Ж.Сайн

mmmd

Тгпреп дуние журег! 0 м ip мен ejiiw сишске», Айтарым сорыс жыры ед! Аунап тарих 6ip тускен. Айтарым ел1м оз кушц Сен кешкен улы жорыктар. Жырларым мешц ез жыры^ CypinceM ез1ц жолра сад! Жазшы деп меш билеген, Адамдык арым бойдагы, Сейлед1м саран жырменен Сырымды кептен ойдагы. Олактау жаным, тш кыска Окын кер журтым кенп'ре! Кдлсын да менен 6ip нуск,а„ Жазды деп секпе несше. Банде уста достарым! 0Mip бар, мунда жалын бар, 0з тусымнан косканым, Мешн 6ip тамшы каным бар. Урыс алдында Сонау, сонау жылдарда, Он жастанып, от баскав Стан майдан шеб! боп, ^йкысынан ел кашкан. Кек жалыны кернеген, Кесем KHin шинелш, Жаура карсы урандап, Бастаганда ез елш: Байтах, ел\\ советтщ Сапка турды тус-тустан

Аттанбаран шм калды, Аламыз, деп канга-кан Сол кептердщ 1шшде, Кару устап кегп Алтай Ар мен намыс жулдызын Мэцп cepiK e u i Алтай.. .. Майдан meTi жау алда, Bip Tipec те, 6ip курес, Б1рде утылып байкаусыз, Алатын шак 6ip де улес. .. Тыныш ©Mip эз1рше, Блиндажда т1ршшк, KipniK кадпай андыста. — Тундер етер, кун шырып Анда-санда зуылдап, Кезген октар мадайды. Мен «ажалыд» дегендей Солдаттарды жанайды. Атасынан сыпырта Sip ж1берт боктырын, EKi «очеред» сый тартып, Бул керсетер шоктытын. Осындай жалкау 6ip кезен. Баскалы талай болды шак Урыссыз тыныш турмыстан Солдаттар да жабыркап Отырды oapi... жылжыды, /Кылжыды кун!дер тым жалк/ау Канды айкаеты кутумен Касарысып жатты жау. ! Анау шетте жас солдат, Кисетше удВ1}дк Кеп отырды жабыркап, Б асында оилар жупрдк.. Ущлд! ойра жас солдат, Жарк erri ©Mip, жарк етт1 ел Карай калды тадыркап, 0 м ip не дер, ел не дер! г ... Кала eciK алдында Экеа турды, аппак шал. 102

Сыбанулы кос бктек, Жаркылдап кунге шалрыеы, Гурды экеН, — «Батько!» деп, Келд1 айгайлап калрысы, 0TTi, 3Keci жок болды, Созылды алда тары ем ip. Колхозын кердк кеп кердр Талай куй erri, талай сыр. . Тары да оймен уштасып, Алдына келд1 жас жары. Колдарын кысып устасып, EciriH eMip ашканы... Уш-ак кун турды, уш-ак кун. Баскан жок маукын журект1н Ж ау тид{ елге болды сын, Узкад1 ж1б1 тшектщ... Оньщ да eni тым катал, Бузардай кыйын камалды. «Мойнында сен1н карыз бар» — Дегендей буран кадалды. Курсшд] солдат ары мен Осылай т\\л каткандай... Жан жары, турандарь мен Кисетшде жаткандай.. Автоматчик жолдасы, Буран ашу шакырды; — «Сен несше тунжырап, Бола калдын акылды!» Жан, эншешн еаме, Гусш Kerri еткен куй. Куй дегенше байрус-ау, Турасынан десекш? «уй». — Уй де еамде. Ал мынау Жэшт ед{ баскарак Бастан етпес сыр едр KeTTiM соны тастап-ак Тастап кетпей немене! Какпанды жау шапканда, Не табар ен mipeHin, 9з ушнде жатканда! Гаптар eAi сеш жау, Таптар едi yfiipcoj 103

К у л ь т дер ед езшдй Берер ед1 сыйыцды... — Тастап кегпм дед1м гой Сен еилктщ неа'не? Бос отырыс, аз тыныс, Tyciprem eciMe... Алтай келд1 окопка, (Турегелд! бар солдат), Нак. эскери уставша, Алды рапорт кдбылдап. — Отырындар,— дед1 Алтай Кдбагын аз шытынды, Солдаттар кез айырмай, Не айтар деп кутшдй Отырды езд жерде тар, Кауыпты майдан аспаны, Суктанган журтка каз-катар Жагалай кезш тастады... Андыса к.алды барлык. кез, К,уды т \\л с \\з ойды ой. Y h катты журек... шыкпай сез Жаркылдап акыл жазды бой Осылай 6ipa3 отырды ол, Элденеге бой урып, Ауыр жорык, узак. жол, Тугызгандай 6ip кудж. 0цшен bi3Fap кетпед), Кдбагы тундей жабылып, Ешюмге зэр1н текпедд Кынжылмады «ah» урып, Бетшдеп ею дак, Квр1нд1 кект1ц зшидей. Зыр дадты ойы шымырлап Туцгыйыд дария тубшдей Келденед тартдан автомат Кезге ерекше шалынды. Белшде ею гранат, >Куз1 де бупн жалынды.. Бул айгайы жорыдтыц, Алтай солай эрдашан, 104

Тагынар барлык каруын, Кутер болса зор майдан. Сондыктан сержант кез ал май Телм1рт узак кадалды. Бшгенше жайды тезе ал май Туйыкка тал ай камалды. Кауыпты кущи 6ip кешкен, CepiKTep ед! сыналран. «0лерм1з 6ipre б!з» дескен Д остар ед\\ сыр алран. Тапкандай ойдьщ шешуш, Сержантка Алтай тш катть: — К у з е г п кушейт сен 6yriH Кауыпты аса тун катты. С оцры хабар, сонры «тш», Бастамак дейд! шабуыл. Шолар олар тунде 6ip, Сак бол, сержант, дайын тур 0ткен шайкас ойындай... Осынау сурен, тым катал. Солдаттарын, турсын сай, Бул улы еткел, мезгш тар.. Сержант турып орнынан: — Макул жолдас лейтенант! — Дед! бейне окоптан — Серт еткендей бар солдат «Сережа!» Кеп кетерде, Сержантка кол усынды. Достыкка тш жетерме, Ж урек пен ойын тусш дт Барлык солдат карады, Жорык, дауыл куткендей Уакытты !штен санады Бэйгеге басын т ’жкендей. *** Алтай, Алтай, у а, Алтай! Мен келемш жуг1рш. Кайда кетт1н таптырмай, Калдын, кайда ю д 1 р т ? 1здегешм сен едщ, Окоптарды аралап. 105 \\

5ip кездесер деп едгм, Тсы мацнан шамалап. в з 1ц келдщ Mine ендц Баста майдан жолымен, Баста тыцмен, жотамен. Баста меш сонымен! Акындагы саптагы Солдат сенац эм1рилм' Акындагы жорыкта, Кару-жарак тагыисын Суюшi ец катты елiндi, Журен имен, жаныцмен, Cyioiui ец байтак жер1нд1, 0м ipi имен, каныцмен, Суюил ец артык, ©згеше Kepymi ец отан арындай Сталиндл Ол десе, Жайнаушы едщ жалындай Мацсатыц, барлыц п'лепц. Арнаулы ед1 6ip соган. Жан ед]Ц таза бшемш, Дос едщ квптен сен маган. Кара дауыл TyHepin, Карыса соцты кунд1з-тун, Кайран ерлер кан кештц Отанга сын— елге сын. Сен де журсщ жорыцта, Ок себелеп жауып тур, Элде талай сен ©тер, Алда мыц сан к.ауып тур Bipre нтеГлк, кел достым! Бынар жер1м осы жер, Тая шауып, мулт кетсец, Жыгар жер1м осы жер. Кид1*м солдат шинелш, Алдым мылтыц колыма. Баста, Алтайьш, — ерешм, Ерд1м м»не соцын.а! *** . Окоптарды аралап, Алтай K erri езше, 0 м ip колл булдырап, 106

Елее берд1 кезше. Бугш майдан кешш Бурынгыдан баекарак. Эр бутадан, эр жердей, Ажалды ажал баспалап Тунере калган 6ip куйд1 Алтай кенл! сезгендей, KipniK какпай куш-тун. «Тесепнен» безгендей Коле жатыр осылай Ойларымен Tiji/iecin, Жел де ойнады далада Б1рде токтап, б1рде ecin, Макпал кара керпесш, Айкара жапты бупн тун Дуние Teric м ул гЫ , Тысыр еткен шыкпады ун Кундактарды жастанып, Солдаттар да калгыды. 0л1мнен де кушт! боп, ГШркш уйкы жарлыры. Квз шырымын алмастан Кузеттер тур жан-жакта, Шырар кейде жамыраскан Мылтык даусы аул акта... Осынау камал, осы куй, Ортага алып камалап... Келед1 Алтай жолдармен Окоптарды аралап. ¥рыс е.мес бул калжын, Ссылай сорыс ойыны. Сакылдап кулер алыстан в л !м боп CKi койыны. *♦ * Блиндажра келд1 Алтай, Жата кегп шалкалап. Герен ой Fa енд1 Алтай, Аайдан жугш аркалап. ... 0 r r i алдынан б1р1ндеп, Кыйын-кыстау тар кезен, Гурды алында Д1‘р1*лдеп, 107

Курулы ажал, канды езен ©Mip... QjiiM шайкасып, BipiH-6ipi жеп жатты, Гынымсыз кол айкасып, Жаралылар кеп жатты Сатырласыи штыктар, Сабырсыз сштеп ж а н-жакта н Куныра 6©KTi жанра ажал. Ыныранып жерде жатты адаи Аударып жузш будан да Батыска кезш тастады. Айналды ©Mip туманра, Кермед1 K93i басканы. Гунерш турды кара тун, Кек жиегш булт басып, Айгайы шыкты ажалдыц Гулабойы кап сасып. *♦ * Кара туннен булдырап, Кезше 6ip зат шалынды Кас бэледей тунжырап, Кара шапан жамылды... Ею бет1 долырып, Саусарынан кан тамды. Жутам дед1 ejiipin, Бар адамды, бар танды Bepin жатты ажалра Европаныц жандарын, Айдап жатты камалга Жутып жатты кандарын Осылай Гитлер квршдк Карацры батыс твршен, Жутамын деп ел1нд1, Жутамын деп ceHi мен... ©rri алдынан бул кезен, (Уа, Россия, кец байтак!) Ардакты Отан кегшен 1\\©з тастады бола т а к . Коз тастады болашак Россиядан кун болып, Гурды бултсыз жаркырап, Турды ©Mipre нур болып. 108

Уа, Россия аспаны! Жлпт болып мен ©скен, Елж1ремес KiM жаны, K im лныгарар сеш естен! KiM шыгарар сеш естен, KiM суймейд!’ ж ер ад П 0 з улындай тен ©скен, 0 з елiидей елiнлi *** •Уа, Россия кунд1з^ Тугаи жepiм ©3iMHin! Арманы — бакыт жулрызы, Мендеп бар сез1мнщ Каныммен сщген журекке Кен байтак казак елшдей, Бастадын улы п’лекке 03IHH1H келешепндей ** * Кремль... Кундей 6ip жарык, Аспанды жапты нурымен. Карады дуние тан калып, Тушменен, кушмен. Тур ед1 батыс жабыркап, KypciHin ауыр жаралы, Куткендей умгг болашак, Жаутандап буган карады. Гурды Сталин салмакпен; Элемге к©зш тастады. Акылмен, улы кайратпен, Жешске елш бастады. Ол турды. Аскар шынындай. Ж а н а ©Mip, жана гасырдын, Ол турды халык нурындай, Сабыры калмай састы тун. Квз нурын салды батыска, Тун neci селк erri, Kaciperri ж е гм сол елдщ, Кезшен жасы мвлт erri. Салмакпен карап турды ол 0мipдeй, улы сешмдей. 709

Женерж шындык бжд! ол ЖиЬаннын келешепндей. Колында турды Кызыл ту. Сапта турды барлык, ел. * Жеюске бастап эскерш Гурды айбатты кеменгер Kepi щи солай козiне, Сталин, 61зд1н, туган ел Гуриандай карап езше CyiiiKTi улы кеменгер... 0тт1 осылай алдынан 0Mip сыры 6ipiiwen. Карады Алтай, болды тан Койды езшше кул1мдеп!.. Командирлер взводтан КелдТ Ой да жоралды. Оянрандай уйкыдан, Гурды да Алтай кол алды Отырыцдар, достарым! Не жацалык, не хабар? Тан да таяу. Терт жарым... Гездетелж уакыт тар!.. *♦ * Кап-кара аспан сурланып Кос кабарын тушп тур. Элдеюмнен урланып, Булт Hecepiн жыйып тур. Куяр селш танменен, Лянбас жау алам дер! Туншыктырып канменен Окпене кол салам дер! Окпен карсы алындар! 0 л iм кушсын, Жер болсын! Окпен аузын карындар! Kipep жер1 кер бол сын! . Сез б!тт!, ун аз карасты.

Журектер тчл каткандай. Серт еттТ. бэр! тарасты, ¥рыста жещс тапкандай Kerri достар коштасып, Блидажда калды Алтай Ерлжпен ой уштасып, Автоматка ок салды Алтай Дауылда 1 Тан, бозарды. Жок, дос.тым Так аткан жок тенд1 тун Жердщ жузш шад басты, KepiHe алмай калды кун Тастардакы атылды, Кек тутш боп топырак, Дуниеге а жал шакырды. Осы кезеа .. осы шак... Гецселд1 жер шыдамай, Гешздей дала бурканды Шатьтрлап бомбы, Снаряд Дуниеш кою булт алды Жер де, кек те ок болып Ойнады ел1м жанменен. Гешрек кызыл шок болып, Басталды урыс тацменен Несер дейш жауды окт-ар, Автоматтар колда ойнап. Жутамын деп тенд1 ажал Карсыласты б'.здщ жак Экшелеп те, туспалап, Жапырлап фашист каптады F3ipiH-6ipi кыспалап, @ л т н e3i таптады *** • Агылды жаулар, арылды Салды бор in «алам» деп Кум ырека дай жабылды т

Кайтсем «жендс» табам деп... Тойтарыстан канына Какалса да коймады. Бастырмалап тары да Эл1мменен ойнады. Жауган октан букбалап, Солдаттарын шубыртты. Кайта-кайта тыкпалап, UenneH ал та жуп'ргп... **% Еселеп кеты фашистер Энынан, солдан, мандайдан, Кайыскандай болды жер, Кара будак шыкты шац... Болжау кыйын сан жарын, Батальон... Одан кеп... Жалмайтындай жан-жарын, Журе ypTic жаудырды ок. Srri талай сараттар, Кутырды сорыс, кызды урыс, Азайды куш... ауыр хал, Шабуылмен ауды туе. Рота турды карысып, Га банд ады, таймады, Жан шыкканша алысып, Элуге бел байлады. Эн канаттан 6ip хабар: Куш азайды, жау ектем Взводта он-\"ак адам бар, Иегшем бе?.. Мен кайтем? Кыскарт, неткен meriHic! Козгалмасын 6ip солдат! ВЛыда каз1р берем куш, Калрансыц ба жабыркап?... Kerri кемек... хабарлат! Каз1р жетер, куте тур! — Автомат па? — Автомат. о1рык берме, талкан кыл! Сол канаттан 6ip хабар нелд! тары тым ауыр. 112

— TycTi баска кезец тар, Кайтем, жолдас командир? — Tycip^ipmi тэртшпен Не боп калды?.. — Сен кайда ец! — Болмакпысыц оцай жем! Шыда! К,аз1р мен келем... *** — «Сергей кай|да? — Мен мунда — Уакыт тыгыз, тында сен! EKiHHii взвод кыргында, Ka3ip кетем, тез жетем. Ерсш маган он солдат, Уакыт берд1м уш минут Жетерлж бер гранат, Уш минутте хабар ет1 Окоптарга к1рд1 жау, Хабар алдым шыгын кеп. (Сураткан кс-мек келмедБа) Мен бармаска шара жок.) Сен осында берж бол! «0л1м жауга болсын серт! Б1здерге жок баска жол Каптаса да калын. орт! 0лт1р, елт1р, тагы елт1р! Буйрыгым да, сертлм де, Катал coFbic заны бул, Баскасы езщ ерюнде!..» I! Калшылдап кетп ер Алтай Тулабойын кек басып, Ж1бермесшн, — дед! Алтай Гранатка жармасып... Жыйнады калган достарын Карады унс1з тесш п . Кернед1 бойын 6ip жалын. Куннен де зрмен ecipin. Спея из

©рт болып Алтай тутанды, Куйд1рер мацып жанасац, Жалыны лаулау кун шалды, (Абайлап сырттан карасац) — Достарым,— дед! жарк eiiri, Козшен ушкын атылды. >KyperiH жанныц тербетт, Отан атын шакырды. — Турындар, борщ, — жауынгер! Отанныц адал улдары! Алдында ©з!н туган жер Алдында Отан кырлары! Кдсиегп ана сутшдей, Алдында ескен топырагын! Алдында ел in бут 1идей — Валалык. eiviip, жас шагын. Мейр!мдк кымбат Украина, Тур алдында бор!ннщ, Тур алдында жалынныц... ©Tnecin мунда 6ip жауыз! Кутылмасын oip залым! Кабынсын ертке журепм — TycneciH жерге 6ip жалын! От THMeciH жер]'ме! 0рт шалмасын 6ip тал шеп! Жау KipMecin ел!ме! Жоламасын жалгыз ок,! — Дед1 Алтай. Уранды — Сталин ушш! — деп салды, Жупрд1 жаута. «Сталин!» — Деген даусы топ жарды, Алтай c©3i от болып, Тутандырды жалындай, Алтай co3i денеге Куат берд! канындай. «Ура» лаган дауыстан Жангырды дуние, аспан-кек Жуп‘рд1 бэр! артынан Букпада ешюм калган жок. Майданды басты галамат Тан калгандай керген жан. Айкасты ерлер кат-кабат IN

Минут сайын акты кап... «Сталин!», «Отан!» деген ун Шарыктай туст1 аспандап. Турып алды батпай кун Кек жиепн булт кандап... Сайысты ерлер ажалмен, Кулады сумдар капты man Нрлерге куат болдыц сен Каеиегп анам — улы Отан! Коштасты мэнг! ем1рмен Жер кушты талай кыршындар Сагаттар erri жылга тен, Канжылап талай калды жер.. *** Ок жаудырып кым-кыйгаш, Теши Алтайга барлык жау... 0 лмей бузып шыга ал мае, Алды ортага тас камау. Бул да карсы жаудырды ок,. Эттен, саулап акты кан... 0 л 1мге бас иген жок, Эзер шыкпай турды жан... Андыспен 0ТТ1 минуттер, Ж ау кысты, жара кыйнады. Кернед1 на мыс болды сел — К©к}peri не сыймады... Сэуле)ден коршап кун жагын, YcTiHe кара кишш, Суктанып канды тырнагын Ажал да турды туйшп, Жарадан саулап акты кан, Тынымсыз жутты кара жер, Кажыды 61‘лем кайран тэн... Кажыды б}лем кайран ер... *** Удед1 октар жауыны Жапырды шептей сел баска н Удед1 согыс дауылы, Калтырап кетт} жерде, асп ан -- U5

Кагылды катты дабылы, Коммунизм таныныц! Каулады iurre жалыны Адамдык, eMip арынын. *** Сшкшд! Kopi дуние Аршылды шрден— ушты шан— «Бермеймш, саган мен ие!» - Деп майданда калды адам Жабыскан тэнге кегп шан Жогалды тускен татсымак. Советик журек, таза жан, Гурды алмастай жаркырап 0 M ip i y m iH , ел1 уппн Ажалменен салды айкас. 0здер1 туган жер1 ушш, 0лiмгe де тiктi бас. Сокты дауыл тунерт Майдан ажал шакырды. Bipi ьщырсып, 6ipi ©лт, Солдат басты такырды... Сергей даты тунерген, Каскасы бар басында, ¥рыста журдй к©рд1м мен Жас солдаты касында... Буларга да тал ай топ «©ли рем» деп жармасты. Карсы шапты, конген жок.. Урыска урыс жалгасты.. Ею етепн ©рт шалды, Безд1 ©3i де жанынан, Бip он тшоге аз калды... 5ip ок, ©TTi санынан. Bip ок, жыртып женелд' — Каскасыныц тобесш. Bip ок, тест! шинельдй Bip ок, сызды денесш... Шыккан жерш... экесж Сыбайды бул ызалы ЖФермейд1 есесш, Тынбай сотые кызады Пакет пенен жарасын ив

0 3 i кысып байлайды, — Мэ, саган деп коррасын' >KeTnic б1рдеи. айдайды *** Калтырайды фашистер Окобына тырылып, Жеркенед1 кара жер Жау тусед1 жыгылып... — Бермеймш, деп ©з жерж Жагаласып ©л!ммен 0з TiрлiriH, ©3 елш Окпен сурап ©\\прден — Келе жатты Сережа Осынау кыррын «тершде...» К.ЫЙМЫЛЫ, ойы — ©лыру, 03]' де к©нген ©л!мге... *** С орыс C03i 6ipey-aK, ©лтармесен. олесщ. Bip-ак шешу, 6ip жауап К©нд1рмесец кенесщ, «Жауды аяран жаралы Жаралы емес елесш. Елщ, ушн, каралы Кул боласын, конесш. 0лт1р жауды жаныш, кес! Керек болса саран жан! Дипломаттык тор емес, Бул жауран ок. Кан майдан Мен тигем жок, тид1 ©зк Кан сурады, алсын кан. Бшем1з, сорыс мшез1 Ссылай атам заманнан... *** Сергейменен журегш, Bipre сокты мен in де. Бшем 6ipre Млегщ 117

tift, доетарым, сенщ де. Майдан деген тым катал Белгш куй бэрще... К,адгыран ок кейде ажал Жанап кетсе тэн|'це... Ауыр ж о л ы СОРЫСТЫЦ... Ажал, ажал, тек ажал! Сонда к и т жеш'спц 0 т ажалдан. Тартып ал! Кызган шары урыстын... Ортасында булар жур. Журепндей орыстын. OraHFa адал туран ул. MiHe, уш фашист кенетген Шыра келд]', Бакты олар, Куткармады кезектен Окпен жайын тапты олар. Басты rnrepi тары да Жалтармады, ыкпады, — Xayin кой деп жаныма — Сескенбедк букпады’ Орыс колы осылэй Тидщ ©з!н олесж! Соккан ceHi ол талай Умыттын ба! Корее!ц! . ill «Алтай!», «коршау» деген соз Элдекайдан сап erri. Умтылды алга булар тез «0лд1 ме Алтай, жау неги?..» Умытты езш ер Сергей Октай алга атылды. Каптаран полк оскердей «Алгалап» уран шакырды — «Алра, алга, алгалап!» Тары тертеу косылды. Жерд1н жуз1 кайталап, Айтып жатты осы ундг.. Оцнан, солдан косылды ел, Буларды кутш туррандай,

Кенет шура толды жер, Дуние дабыл уррандай. Аспак асты, жер ycii Селк1лдед1 «ура!» дан. Кудырет басты oip к у и т Тешздей катты туларан. «Алга!», «Сталин!», «Туган жер Кек жацрыртты осы уран... Урыста журген Сергейлер Куанаы, эр! болды тан... *** Кушейд! майдан тутанды — Кайтадан ep6in ©рт-жалын. Жанышты, сын гы душпзнды «Сталин!», «Стан!» деген ун Канат 6iTTi, жан 6irri, Жаралы турды орнынан. Кансызра кайта кан 6irri, Касиегп болды осы уран Басылар дауыл, тынар жел Ышкына сокты кайтадан Кайарына мшд1 ел Кдтуланды улы Отан! — Ылл\\ кемек келгенш Сергей тобы тасыды. Кыррындады эскерш Кайысты жау, жасыды... Минут сайын «уралар» Кушейд! тещз таскандай, С октырып жарра толкындар Кемеошен аскандай... *** ...Eciii жыйып 6ip мезги Мацы на Алтай карады. Достар жок. Алда xayin тур Тун баскандай даланы. Жакындап капты фашистер Жауыпты алдын кызыл кан Ел1м деп туран ecui ер, пч

Автоматка жалма-жан — Жабысты. Колы кысты арен Кундагын... кару от алды. Жау састы «елд1 бул» дегеь Журе алмай окка какалды.. Жалп eTTi 6ipi, кутпеген Туар деп ещл мундай куй. Автомат сейлеп, келденен — Ок себелеп тартты сый, Удед! атыс. Кан каткан Кайтпады жау, касарды. Ысылдап октар жан-жактан Куйше басты кашангы... Тус-тустан жау ентелеп. Келе жатты тары да, Бар тагдырыц мен|де деп. Куныкты ез канына. Алтай да жан ушырды. * Аткылады тынымсыз. Тары бiрiн тус!рд1, Тары шыкты 6ipi уназ... Орап Kerri алды-артын TeMip курсау салынды. — «Келд1 ме ажал енд1 шын> Сенд! ме ем1*р жалынды? Жок, свнген жок eMipiM — Лапылдап оттай каулады Астында Алтай орынын Эл1 де Отан жаулары. Акырры тыныс келген жок, Атылран жок акырры ок! Айтылран жок актык сез Жумылран жок ею' кез!..» Сол кезде шыкты кунш уран. Жацрыртып майдан даласын Келд1 деп достар сарынран Умытты Алтай жарасын. Умытты Алтай жарасын, Билед1 муны 6ip куат. Сек1лд1‘ булттан шыккан кун. 120

Кыздырды «Отан» деген ат сОтан» деп буда умтылды. Уш турды, кайта уш кулап.. Кул1мдеп кекте кун турды, Кемсендеп кара тун жылап Ж ырылды, турды тары да Жанталасты, кысылды... Карады жан-жарына Кутылмасын тусшдь.. Кармады колын кабурын Пистолет... ещи пистолет! — «К,ош бол, гулдей ©MipiM Журег1м окты кабыл ет! Элешн ещц, елешн! Ж а у алмасын, жер алсын! Ал, ез!мд1 берешн, Ажал алсын, кер алсын! Племен жаным калсын деп Жау алдында калтырап. Турмын ажал алсын деп. ГауЬардайын жаркырап... Салып ем coFbic 6ip кезде Айкасып ажал сешмен Курырандай жан езге Жарысып едщ мешмен, Карып ем окпен мен талa ft Жолатпап ед1м мацыма. Енд1г1 бетщ деп былай, Кел1‘п турсын. тары да, .. Ашылды кабур, тид1 кол. — «Пистолет. Келий пистолет Ж ас QMip, ещц сен кош бол' Журег1м окты кабыл ет! Тулап ен талай сен тентек Bip ©Mip аздай 6ip саран, MeHini деушен. келешек, М енш деушен бул заман! Тынасын ещи сокпайсыц! Тындырар ажал жалрыз ок! Туламайсын. токтайсын, Енд1 басар жерщ жок! Токтадым мен де асаудай 121

Буралыд тускен мойныма. KipefliH маудын басардай, К,ара жер анам дойныца... Жумылды К031, K e u i epiK Асау дене болды тас. Ес жыйсыы Бауырыц дем 6epiп Суйегш басын дарындас!.. Жод, ел ген жод ер Алтай Талып Keui дансырап... К,алар ма долда япырым-ай! (Калайша кыяр жан шыдапП ¥мтылды фашист, мерт болды ер, Женд! жара, жецщ ел1м... Урлед1 беттен доныр жел Ыныранып ашты он, кезш... Туман ба дуние, элде тун. Кдрадгы тартты кез алды. Жард eTin кенет 6ip ушдын Сещи ме дайта жогалды.... Жадындап далды-ау немштер Алады-ау ерд1 дапыда, Суйей бер басын туган жер Дак сялма Отан атына! *** Отан, Отан, сен Отан!! Отансыз eMip дара тун. Отансыз жаннын. Heci адам Отансыз суыд шыддан кун Отанмен ©Mip базары Отанда бадыт, махаббат. Отансыз халыд азалы, Отанда адам деген ат. Отаным, менщ 6eciriM. Журепмдей, арымдай CyftiKTi кэкшем, еошм Туранымдай, жарымдай. Зарлап ед ceHi кере алмай Б1р кезде дазад баласы. 122

Г ул д ен т ecin-ене алмай, Саррайып шолде даласы. Косып ед сонда Отанра Bepin ед жарык жана ем!р, Жаркырап кундей адамра. Келш ед маран Октябрь. Келш ед сонда бостандык. Жайнап ед казак даласы, Туып ед сонда жана ум гг, Жазылып журек жарасы. Отанды сонда керш ем, Кушактап ед1М мен кысып, Айрылмаска ceHin ем, Кушактап ед1м мен кысып, Айрылмсака сен!п ем, Суына MeftpiM кана imin., Кекшемде сонда кулпырып. Кысып ед меш бауырына, Как жарып тунд} кун шырып, Torin ед нурын аулыма. Отанды сонда керш ем, KyuiaFbiH жайып тур едк Баладай жасым Torin ем. Ыстык ед1 журегк Айрылмаска мен одан Ант етш ем жаныммен. Сактаймын деп ееш Отан Арымменен, каныммен! Сэулемдей жарык, санамдай — Tiperi идей ел1мшн, Суйш ем сонда анамдай Партиясын Лениннщ. Журег! маран елж1реп, Туыскандык жанымен. «Калыпсын деп сен жудеп!» Шын адамдык арымен — Кушканда, — орыс улдарын Бауырым деп ем, суй in ем, Т е г ш п ед1 мун, за рым, Жасымды эрен тыйып ем. Экемдей MeHin епркеп CypTin аккан жасымды, «Мэ, сенш келешек!»— 123

Деп суйеген басымды — Акниет орыс улдары — Кднымда журсщ сен м е н т Жаны 6ip казак тураныд, Арымда журсщ сен м ент Кдрындас, ага, дпмдей, Ел1мде журсщ сен мент, Туранымныд б1рщдей Жер1мде журсщ сен м ен т К©п айтамын атыцды Мыд кайталап, жуз толгап. Ал ар мын демд} акырры Журектен ыстык жыр жолдап Куатымсыд, эл!мсщ Отан, Отан, сен Отан! Денемдег! канымсыд Сена’з бар ма менде жан Акыдмын сенщ нурынды 0з1ме сэулет нур еткен, Акынмын сентд жырыдды Азык еткен, жыр еткен. Токтаттым ендд кел достар! Алтайра таман баралык! Xayin сонда, уакыт тар, Вул бетт]' эз1р жабалык! ♦ ** — Алтай, Алтай деп, Алтай1 Келд! Сергей жуп’pin, Bip асудан асалмай Калып ел'\\ K U ip in ... Жегп Сергей атыспен Ж ау ш егтдд жау састы.. К,айтты ерлеген бетшен, Денелер1н кан басты. Кушейд1 б1зд]'д шабуыл К,айраты жауды шулатты, Орасан жед1с болды бул Серейш кырда жау жатты. Сшкшгендей болды жер Д1ртдед1 бар аймак! Куд1реттенд1' кызыл ер, 124

Жау шегшд1 калжырап.. Жау шегшдк жау кашты блжтерш жыя алмай, Жан саугага жармасты Аккан канын тыя алмай. Куа сокты артынан Куткарман деп б1здщ жак. Кутырран сумдар берд1 жан Туткындар турды калтырап.. Душактап басын Алтайдын Отырды Сергей тунерш, К,ызарып батпай турды кун Кетешн деп 6ip Kepin. Жел де тынды жым-жырт боп Долы ашуы басылып. Жерге тен т турды кек К,ап-кара булт ашылып. Тыныштанды бар аймак Дауыл кысып туншыккан. Секшд! мезгш 6ip ракат Жацбырдан кей!н кун шыккан Отырды Сергей ущлд1 Кыймылсыз Алтай бетше Ойы мыдра кубылды... Баткандай жара етше. «Алтай!» дед1 ун катты, Сезше жауап таппады, Майдандас досы кымбатты Ес жыйып тш катпады. Журег! баяу тыныс ап, Ynci3 рана жатты жан. К,алрандай-ак катты уйктал Шаршап ауыр жорыктан. Узак жатты осылай. Белгюз ем ip жоралды. Жара тыныс талтырмай Кысылды... ауыр дем алды Тына калды 6ip мезпл, Тфлжтщ оты сенгендей. Узш п жерде Кызыл гул 0Mipci3 курап семгендей. Ыдыранды... TiciH кайрады Сыртына ашу тепкендей

Айкасып жаумен кайдагы Тары да азап шеккендей... Кезш ашты... кадалды... Турды дуние кул1мдеп, Жутты соккан еамалды, Сейлед1 ©Mip б!ршдеп. К,алжырады ер, кегп ерж, Тен,керд1 кезш тары 6ip. Токтады журек, болды елж, Кыйылды солып Кызыл гул. К,ош дед! Сергей, теплд1 Кезшен жасы тамшылап, Тербетт! сезбен ем1рдд Тура алмады жан шыдап. — Совегпк алтын 6eciriM Сапта турып саналы. Аттанды сенен ер 6yriн, Солдатын, ед1 жаралы. Майданда Kerri, жан бердт Бермедй журтын сактады, 0з жарындай суши елд1 Адам атын акгады. Этсендер урпак касынан Танырсын, сэлем 6epepciH, «Отан» деп жанран жасынан Журепн ердщ керерсш! *** Кушейд1 б!здщ шабуыл Куйрегп, жауды шулатты... Орасан жендс болды бул, 0з сазайын жау тартты. ♦♦* К,аралы ажал, канды ажал! Алам деген барды ажал! Жутам деген жаиды ажал! Жуталмады какалды — Ардакты адам журепн, Жута алмады шашалды — Сол адамныц тьлегш, Жута алмады ем1'рдр Жута алмады кун кезш. 126

Жута алмады тем1рдей — «Жецем» деген ел сез:н! Турды ажалдан жогары — 0Mip — кадам жулдызы. Турды ажалдан жогары — Жешс туы кырмызы. Турды ажалдан жогары — Отан, урпак, болашак. . Турды ажалдан жогары — 0Mip куш жарь.ырап 1950 / 127

Б1Р1НШ1 0ЛЕН ! Кулэнда кол ад шашты, алма бетт1, К,ыз болды кур ал айда й 6ip келбеттГ Торрындай улШреген ак тамары Кунменен шарылысып жарк'журк етп Bip мш жок карап турсац тал бойында Ажары тамсандырды керген KenTi. Кулша кундей KyMic кыз epKeci Керюмен, енер1мен кезге шектк II Орынсыз 6ip кулмейд! езу тартып, \\liHe3i жаратылран жаннан артык, 0Mipre он тертшен туран айдай Жаркырап жузшен нур турар шалкыг Окыран жас кун:нде узш-шалып, Эйтсе де зиректжпен кара танып, Умтылып бшем деумен mreprim К1тапты ез 6eiiHme кеткен алып. Дастанды, epTerini тугел жаттап, Сактайды шан тиг!збей уйде ардактап Жыйында курбысына айткан сэзш Тамсанып отырады ауылы мактап. С у й т ш ауыл уйге тым лэззэтп', Улкенге, Kimire де инабатты, К,ары жок кабарыньщ, жаз сыкылды Кымбатты м:нездер1 балдан топа. Кулэнда осылайша ecTi бастан, Жер! жок он аярын Tepic баскан, Мактаулы вз елшщ ак маралы, Ауылдын суйген кызы болды жастан 128

Ill Тан; кез1 кун шырыс ж ак м унарлатка*, Сырылып кек жиеп* кубан тарткан. Тып-тыныш маужыраран табиратка — Дамылсыз таннын кусы тгк ун каткан. Беймаза бытпылдыктыц жары тынбай, Даурыгып кен. далада бебеу каккан... Мунды 6ip эн шырады танмен талас Алыстаи — куба жоннан жылкы жактам. IV Тынышсыз тун азабын тарткан жалгыз, Кайрылы тесеп'нде Кулэнда кыз. Аунакшып ой тубше шомылады, Муз тесеп жамбасына баткандай сыз. Толкынды терен кыял тербелед! ©шпестей журегш де калдырып i3... V Саз 6epin тан шапары кызарады, Сэулесш cyFa тартып куз алады. Тым элс1з шурылалы тан мунары, EcipKen кел бетше 6ip карады. 0згерд1 аспан бетш тунде жапкан Кою булт, тунн1'н мен1реу тулралары, Кун сулу пердесшен бетш ашып, Кул1мдеп кек жиектен сыралады. VI Сол кезде жас Кулэнда сыртка шырыя, Кене-тоз иырына шапан 5лin, Ветке устап езен жакты элдекалай, Акырын клбш басып кетт1 журш. Кей кезде жан-жарына кез салады >KypiciH бегецюреп аз юд}рш, Жай рана баяулатып эн козрайды, Камыккан кенллше медеу кылып. 9 —Ж, Саин 129

VII Коршаган 6ip жак бетш HipiM тал, ©зеннщ койнауыттау 6ip жер1 бар. Жыландай бурандаган су таскыны, Окшыйып соган те н т турады жар. Кзнды су деп атайды адам жуткан, Бул жерд1 ертек е т т кемшр мен шал. Жакындап жагасына барран жанра, Жалактап туррандайын т е н т ажал. (Кдрарым, карындасым, капы болма) Ашулы барар жерд! акылра сал! Итерме e3ipmi е з т казран орра Кыстама шыбынынды кезенде тар! Буралган балдыррандай карындасым, Алдында эл! де ум Ы ттегж бар... VIII ©рмелеп келе жатыр бшк шын.ра, Кайрылы кара тундей батып мудра. Ah урып тас журег1 жарылрандай Белен1'п кайрылы унге, зарлы жырра. Аккудай айдын келге жузем деген, Жаркылдап к ум т канат шомып нурра, — Кериген ак маралдай кыздыд жаны, 1лшш туррандай-ак жалрыз кылга. IX ...Елестеп кез алдына 6ip жылы жуз, «Кайтесш» дегендей-ак «Кулэнда, аз» Кайрымен катуланран кыздыд бетш ©3iHe магниттей бурды epiKci3. Кадалып 6ip нокаттан кез алмады, Ыне тускен б1здщ геройымыз. Кубылып акшыл 6eTi кызыл тартып, Куб1рлеп сейлей берд1 кайрылы кыз. Кулэнда: «Карайсыд маран неге K©3imu алмай? Мен тоты сум ем1рден ©ткен зарлай. Бесштен мехнаттыд уын imTiM, Мандайда бак жулдызым койды жанбай. Зарлаумен су тубше кетем MiHe, 130 t

Турмыстан кызык Kepin лэззэт алмай. Еа'мде жалгыз рана ана cyTi Тш м нен дэм1 кетпес шекер, балдай, 0л1м мен Д р ш ш к тщ тартысында, Дал бсх/шан эуре-сарсан мен сор мацдай» Тасташы, меш онаша курбыласым, Дерт косып журег1ме кайры салмай». Елее: «Лагнат сум турмысы бай-патшанын, Ойласам мен in дары кайнар каным. Ж агатын туар ма екен алдан eMip Адамра мэцг1 сенбес бакыт шамын. Мен келд1м жэрдем колын созайын деп, Естш п куларыма зарлараныц! 0л1мнен ceHi алып кетсем деймш, Кезбес1 болсамдары сакаранын Куреспен кутсек дeймiн алдымыздан, Бейнетш, мехнатын, не салранын... Алтайдыц кулан 1лер сандарындай Душпанныц майдандасып imceM канын. Кез жасын сейтш кана тыйсам деймш. Зулымнан жапа керген жан-карраныц. Кольщ соз, б1легщнен устат маран Ж ан кыяр ©Mip cepiK бола аламын. Кушайын — жубайым, — деп Кулэндашым. Журекте каулап жанран сенсш жалын» Кулзнда: «Таныймын... суйем ceHi, т ш щ а урам! Уялма, кеш сез1мдь.. тэж1м кылам. Сен маран достык тшек бiлдipгeндe, Сыр ашпай мен орынсыз егпм шыдам. Келдщ сен мше тары куш ак жайып, 0л1мге бел буранда... шырарда жан... Курысын жылау-сыктау, кайры мен зар, М1не кол, тэуекел деп ерд1м саган. Есметке ещц мен жар бола алмаймын, Тартыста улес1мд1 алам онан...» X Селт етш eciH жыйды кайрылы кыз, Ж ок болды елестеген алдынан жуз. Кулзнда жан-жарына карап едк 131

Керд1 езш жар басында турран жалтыз. Кун шырып мал epicKe к етт капты, TipiuLniK кыймылына белент туз. ¥йкыда керген тустей манаты Ктен, ] Мыйында шырматылып калтандай i3 . — Апырмау, элг1 Эб}кеш Keui кайда?! Дыбыс жок, жан кершбейд бул мадайда. Елее пе кез алдыма кершгендер, Ауды ма менщ eciM, элде жай ма?.. «Сзулем» деп кушарына алып едд ; Удсатан жан саясы кун мен айра. Асылып иырына мен турранда, Кун нурын тепп ед! ак мацдайра, (' .;Д' Дед1 де ол ез-езшен дауыстады: «Эбжеш, кеттщ кайда, кеттщ кайда?^,. ; XII ян:; : жг.'гР. Ойлады ол бастан еткен i стi н, 6 o p iii: , ©зш;ц жас ©Mipin, ауыр халш. Ананын бауырында ескен балалык щ^к, Алдынан булдырады болып сагым. | , «АК> деп жаралы жас екагенде, Аузынан дем орнына шыкты жалын. ;t, Квз'нен ыстык жастар тамшылады, . , Сзбидщ, аулы суйген жан-карраныд. . : EpiKci3 epimrepi Д1'р-д1р erri, Мунды кыз Kaciperri Кулэнданыц, , Канды жас кезден аккан жуып. ikeTji r J ¥ старан колындары орамалын... ;), * Ызтарлы 6 n iK жартас сура шедкед,- Бауырында талай му иды жасып текк^н, Елж!реп кыздыц басын суйемейЫ.н,. ;(р,.я ЖуреЬ’ц сенщ катты не себептен? ( fl Бауырыдда Баян сулу кзза тауып,.,,.^.^ Зарлыньщ кулатына даусы жеткен. '!'А~ Жар тасты талай шерл! баспана рып, Кадрырып жылдар бойы мекен еткен. Тун тунеп жет1м к.ыз да куй in тартып Боздаран, суйепши елж1реткен. Солардын ащы зарын адамра айтпай, . Келесш журег1нде сактад кептен. тду.;: 132

Е К I Н Ш I ел ЕН 1 ¥л тауып Сауырбайдын. А кбепеа, Куанып уй imiHin кеткен eci. Далыйып Каржаубай шал кул1мдейд! Шаттанып туранына немереск II Алыстзн, ел арасы жакын жерден, Адамдар сапырылысып тойра келген, Эр уйде ap6ip тобы гучлдесш, М эж ш ске ездершше керж берген. Акылды С03 иеа кариялар Шубыртып накылдарын аттай желген. Сыр ашып 6ip-6ipi.MeH сукбаттасып, Айтысып кызыктарын жаста керген; Куаттап, кетермелеп отыр Kefii Шешен т1л карияны, ecKi женмен. Ырралып аксакалды тары 6ipi А рытты энпмеш еткендерден, Ерлжтй батырлыкты мадактады К,озрады epiericiH Жуйемерген. III Ас imin болран кезде журттын. 6api, Ж1г1ттщ той бастаран шыкты «жары», — Халыкты кыр басына жыйналсын— деп, Атшабар, атшабарлап хабарлады. Суырылып топтан шырып ат кеткенде Кез болды сыналатын ж1г1т бары, Тойшылар как жарылып белшд1 де, Палуанын даярлады eKi жары. Баеталды кызык курес, улы думав, Кем емес екшндер] есрафелдан, Устасып ею-еюден жараласты Ж т т т е р куресуге дайын турран. Bip ж 1г1т узын бойлы, шойын кара, Ерекше кезге туеп жеке дара. Шон желке, алакан кез, жырык epiH, m

Денесм алкам-салкам 6ip дарара. Bip деммен устасканды тымакша урып, Жапырып ж1бергендей жерге гырып, Каймыгып оран карсы жан шыкпадм Эр ж1г1т эр нэрсесш сылтау кылып... Б1реулер: муныц ©3i бузык,— дед1,— Тым ожар, Kypeci де кызык,— дед1, ■— Тойьтнда Токсанбайдыц 6ip палуанды Талдырран, жшшшгш у з т , — дедп.. V Кергеи соц мына жактыд ол ыцрайым Мактанды жан тенгермей барган сайын, Куж1'решп кед ортада отыра бердд Дегендей куреса'з-ак, бэйгем дайын. — Бул мш, — деп, — ом!‘рде ©шпес б1здщ топка, Табанын алрандай-ак басып шокка. Ашулы Есенгелд1 айрай салды: «Мен» дейтш бул топтан ул туран жок па? Барлык ел селт еткендей жалт карады, (31лд1 сез тастаран сод аксакалы), Суырылып топтан шырып келе жаткан Халыктыд K03i шалды 6ip баланы. VI Дембелше, бала ж 'тт орта бойлы, ©зше бiр каратты букш тойды, Ки1м1н шедпщп де шекпен KHin, Балуанмен устасура 6erri койды. Тэкэббар туйе балуан шойын кара, Мыскылдап кYлдi оран «кой» деп «бала!» «Жараднан ашуменен мен устасам Болмайма суйектерщ пэре-пэре?! ©ле алмай сен сыкылды журген неме Кетпей ме эрюмдерге артып жала! lilbipaFbiM, элпт\\ 61л, женще кош ©зще басыд олжа, жан саурала!» VII К,араныц c©3i оран жаман батты, Долдантып журегшде кек кайнатты, «Сураусыз ©леем куным сен иттен» деп, Ызалы жолбарыстай ж1ггг атты, 134

Шап етш 6ip-6ipiHe тид1 колы «Кап бэлем елт:рмесем осы жолы» — Дегендей кабактарын карсы жауып, Д эу кара уысына алды оны. Капсырып жагасынан кетп yftipin, Ж ерге урып ж1берердей талкан кыльш, Уршыктай бала жШт денгеледк Колында «дэу першщ» суйретшп. Сол кезде калын. копте калмады урей, 0лт1рш тастайды-ау деп мынау дулей Япырмай-япырмай-лап састы 6api Ж ас Terin кездершен кэд1мпдей. 9yin деген катты дауыс шыкты жэма Лебшен жангыргандай болды дала, Дэу кара пэрмешмен лактырганда Дж eiin тура калды элп бала. VIII Сонда журт yh деп 6ip демш алды, Урандап отырган топ айгай салды. Ж ас ж1пт дэу карата кайта умтылып, Шап етш коян-колтык келш калды. Бул жолы бала ж»пт андып бакты, Караны еппкпрдц ш п какты, ©ктем гып жулкуына бой берместен Cipecin орнында тастай катты. Балага ел к ен ш енд1 толды, Журектен коркыныштын. оты сендц Кез келш ею арыстан шайкаскандай, Б ip кызык курес усп майдан болды. TicTecin, сузплесш олар жатты, Алысып жагаларын сшке тартты, Уршыктай 6ipiH-6ipi денгелент1п, Лактырып жердщ шанын буркыратты. Кармактай майыстырып дэу караны Кайырып бала 6ip кез шалкалатты, Ж ан дэрмен ол да аягын босатып ав, Ж Н г п сыпырадан 6ipep какты. Енкешп иыкка иык Т1реседк Бургыштап аяктарын бшесед]. Умтылып шаламын деп ж\\г\\т тартса Дэу кара кешн карай а'реседк Куш алып кейде колдар сартылдайды, 135

Yftipin 6 ip iH -6 ip i алкымдайды, Кетерт жамбаска алып сттескенде Аппак боп балтырлары жаркылдайды. Калын топ коз алмайды балуандардан Кутетш батса да кун, атса да тан.. Дуылдап кыйкуменен квтеред1 Жулкыстын думпушен шыкканда шан,. Б ip кезде бала катты айрай салды Bip icTi куткендей топ тына калды. Серейтт сыйрактарын олген жандай Караны жерден лез жулып алды. Тымакша денгелент1'п айналдырды, Yftipin серендетт 6ipa3 журдк Сол бойда кыймылдаура келт:рместе*г Тулактай таре eTKi3in жерге урды. IX Балуанра ел дурл1гш курмет eTTi, Айгайлар куанышты кокке жеттк Той бастап, эдеп сактап журген ж1г1т Колтыктап ©з тобына алып кеттк Разы боп аксакал шал Есенгелд} Касына бул H<iriTTin таяу келдк Эдеппен балуан оньщ колын алып, И ш п карияга сэлем бердк Ол айтты: — мен кермеген бала юмешг (Эркашан мерешщи устем кылсын). Егер де осы жерде туран болсан, Жасырынып козге туспей кайда журач? — Уа, ата, жаИан кезген мен 6ip бала, Менде жок туран-туыс, ата-ана, Б1реудщ малый барып, отын тасып, Басымды асыраймын жалрыз рана. Эб1‘кеш ©3iM атым койран жаста Экемде ул жок екен менен баска. Тардырда жазу солай болраннан соц, Еш шара болмады елден айрылмаска. X ЕсДген ж1г1т c©3iH Eceнгeлдi, Кемсендеп ез-езшен жылай бердь EciHe элденелер тускен жандай Тунжырап таярьшен шукып жердк

Bip кезде ол кетерш алды басын, Жешмен cypiin койды кезден жасын, Буйырды 6ip ж1г1тке касындары Эсеттщ алып кел деп агаласын. Ол барып араланы алып келд1, (Ойнакы 6ip ат екен eTi желдО, — Карарым, саран берген сыйлырым, — де*,. Шал тастап Эбжешке журе бердк Б1ле алмай аларын да, алмасын да Эбжеш турып калды ат касында, Ойлады 6ip сыр бар деп араламен Тегшде осы шалдын кез жасында... Тур екен агала да оттай жайнап Жер тарпып ауыздырын карыш-карыш ш ай»**;. Кайшылап кос куларын анда-санда Карайды тым алыска одарайлап. Ж1бектей судыраран куйрык жалы, ©р кеуде, омыраулы, бекен саны, Туяры от орнындай, салпы epiHui, Жанына к1м баламас араланы! XII Туе ауа осылайша той тарады, Ж амырап кайтты уй1не жаннын 6apit Есметке шаншудай-ак. жаман батты Бул тойда iHiciHiu жырылраны, Бэйгеден ен бол маса аты кел чей, Тайгандай болып калды бастан бары. Ойлады ол колдамады калайша деп, Киел1 ата-бабам аруары. Бул елден 6ip озбырлык керген жандай Кайтты ол ауылына сынып caFbi XIII Эбжеш араланы жетекке алып, Ушне Ыбырайдын TycTi барып, Бэйек боп кара кемшр кут1п алды Басына жастык койып, керпе салып. 137

XIV Эбжеш бул уйменен квптен таныс, (Болса да жылкы баккан ауылы алые) Epirin коста жаткан жылкышыныц Келмей ме жур1стер1 шэлкем-шалыс. вткен куз жылкылары булар баккан, Осы елге жакын жерде уш ай жаткан. Сол кезде жылкышылар кезектесщ, Сауыкшыл осы ауылды жагалаткан. Bip кун1 кезек тиш Эбжешке, (Булдагы жалындатан жас емес пе?) Желд1'рш осы ауылга жетш келт, Кез болтан естен кетпес кызык кешке. xv ... Думай гып жаткан сол кеш ецшен жастар, «Жас курбым деген буган отыра кал». Эзшдеп кыз, бозбала ортага алып, Кагыткан Ж1'пт кой деп, ©Hepi бар. Кайырган эзшге эзш бул да саспай, Бегелмей журекешш созден кашпай, Токтаган муньщ берген жауабына Кадалып отырган топ кара тастай. Сол кеште Ж1бек киген алка тагып, KepiKTi талай кыздар сылад кагып, TouKepin кара кезш 6ip тастайды Жтттщ журеп'не оттар жагып. Жуз!мен карангы уйге нур Tycipe, Белейд1 кундей кумю кулюеше, Мын, турмен карсы алдында буландайды . Кейде уксап кырдыц кызыл тулюеше.., XVI ...Талай куй, талай эсем эндер кеттр Талай кол домбыраны безшдетД, Bip кезде терде отырган Эбжешке, Ойынныц кезеп де келш жеттп Эбжеш домбыраны колына алды, Конырлау 6ip сарынды энге салды, Басылып гушдескен уйдщ imi, 138

Bapi де су сепкендей тына калды. Сарынды эн 6ip калыппен баяулады, Кейде алые, кейде жанра таяулады, Аттыдай кей жершде жортып алып, Токталып кей мезплде жаяулады. Безшдеп кшргенде эн аяры, ©тпцй отырран ел айт деп тары, Кандырып мейршерш тындараннын Эндерден айтты б!раз аркадары. XVII Отырран эуезше эннщ epin, Барлык журт 6ip козралды кещлдешя, Кездескен келдененнен бул жылкышы Ойынра Ж1бергендей керж 6epin. «Тары айтсын, бегелмесш айтсын тары», Деп 6ip кез энге елжкен ел шулады, Не деген ceri3 кырлы бул ж1г1т деп, Кыздар да 6ip-6ipiHe сыбырлады. Bip ж!г1т дедк курбым демш алсын, “Б13дin де эшлтге кулак салсын, Кордам деп курбылардан сый-курмегп Разы боп ауылына айта барсын». Бул айткаи ж1ггг c©3i кепке унады, Tepic дер em6ip панде табылмады, Ойынньщ тэрт1бшше басшы ж1пт Ретпен жагалатты домбыраны. Бipeyлepi домбыраны дыцылдатты, Какырынып, мойнын кешн бурып жатты, Эршмнен эркыйлы боп кэп алдына Кезекпен эн сорттары шырып жатты. Эрине оран халык култ жатты, Ку тшмен кейб1реулер шп жатты, Ойында ерекшк жок дегендейш Bapi де кепке майдай cinin жатты... XVIII Bip кезде 6ip эн шыкты кекке зулап, Жыйын да тына калды жаткан шулан, Эрюмнщ тулабойын шымырлатты, Жацылтып естер1нен эбден улап, 139

Зымырап кек жузшде* гу1'лдед1, Балаша желмен ойнап уидедк Толкындай кей кездерде тецкершп, Тымыктай кейде ештене бипнбедь Аспандап кейде 6 ip кез турып алды, Айналып ай касында ж у р т алды, Жаркылдап тусетурын найзагайдай Зымырап булт im iH e K ip in алды. Куйылып сонан темен булдырады, Булактай таудан аккан сылдырады, Оралып журегщнщ дэл басына Эдем1 он эуез]'н тундырады. Шымырлап журт денес! эндi жутып, Сол минут Т1* р ш ш к п кетт1 умытып, Беленген осы куйге сезг1ш журек Соралмай, эн аярын турды кутт. ©скен ел энд! сушп бала жастан, Отырды тырп етпестен, козралмастан, Кыздары дауысын мын.ра кубылдырды, Эн сазын етктзгендей кара тастан. Тьщдады ел аржактары-бержактары, Эн кернеп, дуниеш сел каптады.^ Протерт тебесше балапандай Энцлсш мадактады, ардактады. Кубылып, буктетшп эн токтады, «УЬ» дед1 юргендей боп журттын жани. Кемшрлер тус-тусынан шулап KeTTi. «Карарым, карарымдап» кыз баланы. Эбжеш таныркады eci кетт, Журегш балбыратты эн тербет1п, 1 Ынтырып энип кызра карай берд! Суйюмд! кара кезш мелд1ретш... Кызды ойын тун ортасы болран шакта Отырып кыз бен ж\\пт аралатпа, Кол сокпак, кызды мактау сеюлденген Ойындар ж у р т жатты жаралатпа. Зар шеккен боран 6ypKin тар заманнан Жарты тун бастарына ер!к алран. Тордагы тоты кустай казак кызы Сырласып суйгешмен шыкты арманнан,..- 140

Bipi айтып онын сез1н 6ipi тындап, Б1реулер imKi сырын кезбен урлап, 9йтеу1р осылайша ойын кызып, Тынымсыз жастар жары жатты жырлап. XX Эбжеш касындагы энгш кыздын,, Жузше тура карап, шырармады ун, Тек кана 6ip мезг1лде сез бастады — Атыныз к:м болады, курбым, аздщ? Сыпайы ол «Кулэнда» деп жауап бердк Сойтп де, уЫлед! жандай mepai, Жалрасып эзшге эз1л содан былай Ею жас тюге келдй кенеске енд}... 9з1лмен талай-талай сезге барды, Жумбактап сейлессе де кепт! анрарды. Bip кезде элдекалай кыз мунайып, «Бакытсыз 6ip жанмын» деп айтып салды. Кыз Typi квршбед1 ашатын сыр, Сондыктан сездщ артын казбады бул. Ойлады апырмау бул неткен жан деп, Мезгшаз курт жайларан нерылран гул?.. XXI Артынан еткен тойдын, ду курестщ Шынтактап уйде жаткан Эбжештщ — Т1з1лiп К0з алдынан erri осылай CypeTi осы ауылда болран кештщ. Осы уйдщ Тазез деген ер баласы (Он алты, он жет1де жас шамасы). Таркаган сол ойыннан бермен карай Боп кеткен Эбжештш, жан жолдасы. Бул уйге сонан 6epi талай келген, 1шдей 6ipre т.уран оран сенген, Кемшрд! анасындай жаксы K e p i n , Заттарын. берунп ед1 жыйран-терген. Осы уйде махаббаттын балын таткан, Осында Кулэнда алраш муныы шакдан. Осында eni рашык талай кез боп, Осында талай тэги тандар аткан... 141

* :}: * Эбшеш тары талай ой ойлады, Болдырды ушырына жете алмады. Bip дауыс уйдысынан оятты оны: Тур каррам, элдекашан шай кдйнады. Орнынан шошырандай ушып турды Далара шырайын деп тез умтылды. Кызарып кун де батып барады екен Кол жуып, ки1м memin, шайра отырды.., XXII Шайдан сон, тыска шыкты аттанралы, К©з салды жан-жарына 6ip карады, Атыныц жалын кушып ойра батып, Мудайды, элденеге жабыркады. Даланын, сорып сол кез самал жел! Сыбырлап куларына элденеш, Сыр урар сырласыд мен дегенцей-ак, Оралып мойынына еркеледк Базездщ амандасып колын алды — Манары умытпа — деп, — айткдндардьи Сэлем де Кул9НДара дед1 дары Журуге Эбжеш те ьщрайланды. Ерке жел оныменен б:рге аттанды, KeTepin ат туяры тиген шанды. «К©ш, Эбе» деген бойы кул1мшреп, Разез де уй касында турып к,алды... Y Ш I Н Ш I 0 Л Е Н, I М езплаз шешек аткан кырдын, гул1, Акыннын, жакын досы — суйген жыры. Алдында анасыныц сулык жатты Тым-тырыс т1л катпады, шыкпады унь Кундей-ак кунд1з-туш булт коршап, Айрылран сыйпатынан KeTin нуры. Болмаса ел-елгенше адамра айтпас Буркеул1 журегшде бардай сыры. 142

II «Апа» деп, ол кетерт алды басын, Аударып элденеге ыкыласын. Кестел1 орамалый колына алып, Мелттдеп кезден аккан cyprri жасын: —Дерт жайлап журепмд! болдым мунды Бойыма тарамайды imKeH асым, Бул куйде тура алмаймын, мен елемш Ce6e6iH апа-ау, сурап не кыласын! Жауап бер шын журектен мен тйлеймш 0л1мге кыяр ма ана ез баласын? Сала ма шыжылдатып жанган отка K©3iHiii карашытын, жас ботасын. III — «Шыбыным неге мунша капаландын (Ананды сонша кыйнап отка салдын) Калайша калын дертке душар болып 0ртен1п алас урдын, кушп жандын? Кунэаз пер1штедей кулыншагым Жазыксыз кандай жаннан каргыс алдын? Алдында жаным шыксын деген жалгыз Баласы сен емес пе ен кемшр-шалдыц. Алданыш карашыгым, сен болмасан Опасыз Keperi не дуние, малдыц? ©мiрi, т1лег! де жалгыз сенс1н Ак cyiiH eMin ескен жан анацнын. ^ IV K i p m i K c i 3 ак денемд1 кунэдан фак — Bip дерт бар кептен 6epi жаткан жайлап, Кез жумып талай кыйын icne умтылдым, Сол дертт1н журектеп ем1н ойлап. Bip кезде т1ршшкпен кош айтысып, Мезг1лс1з eлiмгe де басты байлап, — Кетсем де караша уйге кайта оралдым, Ызамен душпаныма TiciM кайрап, Ум^пен жастык шагым алдыма кеп, Шакырды т1ршшкке калкатайлап, Жан ана, М1*не б у п н карсы алдында, Булбулдай торга тускен турмын сайрап. — Карагым, айтшы маган дерт!н жайын? 143

— Айтайын... аз токташы!.. жасырмаймыы... Калайша... жалмауызра жет1 басты, Ирщей колpa Tycin жар болайын, Жан суймес жат тесекте кун бола ма, ©р туган анасынан ак мандайын! Кернейд1 журег!мд! осы жара, Жас T o rin калай рана зарламайын! ©теме сум ем1рдщ тепшсшде, Бота кез Кулэнда атты куралайын, Не елш, не бостандык 6ipi маран, 1 epecin взщ 6epmi, апатайым?!.... v Кулэнда осыны айтты анасына, Жалынды корранына-панасына. Боздады, куш реши кайран тоты, Кен аспан тар болрандай 6ip басына. VI Кенкшдеп анасы да квзш басып, Балара махаббаттын нурын шашып, Бейнетпен 6 e p im болран K9pi кенш Кайрыра кетт1 мулдем араласыпД\" ' Корранды, кау1'птенд1* Есметтен де Корлыкпен калран кен1'л1 мулдем жасып. Ол жауыз рахымсыз рой эбжыландай, Куныккан момындардын канын шашып. Жутпай ма кыз орнына шал-кемп1рд1 Арандай ертенг! кун аузын ашып. Куш кайда сорлыларда тотеп берер; Ыскырран аждаЬамен карсыласып. . — Мен сеш жас кун1ннен суйген анан, Дертще нак оз]ндей куйген анан, ©ртед1 ©3eriMfli айткан сез1'н Шыдарлык бул куй1не жок-ау шамам. Куда боп калын малдын кызырына Б1з емес обалынды аркаларан, Кадалсын мандайыма шег]р болып, Бар болса сенен алран жалрыз карам, Зарлаткан уйлi жанды кушт1л!к кып, Толайым Есмет ceHin батсын каран. Кул-кул боп шанырарын аспанра ушып, 144

Жыртылсын быт-шыт болып алтын жаран,. Тебеннен нажагайдыц оты тус;п, Артында шулап калсын катын-балац. 0 лгенде кер азабын 6epciH T o n i p i , Каптасын жылан-шаян кабырыннан. Карагым, карт ананнын T^eri осы Кулак, сал, зармен айткан сез1ме план! Талап кып ез бетщмен eMip кешсен, Болайык 613 курмалдык, б\\з садарац! VIII Сэулесш тары да ана суйд1 катты, Касына ап мандайынан гпскеп жатты, Еске алды бала кезш Кулэнданьщ. Кызыкты мшездерш балдан тэгп, Жасынан керген талай бейнеттер! Мунарлап eKi кезш булдыратты. Козраран бар арманын кещл куш Ал|дынан сарымдайын зырлап акты. Жетшстен асып кеткен шалы анау Бакыт пен 6ip кермеген рахатты. ■ Ыреудщ ИГ1Л1Г1Н сактаймын деп, Демалмайд уйге келш жан сыякты. УЫлеп ете ауыр курсшд1 ана, Тэшрге жалбарынды, мунын шакты. КеЙ1д1 не жазырым бар деп саран Бсшрандай осыншама тастан катты. Кемшрдщ кайрысына мунайрандай Батые та кызрылттанып келе жатты. Секкендей кабыррасын кен аспанныц Канданып уясына кун де батты. Т0РТ1НШ1 ©ЛЕН, I Кун батты, уясына барып конды. Шу токтап, жер ошакта оттар сещп, Басылып сапырылыскан кыдырмалар Уйкьша ел жататын мезп'л болды. Жар таска Эбшеш кеп атын тусап, Мацайын жан бар ма деп кезбен шолды. Ю —Ж. Саин 146

II Bip турып, 6ip отырып карайды алдын, Таянран келер кез1 рашык жардьщ, К©з талды, шыдам Kerri, сондадары Карасы кершбейд1 еш адамньщ. Журекке от устше от жаккандай Жымындап карараны жулдыздардыц, 0репюп екпесл де алып ушад, Ecenci3 белгШ ме сарынраньщ? III Тулюдей жастык, шакта буландаран, Ойлашы сол жар таска юм бармаган? 0м1рд1ц кыйлы-кыйлы еткелшдей Неше алуан тубшде оныц сыр калмаран! Сурашы сахарада мунды барма, Жар таска урланып кеп эн салмаран! Шерл! ана, кайрылы ару, карындастар Ертеде, тау-тас кезт коп зарларан. IV Тыкыршып тас тубшде отыр эл1, Уэдел! мезгшнде келмей жары, Жастыкка ойды 6epin, бойды алдырран Ж ш ттщ тым-ак ауыр осы халк v Bip минут кыйын болып бастан еткен, Отырды ол, болса дары тардыр вктем. Кугпрд1 96iK em Ti алдары yMiT, Жар сую, бакыт керу келешектен. Коз салып жан-жарына карап тары, Танданды, тамаша деп мынау неткен! Ай туып шалкасынан алтын иек, Бедерш K ep ceTin тур кек жиектен. Далада майда коцыр жел рана жур, Дуниеш уйкыдары суйш беттен. Тербетш 6ip топ гулд! шайкалдырад Сек1лд1 алдына алып еркелеткен. Кадалды ол шайкалган гул келбетше 146 V.

«я Сулудай касындагы 6ip бой жеткен. — Я, дедй бул далада мен-ак жалрыз, Гул екеш гулд1 дары жел тербеткен, Келмейд1 жарым неге сагындырып, Бар ма, уйде, элде жок па... кайда кеткен^'. VI Турды да тесег:нен ептеп басып, (Акырын сыкырлатпай eciK ашып) Жамылган желен шапан Кулэнда кыз, Жок болып Kerri тунге араласып. Л\\р\\ллеп буындары бастырмайды, Larepi аттаса да жанталасып. Адамдай элденелер елестейдй Туррандай 6ip-6ipiMeH сыбырласып. VII Кершсе карсы алдынан 6ipep кара. Сескен1п жасырынад кыз бишара, Отырып журесшен тындап... карап, «Томар» деп айырады арен рана, «Жай ел ме, акдушы ма багып журген 9йтеу1р толып кеткен 6yriH дала». Ербиген нэрселердщ бэр! адамдай Елестейд коркыныш боп Кулэндара. VIII Эбжеш, шыдашы сен калмай капыл! Кулэнда уэдесшде келе жатыр, Бьлемш мен де куткем сен сек1'лд1 Ол туннщ 6ip минуты танга татыр. Асыкпай, абыржымай акырын кут «Сары алтын сабыр тубЬ деген накыл, Азырак абанласан естен кетпес, МезгЫдер оттан ыстык алдында тур... ♦ ** Эбшеш тындап ед1, шыкты сыбдыр, (Су erri куанраннан журек кургыр). — Кулэнда! — 9, — деп каткан кыз жауабы 147

Болды оран экелгендей 6ip терен. сыр. Кушарын жайып карсы умтылганда Ж1бермей етегше жабысты гул. Осындай ынтыктардын, кездесуш Жетюзе баяндаура келмейд1 тш. IX Bipi шок сеюлдент, 6ipi жалын, Жайылран ен бойына сахаранын, Жастыктыц шарпуында турды eneyi Tan солай аткызардай ©Mip танын. Унслз тун, тшс1з минут ©Tin жатты, Кзлткысыз жел де койып сыбырларын, Орман да жапырарын козрамайды Дегендей epKiн cyficiH ж1гД жарын. Ай K©pin курс1'нгендей болды аспанда Сулудыц K ip m iri жок ак тамарын, Алма бет, а к та мандай, бота кездк — Шырын с©з, бал кемекей Кулэнданын. Суктанып кермегендей келбетше, Эбнкеш бшмей калды не айтарын, «Сэулем» деп катты кысып суйе бердн Жолында кыярдай боп шыбын жанын. Ай батты уялгандай ек[ жастан, Жамылды бозрыл перде ашык аспан. Мейр]'мс1з жартас кана Tyci суык, Калшыйып орнында тур козралмастан. Аспанда б!рен-саран жулдыздар бар «К©рд1’к» деп 6ip-6ipiHe жымындаскан. Айтпаса жел ауылга, жулдыз кекке, Булардын. пенде болмас сырын шашкан. Япырмай жастык деген кандай кызык Тун кезш куба жонда кушактаскан, Адамныц eni келмес албырт шары Бурканып ©рттей лаулап, судай таскан. х Талай куй, тал ай сырлар бастан етп, Тан таяу коштасарлык уакыт жепм, Даланын тац салкыны кушн бузып, Желдагы шептщ басын желшлдеттп 148 \\

«Жаным» деп одан api сейлей алмай Кулэнда кара кезш мелд}регп, Толыксып, Эбжештщ кушарында, Ллдына моншак-моншак жасын токть XI — Шын рашык суйгешмен турмыс шекпек, Кан жауып, ерт алса да сертке жетпек, Шыбынын шуберекке тушп алып, ©ткелаз талай кыйын-кыстауды етпек. Жан 6epin, жан алура кенген рана, YMiTci3 0MipiH к©л дария етпек. — Солай ма сешц маран берген сертщ, Ойлап айт туртанында басында ерюн., 1зщмен кешн карай кайта кайтпа Тартыстын кергешцде дауыл, ертш-, — Дед1 де жас Эбжеш белт созш, К,адады суйгенше ею кезш, Дарияра баткандай~ак отыр ед! К©п ойдан шырара алмай Кулэнда езш XII — Эбжеш, болдын, ба айтып? — Айтып болдым. Демеппем кыйындыкка мен де кенд:м, Кан тегш, жан 6epyi былай турсын Шыдармын ектемше одан зордыц. Асамын тэуекел деп 6ipre белден Сен уипн айрыламын туран елден, Болса да алдым туман, артым азап Кетемш туран уйден, ескен жерден, Бар болса жерде эулие, кекте кудай, Аямас ракымдарын сергелденнен, Ант етем, айнымаймын елгешмше Сер™ серт, кол алысып саран берген. XIII Бакыт деп узак жолра бастым кадам, Сыйынып жараткан мен жалрыз саран, Залымнын. кастан аткан оры тиш, 149