дед! кайта eciK ашып Kipin келе жатк,ан келшшегше. - Бымеймш, жатысы жайсыз б!рдеце болган- ау, езше, - дед! ол Typi к,ашып. Ерюн: - Не дейсщ, не дейсщ, - деп орнынан к;алай атып турганын бымей к,алды. Сол куй! таяк;к,а суйен!п атк,орадан 6ip-aK, шык,к,ан.К,араат ендьенд! уз!лгел! жатыр екен. Еркш оныц басын к,ушак,тап: - 0лмепц, елмеш!. Сен елгенше мен елешн, - деп ецылдеп, жылап к,оя берд!. Бойын айлар 187

бойы мечдеген дерттен нышан да кдлмаган. К,ара ат кез узамай жан тзсЬпм erri. Еркш анадан кдйта туылгандай болып жецыдеп сала бердь Бала кез!нде улкендерден «Жаксы ат иестщ ауруыи алады» - деп ecryini едь Сол рас боп шык,ты. Еркш ею-уш аптада ауруынан кулан таза айыгып, аякда турды.

МПЗМУНЫ Киел1 елке, кут мекен......................................3 Болашакка апаратын кегарлер.....................25 Эке туралы сыр........................... .....................52 Лк, апа............................................ .................... 81 Лжары аткан тандай........................................ 90 Тек-п азамат................ ................. ..................... 96 Ажар апа......................................................... 100 Эйелдщ кез жасы........................ ...................107 Ce.iiM сэулео................................ ...................110 Балдакты кыз............................... ...................136 Эмецгер............................................................ 161 Шабандоз......................................................... 178

<Д»-£Г ЭЛСЕЙ1Т ОСПАН CE3IM СЭУЛЕС1 Редактор AtocepiMБАКБЕРГЕНКЫЗЫ Корректор Капиза БЕКЕНКЫЗЫ Дизайнер Еркебулан ТУМЕНБАЙ Техникалык редактор Мереке ЕСЕНЕУЛОВА ИБ№817 Басуга 22.11.2016 ж. кол койылды. nimiMi 84x108 '/и. Офсетпк басылым. Kapin Typi “Palalino Linotype\". KeaeMi 10,0ш.б.т. Таральшы 2000дана. Тапсырыс № 817/2059. «КАЗакпарат» баспа корпорациясынынбаспаханасы

гг