Оспан Ә. Сезім сәулесі

БПЦЫТЫН ЕЦБЕКТЕН ТППЦПН ЖПН Экем кезш ецбекпен ашк,ан жан едк Ес 6Liin, буганасы к,атк,аннан-ак,ечбеккеараласкдн. Балалык, шгы, бозбала кез1 ©збекстанда еткен. Ke3i ашык, кечьй сергек экем acipece, езбек атайындарданн жерд1ч, епстщ, бау-бак,шаны кутш-баптудьщ жайын кекейше туюп еседк Ал, малдыч жайын к,азак,тан артык, и м блед1? Экем дик,аншылык,ты да дэрштеумен e rri. Сонау взбекстаннан алпысын- шы жылдары Kemin келюмен, экем уйд1ч ipreciHe бак, ecipyAi к,олга алды. KepeKTi кешеттерд1 ершбей сол жак,тан экелдк Агын су жок болса да, 6ip шак,ырымдай Арыс езшен бешкемен су тасып, сол агаштарды ecipAi. Алма, epiK, шие, анар, ж иде отыртызып улкен бак, жасады. Оларды куту, кесу, бутау, шырпу, будандастыру жумыстарыныч бэрш e3i аткдрды. Сол уйден кешкен кезде 6i3 эуел1 уйд1 емес, сол бак,ты к,имай к,оштастык,. Экем1з совхозда кдрапайым жумысшы - сушы болды. Ерте коктемнен сутармалы бидай, арпа, жугер1, жоцышк,ыны сугарады. Аятына резечке етж киш, куш бойы танапта журедк Иытынан кетпеш туспейдь Ericri баппен сутарып, суды ысырап етпеу ушш бар Kymin салады. К,ырыу кун шыдеде кун астында журу оцай ма? Терлей- терлей, устше киген кейлепшч арк;а тусынын тузы шытып ак,жем болып кететш. Кус-кус алак,анымен мандайдан сипатанда б1зден бак,ытты жан болмайтын. Кдрапайым ецбек адамы болса да, адал ечбепмен ел курметше белендт Ерен 50

ецбеп ушш совхоз эю м ш ы т тарапынан талаи рет мактау кагаздарын, акшалай, заттай сыйлык,тар алды. Жецгл автокелж, мотоцикл де алды. Экем ез жумысына ешк,ашанда журд1м-бардым караган жан емес. Сушыныц ец басты к,уралы, асыраушысы - кетпеш. Экемнщ кетпеш api жецм, api отюр, сабы ыцтайлы болатын. Жумыстан келген соц кетпешн тазалап жуып, cypTin, шыцдап, майлап к,оятын. Кейде балалык,пен к,ызытып, уйдеп бак,шаны сутартанда кетпешн алатынбыз. Жумай орнына койсак, ертещне: - Кетпешмд1 и м алтан, неге тазалап коймаган? - деп ашуланатын. TeMip устасына арнайы кетпен жасатып, сабын e3iтацдап, жузш де 03i шыцдайтын. Жумыстан келе сала, ас ш кен соц, уй жумысына KipiceTiH, эуел1 6i3re тапсыртан жумыстарды тексередг Жак,сы icTeceK, мак,тайды. Нашар болса к,алай icTey керектшн e3i керсетедт Уйде жумыс кеп: терт мезпл жоцышка орамыз, жантак, шабамыз, тотайдан жыцгыл экелем1з, мал-кора жендейм1з, бакшага кдраймыз. К,ауын, карбыз, картоп,сэб1з,к,иярегем1з.Экем1з жумысты бак,ша еккенде эуел1 жерд1 тепстеуден, жоспарлаудан бастайды. Эйтпесе, ертецсугартанда к,иындык, туады. Жуйек алу, егу жумыстарын e3i кадагалайды. Егетш урыкды, тукымды алдын-ала ipiicren дайындайды. Арам шеп отау, шабьщтан етизу жумыстарын мук,ият атк,арады. Б1здщ уйде бос селтецдеп журген ешюм болмайды. Эрюмнщ ез1не жуктелген жумысы бар. Оны ©3iMi3 ешюм айтпай-ак, кггей берем1з. Сабак,тан келген соц, тамак, irnin алып, мал жайгауга KipiceMi3. Малга шоп, жем, су 6epin кораны тазалаймыз. Сонан соц сабакка дайындаламыз. Есейген соц да, кызмет 51

жасатанда да демалыскд шыккан соц, ауылга келш nimeH шауып, кора жендеп кке Kipicin кететшб1з. Тэрбиенщ ен удкеш - ецбек екен, соган келе-келе KG3iMi3 жетп. Экем диканшылыкпен 6ipre мал ейрудщ де жай-жапсарын жаксы быетш шаруа едь Малды жаксы танитын. Аш-тогын, шелдегенш туршен-ак б ы т коятын «Мал бакканга бггедЬ дегендей, экем1з кураган бес-алты мал 6ipa3Fa жетш, элх де узыген жок- Экем 6ip тана нэрсеге ашуланатын. Ол - малта жендеп купм жасамау. «Кун Kepin отыртандарьщ осы мал гой, неге жендеп карамайсыцдар», - деп катты ренжитш. Кдрашацырактаты iHiMФархат: - Малдан шаршадым, бэрш сатып калга кетемш, - дейтш кейде. - Малды мен кеткенше устайсьщ, одан кейш езщ бы, - дейтш экем оцдайда. Сол Фархат iHiMi3 осы куш сол эцпмесш айтпай калыпты, шамасы малдыц кад1рш енд1 тусшген болуы керек. 52

ПРМПНЫНП ЖЕТКЕН ЖПН Б1здщ ата-анамыздан тутан балалар мыналар: ен улхеш - эпкем Фатима, одан хеши агам - Эбд1мэулен, ушшнп мен _ Элсешт осы естел1к авторы, кдрындасым - ГулшаЬар, йпм - Эбсадык„ хдрындасым - Биб1араб, хдрындасым ЗаЬира (eid жасында кайтыс болтан), епз кдрындасым - ним Шырын мен Фархат, одан хеши к,арындасым - Консулу, ец кенже епз шыер1м - Эбунасыр мен Эл-Фараби. Эке-шешем1зге Алла берген ул-к,ыздардыц узын саны - он exi. Жаны жэннатта болтай ол хюлер - бар гумырын балаларрына арнатан, тмектер! солардьщ устшде болтан жандар. Эхем жас хезшде анасын жалгыз тастай алмай, отымай калган. 0йтсе де, xe3i ашых, xexiperi ояу, зерех жан болтан. Ол xici Майльщожа, К,улыншах, сияхды ах,ындардьщ елецдершщ xe6iH жатха айтатын. Ел ш ш деп хепхе нусх,а боларлых, Крцыраттан, Сацгылдан шыхдан атахды билердщ, шешендердщ, белшй адамдардьщ айтх,ан тапк,ыр сездерш айтып отыратын. ©зшщ х,олы охуга жетпей к,алтан соц, бар хушш, хдражатын, жиган-TepreniH б1здерд1 ох,ытуга жумсады. Ол ymiH ештецесш аямады. Ец 6ipiHmi мехтеп б тр ге н эпхем1з Фатиманы ©збехстанда х,ызмет жасайтын api хурдасы, api досы, туысы Дэулетбех кекем1здщ х,олына охуга хйбердь Сол жерде ол ауыл шарушылых, технихумында ох,ып, есеп- х,исап, бухалтерл1х мамандых, алды. Содан эл1 53

кунге дейш сол жумыстан кол узбей келе жатыр. Сол эпкем1з экемйз кезш жумганша кант-шайын, майын, жылы-жумсагын аузына тосып, алгысын алды. K,a3ip жездем1з Жуман exeyi уб1рл1-шуб1рл1, тату-тэтп, суттей уйыган жануя, ул-кыдары, немерелер1 бар. Одан к е й тп агам Эбд1мэулен орта мектептт Турк1стан каласында экекйздщ жездей - Ережеп атамыздыц колында б т р д т Оку 1здеп ayeni Самарканд, Алматы барып, содан Караганды мемлекеттж университетшщ экономика факуль- тетше окуга тусп. Окуды 6iTipreH сон, енбек жолын сол кездеп Торгай болысы бойынша бас ревизор, одан Шымкент облыстык бакылау-тексеру баскармасында, Арыс каласы каржы бел1м1 менгерушю, Арыс каласы салык комитетстн, Кентау, Шардара калалык салык комитеттернщ бастыгыкызметгершаткарды.АгамЭбд1мэуленшч жаксы окып, беделд1 кызметтер жасап, ел аузына ьнккешне экем катты риза болып журдт Экем 6apiMi3re: «Мен оку окымасам да, 6ip адамга жетерлнс акылым бар», - деп ылги акыл-кенесш айтып отыратын. Ал ез1ме келсем, мен ауылда бастауышты 6m pin Акдаладагы орта мектепке катынап оки бастадым. Сонан сон, сондагы мектеп- интернатка жаттым. Уйден аттап шьщпаган балага киындау екен. Анам коярда-коймай интернаттан шыгарып алды. Кайтадан барып-келт окитын бодым. Автобус кейде журед1, кейде журмейдь Сонда да сабактан калмауга тырысам. Боранды, аязды кундер1 жаяулатып, экем мешыгына алып журш отырды, мен сонынан epin отырам. Свйтш сабакка катысамын. Экем аязды кундер1 ершбей 54

уш-терт шак,ырым жердеп мектепке м е т апарады. Сондык,тан мен нашар окуга тш сп емес ед1м. Озат о^ушы рет1нде к,урмет так,тасында cypeTiM iлyлi туратын. Соган экем риза болатын. К елеа жылы 7 сыныптан бастап экем м е т Арыс кдласындагы №13 мектеп-интернаткд ауыстырды. Кдланыц аты - к,ала гой. Жатакханасы, оку корпусы, асханасы, спорт залы белек-белек римаратта орналаскан. Терт мезпл тамак, кшм-кешек, тесек-орын, кггап, оку куралдары бер1лед1 екен. Мунда окушылардыц алацсыз сабак, окуына бар жардай жасалган. Кдлайша сол кезд1 жаман деп айтасыц, оран аузыц да бармайды. Туске д е й т сабак, ок,имыз, тустен кешн ас iniin, 6ipa33 ойнап, к,айтадан класк,а KKipin сабак,к,а дайындаламыз. Алрашында мешмен 6ipre ауылдьщ 6ipa3 балалары осы интернатк,а келген болатын. Алайда, режимге, к,атац тэртшке шыдай алмай Ke6ici шырып кетп. Bip ауылдас баланыц: «К,алай шыдайсыцдар, мынау турме рой» —дегеш бар. Сол мектепте Бекзат Куатбеков, Телебай Ыскдбаев, Жушсов Сагат, Маханов Мшуар, Рахымбаева Шара, Тогызбаев Эбухан, Айдаров Эб1лхан, Эдишаева Мавдайлы, Исаева Мэрия, Сушншэлиев Полат, тэрбиепп апайымыз Отарова К,ыздырой сияк,ты агай-апайлар сабак, 6epin, тэрбиеледк Мектептеп оку-тэрбие ici ете жогары дэрежеде болды. Интернаттагы кластастарымньщ д е т «Задарья», «Акдала» совхоздарында ецбек ететш шопандардьщ, механизаторлардьщ, к,ызметкерлердщ ул-к,ыздары болатын. Уйлерш саплнатын шыгар, уйк,ыга жатар алдында айтатындары - кой туне™, атк,а м1ну, машина, мотоцикл болады. Сол балалар 6ipTe-6ipTe 6ip- 55

6ipiMi3re бауыр басып, 6ipre туган туыстардай болып KerriK. Б1здщ тату-тэтп достыгымызга, карым-катынасымызга баскалар кызыга карайды. KenmLiiriMi3 осы кунге дешн жануяларымызбен араласамыз. Мен сенб1 сайын ауыл жак,ын болган сон уйге барамын, жексенб! куш KemidciH интернатка кайтамын. Осы куш сол мектепте окытканы ушш акеме айтатын алгысым шеказ. Окысын, адам болсын дегеннен баска экеде не арман бар?! Менщ Ka3ipri жеткен улкенд1-юшы1 жетсспктермнщ бастауында экем турды десем, Алла алдында, журт алдында кателеспеген болар ед1м. Мен эуел1 Караганды мемлекеттж университеты «физика» мамандыгы бойынша б т р щ , терт жыл устаз болдым. Одан 1986 жылы келшшепм Айгул екеум1з Алматыга кешш келш, жумыс ктей журш, ал-Фараби атындагы Казак мемлекетпк университетшщ журналистика факультетш сырттай окып б т р д т . Газет- журналдарда, баспаларда кызмет жасап, еткен жылы жазушы - журналист Шэмип Ниязин агамыз екеум1з жеке «Нурсэт» баспасын ашып, «Казакстан халык емийа - Народный целитель» журналын шыгарып жатырмыз. Талпыныс зор, жоспар улкен, Алла ниетсм1зге жетюзсш! 0з1мнен кейшп карындасым ГулшаЬарды экем оныц ез калауы бойынша Туркктан каласындагы кэсштж-техникалык училищеге «TiriHmi» мамандыгы бойынша окытты. Одан кейшп miM Эбсадык мектептен соц шофер болып Keiri. Елгезек, ты алгыш оныц мойнында уйдщ бар жумысы. Соган киналды ма, 6ip KyHi: - Кашангы уйдеп жумысты мен icreft беремiH, шаршадым, мен 56

де ок,уга барамын, - дейд1 ашуланып. - Балам, сен ок,имын деп айтк,ан жоксыц бурын. Бул талабьща куанып турмын. Алайда, «Оку деген инемен кудык казгандай» дейдь Сен оган шыдарсыц ба? - деп оны жетелеп Караганды университетшщ дайындык, б&ймше экеп ок,уга туардг Ол кезде мен аталмыш оку орныныц 4-курсында окимын. Оныц эу баста ок,уга ыкыласы зор емес едк TeMip-терсекке деген ынтасы ерекше болатын. Сол Эбсадык iHiM уш айга эзер шыдады: - К,ой, мен ок,и алмайды екенмш. Атама ырзамын, - деп шынын айтып ауылга к,айтып Kerri. Содан тем1р тулпардыц кулагында ойнайтын жак,сы шофер болып KeTTi. «Эке балага - сыншы» деген. Ок,и алмайтынын бы ген ед!м. EipaK, кецыш калдыргым келмедЬ, - деп отыратын Эбсадык, жайлы. ©Kimnmci сол, Эбсадык iHiMi3 2001 жылы 38 жасында дуниеден O Tin Kerri. «Жазмыштан озмыш» жок, деген. Алла iciHe шара бар ма. Артында ул-кыздары к,алды. «Орнында бар оцалар» деген. Медет тутатынымыз сол гана. Одан кейшп карындасым - B n6iapa6 Шымкент гидромелиоративтж техникумын ез купймен, талабымен ок,ып 6iTipin шык,ты. Епздщ сыцары - карындасым Шырын MeHi жагалап Алматыга келш, тем1ржол техникумын б т р д ь Ал, оныц сыцары - цпм Фархат эскерге барып келген соц: - Мен ешкайда бармаймын, - деп к,арашацырак,к,а ие боп калды. Ал, кенже карындасым Консулу да Алматыга кeлiп, Абай атындагы Алматы мемлекетпк Педагогика университетш менщ колымда окып б т р д ь Анам маркум мен уйленген соц Алматыга кетем дегенде катты peнжiгeн едь EipaK кешннен: зжептэу1р 57

ок,уга Tycipin окыттыцдар, кеп жасын берген. Сонда тебем кекке eid ел\\ жетпей калгандай куандым, ем1рде жацсылык, жасап алгыс алганнан артык, не бар?! Ец кенже епз imaepiM Эбунасыр мен Эл- Фараби эуел1 техникум, сонан кейш сырттай жогары оку орнын 6i-ripin, эл-кад1ршше ецбек етуде. K,a3ip барлыгымыз эр салада, эр к,иырда ецбек етудем1з. Осылайша экем бар баламды оцытсам деген арман-мак,сатына жетп. 58

ДвУЛЕТБЕК ДОСЫ Жогарыда этап керсеткендей, экем бауырмашыл, агайын-туыск,а жанашыр болатын. Агайынньщ 6api 6ip болса да, соныц im i ^ e де езщ ерекше im тартатын муцдас, сырлас, рухтас жандар болатыны бар гой. Экем сол агайын-туысгардьщ imiHeH acipece, Дэулетбек кекем десе iniKeH асын жерге к,оятын. Менщ ecryiMiue, Дэулетбек кекемнщ экеа Штлдебай атамыз Шок,а атамыздьщ кенже улы болса да, кебше Оспан атамыздьщ уйшде ж у р и т . Ол Kici пысык,, шаруага мытым, e m i болтан. Бала кез1мде экем сотые уак,ытында нан тапшы болтанын, тунделетш масак, теруге баргандарын, Дэулетбектт к,алай жогалткдндарын, оны туш бойы Аздегендерш, соцынан оньщ ауылга бэршен бурын келш к,ойганын айтып, кулш отырушы едь Дэулетбек кекем Ташкент халык, шарушылыты институтын тэмамдап, жолдамамен барып талай лауазымды, жауапты к,ызметтер аткдрды. Бала кездершде экем eKeyi коп сейлесш, сырласатын, 6ipre армандайтын болулары керек. Ол Kici окуга 6ipre барайык, деп экеме усыныс жасап етшедь Алайда, анасын жалгыз тастагысы келмеген экем отан келепейдь «Ок,ысац, сен ок,ы. Bi3 сатан кемек-жэрдем жасайык^ б1рде болмаса б1рде пайдац тиер», - деп жак,сы 6ip кейлепн к,алата барганда киерещ деп сыйга тартады. Ол кекем1здщ бар гумыры ©збекстанда erri, сонда к,ызмет жасады. ©збек агайындардыц арасында сыйлы, K ^ipai болды. «©3i жак,сы Kicire, 6ip KicLiiK

орын бар» деген емес пе. Экем Дэулетбек кекем/ц 6ipa3 кермесе сагынып, ©збекстан кдйдасьщ деп жолга шыгып кетупп едь Ол Kid де б1здщ уйдеп азды-кептт куаныштардан, той-томалак,тардан калмайтын. Qcipece, б!здерд1 ете жак,сы коретш. Келген сайын б!здерд1 кушакда алып, бауырына к,ысып мацдаймыздан сукнш едь Улкен епкем Фатима сол кекем1здщ к,олында оку б трд и Маркум Айша жецгем1з де жаркылдаган адем1, KepiKTi жан болатын. Экем ем1рден к,айтк,анда Дэулетбек кекем сонау ©збекстаннан тунделетш жолга шыгып, жерлеуге бара жаткднда TeMip жолдан ете бергенде каралы кошке iairin улгердь Сонда «Уф, улгерд1-ау эйтеу1р», - деп мацдай TepiH сурттп едь Экем eKeyi кездескен коп сыр, эцпме айтылатын едь Содан ажал ажыраткднша аралары белшш, жуптары жазылмады. Bip- 6ipiHe деген курметт, штипат, сыйластыгы ерекше едк «Экец елее де, экецнщ кезш керген елмесш» дегендей экем к,айтк,анда кекем1з 61зд1мавдайдан сипап, кушагына алып, басу айтып, кдйгымызды жечмдеткен едь MiHe, сол кекем1з де экем!зден сон кепузамай бак,илык, болып ом1рден озды. Экем екеушщ достыгына тацдана да, к,ызыга да, суйане де кдраушы едж. 60

СЕЙ1ТБЕК ЖИЕН1 Экемнщ тагы 6ip жак,сы керген адамы - Сештбек жиеш едь Екеушщ жастары шамалас болса керек, сездерше Караганда. Олар нагашы- жиеннен repi туыстас, жак,сы дос адамдарга ук,сайтын. Иманды болгыр Оспан атамыздьщ Жусшбек, Сарыпбек деген улдары, Тотыкул, Наркул атты к;ыздары болган деп айтк,ан ед1м жогарыда. Сегатбек кекем1здщ экеН - Сотбек деген Kici. Мак,ташы болып, рекордты еш м алып ВДНХ- га барып, 6ip топ ецбек озаттарымен Сталиннщ кабылдауында болган, экемнщ айтуынша. Ал, анасы - б1здщ anKeMi3 Тотыкул. Наркул эпкем1з Ережеп деген Kicire турмыскд шыгып, Олардан Оразэл1 деген жиен агамыз бар. K,aip Турыстанда турады. «Жезденщ жак,сысы экедей» дегендей, Ережеп атамыз жайлы эцпме де жаздым. Ол кггабыма ирген. Жусшбек - менщ экемнщ экеа, м е т ц атам. Оныц iHici - Сарыпбек атам. Сол аталарымыздьщ нагашылары - Аргыннан. Оныц in lin e - Шубыртпалысы. Сарыпбек атамызды K93iMi3 кердь Ол Kici берттнде к,айтты. Тоцсанга жацындап барып e r ri ем1рден. Бала болсам да, байк,айтынмын - ол Kici ерекшелеу болатын. Ецгезердей, узын бойлы, ак, сэры жуздь шепр кезд1 Kici болатын. К,анша десек те, б1здщ жак,тыц адамдарыныц Ke6i караторы болып келед! гой. Аталарым жайлы: «Ой, булардыц нагашылары - Аргын гой. Аргынга тартцан» дегенд1 де кулагым шалган. Тотыкул, 61

Наркул апаларымыздан туган Сейггбек кекем!з де, Оразэл1 кекем1з де бойшач, сымбатты, ашац ак, сэры жузда болды. Сейггбек кекем1з кеп жылдар бойы партися, кецес к,ызметтер1нде болды. СОцгы жылдары «Задарил» ауылдык кецесшщ терагасы болды. Ол кезде ол аумак, Боген ауданына карайтын. Секен Тем1рланга, Шымкентке жиналыс, жиынга барса, жолай б1здщ уйге сокпай кетпейтш. Келе: - Уа, Шэке, калайсыз! Уй-imi, бала-шага аман ба, - деп жылыушырай кул1мс1реп экеммен кол алысушы еда. Содан шай imin, ас жеп 6ipa3 эцпменщ басын шалып 6ip-aK, кететш. Сейггбек кекем1з экемнщ 6ip OTiHim, буйымтайы болса кдлт етюзбей 6iTipin беретш. Экемнщ малый аямай балаларын окытып жатканыма риза болып: «Ой, Шэкец, маладес! Кей журт сол малый баласына кимайды, сонда не ymiH жинайды», деп кекмш еда. Сол жиеш екемнен 6ipa3 жыл бурын ем1рден озды. Ол Kici ауырганда экем жаны калмай кайта-кайта барып, хал-жайын 6Liin турды. К,айтыс болганда катты кайгырып, жалгызсырап к,алды. Олай болатын да жеш бар еда. Нагашылы-жиенда болса да, 6ipre туган бауырдай сыйласатын. Экем жастайынан 6ip еспгенш умытпайтын. Алгыр, зерек жан болган, эттец ок,и алмай калган. Сейггбек кекем1з арысы Кавказдыц 6epici Ыстьщкел, Шолпан ата курорттарына барса, ылги экемд1 epiin кететш. Экем арак imneiUi, намаз окиды, айтатыны ecid энпмелер. Сейггбек кокем1з мацгаз, кеп сейлемейтш саликалы Kici р/\\\\. Экемд1 сейлетш койып, ананы-мынаны сурап, эцпмесш уйып тыцдап отырады екен. 62

ЦПЛПМГЕРЛ1ККЕ БПСТПЛЕПН ЖОЛ «Балапан уяда не керсе, ушцанда соны медЬ> деген цанатты сезбар. Мен мектепкебармайтурып- ац, ез бет1мше эрштерд1 уйренд1м. Кшжентай кез1мнен кггап оцыганды ете жак,сы керд1м. Газет- журналдарды да кур ж1бермеймш. BipaK,, ескенде жазушы болам-ау деген ой уш уйьщтап турсам да туам е KipMenTi. Арыска барган сайын, артылган тиын-тебешме балмуздацтыц орнына ютап сатып алатынмын. Экем соны байкап журед! екен. 03i де жак,сы кггап кездессе, сатып эперетш болды. Ол Kici кунделжт1 дастархан басында езш щ балалык, шагынан, еткен елйршен узацсонар сыр шертетш. Bip айтцанын цайталамай, эцпмеш шынайы турде ете кызгылыкты eTin айтатын. Кэмпеске кезшде аталарымыз бас саугалап ©збекстанга жер ауып, жансакаган. Ол кезде экем жетн сепз жастагы бала екен. Жол-женекей корген киыншылыктары, жол азабы, Озбекстандагы TipmLaiK жайлы эцпмелерш бала кезден тыцдап ecriM. Сол эцпмелер бала кецьпмде алуан тYpлi ойлар тудырып, к,иялыма кднат, 6iTipin, бойымды тусшжс1з 6ip сез1мдер баурайтын. Сол эцпмелерд1 тындаудан жалыкпайтынмын. Эцпменщ айта бьау де - енер гой. Ал, бала кушагына жагатын HapceHi айту екшщ б1ртщ цолынан келе бермейдг Оцыган кггаптарым мен экемнщ эцпмелер1 менщ сана-сез1м1ме терец i3 салды. 0м1рден керген- туйгендер1, эртурл1 жагдаяттар эке баяндауында

К03 алдымнан кино кадрларындай елестеп, соныц iinirrae жургендей сезшемш. BipaK, бул жайлы жазудан эл\\ алыста ед1м. Жазам деген ой к,апер1мде жок,. Экемнщ аталас агасы - Тагай атамньщ, ез1мнщ Сарыпбек атамньщ уйлерше барганда экемнщ касында журш сол юйлердщ эцпмелерше кулак, коям. Эйресе, Тагай атамнын эцпмелер1 кызык,- Ол Kici 16 жасында болью болган екен. Байлармен 6ipre кэмпескеленш, Оралга жер айдалганын эр отырыс сайын айтатын. Сарыпбек атам да согыс кезшде ецбек армиясына алынып, атак,ты Киров каналыньщ курылысына катыскан. Кажырлы ецбеп yu iiH Ецбек Кызыл Ту орденш алган. Сондай ортада осындай эцпмелерд1 ecrin ескен менщ ерте ме кеш пе жазбауым мумкш емес едь Оньщ да уак,ыты болады екен. Оган дешн эуел1 «Акдала» селосындагы С.Ерубаев атындагы орта мектепте ез!ме казак; тъй мен эдебиет пэшнен сабак берген Кдзакстанга ецбеп сщген устаз, бар саналы гумырын урпак тэрбиейне арнаган улагатты жан Эбжаппар Нурымбетов жайлы соз козгагым келш отыр. «Булак кореец, кезш аш», - дейд1 халкымыз. Эбжаппар агай e3i устаз, акын- жазушы бола журш, талай шэюрттщ журепндеп талант булактарыныц кезш ашкан асыл жан. Мен де солардыц 6ipeyiMiH. Ол ушш устазыма мэцп карыздармын. Ауылдагы бастауышты аяктап, Акдаладагы орта мектептщ 5-сыныбына окуга келд1м. Эр пэннен эртурл1 мугал1мдер сабак бередь Казак тъп мен эдебиетшен Эбжаппар Нурымбетов сабак бередт Байсалды салмакты, устамды жан екен. Бет элпетш, журю-турысын устаздан repi акын- 64

жазушыга уксаттым. К,ою кара шаштары, кдльщ касы, ак куба жуз1, мешр1мд1 кездер1 турган 6ip сурет. Сабак,ты баппен, байыпты турде, асыкпай, эдем1 тустдоредк Окушыдан ютаптагыны жаттап алмай, туанген1н ез сез1мен айтуды талап етедк 0л1 ес1мде, Б. Майлиншц «Шуганыц белпа» атты ] шыгармасынан берглген уз1ндЦен тусшгешмд1 ез сез1ммен баяндап шыктым. Эбжаппар агай меш ешкандай ескерту жасамастан тапжылмай тыцдады. Туршен ризашылык, байкалды. «Сабак,тан сон маган жолыкшы», - деп кунделтм е 6ecri к,о н ж и т т ы . Ойымда данеце жок, саба к, соцын кутпм. Агай басымнан сипап турып: - Сенщ эдебиетке ыцгайыц бар екен. Керкем эдебиет ок,исыц ба, макала, елец жазасыц ба, - дедь - 03ipre ештеце жазган емеспш. Керкем эдеби кггаптарды кеп окимын, - дед1м. - Оныц дурыс екен. Сез саптауыц, ой туюлерщ маган унады. Мен саган окуга косымша дуниелер берейш. TypTin журген елец, б1рдецелерщ болса маган экел, уялма, - дедь Агайдыц маган осыншама кещл белш, терезей тец дэрежеде сейлескешне риза болдым. Ал, ол KiciHi акын жазушыга уксатканым бекер болмады. Кешннен 6i3re жазган эцпме, елецдерш, макалаларын Kepcerri. Б1рде маган арман, максат, болашак жайлы еркш шыгарма жазып келуд1 тапсырды. Bip окушы дэптерш толтырып, ез ойымды жазып берд1м. Онысы мешбайкап керешн Дегет екен. Сол дэптер эл1 кунге дешн ол юйде сактаулы турганын жакында б ы т , тац калдым. ©бжаппар агай менщ газет-журналдарда жарык керген туындыларымды жинап журед1 екен. «- 65

03iM таппай журген сондай 6ipa3 нэрселер1мд1 жуырда экелш берд1, куанганым-ай. Мектепте ок,ып журген кез1мде агай экеммен де танысыпты. - Анау кожа жш т - жаксы мугал!м. С е т мактап жатыр. Айткан акыл-кецестерше кулак асып жур, - дед! экем б1рде. © ютш ке орай, ею жылдан кейш баска мектепке ауысып кетам. Эйтсе де, мен ол KiciMeH байланысымды узбед1м. «0 лен жазсач, керсетерсщ» дегеш маган улкен ой салган. Соныц acepi ме б!рдецелер шатпактай бастадым. Оларымды жан баласына керсетпеймш. Б1рд1- eidai жазган влецдер!мд! нп-карындастарым аркылы агайга 6epin xd6epin турдым. Ол Kici менщ елецдер1мд! мактайды-ай келш. Мен одан сайын кулшынып, жазган устше жаза тусем. Сейтш, эжептэу1р теселш калдым. Жегший класта мектеп-интернатта окып журген кезде туцгыш макалам жазылып, ол Боген аудандык «Коммунизм тацы» газетснде жарык корд!. Интернатта жогары класс окушылары арасында. «Достыкты калай тусшесщ» деген такырыпта диспут, тю рталас еткен болатын. Сол жайлы макала жазып газетке ж1берд1м. Ойымда ештеце жок, оны умытып та кеткем. Арада ею апта эта ме, отпед1 ме, бьлмеймш. Экем совхоздьщ 6ip отар токтысын багуга алган болатын. Сол малды багып жургем, астымда ат. Мал бакканга емес, атка MiHin жургешме мэзбш. Туске таман маган туею ас алып келе жаткан карындасым - Bn6iapa6 алыстан колына устаган б1рнэрсеш api-6epi булгайды. Не боп калды екен деп, ан-тацмын. Жакындай бере: - Газитке шыгыпсьщ, газитке, - дед! ол куанышты 66

турмен енгппн баса алмай. - К,ойшы, рас па, - дед!м ойнап айтып тур ма деп. - Мше, сенбесец езщ кер. Мак,ала соцындагы аты-жешмд1 к,айта-к,айта ок,имын, ез кез1ме e3iMсенбегендей. Сонда барып, газетке хат ж1бергешм ойыма сап ететусть Кеипасш уйдеп бар !зет-курмет, сый-сияпат маган арналды. Экемнщ куанышында шек жок,: - Балам келешеп журналист болады-ау, - деп муртын сипап мэз. Бул - кыск,ы каникул кез1 едк Интернаттатыар да кулак,танып кдлыпты. Bapi к,уттык,тап жатыр. Кэд1мпдей уялып к,ызарацдап калдым. Экем эцпмешгл жан болса, анам да каражаяу емес едь Айтар сезге келгенде, ешюмге есесш ж1бермейпн. Сейлегенде макдлдатып, мэтелдетш сейлейтш. Кдйнылары эзгл айтып, калжындасудан к,орк,ып к;ашатын. Кдрагандыда ок,ы жургешмде ©бжаппар агай аудандык, газетке 6ip топ елецдер1мд1 сурет!ммен к,оса жариялатыпты. Одан хабарым жок,. Bip куш мен жатк,ан пэтерге анам телефон согып:- 0 й, балам, газитке елецдерщ мен суретщ шыгыпты, кутты болсын айтайын деп ед1м, - дед1 куанышты унмен. - Рахмет, рахмет жецеше ((Иадщ уйде экемнщ inLiepi журген, соларга epin 6i3 де ез анамызды солай этап кеткенб1з), - деп жатырмын. MiHe, к,орытып айтк,анда, менщ к,алам устап, ак,ындык* жазушылык, жолга TycyiMe септшн типзген жайлар - экемнщ жастайымнан кулагыма сщген эцпмелер1, анамныц шешен Kici болгандыгы, устазым 0 бжаппар агайдьщ тэрбиеа, оган к,оса ез1м узбей суйш ок,итын кггаптардьщ acepi десем, кдтелеспеген болар ед1м. 67

Бул eMip деген к,ызык, екен. Арага 6ipa3 жылдар салып 0з1мд1 эдебиетке, акын-жазушылыкда баулыган Эбжаппар устазымньщ «Жуз дертке - жуз дауа», «Тагылым» атты кггаптарыньщ жарык, коруше тжелей атсалысып, жауапты редактор болдым. Бул - устаз алдындагы шэюргпк парызымньщ тарыдай гана болса да етелук «Эке керген ок, жонар, шеше керген тон тш ер» деген. Абзал экем мен аяулы анамныц асыл адамгершыж кдсиеттерш бойыма ащ рш, айткдн ак,ыл кецестерш коюрепме тушп жазушы, азамат богланым уш ш эуел1 Жаратушы Аллага, оз1мд1 жарык, дуниеге экелш мэпелеп еарген, багып- каккан, окыткан соларга ш еказ кдрыздармын. 68

Э КЕ МЕН ПНП0НЕГЕС1 Менщ анам - Кулпат Жусшкулк,ызы к,ужат бойынша 1933 жылы дуниеге келген. 2008 жылы шьаде айында жетгас бес жастан асып ем 1рден озды. Экем1з бен анамыз елу жылдан астам уак,ыт тату-тэгп гумыр кешть Анамньщ да ел! - К,оцырат, руы - Жеттмдер, Ырсымбет атасынан. 0K eci - нагашы атамыз Жусшк,ул - арабша сауатты, кез1 ашык, кеюреп ояу жан болды. Ол KiciHi бала кез1м!зде кез1м1з кердь К,уран итаптарын еркш ОК.ИТЫН. 0кем1з бен анамыз он ею ул-к,ыз керд1. K,a3ip бес ул, бес к,ыз балалы-шагалы болып аман-есен ж урш жатырмыз. Bip ул 6ip к,ызды ез1 берген К,удай e 3i к,айта алды. ©кем мен анам езара тэту болды. Тату болмаса осынша ул мен к,ызды ecipin, ОК.ЫТЫП аяктандыртан болар ма едк Анамыз тумыр бойы басынан жаулыты туспеген эзиз жан болды. Орамалын шарт байлап 6ip тал шашын керсетпейтш. Байкаусызда ш ешыш кетсе жаны кдлмайтын. Намаз ок,итын экемнщ тацты дэрет алатын суын анам к,айта-к,айта жуып мунтаздай етш К.ОЯТЫН. Суртшетш сулпсш, так,иясын, жайнамазын оцай табылатын жерге к,ояды. Таты 6ip тач калатын нэрсем - анамыздьщ зкем1зд!ч атын ататанын еспмеппш. Б1рдеце айтар болса: «Уа, ак,сак,ал», - дейтш. Bipeyaep экем1зд!ч атын сураса, анамыз e3i атамай 6i3re: - 0й , экелер1цн1ч атын айтычдар, - дейтш. 03i молданьщ к,ызы болтан соч, «Еркек - эйелд1ч 69

nipi» деген кдгаданы 6epiK устанып erri. Экем ак,кещл, ештецесш жасырмайтын ацгал, адал адам едь Малыньщ санын, бар акдиасын айтып, уй-iim жагдайларын да жария етш к,оятын. Тек осындай кезде гана анамыз экегшзге басу айтып, тежеу салатын. Ал, экелпз де анамыздьщ атын атамайтын. Бар болганы: «Эй, кемтр», - дейтш де кдятын. Анамыз эл1 ке м тр болатын жаскд жетпесе де, экеыйздщ ол KiciHi «кемтр» деу1 6i3re 6ipTypai epci, Timi кемспу емес, Kepicimne, ез1мсшу, еркелету екен. Оны кеюн туанддк. Анам KepiciHine, шаруасына мыгым, пысьщ Ширак,, жперл1, кдйратты Kici болатын. Уйдщ бар шаруасын децгелетш, тап-туйнак,тай етш таза устап, акщасы бар, баскдсы бар дегендей б эр т щ ece6iH ретке келттрш отыратын. Не шаруа болса да, экем1з exeyi келгап акылдасып отырып шешетш. Олар кдншама ул-к,ызын окытты, уйленд1рдь той жасап, ^удалык, кутп. Ата-анам соньщ бэрш эуел1 ездершщ жиган-тергешмен етюзш, ешюмге алак,ан жаймады. Эйел мен еркек тэту болган уйде береке де, мереке де кеп болады екен. Оган ата-анамыздьщ eMipi куэ. Олар орынсыз ысырап жасауды, шашып-тогуд! эдетке айналдырмаган едк Анамыз жастайынан сиыр сауып, теппе жасап жун nipin, алаша- кыем ток,ып, тандырга нан жауып, кшз басып ескен жан e,4i жэне сол ктердщ бел ортасында б1здер - бала-шагасы журупп едйс. Жун сабап, текемет тепкенщ к,ызык, KepeTiH6i3. Анамыздьщ казан-ошагы, ыдыс-аягы тап-таза, дастарханы кеч болатын. Содан ба, 6ip жерге барганда ыдыстан не тамак,тан 6ip юнэрат байпасам, сыпайы турде «ток, 70

ед1м», - деп тамак,тан бас тартамын. Анамыздьщ тандыр нанына дуниеде нан жеткен бе. Кейде б1здерге майда-майда кулшелер nicipeTiH. Олар сондай суйюмд^ сондай дэмд1 болатын. Анамньщ нанындай нан элi еш жерден жеп керме^м. Ол жайлы: «Жан ана, сен тандырга жапк,ан нанныц. Аузынан кетпес дэм1 татк,ан жанньщ», - деп елец де жазгам жазганмын. Сол анамыз кдртайганша уй шарусынан к,ол узбедь Орта бойлы, шагын денел1, ширак, болатын. Кел1ндер1 улгермей жатса, ене екенм1н деп ппренбей шаруага араласып кететш. Шешем оте шешен, дм мэр Kiciедь Созд1 ж уйеамен сойлеп, эзыдескен, к,алжыцдаск,ан адамдарын жещп кететш. К,айнылары эзшдесуге к,орк,атын. Анамыздыц тэты 6ip к,асиет1 - балаларыныц кезшше экем1з жайлы ешцандай Tepic niidp, соз айтпайтын. Не болса да: «Экелерщ бмед1, экeлepiц шешедЬ>, - деп отыратын. Экем1з ем!рден еткенше анамыз ол KiciHi кутш-багып, жагдайын жасаумен болды. С е й т т экем1з бен анамыз 6ip-6ipiHe суйем1з, куйем1з демей-ак, бак,ытты, узак, мэнд1 де магыналы гумыр к е п т . «Адам оз бак,ытыныц устасы» - дейдь Олар ез бак,ытын адал, шынайы ецбектен, бала-шага оаруден тапты. Bi3 ушш будан аск,ан улп-онеге болмаса керек. «Ата- ананыц цад1рш балалы болганда быерсщ» дейд1 халк,ымыз. Оган не алып не косарсыц?! Халык,тан асцан дана жок,. 71

УРАЛ» МОТОЦИИЛ1Н СЫЙРП ПЛУЫ Бул жай умытпасам 1974 жылы болтан едт Ол кезде Арыста мектеп-интернаттьщ 8-класында окщтынмын. Сенб1 куш тэрбиепй К,ыздытой апайда суранып, эдеттепдей уйге келд1м. Алдымнан iHiM ж уйрш шык,ты: - Bi3 мотоцикл сатып алдык,, - дедд Te6eci кокке жетердей куанып. - К,ойшы - ей, рас па? - дед1м сенер-сенбес1мд1 бтлмей. - Жур, сенбесец, - деп ол менщ к,олымнан устап суйрелей женелдд. К,арасам, есштщ алдында су жаца уш доцгелектт «Урал» мотоцикл! тур. ©з кез1ме ез1м сенбед1м. К^ызылды-жасылды шмадары, тот баспайтын болат тем1рден жасалтан элекей-шулекейлер! жарк-журк, етш e d m i алады. Менщ де тебем кокке жеткендей болды. Ол кезде мотоцикл машина деген 1луде б!руде болушы ед1 той. Ал, экемнщ к,олы бутан к,алай жета?! Соны ойладым. ©кем к,ой сойып жатыр екен. Шешем: - Тез шай iinin ал да, ауылдагы улкендерд1 кешюсш б1здщ уйге шак,ырып кел, - деп буйырды. 03i бауырсак,-шелпепн, тандырга нан nicipy жагын к,амдап жатыр. Уйге конак, келссе баланыц кудайы беред1 гой. Апыл-гупыл шай imin куанышым к,ойныма сыймай уйге KicL-iep шак,ыруга кегпм. Ал, мотоциклдщ жайын кетшасш журт жиналган кезде экемнщ оз аузынан естш бмд1м. Кезеказ мотоцикл алу, бэрше кезек болтан, Ti3iM жасалтан кезде сенбес нэрсе той. Кыскасы, былай болыпты. Экемнщ жумысы - eric сугару. К^ыскасы, былай болыпты. Экемнщ жумысы - eric сугару. Бидай, 72

жугер1, жоцышда сугарады. Ала тацнан ымырт ушрыгенше eric алкдбынан шыдпайды. Сол жылы «Акдала» совхозынан «Дермене» совхозына к,арай барар жолдыц оц жагын кырманнан жогарырак, алапк;а совхоз кеп бидай еккен болатын. Экеме сол танаптардагы бидайды кутш-баптау, сугару жумыстары тапсырылып, тжедей жауапты адам ретшде бектлген. Ерте кектемнен жер айдалып, бидай егмгеннен бастап экем сол жерде, туею аск,а да келмейд!, шай к,ойып гшедь Ерте Kerin, кеш келедь Сол жылы сугармалы бидай ете 6iriK шыгып, белуардан кeлiп/ басын кетере алмай кдлады. Кун батар мезгтл болса керек, экем кетпенш тазалап жуып, дайтдалы жатыр екен. Азгантай желмен бидай басы тещздей толк,ып ыргалады. Bip мезет асфальт жолдыц жиегше жап-жаца сэры Tycri жещл «УАЗ» автомашинасы ток,тай кдлады. 1шшен мойнына галстук такдан, дара шаштарын артына дайырган, жазыд мацдайлы, сымбатты, узын бойлы, аддуба жузд! Kici туседд Ол Kici сол кезде Беген аудандыд партия комитетшщ 6ipiHmi хатшысы Рашид Нугманов екен. Экем оны дайдан бглсш, бурын кермеген Kicici. Сэлемдесш жен- жоба сурасады. - Жаке, бул егйед баптаушы ci3 бе, - дейд1 6ipiHini секретарь. - Ия, солай. Маган бектлген танап - Кднша жер араласам да мундай б т к шыддан ейнд1 керш турганым осы... Экем сонда барып кездесш турган адамныц 6ipiHini секретарь екенш быедд - Айтпадшы, ci3 дайда турасыз? 73

- Мен осы жерден жетЕсепз шак,ырым «Онтам» деген ауылда турамын. - Кунде эрль-берл! немен кдтынайсыз? - Клшкентай кунаным бар. - 1м-м, - деп 6 ip iH m i секретарь о й л а н ы п к ,ал ы п : - Мен ci3re кезектен тыс «Урал» мотоциклш берпзешн, - дейдк - О не дегешщз! Мен айдай алмаймын гой, - деп экем ат-тонын ала кдшады. - Балаларьщыз бар ма? - Иэ, бар. -Ендеше солар айдайды. Ертен танертен Тем1рланга аупарткомга келщ1з. Райисполком решение шыгарып бepeдi. Багасы 1500 сомга жуык, болады, - деп ол Kici тез коштасып журш кетедк Экем ац-тац к,алып, туе кергендей болады. Уйге келген сон анама боглан бар жайды айтады. Экемшц 6ip мэселе болса, эуел1 ак,ылдасар адамы - Сей!тбек жиень Ол Kici ок;ыган, ток,ыган узак, жылдар басшы кызметтер аткарды. Экем сол эдеэтмен Сей1тбек жиешне тартады: «Ой, Шэке, ол кезекке турып журттын к,олы жетпей журген кел1к к,ой. Ала алмай жургендер к;аншама?», - деп табан астында 1500 сомды санап бepeдi кдрызга. Содан экем мотоцикл айдай алатын ауылдас бipeyдi epTin барып, мотоциклд1 экелед!. Ауыл- ел к,улак,танып к,алса керек. «Жаке, маган 2500 сатыцыз, колма-к,ол ак,шасын санап берейш», - деп 6ip ауылдас жата кеп жабысады. - К,ой, шырагым, 6ipiHini секретарьдан уят болады, пайдакунем 6ipey деп ойлап калар, - деп кенбей к;ояды. Сол «Урал» мотоциклш yft-iiniMi36eHталай жыл Miran, рахатын керд1к. Экем: - Мен ешуак,ытта жумысты 74

кезге тусу ушш, не сый алу уш ш icrereH емеспш. 1стесем ешм ушш, бала-шагамды багып-к,агу ymiH icre4iM жэне эркдшанда ар-уятымньщ алдында таза болуга тырыстым. Адал ецбек еткен исш щ ецбеп ерте ме, кеш пе эйтеу1р 6ip лайьщты батасын алмай коймайды, - дейтш унемь КЕЦЕС КЕВЕК1НДЕ КЭС1ПКЕР БОЛРПН Экем еюметтщ жумысын icren журш , ара- арасында к,олы к,алт еткенде, кэсшкерлжтщ 6ip саласы - сауда-саттык,пен де айналысатын. Оны к,айб1р жетккеннен icreAi дейсщ?! Бала-шаганыц саны бар. Жалгыз e 3i жумыс кггейдп Азтантай жалак,ы не болады. Баланыц 6ipeyiH кийш ру дегенедей. 0 з1м1здщ бакшада есетш к,ауын- кдрбыздыц, картоп пен сэб1здщ артытын экем Арыстыц базарына апарып сатк,ызатын. Bi3 уялып намыстансак,: «Оныц ней уят?! 0зщ нщ мацдай терщмен еарген ешмд1 саткднда туртан не бар. 9 p i тиын-тебен табасьщ. 0 p i журттьщ эжетш етейсщ», - дейтш. Саткднда ете арзан батамен сататынбыз. Журт эп-сэтте талап алып к,оятын. Экемнщ сауда-сатык,к,а да e6i бар болатын. Адамдармен тез мэмыеге кeлiп/ оп-сщай ттл табысатын. Кулык,-сумдык,ты, алдауды бымейтш. Саудада да ем1рдепдей адал, таза болуга тырысатын. Сауда жасаганда Имам атзам 0бу Ханифаньщ есиетте- piH умытпау керекттн yHeMi ecKepTin отыратын. Бурынгы Кецестш кезецде Еиздщ Арыстыц айналасын мекендейтш журттьщ базары - Ташкент болатын. К,азак, баскдн кшзш, ток,ыран кыемш, бак,к,ан малый сол жак,к,а апарып сатып, кшм-кешек, к,ант-шай, epiK-м ею з алып к,айтатын. 0 збекстанда базар дегенщ - сонау атам заманнан

калыптасып, сол кезд1ч ез1нде когамдык ем1рдщ, экономиканьщ толыкканды 6ip саласындай мэртебеге ие болгандай едг Ауылдатылар бес-алты малый ceMipiin бордакылап, Тэшкеннщ базарына айдайтын. Онда ет кетерщю болатын. Мал эжептэ^ар пулданатын. Экем де соньщ арасында ез малына косып, Арыстьщ базарынан б1рл1-жарым к,озы-к,ошк,ар, тана-епз алып, соларды Тэшкеннщ базарына апарып сатып, устшен эжептэу1р тиын- тебен ажырататын. Оны жумыстан колы бос кезде - сенбТ жексенбще жасайды. Сенб1, жексенбн кундер! кемекке б1здерщ ep-rin алып, мал базарына апаратын. Экем малдьщ жаксы-жаманын жаксы ажырататын. Эп-сэтте ipiKTen, керек малды тиеп, к е и тс ш жолга шытып, тунделете жол журш тац ата Ташкенте жететш. Кун шытар-шыкпастан кезщ ашып-жумтанша апартан малды сатады да, поезта отырып, кун бата Арыска жетш келедь Кейде кеппксе, жумысын жабылып 03iMi3 icreftMi3. Ол кездеп саясат пен идеологияда сауда, саудагерлж деген нэрселер капиталист!к утымдар ретзнде каралып жат, терк бата берглдг Саудагер дегенге кылмыскер, уры, алыпсатар реттнде карайтын кезкарас басым болды. Эйтсе де, «Есебш тап, та мал тап» деген Абайдьщ сезш кайда коясыз?! Кеше Кечес Одаты тарап, жумыссыз калган каншама адам сауда жасап жан сактаган жок па. Сауда детеншн экономиканьщ козгаушы Kymi, оньщ да GMip суруге кук,ы бар улкен к а с т екешне кез1м1з жетш отырган жайымыз бар каз1р. Жасыратыны жок, сол 6ip киын кезечде калада туратын ез1м де комерцияньщ шет жагасын Kepin, бала-шата асырадым. Сонда экемнщ саудада да имам Агзам Эбу Ханифа жолымен журу керек деген кагидасын умытпадым. Сауданьщ да жаксы каст екенше, кез- 76

келген к а с т сиякты, оран да акыл, талант, к,ажыр- кайрат керек екенше кез1м жетп. ЭК£МЕ Мацдайынан тамшылатып тер твккен, Бацытыцды тапцан жан ец, ецбектен. Намаз оцып, оразасын узбеген, Озщ жайлы, жаздым елец, эрлеп ен. Иыгыцнан mycneyuii edi кетпетц. Су салганнан, нуга айналып еккенщ. Жас баладай мэпелеп сол ezicmi, Куанушы ец, кврт цауап ескент. Адал жан ец, бглмейтугын цулыцты, Сыр жасырмай, айтушы едщ шындьщты. Майльщожа, Кулыншацты жатца айтып, ЕцбегЫе алдыц талай сыйлыцты. Ыстыц edi-ay, алацаныц к ус басцан, Эке - жалгыз, болмас оган уцсас жан. Соцгы кезде жалгызсырап цалып ец, Ештм цалмай цатарластан, тустастан. Еам е алсам, айтцан ap6ip сезщдi, Квзге жас кеп, жогалтамын me3iMdi. Кетпенщ де сабы тозып тот басцан, Муцга батып жоцтайтындай езщд{... Кем болмасын, деп ул-цызым ешюмнен, Кетпен шауып, тынбай mipxix еттщ сен. 77

Армандаушы ец, оци алмай цалдым деп, Сен жетпеген сол армата жетт1м мен. Жолдас emin, зрцашанда иманды, Жацсылыцца, тойга шаштыц жиганды. Жарьщ кундей, нур сэулеЫ твгшен, Жарк;ын бейнец квз алдымда тур мэцгг. НПМПЗЫ МЕН ОРПЗПСЫН УЗБЕГЕН М етц нагашы атам - Жусшкул жарык,тык, мусылманша сауатты Kid едь Араб тъинде жазылган куран итаптарын парактап окып отырганын бала болсам да, талай кергем. BapiMi3 6ip ауылда турсак, та, ол юсыердщ уйлер1 ауылдыц ортасында да, ал, б1здщ уй шеткерыеу. Экем 6ip куш: - Сабацтан к,айтк,анда нагашы атаццыц ушне барып, ол ю.оден К,уран аятгарын жазып ал, мен айтып койгам, - Дедь Мен: - Шынымен бе, - дед1м сенер-сенбеам,ц бымей. - Рас айтам, - дед! экем кул1мдеп. Мен цуанып кетам. Нагашы атамныц ушне жеткенше асыцтым. Араб apinTepi, араб жазуы мен1 к,атты к,ызык,тырды. Нагашы атам мешрбан, жылы жузд1 Kid едь Менщ талабымды куптап риза болды. Ол кезде бастауыш мектептщ екпшп классында оцимын. Атамныц айтцанын тез к,агып алып, жаттап аламын. Уйге келген соц экем менщ жазгандарымды окып жаттайды. Сейтсем, экем намаз оцута ден к,ойып жур екен. Содан намаз дуталарын жаттап намаз окып кета. Сексеннщ сецпрше шытып карттык, сыркат жецгенше намазын узген жок- ПКлденщ ми кайнатар 78 -§>

аптап ыстырында да ораза тутканын да керд1м. Шындырында да, иманнан куигп нэрсе болмайды екен. Экем асарын асады, жасарын жасады. ©м1ршде дуние, мал-мулпс к,амын жеп киналган жан емес. Кднагатшыл, ынсапты, шуюрппл жан болатын. Асып-тасканды да бымейтш. @м1ршщ сонында тек 6ip-aK, нэрсеге к,атты к,иналды. Ол - намаз ок,и алмай калгандыгы едь Ею сезшщ 6ipi, жаратушы Аллага ризашылык, бглддру болатын. Эруакытта б1здщ жолымыз - имам агзам Эбу Ханифаньщ жолы деп отыратын. ©ткен расырдьщ 90-шы жылдарында ел1м1зге эртурл1 арымдардагы дш еюлдер1 агылып келе бастады. Bi3 бурын Кецес кезещнде «жабык, еак» жагдайында ем ip сурген корам едж. 03iMi3 устанатын мусылман дшшде де эртурл! агымдар бар болып шьщтЬ. Сондай 6ip топтыц еюлдер1 б1здщ ауылга келедь Сакалдары омырауын жапк,ан жас жЫттер уйме-уй аралап, уагыз журпзедь К,онак,жай ауыл адамдары ата- дэстур1мен оларды дастархан жауып кутедь Аузында б ка м и л эа , Алласы бар кай адамды болмасын, казак, журты сыйлай бглед! р о й . ©кем де жацагы ж1гггтермен сухбат курып, дэмдес болады. Оларга салса, ата-бабаларымызьщ сан расырлар бойы устанып келе жаткан мусылмандык жолы дурыс емес екен. Ал, олард1ю айна-катеаз дурыс жол-мыс. Терт-бес кун оларды бакылап керген экем: - Айналайындар! К,анша жерден таза мусылман болсацдар да, сендерд1ц жолдарьщ 6i3re келмейд1 екен, ренжи кермечдер. Болмашы нэрсеге бола кайта-кайта дэрет алып, ертеден кешке д е й т уагыз айтатын болсак журтты rapin. Малга KiM карайды, епнд1 юм егед1, калай жан 79

багамыз?! Жок, маган буларыц кол емес екен. Кырык, жыл бойы намазды калай окысам, солай ок,и берейш. Ал к т д и а дурыс ю мдш бурые екенш 6ip Алла 03i ажыратып алар, - деп сыпайы турде олардан ipreciH аулак, салады. Расында да, солардьщ соцынан ерген жастардьщ кейб1реулертщ бастары машакатка калып, талай эбюерге тускен. Экем ap6ip улкен icii бастарда дэретш алып, намазын ок,ып, дугасын жасап, курбандыкка мал шалып, эувлх Алладан сурар едь Егш ексе, алгашкы суды саларда 6ip койды бауыздап, канын сол сута агызып, еттщ 6ip б е л т н турмысы нашар жандарга 6epin, калган беШ пн кершыермен ас-су етер едь Солай еккен епстщ omMi мол болганьщ талай Kyaci болдык. К,урбандык шалу, n iiip , зекет, садака беру сиякты мусылмандык шарттарын экем мултжезз орындайтын. Сол имандылыгыньщ аркасында, оразасы мен намазын узбеген экем!з елге абыройлы азамат, кад1рл1 эке, абзал ата, сыйлы аксакал болды. Жылдар еткен сайын, экенщ асыл бейнеа кец1л кепнде бюктей тускендей. Оган деген сагынышьщ улгайып, перзентпк махаббаттьщ телегей тещзге айналгандай. 80

пцппп Аяулы апамыз Кулэпшй Кднапияцызыныц рухына арналады. «Ак, апа» деп отырганым - белпт жазушы, журналист, к,огам к,айраткер1 Сейдахмет Берд1к,уловтыцаяулыжарыКулэтайК,анапияк,ызы. Сейдахмет ага туралы аз айтылып, аз жазылып журген жок,. Жалпы, жазушылар жайлы соз цозгалганда, эцпме кебше олардыц ездер1 туралы болады да, ал ол кктлердщ цудай к,оск,ан к,осак,тары - музалары жешнде кеп айтыла бермейдь Журт солардьщ и м екенш де бтле бермей кеп жагдайда аттары ауызга алынбай елеуаз, ecKepyci3 келецкеде к,алып к,ояды. Мен ез1м жак,сы танып, етене араласцан осындай абзал, асыл жандардьщ 6ipi - Кулэтай апай женшде кepгeн-бiлгeнiмдi эцпме етпекпш. Эрине, ол KiciHi 6ipa3 журт б1лед1, эйтсе де ол исшщ адами болмысы, мiнeз-к1yлк1ы, адамгершъйк асыл цасиеттер^ туган-туыстыц ортасындагы орны жайлы жак,ын ж у р т танып- быгенджтен шама-шарк,ымша баяндамацпын. Кулэтай апай - К,анапия атамыз бен Рахия анамыздыц тула бойы туцгышы.Ол K ici согыстыц алдында дуниеге келген. Кднапия атамыз цанды цыргыннан аман- есен келген соц, дуниеге эуел! Тацдай, сонан соц Ырым, Жумагали атты mLiepi келген. Елгезек, уцыпты, цаплез, тындырымды, зерек каршадай цыз ауылда «математик цыз» _ 81

атанады. М ектегт аяктаган сон, Алматыга кел' п К,ыздар педагогика институтыньщ физика - математика факультетше окуга туседй Нагашы агасы, белгБп тюрколог галым Жумат Доскараевтын камк,орлыгын- да болады. Институт™ уздж тэмамдайды. Казак политехникалык институтына жогаргы математикадан сабак, береги окытушы болып кызметке юркедт Табигаты коржи де эсем Баянауылдьщ таулары мен кеплд1р колдершщ саясында ескен акша жуздГ аккумойынаружержэннаты Жепсуелкей Жамбыл ауданындагы Кдракестек ауылыньщ жас epeHi, кара торы, ер тулгалы, кайратты, бьпмдГ болашак, журналист, жазушы, к,огам кайраткер1 Сейдахмет Берд1к,уловпен бас косып отау курады. ©Mipre уйелмел1 - суйелмел! Зацгар атты улы, ГауЬар мен Шынар атты кыздары дуниеге келедт Жалпы, к,азак,тыц кыздары ата-анага меюр1мдГ 6ipre туган бауырга к,амк,ор, агайын-туганга жакын келед! емес пе?! Кулэтай апай эуел1 езшен кейшп бауыры Тандайды Алматыдагы № 12 жалгыз казак, мектеп-интернатына жетелеп экелш орналастырады. Одан кейшп mid Ырымды Н.В. Гоголь атындагы керкемсурет училищесше окугатуаредГ Алсоцынан кенже 1шйЖумагалиды Республикалык физика-математика мектебше тапсырады. Барлыгы-бауырларым жаксы бЬйм алып, азамат болсын деген ип плектен. Тандай ага политехникалык иниституттыц тау-кен факультетш уздж б т р д ь Гылым жолына туап, техника гылымдарыньщ кандидаты атанды. Институтта окьпушы, кафедра мецгерунпа, 82

проректор болып кызмет аткарды. Сонымен 6ipre колFa калам алып, сатирик-жазушы атанды. Ортаншы inici Ырым белгън суретнп, зергер болып, К,азак керкеменер академиясында кеп жылдар окытушылык кызмет аткарды. К,олданбалы онер саласындагы казактьщ улт- тык накыштагы туындылары шетелдердеп Париж, Каир, Лондон калаларындагы керме- лерге койылды. Ал кенже inici Жумагали политехникалык институттьщ геологиялык - барлау факультетш 6iTipin, К,аныш агасыныц жолын куды. Республикамыздьщ геологиялык мекемелер1нде жемкгп ецбек етть Муньщ 6api эрине, эуел1 Сейдахмет ага мен Кулэтай апайдьщ камкорлыгы аркасында е к е н д т даусыз. Балалардьщ барлыгы Алматыда болган соц, ауылдагы К,анапия ата мен Рахия апаныц кещл1 алацдай бастады. Сейдахмет ага мен Кулэтай апай ол ыс1лерд1 де кеп узамай Алматыньщ 1ргеандеп ауылдардьщ 6ipiHe Komipin экелдь Сейдахмет ага мен Кулэтай апайды мен алгаш рет Алматыда 1986 жылдьщ тамыз айында керд1м. Кдрагандыда оку 6iTipin ауылда ею-уш жыл кызмет аткарып, сонда ай десе аузы бар, кун десе K03i бар Айгул атты аруга уйленд1м. Уйлену саяхатымыз Алматыдан басталды. Алматыны алгаш керу1м. Келшшепм Айгулд1ц эпкесз, ягни, мен1ц кайынбикем Ж1бек Алматыда турады екен. Жолдасы Жумагали - менщ бажам Кулэтай апайдьщ кенже iHici. Кулэтай апайдьщ кудай коскан косагы - казактьщ белпл1 жазушысы, журналист Сейдахмет Берд1кулов. 0з4мнщ аздап калам туртетттм бар-ды. Жол-женекей содан

хабардар Жумагали бажам: - Алматыга барган соц агатаймен танысгырам. Жазгандарьщды агатайга керсетерсщ, мумкш «Лениншм жаск,а» жариялайды, - деп жж-жапар болып жатыр. Мен болсам ол женшде айта кермещздер деп жалынып ат-тонымды ала каштым. Жазгандарым нашар болып шык,са аганьщ алдында уятка калармын деп к,орык,тым. Алматыга барган KyHi Жумагали бажам Сейдахмет ага мен Кулэтай апайларга телефон сотып келеа кунге уй лерте конакка шак,ырды. Бул уй Кенеевтерщч кара шачырага icnerri. Тандай ага мен Ырым ага ез алдарына уй болып кеткен. Атагы жер жарып турган Сейдахмет аганы кереттаме катгы куандым api толк,ыдым. Ол юсьлер туске карай келдь Журепм лупы- деп тур. Ага мен апайдьщ жаркын, жылышырайлы жуздерш Kepin, толкуым басылгандай болды. Кулэтай апай бакытты болындар деп ак тыегш бьлщрш жатыр, Сейдахмет ага батасын бердь - Ш ымкент- казактын калын ордасы, ана тъ«м1здЩ/ салт - дэстур1м1здщ каймагы бузылмаган киел1 де касиетп елке. «Лениншы жастыч» окырмандарыныч басым б е л т н шымкентпктер курайды, - дед! риза кешппен. Жуздер! шуакты, мшездер1 биязы, мэдениетп, сыпайы екен. Ол юалер б1здерд! ездерше жакын тартып, баягыдан бьлетш жандардай б1рден баурап алды. К,оштасарда Сейдахмет ага мен Кулэтай апай келшшепм екеум1зд1 келеа куш уйлерще дэм татуга шакырды. Ертещне ага мен апайдьщ шанырагына бас суктык- Сейдахмет аганьщ кабинетшде сере толган ютаптарды Kepin кез тоймай караймын кеп. 84

- Жума, ceHi елец жазады дейдь эдебиеттен хабарыц бар кершедх, - деп Сейдахмет ага MeHi эцпмеге тартты. - М е т и жай, былай, не гой..., - деп кыза- рактадым. Ол K id: - Жаза бер, жазтандарыц болса экелш керсет, уялма, - дедь Mym3i карагайдай атакты жазушыньщ алдында отыртандыктан ез-ез1мнен кысылып терлеп кетпм. Кулэтай апай жылы-жумсагын, тэтткан аузымызга тосып бэйек болып жатыр. Алматыга барып к,айтк,аннан кейш кещлге желш, колтыкка канат б т п , ез1мд1 жартылай акын-жазушы ретшде сезшш калдым. Не де болса тэуекел, деп келшшепме Алматыга барайык,, КазГУ -дщ журфапне сырттай да болса окуга туап, жазушы болмасам да, журналист не редактор болармын деген ше1шм1мд1 айттым. Ата- ана, туган-туыс, бауырлар карсы болды. Уйаз- куйаз канша шыдар дейсщ, барса барсын, 6api6ip кайтып келед1 десть Тек к,ана келшшепмнщ колдауы мен cemMi тана матан медеу болды. Б1здщ бул кадамымызды бажам Жуматали мен кайынбикем Ж1бек куана карсы алды. Прописка, жумыс женшен бажам Жуматали улкен кемек жасады. Содан жатпай-турмай дайындалып намыска тырысып ез куппммен К,азГУ-дщ журфапне ок,уга туспм Демалыс кундер! ютапханада отырып бак,ылау жумыстарын жазып емтиханга дайындаламын. Ара-арасында к,олга калам алып, макала, очерк, елец, кыска эцпмелер жазамын. 85

Менщ окуга тускешмд1 ecrireH Кулэтай апай 6ip кездескенде аркамнан кагып куггыктады. Кеп ок,ы, жаза бер, жаза бер дейд1 емеуршмен. Будан 6ipa3 жыл бурын Кулэтай апайдьщ кдн кысымы кетермш, 6ip жак, колы мен аягы женд1 жумыс icreMeft калган екен. Алгашында ол юсшщ не айтып турганын тусше бермейтшмш.Келе - келе ол юсшщ айткднын б1рден угатын болдым. Кездершщ т1р1сшде келшшепм eKeyMi3 Сейдахмет ага мен Кулэтай апайдьщ шацырагындагы талай жак,сылык,тарыныц куэо. болып, куанышты сэттерщ 6ipre белку бакытына ие болдык- Кулэтай апай кейде бара алмай калсак катты ренжитш. Сондьщтан да калмауга тырысатынбыз. Ол юсшщ ерекше 6ip касиетт - туган - туыстарынын, бауырларыныц, юшкентай балалардьщ туган кундерш юшкентай блокнотк,а жазып коятын. Туган кунге шакыртпай - ак, келш, арнайы сыйлыгын экелш купыктайтын. Мундайда бэрймздщ басымыз косылып, буйырган туз-дэмд1 iuiin-жеп, эцпме, эзы-к,алжьщ айтып, 6apiMi3 мэз - мейрам болып кдлатынбыз. Сейтсек, ол Kid туган-туыстардьщ эрдайым басын косып, б1рлшн, ынтымагын, тату-тэгп болуын коздейдд екен гой, осы куш ойлап карасам. Кулэтай апайды e3im« туган-туыстары, бауырлары, кел1ндер1, юшкентайлар 6apiMi3 «Ак,к,а» дейтшб1з. «Ак;к;а» сезшщ Ty6ipi - «Ак апа» гой. Алгашында бауырлары тЬм келмегенднстен ол Kirirn солай этап кеткен. Оньщ устше Кулэтай апай ем!рде аккуба жузд1, керкем, келюп келген сулу Kid едД гой. Ак апа десе - нагыз ак апа едт Бауыр, туган - туыс, юшкентайлар десе ет журеп 86

ез1лш туратын, аса камкор, ерекше меирш д1, асыл да, абзал жан болды. Той-томалак, 6ip куаныш болса тещрепне балалардьщ барлыгын жинап алып, мереш тасып, масайрап, айналасына шуагын тепп 6ip эулеттщ анасындай, панасындай болып отыратын. Кулэтай апай кайратты, кджырлы, кайсар Kici едь Bip колы, 6ip аягы жарым - жартылай жансызданып калса да аяк - колы сау адамньщ тарлтн icren журдь Bip колымен - ак, ic TireTiH. Мата дукешнен эдехй мата сатып алып, ез колымен nimin жарасымды, сэнд1 койлек Tirin алып киш журетш-дй Bip колымен - ак, камыр жайып, шелпек nicipeTiH. Шакырылган той- томалак,тан кдлмайтын. Татдырдьщ баска салтан ауыртпалытына мойымай eMip K euiTi. Жузшен м е ю р т нуры TerLiin кашан-керсен жымиып жургеш. Сейдахмет ата да Ke3i ттрюнде Кулэтай апайды алаканына сап аялаумен erri. Аяк, жететш жердеп емшшерге, дэрперлерге апарумен болды. Суйген жарына деген адал- дыты, камкорлыгы, жанашырлыгы, сушспеншШ- ri талайларта улп десе де болтандай едй Сейтш жургенде Сейдахмет аганыц e3i де аяк,асты к,атты наукастанып, кеп узамай о дуниелж болды. MiHe, сол киындык,тардьщ б1рде-б1рше мойыматан Кулэтай апай улын уята, кызын кияга кондырды, немере суйдй Qcipece, улы Зачгардьщ оз анасына деген перзенттж курметй мешр1мй махаббаты, жанашырлыгы, камкорлыгы оте ерекше болды. Ол Кулэтай апайды дэрнерге апарады, ауруханага жатк,ызады, кажет болганда той-томалакка 87

апарады. Зацгар сонын 6ipiH4e де б1рде-б1р рет к,абак, шытып решш таныткдн емес. Б1рде 6ip гуыстардьщ кудалыгынан кейш сол уйден ышарек креслоны ала шыгып, Зацгар екеум1з Кулэтай апайды соган отыргызып юшкентай баладай тертшпп к,абатк,а дейш KeTepin шыгарган болатынбыз. Б1здер терлеп-тепш т KeTepin кеде жатсак, ол Kici жас баладай мэз-мейрам боп куледь Бiздe де шаршаганымызды умытып, KYлiп жбердпс. б ш р т щ соцгы жылдары ол кнанщ дерше дерт косылып ауруханага жиi жатып журдй Keлшшeriмiз екеум1з оны-муны алып барып туратынбыз. Ол Kici езшщ сыркаты жайлы айтпай эуел1 б1здщ хал-жагдайымызды, балаларды сурайды. Bip KyHi 1здеп барсак, аурухаиадаи шыгып кетштт. 1здеп уйше бардык. Мацдайымыздан с у й т, риза болып калды. Маган неге жазбай журсщ жаз, жаз деп eMeypiH быдДрдь Алпыс жаска толганда Кулэтай апай туган- туыстардыц басын к,осып, ездер1 туратын уйдщ iprecifweri кафеге дастархан жайды. Агайындар, дос-жарандар, куда-жекжаттар, ак,ын- жазушылар, эншшер болды. Ocipece, кез1нде «Лениншы жаста» Сейдахметаганын карамагында к,ызмет icTereH Hecin Жушсбаев пен Жумабай Шаштайулы жас журналистерге деген Кулэтай апайдыц к,амк,орлыгы женшде кещл толк,ытарлык, эцпмелер,естелштер айтты. Айбарлы, адуынды, к,атал да эдтл Сейдахмет ага газетп керсетуге алып келген кезекпи редактор жтттерге кейи бастаса, Кулэтай апай оларга ез балаларындай дереу арашага тусш, Сейдахмет аганьщ ашуын басады екен. Сосын ж тттерге жылы-жумсагын,

шайын 6epin шытарып салады. Мундай к;асиет тек улкен журекп, мешрбан, кайырымды адамнан тана шык,са керек. Сейдахмет ата туралы энпме к,озталтанда ол юсшщ жуз1 нурлана тусш ризашылык, кейшпен тэты да айта тусщдер дегендей басын изей беретш. Енд! 70 жасымды тойлаймын деп жургенде кайран Кулэтай апамыз о дуниелж болып кете барды. Жаксыньщ жак,сылыты сол-екнрден етсе де адамдар арасында Tipi жургендей болады, ешкашан умытылмайды. Ол Kici м т е з т е н де журепмен де Ак, апа десе - натыз ак, апа едь Кулэтай апайдыц эркашан кYлiмдeп журетш жарк,ын бейнеа жадымызда мэцплжке к,адып К.ОЙДЫ. 89

ПЖПРЫ ПТЦПН ТПКДПЙ Галым, устаз, сатирик-жазушы Халыкаралык, «Алаш» эдеби сыйлышньщ werepi Тацдай Кенеевтщ астарлы эз!л-к,алжьщга толы сьщак, эцпмелер1, уытты сатиралык, шыгармалары, noBecrepi, деректт ютаптары журтшылык,тан лайьщты багасын алды. Тандай агамен сонау 1986 жылы таныстым. Кенже imci Жумагали екеум1з бажа болып келелйз. Сол 1986 жылы жаздьщ басында кергш ауылда ез1ммен 6ipre мугал1м болып йггейтш Айгул еамд1 бойжеткенмен бас к,остым. Жогары оку орнын Кдрагандыда б т р ш , орта мектепте физика пэш мугал1м1болып орналастым. Жацадан уйленген кез1м1з. Bip куш келшшепм улкендерден рук,сат алып, демалыста Алматыга к,ыдырып барып кайтайык, деп усыныс жасады. 0 з басым, Алматыны бурын керген де, бглген де емеспш. - Ой, онда таныс еппам жок, кой. Юмге, к,айда барамыз, - дед1м саск,алак,тап. - Кдйда барганы Heci?! Сонда улкен эпкем Ж1бек, жездем Жуматали турады, конаеда шак,ырып жатыр, - дед1 келшшепм. - Эпкец бар екешн, жездец бар екеган бурын неге айтпагансьщ? - дед1м окпелеген сыцаймен. - Erw езщ сурамаган СОН/ неге айтамын? - дед\\ ол сезш эзглге бурып. Bip жагынан бул усыныс меш ш тей к,аггы куантты. Ойткега, ару Алматыны - ак,ындар 90

мен жазушылардыц, сазгерлер мен эшшлердщ ордасын керу баягыдан 6epi мен ушш улкен арман рд1- Оныц ус™ 6 физика, математика - маманы болсам да эдебиеттен, енерден куралакдн емес ед1м. Керкем эдебието бас алмай кеп ок,итынмын. 0 з1мнщ де аздап к,алам туртетш1м бар-ды. 0 лец, эцпмелер1м студенток кезде баспасез беттершде жарык, керген. Ендш тацда жумыстан к,ол узбей журш, Алматыдагы КазГУ-дщ журналистика факультетше сырттай окуга Tycin, эдеби бънм алсам, шыгармашылык, жолта туссем, деген ниетте ед1м. Жаздьщ орта шеш - шыде айы. Алматыга поезбен келдж. Алгаш рет Алатаудыц ак, бас шыцдарын, жасыл желекке оранган ару Алматыны Kepin, тац-тамаша болдым. Осындай эсем к,алада турып, ак,ын-жазушы болмау маган м у м к т емес сияк,ты кершдь Бiздi к у т т алган бажам Жумагали ашык,-жарк,ын, бауырмал, эцпмешгл жан болып шык,ты. Кдйынбикем Жiбeк те MiHe3i ж1бектей есыген биязы, ак,кец1л, сыпайы жан екен. Жумагалидьщ мамандыгы геолог болганымен, ол эдебиетке, тарихкд жYйpiк екен. К,ай так,ырыгща салсац да терец бьйм танытып, магыналы, жуйел1 niicip айтады. Уйшдеп кггапханасы бай екен. К,азак, орыс ттлдершдеп ютаптарга шкаф серелер1 самсам тур. Орыс, шетел классиктершщ шыгармалары да мол. К,ай уйге барсам да эуел! кггаптар туратын болмеш 1здейтш эдет1ме бастым. Алгаш цолыма мжкеш - «Арман кднатында» атты жастардыц ужымдык, жинагы болды. Бул жинакден бурын- нан таныспын. Ок,ып шык,к,ам. Авторлар Ti3iMiHeH «Тацдай Кенеев» деген фамилияны Ke3iKTipin: 91

- Жумеке, бул йздщ агацыз емес пе? - дед1м. - Иэ, ол - менщ улкен агам. Сык,ак, жазады, - деп жауап берд1 ол. - Мен де ол icicim быемш. - К,айдан бтлесщ, таныс па едщдер? -Ж ок, шыгармаларын ок;ыганмын, сол аркылы бмемш. - Шыгармаларын ок,ып таныс болсац, енд1 ез1мен таныс боласыц, - дед1 Жумекеч кул1мдеп. - К,алай, вдлайша? - дед1м сенбей. - Peri келгенде ол idciHi уйге конак,к,а шак,ырамыз. Мен - уйдщ кенжеймш. Б1здщ уй - кдрашанырак,. Тацдай ата e 3i де жш келш-кетш ЖYpeдi. - Ыцтайсыз емес пе?! 03iMi3 барып сэлем берсек кайтер? - деп ем: - Жарайды, ок;асы жок;, - деп Жумекец мена жубатты. Ак,ын-жазушыларды тек кездесулерде тана сырттай кергешм болмаса, дастархан басында 6ipre отырып сухбаттасып керген eMecniH. Сол кун к,ашан туар екен деп тататсыз тосумен болдым. Кеп узамай Жумекеннщ уйшде алташ рет Тацдай атамен таныстым. Сыртк,ы ейктен кулю аралас самбырлатан дауыс есгшп, узын бойлы ак, сэры жуз,й ата жаркырап Kipin келдь Ажары атк,ан тацдай ашык; неткен жан деп ойладым. Кездершен мешр1м шуаты, езушен кули теплген Тацдай ага кез келген адамды 6ip кергеннен баятыдан таныс-бЬйс жандай б1рден баурап алады екен. «Эзыщ жарасса, атацмен ойна» дегендей, жаспен де, кэр1мен де азьи жарасып отыртаны. Менщ келшшепм Айгул ол icirire кудаша болгандьщтан, эуел1 к,удашасымен эзмдейп алды. 92

Сонан сон кезек маган маган да келдь Жацадан отау курган екеуимзге ак, плегш айтып, батасын бердБ Ke3LvtfpiK кигеннен бе, ересек, салмакты, саликалы, байсалды болып керйад алгашкыда маган. Эзыге кеппп: - Эй, мына каскайган мандай жай мандай емес. Осы бала тепн балага уксамайды, - де/ц маган кул1мдей к,арап. HeciH жасырайын, мавдайымньщ к,аск,а eKeHi де рас. «¥ялган тек турмас» дегендей, к,ызарацдап кул1мдей бергеннен баск,а амалым к,алган жок- - Дей ага (ол KiciHi жакын туыстары солай атайтын), дэл устшен туспч1з! Ауылда журсе де шимайлап журет!н1 бар, - дед! келшшепм мен ушш жауап 6epin. - Е-е, бэсе! Солай екенш iiiiiM ce3in ед!, кателеспеген екенмш. Жазгандары болса керсетан, газет-ж)фналдарга берей!к, - дед1 Тавдай ага камкор унмен. Жазгандарым бар ед1, 6ipaK б1рден керсетуге уялдым. Баска 6ip жолы peTi келер деп ойладым. Содан дэм-туз тартып сол жылы келшшепм екеум1з Алматыдан 6ip-aK шыктык. Мше, сол кезден бастап ол Kici ем1рден еткенше сыйлас, демдес-туздас, сырлас болдык. Ол Kici мешц туган агамдай болып кетп. 03iM жаксы iHi болуга тырыстым. Кездесе калганда: - Эй, жазгандарьщ кайда? К,ашан керсетес1ц, - деп меш сурак астына алатын. Жазуды токтатпа, жаксылап жаз, - деп MeHi камшылап коятын тагы да. Сонан сон езге журт баска энпмеге кешкенде меш колтыктап алып: - Жур, бул жерде anriMeci жарасатын сен екеум1з, - деп эчпме бастайтын. Жазган 93

шытармалары жайлы, алдаты жоспарлары жайлы ой белкетш. Б1реулердей кызмет, мансап, дуние, байлык, жайын сез етпейтш. Оныц кай жерде болса да 6ipeyai сыртынан жамандап, гайбат сез айтканын еспген емеспш. 1штарлык, кызганшактык, 6ipeyai кереалмаушылык-ол Kicire жат едк К,айта езгелердщ табысына, жеттсппне шын журектен куанып отыратын. Тацдай атаныц тэты 6ip жаксы касиек - достьщка, жолдастыкка 6epiKTiri дер ед1м. Ол Kici eMip бойы дуние-байлык емес, дос-жолдас жиып eTim i. Оган кез1 Tipicinae де, ем!рден еткенде де куэ болдык- Тацдай атаныц достарыныц Ke6i - казак елшщ бетке тутар белгШ азаматтары. «¥лык болсац, KimiK бол» дегендей, ол улкен, жауапты кызметтер аткарса да, уй-шпнде, атайын-туыс арасында, дастархан басында юшшейм, сыпайы карапайым болатын. Жиналтандарды эзтл- калжыцта карык етш, кыран-топан кулюге кемш, шек-смесш катырып, езулерш жидырмайтын. Ауылда уш-терт жыл кызмет ктеген кезде бар тапкан акшама газет-журналга жазылып, кггап сатып ала беретшмш. Жецлд кшм алмаймын, онша сэнкой емеспш. Алматыта келген соц келшшепм: - Улкен, сыйлы ккыердщ алдына барасыц, ЦУМ-нан дурыстау костюм-шалбар алайык, - деп зорлатандай erin, дукенге ертш барган. Жалпы, дукен аралатанды жек керем. Тацдап журш шетелдж кекшы TycTi шибаркыт костюм-шалбар алдык- Костюм жайлы айтып отыртан себеб1м, тура сондай костюм Тацдай агада да бар болып шыкты. Сол костюм уксастытынан тутан кызык жайды айткым келш отыр. 94

Bip куш бажам Жумагалидыц ушнде Тацдай агамен 6ipre к,онак,та болдык,. Тун ортасына к,арай к,онак,тар кдйтар алдындагы абыр-сабыр. Куздщ басы. Тун салк,ын. Мен де костюм кигем. Ол Kici де костюм киген. Б1рдей костюм алганымызды Тацдай ага да мен де бымеймш. BapiMi3 асыгыс кшнш шыкдык,. Жолда келе жатып: - Менщ костюм1м кецешп кеткен бе, к,олбырап турган сияк,ты, - дед1м келшшепме. - Алган кезде шак, ед1 гой, - дед1 ол эперсек те жакцадык к,ой деген сьщаймен. Ал, Тацдай ага болса, успндеп костюмш эзер киш, эзер шешедг Ертещне: - Апыр-ай, маган костюм1 ук,сас 6ipey болды ма кеше? - дейд1 iHici Жумагалига телефон согып. Yйдеплер сонда барып жагдайды тусшедк Сейтсек, Тацдай ага екеум1здщ костюмдер!м!з ауысып KeTinTi. Ол Kici копке дейш: - Эй, бала, абайла! Костюм1мд1 Knin кетш журме, - деп эзыдеп журдь Сол Тацдай аганыц костюмш 6ip тун кигеннен бе, бммеймш, эйте}ар уа^ыт ете келе журфакты сырттай ок,ып 6iTipin, e3iM де азды -квгт бipдeцe жазатын халге жетпм. Соны осы кунге дейш жак,сы ырымга жорып жYpeмiн. Эттец, осыны Тацдай агага Ke3i Tipici^e айтып улгермегешме цатты еюнемш. <$- 95

ТЕКИ ПЗПМПТ Муцатай Секеев жайлысыр Мукатай Секеев - eciMi Оцтуспк enipiHe белгьй азамат. Балалык, шагы 1937-1939 жылдардагы кутын-сурпн мен одан кейш 1ле-шала басталтан ¥лы Отан согысына туспа-тус келген Мукатай аганьщ eMipi оцай болтан. Ата-анадан ерте к,алып жетсмдж-пч, жок,шылык,тыч азабын тартгы. Алайда бул к,иыншылык,тар кдйсар жас уланньщ ж1герш жасыта алтан жок,, к;айта ширыктырды. Бала кезшен сез1мтал, елгезек арманшыл, акынжанды болып есть Орта мектепт1 аяктатан сон К^азак мемлекеттж университетше кужат тапсырып, конкурстан ете алмай к,алды. Алайда, отан мойыматан жас Ташкент кдласындагы электротехникалык, байланыс институтына окута Tycin, оны ойдатыдай аяк,тап «байланыс инженер!» мамандыгын алып шык,ты. Ечбек жолын К,азак тем1р жолыныч Шу бел!мшесшде бастаган ол улкен eMip жолынан етп. Кешннен пошта байланысы саласына ауысып, Шу, Мойынкум, Сарысу, К,улан аудандарынын пошта байланысы бол!мдер1нде узак, жылдар басшылык, к,ызмет erri. К,ызмет1нде абыройсыз болтан жок, облыстык, баскдрманьщ, К,азак, КСР байланыс министрлшшч курмет грамоталарымен, алгыс хаттарымен, багалы сыйлык,тарымен талай рет марапатталды. 96

E/iiMi3 тэуелаздж алган Кулан ауданында, эю м ш мтнде, аудандык, элеумегпк камсызданды- ру жэне ецбекпен к,амту бел1мдершде зейнетке шыкканга дейш де, одан кешн де абыройлы кызмет атк,арды. 2010 жылдан бастап турмыс жагдайымен Тараз кдласына коныс аударды. Бул жерде де к,ол к,усырып отырмады. EciMi Жамбыл облысы журтшылыгына танымал Ke3i ашык, кеи реп ояу, бiлiмдi Мукацды Тараз к,аласы э м м д т аксакдлдар алк,асыныц жумысына шак,ырды. 0м1рл1к тэж1рибеа мол квптеген азаматтар K,a3ip жас урпакты тэрбиелеу жумысына тартылуда. Олар мектептерде, колледждерде, жогары оку орындарында жастармен кездесш акыл-кецестерш айтып ескелец урпакты о тан суйп и тк рухта тэрбиелеуге ез улестерш косып жур. Мукатай ага да осы жумыстардьщ белортасында жур. Баска салаларда кдншама жыл кызмет жасаса да балалык, кездеп ак,ын-жазушы, журналист болсам деген арманнан 6ip ел! ажыраган емес. KenLii тускен сэттерде езш толгандырган нэрселерд! у ч е т кагаз белые туарумен келедь Ол Kicinin курастыруымен танымдык, «Кулан аудандык энциклопедиясы» жарыкда шьщты. Сол елкедеп к,ажылык,к,а барган азаматтардыц oMip жолы, кызмел жайлы жас урпак,к,а улп боларлык, б1рнеше ютаптарды да курастырды. Еркецыд!, акынжанды, зиялы Мукатай аганыц OMip жолы ммге де болсын улп боларлык,тай жаткан жайымыз бар. Мукач ете бЬпмд!, зиялы, акынжан адам. Кездескен сайын жазган елечдерш окиды. Маган ете унайтыны - жан жары Майгул кудагига арнаган елечдерп 0зш щ OMip жолы жайлы жазып 97

журген кггабын аяктап калганын бмем. Алла сол кггаптыц жарыкка шыгуын жазсын деп тыеймш. Казак «Жаксыда жаттык, жок,», «03i жаксы Kicire, 6ip KicLiiKорын бар» деп жатады. Осы мак,ал- мэтелдердщ барлыгы Мукача арнап айтылгандай болады. Кездескен сайын кушак жая к,арсы алып, сырласып, эцпмелесш мэре-сэре болып каламыз. Кудалыгымыз достьщка, улкен сыйластыкка, туыстыкка айналып кеткендей. Бул кундер1 Мукатай ага жан жары Майгул апай eiceyi улын уяга, кызын кияга кондырып, немере, шебере суйш отырган бакытты ата, эже. Жалпы Мукатай агамен к,алай таныс, аралас болганым жешнде айта кетпесем болмас. М етц ортаншы кызым - Тогжан ол юсшщ туцгыш немереа Дэулетпен бас косып к,уда- кудандалы болдык,. Мукацньщ улкен улы - Мурат маган бауырдай к,уда, Мукацньщ e3i маган бел куда. Оган да алты-жечтжылдьщ жуз1болып калды. Клм юммен куда болмайды. Алайда, б1здщ Мукац эулет!мен кудалыгымыз ете ерекше. Осы жылдар iiuirtae тонньщ iniid бауындай болып аралас- куралас 6ipre туган-туыстардай журш,жаткан жайымыз бар. Адамньщ адамгершьлж касие-rrepi адам киналганда, басына ic тускенде айкын ацгарылады. Мукатай куданьщ туган-туыска, агайын-журтка, К¥Да' жекжаттаРга Деген риясыз, адал ниетше осы жуырда куэ болган жайым бар. Мешц жакын туыстарымньщ басына 6ip киындык ic тускен-дд. Сонда ол tdci сонау Тараздан кунара телефон согып жагдай сурасумен болды. Timi 6ip куш арнайы келдк

«Уйде жата алмадым, шыдамаган сон келш туртаным» - деп Алматыта келген соц хабарласты. Ол туыстарым сол кезде Алматыда болмады. Алайда ол ккзнщ ниетше к,атты риза болдым. Арата ею-уш ай салып к,айта келш менщ жанаты туыстарымды арнайы мейрамханата шакырып, шай 6epin, аталтан мэселенщ дурыс шепплуше шын ниеттестшн, ттлектестшн айтып улкен aдaмгepшiлiк кдсиет танытты. Мук,ацньщ осы apexeri атайындыкдъщ, туыстык,тыц, адамгершЬпктщ, к,уда-жекжаттар сыйластытынын улгга десе де болтандай. Бул o3iMe де, езгеге де улкен сабак,, жак,сы енеге болды десем, артык, айткдндык, емес. Елдщ туткдсы да, ripen де осындай тектт азаматтар болса керек. Алматы, 30 цараша 2016 жыл. 99