Ж.Сайн

Кшктщ лагы ед1м кансыраран. Ешреп ею кезш жаспен жумак, Артымда калран мешн. сорлы ата-анам, Шакырып т1ршшкке куат 6epin, Шайкаран сол емес пе жумырткадан. Керсеткен жаксылырым кайсы мешн. Мэз болып жургенде олар бар деп балам, Жар удин, т1лек ушш кыйылды рой К,ыймас жан емшек сутш берген маган. XIV Юм б1лед максатка 6i3 жетем1з бе? ©ткелден есен-аман етем1з бе? Андыран алды-артымныц 6opi де жау Долында 6ipeyiHin кетем1з бе? Кдлсам мен жау колында сенен Tipi, влермш колдарына тускен куш. Сонда сен ата-анама 6ip сорарсын. Жок ед1 алдымда ара, артымда mi. Калайда колыц ушын сен бермесец Олардын, не болмакшы керер куш? Жем болар ит пен куска жапан кезш, Жал-рыз каз канкылдаран шыкпай yHi. Мен десен, ата-анамды илетпей зар — Bip тунде ез елще Kemipin ал! Осы ед1 кептен айтпай журеДшм, Деп саран мойнында 6ip борышым бар. Сарынсан. белг1 болсын менен алган Шуберек болсадары маукыц басар, Юм бклед элдекандай кун боларын Жанында журсш сен1н мына орамал. XV Шетшде саран арнап кесте салран, Зарыма орамал ед мешн. канран, Б1збенен кестесше 6ipre оралып, Моншакдай кездер1мнен жасым тамган, — Дед1 де жас Кулэнда койды ce3iH, Ж1герл1 ерюндште устап езш, Жузшде каталдыкпен кайрат туып, Kepibwi езгерткендей кыз мшезш. 150

XVI Эбжеш орамалды колына алып, Терт буктеп калтасына койды салып. Бетшен кезек-кезек суйе бердп Кымбатты Кулэндасын алдына алып, Алыстан тан келед деп, шолпан кулд1 — Аспанда ез-езшен жымьщ к.арып, Кесшп буталар да кезге шндь Жел урген су бетшдей буйраланып. XVII — «К,ош сэулем!» — Болсын саган TOHpi пана, — «Кош кушм» деп сушсп куштарлама. Эбшеш салт атына мшд1 даты Женелд! ез безмен жортып ала. XVIII Кеткенше Эбшенп эбден узап, Кулэнда тапжылмастан турды карап, Ак тандак, кетершп кок жиектен Булдырап алабуртып кершд1 алап. Минуттар бастан еткен балдай тэгп, Ойлантып Кулэнданы келе жатты. •Ботен ел, кетер уакыт бэрщары Алдынан т1збектелт eiin жатты. Кенеттен кектен тускен адамдай-ак, — Эй к.ыз, — деп б:реу алдан жауап патты, Караса Жэшш деген кемшр екен Кулэнда ой кушмен байкамапты. — Тан атпай кайдан журсщ ел сыртында? — Шыгып ем жай эшешн тузге... мына... Дед1 де Кулэнда оган кетп журш, Жоп болды коз алдында уйге nipin. XIX EciriH ашты даты сыкырлатып, Шенпнш тесепне калды жатып, Тек кана уйнтаган боп кезш жумдг Тары да токсан турл! ойра батып, 151

Кеншне элдекандай кудш бердц Жэшншц кездесу1 тацыркатып. «Япырмай тунде осында келмеп пе едц Сумырай элденеш сылтауратып? Кун кешкен анкаулыкпен сорлы басым Калайша байкамадым тэщр атып!» Шошынып «Жэшш, Жешш!» дед1 дары Козгалмай ©лген жандай калды катып... XX Тынык тун, жаркыраран айлы аспан, Kyfaic су, сэнд1‘ дала жупар шашкан. Мешц де журег!ме жылы тиш, Суйетш мезгшм ед бала жастан. IrniM кер, imni сырым бш дегендей Сек1лд1 дуние маран есж ашкан, ¥нс1з тун, тш аз дала маужырауы Bip сарын канымменен араласкан. Б Е С 1 Н Ш1 0 Л Е Н, I Турды ауыл тесегшен тундж ашты, Жан ерд1 енбегше араласты, Малынып алтын-кумю моншарына Мардамсып байдын кызы мац-мац басты, Куц болтан бай ушне сорлы кемшр Су куйып цолдарына, есж ашты, Сонан соц бэйбше оран тым тэкаббар, ¥сынды «же» деп туннен калган асты. II Шацдатты сонау кырды жылкы кулап, А рылып кара курттай убап-шубап, 1нпнде топ жылкыныц еркесшдей Кулындар ойнак салып жур зымырап. Шыбындап талай кер!м аттар келед1 Бос мойын, бота TipceK, камыс кулак... 152

Ill Жел1ге кулындарды тугел байлап, Ак жаулык катындар да кайтар жайлап, Сол кезде кымызды уйге кыдырады Ауылда аукатсыздар ацдарайлап; Телм1рер бай ушнщ тегеш1'не Аш карын 6ip жутатын кымызды ойлап, Kefi6ipey карт кабарын катты жауып, Сун,гид1 ой тубше терен, бойлап... IV Быртык бет, кысык кездц icTiK мурын, Тершде 6ip-aK уйдщ отыр кырын, Мес к а р ы н , к у д ф ж елке, к о л ы к ы с к а , Bip карыс шыккан Tyri кабарыныц. Бел де жок, мыкын да жок, мойын да жок Еш жер; уйкаспайды жанра муныц, Уйкыдан шошып сыртка кашкандайсыц ТуЫнде элдекалай кореец TypiH. К,уд1реттей бар адамра жаратылран Устшде тецселед1 тесегшщ. 0м1рде ец-кабары ашылмайды, Ушнде ушпайды оныц жалрыз шыбын. V Кутыцдап талай сопы cэлдeci бар, Касында отыр соныц деп «алдияр», Жаутандап алды-артына кегшпк койып, Дейд1 олар «иесше б1тед1 мал». Жылмандап 6ip маймонке сур тышкандай; « О з г е арнап Kemeri кун ашып ем бал: Олжара етег1ннен оралатын Есеке 6ip кайырлы сапарыц бар...» Bipi айтад: «туамде сен аспанра уштыц Жет! кун, жет1 тунде жерге тустщ, Алладан ракым келт сол минутте 6м1рде жан елмейтш 6ip су штщ». Bipeyi: «макшарра с\\з барыпсыз, дейд, Б1рталай кордыц кызын алыпсыз, дейд. Мэжлюте соларменен 6ipre отырып, 153

Сырына арулардыц каныпсыз, дейд. B ip e y i, — «спздщ кулыц ед1м, — дейд1, Олардай айтарым жок менщ,— дейд1, B ip KyHi ci3 бешште отырдьщыз Колыцнан аздщ жемю жед!м,» — дейдк Бетше карайды олар сонсын тент, BipiHiH. айткандарын 6 ip i жорып, Кдркылдап жас баладай мэз болады Есметтщ тек аксыйран T ic iн Kepin. VI Карайды Есмет оран мойнын бурып, (Жастырын шынтарымен 6ip ысырып) ¥ ш ы р ы н сумдык ойдын, устатпаура Аксыйтып каскыр TiciH кояр кулш. Устшде арам кулю оныц ойы: «Кайсыеын осылардын. какпанра ]'лin, Салармын канды аузыма калай рана Бурюттей кыр тулюсш жаткан 6ypin, Журтты да, сендерд1 де жем кылармын Бiрiндi-6iрiне алмас канжар кылып, Касымда ыржактацдар сук кушжтей Мендары есеб1мд1 журм1'н бшп...» VII Муриттер отырраида каркылдасып, Барланнын, ceMi3 етш экелд1 асып, Астауда буркыраран erri коршап, Кузрындай кол салысты жапырласып... Урпид1 босарада 6ip топ жет1м Тердег1 карындарра жаутандасып, Кезшщ балашырын салбыратты, TvpFaHCbiH бишаралар карпы ашып, fmniopce те/ппрудеп нпбегенсм'н Дыбыстап койды олар кылкылдасып, Keft6ipi жер ошакта сорпа урттайды Урьюкак катындармен жагаласып, К,арны аш сорлылармен ici де жок Ак майды урттарына жатыр басып, Ет 6 i* T T i, жет1мдер де т а р а п K e r r i Кынжылып аркаларын тыр-тыр касып. 154

VIII Бэйб1ше дастарканын жайып салды, Оюлы KyMic ожау колына алды, Сапырып cap кымызын шарадары Манкыйып конактарра мацызданды. Биенщ бал татыран сутш imin, Тврдеп мес карындар ракаттанды, Ашыран, кен, шарада кымыз иа Мацайда жургендердщ мурнын жарды. К.ЫМЫЗСЫЗ K0Hi кепкен кей сорлылар Квз1*мен атты тары дастарканды, Bip жутым улесше тигещц imin Аузынын, соныменен дэмш алды. Аякты мелд1ретш алра койып Шешендер 6ipiH-6ipi шп-шалды. Есметтщ зэр кабарын жазамын деп Bopi де жокты айтып азаптанды. Сол кезде терде отырран жел ауыз шал Ырралып С93 айтура ыцрайланды, 0уел1 мандайы ньщ TepiH cypTin, 0 зшше карк-карк eiin култ алды. Сез бетш куанышка буралык деп, Buripcin журт алдында такаттанды, — 9 уел1 аузымызра неге алмаймыз Кел5нд1 жана тусер — Акмаралды. Куйеу боп Есекецшц барар Ke3i MeHinme алые емес жакын калды. Кудара артып-тартып баратурын Жен болар дайындаран орамалды. IX Деп ку шал сездщ алдын ашып койды, Мактанып взшше 6ip тасып койды, Жымындап касындары бастасыныц Бiлдipмeй такымынан басып койды. Ымменен сумдыктарын уккан кулар Есметке тары 6ipa3 KenmiK койды. 0 з1лмен ойнакы иттей арсандасып, Кулшш, жадырасып жазды бойды. 155

X Ырсылдап демш алды Есмет 6 ipa3, (Май жутып, етке 6 erin жаткан сабаз) Болса да журег! муз, 6 Ln;ri тар, О даты жан иесй мактанымпаз, Жар десе муз денеш оныц да epin, Кещлшде орнарандай болады жаз, Сумдыкпен адам канын урттаса да Бола алсын махаббатпен кайдан араз. XI Жуйрж шал талай icTi бастан кешкен Жоррадай желшщирт созбен ескен. Tin тенген ажалдан да сан кутылып, Жан алрыш эз1‘решлмен эзшдескен. Есметтщ бул жолы да ебш тапты, Сенбейтш журегше от та жакты, Тушлген кос кабагын 6 ip ашкызып, Кулд1р1п «жем сауытын» каркылдатты. XII — Э й т е к е , С1*з 6meci3 созд:ц затын, Шыкпаран ем1рще жаман атыц, Келшд1 алдакашан экелер ем Сумдыкты шырарды рой мына катын. Буртандап терюнше хабар салып, Bip жактан вз1мнщ де мазамды алып, Эйтеу1р Бэкендары акыл айтып, Елше Kemeri кун кеттт аттанып. — Базына рой бул келшнщ айткан ce3i (Bip кыю катындардын бар Mme3i) Келшд! колканат кып жумсаранды 1 ни‘нен жек кермейтш шырар 03i. Егерки болыс екен келген болса, Келш де айтканына кенген болса, Жарастык взЫзге болар ед1 Кусыцыз турырьща тезден конса. 156

XIII Бул кезде терде отырран кеп дулады, Эйтекен дурыс айтад деп шулады, Оларра бит шаккандай бшнбед1 Кайрымен ертке айналган кыздыц жаны. Кан жуткан арамдыкпен мес карындар Корыкпады зарлатура Кулэнданы. Есметтщ токтыеы мен кымызына Сатылды, сыпырылды беттщ ары. XIV «Тамаша Кулэнданыц нур сипаты Кадырсыз болсадары шыккан заты, Акылды сыпайлык касиет1мен Жаксы деп жайылран кыз елге аты». «Ушке болрандай-ак ©3i KepiK, Тал бойы керкемджке турран толып, Елдег! талай мангаз мырзалардыц Bapi де журген жок па рашык болып, Акан да анау KyHi кеп тан калды ГауЬардай жаркыраран жYзiн керш. Bip байдын осы яки кызы болса Мырзалар таласар ет малын тегт», «Кубылган мыц турменен эш кандай, Жай баскан манразданып сэш кандай, Буралран тал шыбыктай кыпша бел1 Болашак Есекеннщ жары кандай». XV Осылай Кулэнданы жатты мактап, Bipi айтып, eKiHmici оны жактап. Шынтактап Есметтары тындай берд! Куанып жас баладай ыржалактап, Токтатпай кенестерш какпакыл кып, БэрГнщ тандайлары erri так-так, ИЕреши эркайсысы жастырына Зшдешп коррасындай сез салмактап. 157

XVI Арызрэн ©идей кулар тшдщ майын Уйгарды тездетуд1 ютщ жайын, «Ерке кыз KiM Шлед! не кыларын Алуды кешеушдеп созган сайын. «Тэйт» десе 6ip куш ол не кыламыз «Кыз кетсе турран жок, па ж1г1т дайын» Деп сумдар кобалжу сап кецшне — Калай да Есмет yuiiH жед! уайым. XVII Дурыс деп бэрщнщ де айткан сезщ, Есмет те жыпыкдатып жумды к©зш Ушнен конактарын аттандырды 1сшщ кутт1 алдары келер кезш. XVIII Сыбайлас конактарын аттандырып, Отырды карнын сыйпап уйге Kipin, взшше ол да терен. ойра батты Устшде шайы керпе тер|де отырып. Ойлады ол: «эйел деген 6ip мархабат, Осындай байлыкпенен шыкканда ат, Коз тоймас ем1ршде 6ip кызырыц, Сулуын ала берсек кабат-кабат. Мысалы жас куншде олар ж!бек, Кубылып тоты кустай турар тулеп, Каракас, оймак ауыз, сумбш шашты Bip MiHci3 маржан TicTi, аппак бшек. Секшд! сен 6ip ара бал жыйнаран, Гулге ушып ©з ерюцше сайрандаран, Бар байлык ез колында болганнан соц Конасын я анаран, я мынаган... Мына мен бейне арадай журген ушып, Кетсе егер суду кызра к©з1м Tycin, Не бакпен, не зорлыкпен, не дуниемен... 9 fiT e y ip e6iH тауып кетем кушып, Солардыц em 6ipeyiH мен суймеймш, Bip карап беттерше шын кулмеймш. Ауырып б1реулер1 яки ©лее, Куанам, кайрырмаймын, вюнбеймш. 158

Эйелдщ менде каз1р ушеу-ак бар, (Кызык жок, тек эшешн етемш жар) 9л1 де екьушеуш алгандаймын, Мал барда юм айтады болдын, деп шал...»- XIX Сонан сон. ойлап ел\\ Кулэнданы Шыж-быж боп от тигендей куйд1 жаны. Тулюдей тауда жорткан алдын орап Суду кыз сыландады, буландады. Ойга елтш уйктарандай козш жумды, Bip сурет кыз аруы Кулэн сынды — Елестеп суду шолпан жулдызындай Есметтщ кез алдынан кетпей турды. Куанып жас баладай Есмет кулд1 (0зшщ байлырына тэубе кылды) Есжтен сэлем 6epin сол минутте Жалраспай дейт1'н 6ipey келт к1рд1. XX Эрине бiлмeйтiн кеп Жалраспайды, Жалраспай ©3i де оран жармаспайды, Болмай ма зр елде де 6ip суркылтай Сумандап жанамалап журген байды. Сеюлд} жылмандаран 6ip аш куппк, Тойынып бай ушнен ipniT imin, Дурдшп сонан кешн ел аралап Журмей ме момындарды кердей кысып. Тап осы Жалраспай да сонын. 6ipi (EnTi жан, эрнэрсеге барлау кыры). Есметтщ карыздарын елден жыйнау «Жэкеншн.» ата K3cin ететшь Ауылдас жамарайын Кулэндамен Куда боп Есметке осы узде берген. Сондары он такты уйдщ бэйгшгепл Bip сутак KeMnipi бар Жэн1ш деген. XXI Есмет: — Жайша ма, Жалгас екен, журген женщ? ТТГ О 159

E ciM e i: — He дейсщ, не ттедщ, Kopi сайтан! Малдын ба?.. шырыны ма дуниенщ. Жалгаспай: — Жок ойбай мендегшщ 6opi де аман, Ес1мет: — Ендеше ол немене сонша жаман! Жалгаспай: — К а т ы н м е н б!з eKeyiMi3... кыз туралы... 0 л г е н ш е ты м уятты болдык саган. ЕЫмет: — Не дейсщ аузыцды жап, ей антурран! Буландап сук кугшктей етт жылман, Мал да алдын Кулэнда ушш куда болып; Бул не сез; мен сен игл етермш кан. Канжар алып колына тура умтылды, «Куныц жок сум, дуниеде тышкан курды, Кыздан нерып айрылдьщ езщ елмей» — Деп акырып ызалы айбат кылды. Жалгаспай: — Ой, Есеке, кыз аман, 6ip ауыз сез... Айта кеп ем сактан деп кергесш кез... Ею ишнен дем алран ашулы Есмет Жалраспайдьщ жарасын босатты тез. Сейтт e3i сенделт турып калды, Кезбен атып Жалраска 6ip кадалды. Кан ллеген канжарды жаркылдатып Kopi колмен кынына кайта салды. Жалгаспай сонда рана eciH жыйып Сорраларан кезшен жасын тыйып, Д1р-д1р етт буыны эрец айтты Кулэнда Эбжелгп жур деп cyftin. «....Бугш тун екеужщ кетпек туш, Айтыскан серттерже жетпек туш, Жартаста ол eneyi сейлескенде, Сырттан ест1п турыпты катын муны...» Муны ecTin Есмет тары ашуланды, Ертерек айтпадыц деп элек салды, Эб-сэтте дуниеш 6ip уыс кып Манына жйчттерш жыйып алды. 160

XXII — Тында сен менщ айткан сез1‘мд1, Экпар, Касына тандап турып он ж1пт ад! Ka3ip бзрщ 6ip минут кЫрместен Жалтаспайдын ауылына аттанындар! Epirin коста жаткан жылкышылар Мумкш онын касына ерген шытар, Жалтыз-жарым адамра ол алдырмайт Сондыктан деп отырмын он ж1г1т ал! Осыдан тез кеДндер суыт журш, (Сак болындар калмасын б'реу бшп) Кун батканша калайда улп'рвдер Жиделшщ нуына сендер Kipin. Жалгаспай ауылына сонсо'н кетер, (Даурытып журмендер боска бекер...) Кызды Жэшш eneyi iniTeH андып Кашан... калай шырарып хабар етер. Содан кеГпн жар тасты коршап алып, (Тиерандер тус-тустан аттан салып) ©л5мпп кып соккыра жырындар да 9 кел1ндер осында байлап алып... XXII! Буйрык болды, ж1г!ттер тез аттанды, Bip-6ip сойыл карына шп алды, Бэлем кулды мен енд5 керешн деп Есмет те ез-езшен рахаттанды, Баягы тойдан кешн Экпардагы Эбжешке журупл ед кайнап каны, Канын 1шсем арманым болмас деушет ©шпес танба кержш жырылраны. Mine, енд1’ бурандары кезен келдк Аспаннан ллегенш жерден бердп Ею' K93i канталап доу каранын, Шым-шым етт денесш намыс кердк Ант erri ак сут!‘мен ол ананын, Эбжештщ урттаура 6yriH канын, «Атым курсын эз1'рей1л мен болмасам Кеудеанен суырып алар жанын...» Ашуменен атына камшы басты, Жортуылдап. б!рталай белден асты, И —Ж. Саи I 161

Жтттерге 6ip карап койды дары Сумдык ойга тары да араласты... Булар Есмет айткандай суыт журдк Аттарын терге малды — булау кылды, Карауытып дуние кун батканда Жиделшщ нуына келт юрдк АЛТЫНШЫ ел ЕЦ I Кызарып керштент шыкканда кун, Карайып бауырында Бурылынын, Булдырап кез ушында 6ip кос турды «Отауы» сеюлдешп ертегшщ. Кыраттан кылан. eiin eni атты, Жортакпен соран карай келе жатты, Суйреткен карларында курыры бар Жайдары жас ж1г1ттер инабатты. Астында екеушщ eKi сайгак Билещи шулрый басып желмен ойнап. Жулкынып басыменен сузе тартып Келед1 ауыздырын карш-карш шайнап, Жолсыз жер жургендер1 калын кегал, Арт жары каракурым жайылран мал, Бидайык узещтге оралады Алдынан 6ip рахат сорып самал. Кен. дала кыйырына квзщ жетпес Дариядай алты ай журсе кеме де етпес, Батыстан шубатылып шырыс жакка Кесшп кек жиекпен жатты шектес. Аспан тур бултысыз ашык жерге тен1п, Казактьщ жэзры уйшдей денгелешп. Кун рана дуниеге бшпк еткен Ай батып, тун жоралып, жулдыз сент. II Екеу! куйылдырып шыркап энд1, Шаттанып карсы алрандай аткан танды, Ешкайда бурылмастан коска келт, Cexipin аттарынан тусе калды.

Бвгелмей сонан кешн коска к!рд1, Далада кацтарулы аттар турды, Дэметкен элденеден ала карга Даркылдап косты айналып ушып журд!. Булардын 6ipi Эбжеш, 6ipi Сейтен, Жылкынын. кайткан тунп кузетшен, Бел шенлп, тамактанып тыныкпакка MiHe, осы кездер1 ед1 коска юрген. Орныгып бул еке>й тез жайланды, Bipeyi торсык шайкап куйды айранды, Кешеден калган erri белт жест, Досында жылкышылар тамактанды. Шай imin сонан кешн жатпак болды, Армансыз уйкыга 6ip батпак болды, Тушмен тан кузеткен кос жылкышы Уй кермей 0Mip бойы ©ткен сорлы. Кенеттен, ай Эбжеш, дед1 Сейтен. — Ренж1ме 6ip эцпме сурайын мен, Айтсаншы осы сенде кандай сыр бар Мендары курбьщ ед1м ойнап-кулген. — Дурыс-ак, бул айтканыц, — дед! ол маран 0 з1м де айтайын деп жур ем саран, Махаббат, адамшылык, зердесшщ Оты бар журеп'мде мэнг1 орнаган. Дел-далмын сол сарымды журген куып, Сондыктан сез1м кыска, туам суык, Сенер!м кайрат пен ел, алдым майдан, Bip жанмын 6ip кун елер, 6ip кун туып, Талапсыз алдан бакыт ашылмайды, K y p e c c i3 ©Mip т а у ы а с ы р м а й д ы , ©ртеген журег1ме май куйрандай, Сэулемаз жанран жалын басылмайды. Ол маран ©Mip керю кун сыкылды, Жайкалган сакарада гул сыкылды, Дуние онсыз маран тас карангы К©з1ме тук к©р1нбес тун сыкылды. Ол маран жазгы аткан тан сыкылды Жуг!рген тамырымда кан сыкылды, Зарлаумен ол болмаса ететшмш Жапанда жалгыз калган жан сыкылды. 163

Ол маган ашыкканда нэр сыкылды, Гарырып шаршаганда эл сыкылды, Аспанда усынганныд колы жстпсс, ■’Прлжте 6ip-aK, татар бал сыкылды. Кулэнда оныд аты, жаннан аскан К©рк1не акылы сай 6ip данышпан, ©леек 6ip кабырымыз болсын деген Сез1м1з болушы ед1 уэделескен. Бугш тун екеум!зге уэдел1 тун, Журек пен бшекке 6ip болгандай сын. Серт еткен Кулэндамен нысанара Беттеуге кас карая мшдетпмш. Аттанып кетпекнл'м1з сонан эрман, (Талай жер журмейм1з бе атканша тад) Елдетт, суыт журш кущпз-туш Шыкпакпыз баяндары нарашымнан. Нагашым 6ip он шакты уй кедей ауыл, Эйтсе де б!зд{ ем1рде етпеши ауыр — EnceKTi, ер журект1 ж 1г1ттер1 Мен тугш ботенд! де етер бауыр. Соларра аман-есен кетсек cinin, ©3iM де мал табармын кэсш кылып, Есметтер бшеедары одан кешн Бермейд1' нарашылар жаура ж ырып. MiHe осы, досым Сейтен, менщ сырым, Букпеаз актарылран барлык шыным,* TuieriM, TOHipi алдымнан багымды ашып Кул1мдеп куншырыстан шыксын кун1'м. — Эбжеш жан сырынды уктым сенщ, Теб1’скен тай-кулындай досыд ед!м, Осындай кысылшадда 6ipre аттанбай Болып па сенен артык жаным менщ. Достыкпен айткан саган сез1м тыдда, (Дегендей жау жок деме жар астында), Сен 6ip жан артыд ашык, алдыд туйык Сактанбай албырт болып, жастык кылма! Ауылда есек тарап кеткен шырар KiM бшет Есметке де жеткен шырар, Bip туссед какпанынан шыра алмастай Ол да 6ip саган айла еткен шырар. 164

Бшемш, 6ip жылы мен баккан малый, К,ан iuiep, шектен шыккан ол oip залым, Ашынган коркау каскыр сеюлденш ТуНрмей коймаушед! андыганын. Сондьщтан мен де 6ipre аттанайын, (Аламын деген досым кектщ айын) Тар жерде суйешш боп екеуще Кулсендер 6ipre кулш шаттанайын. Жауынмен мен де 6ipre алысайын, Кектесш канды найза салысайын, 0Mipai ащы-тущы 6ipre татып М энгшк туысьщ боп табысайын. — Жок, достым, мешменен 6ipre барма! Жай журш ез басынды дауга салма! ©Kcime eMipiHfli менщ ymiH CeHin де бакытыц бар керер алда. Bip шарт кой ж т г п к к е сезде турмак Бул жолга мен кайтей1н ceHi шырмап, Не келмек колымыздан кеп болганмен Баспаса iciM ohf3, байланса бак. Сондыктан тэуекел деп жалгыз барам, Не бейнет, не болмаса бакыт табам, 0лт1ред, я елед1 eKi удайда Не кылад одан эр! адамга адам. Мен жанды шуберекке туйген пенде, Шыжылдап от 1шшде куйген пенде, Мехнатпен ел1'мге басты байлап Эуелден канды кейлек киген пенде. Жан достым, бул сапарда ерме маган, Калдыц деп екпелемен мен де саган, Жалгыз-ак Т1лег1м бар сенен сурар: Ер журек ж т т ед1н, жалындаган. Xayin жок бупн туннен аман ©тсем, Табысып Кулэндамен сертке жетсем, Жарармен, кол беруге, дем беруге Андаусыз тунгыйыкка туа'п кетсем. Басыма бейнет туссе арылмастай, Сенсе ум1т, тас карангы жагылмастай, Кольщнын, yuiiri 6epin сонда келсед Дос дер ем бул дуниеде табылмастай. 165

— Жан еман сайкалдыктыд содына ерген, Жалдыра жалбарынып кудш керген, Анамдыд ад сутшщ KHeci атсыд Шыдпасам eKi дайда куткен жердед. Денш сау, еш пендеге жалынбаймыд, Тэд1р1м деп малы 6apFa табьшбаймын. Bip айтдан сез1м ушш жад беремш Марыдасыз тсрлшД де сарыдбаймыд. Mine кол! К,абыл алдым тшег!цд5, Bip сына ж1г1т жайын Сейтен сынды, Тау кулап, тас жанса да, Tipi болсам Актармын саган достык мшдеДмдь VI Сейтеннш 0 б1кеш кеп колын алды, Дос ce3i ж1гер косты, кайрат салды, Куш билеп тулабойын шымырлатып To6eci кекке эред жетпей калды. Едд!г1 саран, Сейтен, тапсырарым Мандайдан жулдыз с©нт, батса тадым, Калай да e6iH тауып 6ip сора кер Кайырымды иесше араланыд. Кария оныд аты Есенгелдд Кайрылы, KOKiperi мудды-шерлд Болса да кырык уй кедей шет жайларан Адамдар секшд1 ет аса енерлд Баласы карияныд Эсет деген, ©нерпаз ж1г1т екен аскан ерен, Жоралып уштькуйл! Kerri дейдд Ел! ушш тартысам деп болыспенен. — Бшемш 9ceTTi мен, жаннан аскан Палуан ж 1ггг едд кодш таскан, Ак жаркын, 63i мерген, api шешен С©йлесе май тамызар кара тастан. ¥л едд ол 6ip дара туа калган, Жан ед! журт намысын куа калган, Казасы болды деп ел адыз етет Болысты к©п алдында сабараннан. Кектенген намыс куып ылрый TeKTi, ,

Эсегп жоралтудыц камын жени, Bip куш ан ату га кеткен екен, ©3i жок астындары аты KenTi. — Дурыс-ак баранадан айткандарын, Ол елдщ iuii тупн, сырты жалын. EpTeri таусылмастай ез алдына Тэпт1штеп айтып жатсак icTitt бэр!н. Дысылсан калайдары сен сорэн бар, Баяндап окыйраны, акылын ал! Айбынды улы журек адам ед1 Аяныш етер мумюн, жэрдем кылар. Я, Сейтен, сез тушш болсын осы, Талапсыз табыларма кешл кошы, Душпанды жецгенде емес, жешлгенде Сыналар ердщ epi, достын досы. CepTTecin осылайша ек1* сандак Кузетке кун баткан сон болды бармак, Сол жактан 0 6 iKemTi аттандырып Жылдыда жалрыз ез! Сейтен далмак. VII Ватам деп енкейген кун кызрылт тартыд ©ртен1п eni 6eTi турды балкып, Tycipin сэулес1мен талай ернек Аспаннын дариясында жузд1 калкып. Тап осы батыр деген кунмен талас, Жарына кос ат алып аттанды жас. Журеп «журш!-жур!» деп дура л канты, Неше кун куаныштан батпаран ас. Дос калды, дала калды, жылкы калды, Какпайлап ©Mip узак жолра салды, Бакыт па, кайры менен кан кешу ме, Юм бшер не боларын жастьщ алды?! К,аруы жалрыз сойыл колындары, Хабарсыз куткен жаудан жолындары, Саулатып келе жатыр ер Эб1кеш Арманын орындаура ойындары. Арала жетег!нде желмен ойнап, Жулкынып ауыздырын карш-карш тайнее, Кайшылап кос куларын желд1ргенде Жерд1 ойып тастагандай, желд1 байлап. 167

ЖЕТ1НШ1 0ЛЕН I Серттескен Эбжешпен туннен 6epi, Тар болып ескен елi, туран жерк Алыска кулаш урып Кулэнда кыз Кунд1з-тун жол жабдыгын камдаулы едк Кыялмай эйтседары туран жерш, Есше ап ©скендерш, жургендерш. Сылтаурап элденеш дала кез1'п Keflinri 0TKi3in ет куннщ Ke6iH. Ойын сап жазда жидек терген жерд Бой тузеп — кара шашын ерген жерд Курбылас кыз-кыркынмен араласып Сан рет су алура келген жерк Bapi де кезше оттай басылтандай, Bapi де жастык сырым жасыргандай, Гул кул!п, су сылдырап, орман сьщсып Алдынан дуние eciri ашылрандай. Кобалжу тад аткалы журегшде, Ойменен уйктаи алмай шыккаи туиде, Аспанда калыктаран суду кунд1 — Кулэнда батыра алмай койды мулде. Ой камап болашары сарымданып, Саррайтты сабырсыздык мазаны алып, Толранып токсан турмен отырды ол Лауларан от шшде кушп-жанып. /Касырмай айткан сырын анасына, ©М1рде алтын беак панасына, «Карарым, не десен, де разымын Тек калма душпандардыд табасына». Анасы осыны айтып Кулэнданыд Жолында садага кып шыбын жанын, Кушактап eKi беттен кезек сушп Тун керген кемп1р сордыд зарларанын. Жалрызын кушарында катты кы^ып Кайрыныд кемшр байрус уын imin, Кан жылап каррыс айткан сум заманра Зар жуткан тун!менен, запыран кусып. 168 Л

Ещреген элдеюмге мунын шарып Тесекте двнбеюшген безек карып, «Кур сулде шыкпаран жан журег!мде Алдыма ею кез1м туей агып» — Дегенде, Кулэнда да жасын теккен, Аспанда ай мунайып кузга шеккен, Талыксып кайгыменен жаткан сол кез Жан шыкпай ею сорлы кеюректен. \\ III 0ткен тун осылайша ауыр, азап, Квншне Кулэнданыц кобалжу сап Камалап жан-жарынан ой таскыны Тур eai кзне, ешн, деп iueuiyiH тап. Жанына баткан тунде ана зары Балкытпай кыз журегш токтамады, Кетсе де, отырса да арсыз ажал Канжарын Кулэндара октанады. Осы ойдьщ тартысында кыз отырран «Япырмай» дед! сасып мен не кылам?» Ею оттын ортасында жанранымша Bipeyin тыддамаска барма шарам». Дегенде ол, анасы да келд1 жетш, Сыйпады мандайынан еркелетт «Тундег1 мешд айткан сездер1мд! Журмшщ, карашыгым, уайым етш?» Ол ыза журепмд! жарып шыккан, Ол кайры кек отында жанып шыккан, Карт анац онан бетер боздамай ма. Даусынды еспгенде талый шыккан? Бул уйде cepTin бузып сен калганда Ойлашы жетюзер юм б!зд! арманга! «Карарым, тары айтамын жолыд болсын Журе бер карайламай кемшр-шалра!» IV CepriTin ана ce3i кыздын. бойын Арылтты зшдей болып баскан ойын, Кайтадан жастык оты лаулап жанды, Мадактап адамдыктын, абыройын. 1ргеден жазры самал желдер есп, 169

Арулар уйлершде кул1мдестк Куттыктап жан-жануар ана сезш Bmiiri эдш ктщ осы десть Т и катпай ана менен бала отырды, Жайларын 6ip-6ipiHin оймен 6Ufli, Кайрыньщ кара булты дария болып Кайыксыз eKeyi де калкып журдь Тещзге кейде батып, кейде шыкты. Кос пенде аркалаган ауыр жукп, Кацтардай алдарынан дауыл сорып Лактырып су толкыны жарра тыкты. Эл кетш ей сорлы болдыррандай, Толкын жок оларды аяп ондыррандай, •Сакылдап т1ске Tici д!р1лдейд1 Ракымсыз тендз iuii тондыррандай... v / Осы сыр каракурым уй шшде, Болмайтын эдет ед1 бурын мулде, Жанбырлы кара булттай баса калды Жадырамай аткан тацра, шыккан кунге. Кыдырран ез безмен дардылы кеп, Бул куйд! ешкайсысы байкаран жок, Жатканын Кулэнда кыз даярланып «Серттескен сапарына журмекнп боп. VI Кун батты, тас карацры болды ымырт, Мал сауып уйлерше отырды журт, Басында 6ipeH-capaH жерошактыц Катындар каркылдайды кайнаткан курт Тебеттер шабаланып сыртка карап, Ypefli манк-манк етш ел жаралап, Лактырран уйден сыртка суйек ушш Кей иттер 6ipiH-6ipi жатыр талап. 'Cipecin бай мурасы кой котанда Дуршдеп ypiKKeH болад анда-санда, Айтактап орандары ит косады Бурсендеп сорлы койшы журген манде. 170 S

VII Куланда журепмен суйген жаным, А сырып кут1п отыр ел жатканын, Урланып сонан KeftiH кезге туспей Бармакшы тун жамылып 1здеп жарын. Тун бетш жапкан сайын каранрылык Тулайды жас журег1 алас урып, «Кел-кел» деп шакыррандай колын былгап Кей кезде карсы алдынан бакыт кулш, Елестейд кейде ажал аждаИадай Жолында туррандай-ак торын курып. VIII Бакыт 6ip саран пенде тастан катты, Соктырран тау мен таска адамзатты, Майдансыз, улы ерлжа'з, мехнатсыз ©м1-рде керген жан жок рахатты. Кулэнда сол бакытты 1здеген жан «Муз буркеп, осы жолда акса да кан, Майданда не кара тун басыма орнап, Болмаса нурын шашып туар шолпан» Дед1 ол журегше токтау салып, Эйтсе де тулабойы куй1п-жанып, ©Mipflin талай булдыр cyperrepi .Алдынан ете берд1 сарымданып... Жалгаспай уйше кеп аттан тусп Асырыс 6ipep аяк шалап inm, •Сонан сон KeMnipiHe баяндады Кыскаша бастан-аяк болран icTi. — «Ал, кемш’р, осы жактан кызды анды Уйкысыз аткызсан да узак тадды, Далада мен кутей1н не болсада Эр жерге тоскауыл рып экпарларды. Айрылып кала корме кара басып, KeTneciH адастырып кырдан асып, Осы icTeH капы соксак Есмет б1здщ ©лт{рмек канымызды судай шашып...» Айтты да осы созд! жанталасып, 171

Ypeiini eid беттен каны кашып, Кебежеа арамлыктын. Kapi сайтан Жок болды кара тунмен араласып.. Жэшш те 6ip таякты колына алып, Тас кылып eciribe кулып салып, Сыртынан Кулэнданыд кезге туспей Саксынып зй бэлем деп журд1- барып, Ауылдын арты ояу, алды жаткан, Кей уйлер жерошакта от маздаткан, Далада 61'рен-саран боз балалар Дэме тып кызды ауылды жаралаткан, Б1реулер тесег]нде жатып алып, Тындайды epTeriHi рахаттаныи, Е, елеп ертепип айткан сайын Тоймайды кызырына кумарлаяып, Ал, енд1 кей кемп1рлер кызын ацдып, «XayinTin» алдын алып, ерте кам Fbin, Шымшуыр, 1леген мен шелек ш п EciriH жан юрместей койтан шандып... Ten-Teric осылайша ауыл жатты, ¥йкыра шеттер1нен белден батты, Далада кайта-кайта eciHeTin Тэтт]' уйкы Ж э ш п т де калжыратты. Пендеге эр! тыныс, эр! душпан. Беу уйкы! Кереметс1н сен не кылган?! Елт!т1п талай капы соктырсан да Айрылып кете алмайды сенен адам. Отырып журесшен Жэн!штары, Сактыкпен кулак тур!п тын тындады, Куйсеген курт-курт eTin малдан баска Бейсауат em6ip сез1к табылмады... XI Кулэнда шыкты сырткы eciK ашып, (Манынан ез уйш1н аулак кашып) Ыныранран сыйырлардын, арасымен Ж©нелд1 аяктарын андып басып... Тун жапты кара керпе кызды урлады, Жан-жактан жел жуг1р1п тын-тындады

«XayinTi алдын, суду», дегендей-ак Жасырын кулагына сыбырлады. Сум Жэшш торуылдап журген манды Каншама салсадагы шыбын жанды, KapaiiFbi алдап сордьщ кэр: кезш Кеткешн Кулэнданын сезбей калды. Тырс етсе аярымен баскан жер1 — Урейл!, корка-корка кыз келед1, «Аман-сау Эбжешке жетсем екен^к^^ Арманы Кулэнданын кешлждегС-/ Он каскыр муны андып турран сыртта Сезшен Жалгаспайдын мэл1'м журтка Байкаусыз тырнарында кетерме ейен Жан досым с©з1ме аркау, жырра тутка. Кыраттап кыз да асып туей api, (Тым алые емес куткен рашык жары) Жол — ашык енд1 алдымда дегендей-ак Кениинен коркыныштын Kerri бэрк Журен’ алып. ушып жанталасып, Алкынып келе жаткан шапшан басып, Алдынан Кулэнданын ербен етш Bip адам т^регелдр катарласып. Умтылды ауызын ашкан ажалдайын, Коркыныш кызга жакын баскан сайын, Кашты урей Кулэндадан, кысылды жан, «Япырмай кайтып... калай... не кылайын...» Кулондаш аласурып басты !лгер1, Акырып жумбак адам: «токта!» дед!. «Сен каз!р кегарппн бои кокке ушеан да Мен ceni куткармаймын, болам nepi». Камауда, Кулэндамыз колда калды, Коре алмай актык рет рашык жарды, Дегендей тардырымнан хабар алсын «9)6!кеш! Эбжеш!» деп айгай салды. Шап берд1 6ip купим кол тастан катты, Ьулкынды, жагаласты кыз да айбатты, TeMip кол. шойын дене ерш бермей Су йрелеп кыз байрусты шырылдатты... Булкынды Кулэнда да болмайын деп, Ерлж пен бостандыкты коррайын деп, 173

Бар кунпн душпандары салып бакты, Кенбестей ыркына мен коймаймын деп. Кулэннщ орамалмен ауызын басып, Байлаура ею колын жанталасып, Аяусыз душпандары сокдылады Айбатпен журген кызды жараласып. XII Тун iuii журт уйкыда, жар тас калрып, Мулгид1 баскандай-ак 6ip ауыр жук, Tui катпай мацындары табиратпен, Сызданып кетеред1 кеудесш тж. Баткандай ауыр ойра кептен 6epi Бой тузеп айдалада турран «cepi», Кабарын карсы жауып Эбжешке Я кут деп, я кутпе деп ундемедк.. Эйтседе кеншне ешнэрсе алмай, Шаттанбай не болмаса капаланбай, ¥ккандай журег1мен жартас сырын Жай рана KypciHfli ол... тш ката алмай... XIII Эбжеш осы арага келген мана, Bip cepiK ез1менен жар тас кана, V Тур ед1 сарраюмен жарын к утт, «Япырым-ау не болды, деп Кулэндара». Кенеттен ащы дауыс атын айткан, Санк етш кеп юргенде куларынан, Шымырлап тулабойы муздап Kerri Кезше ашуменен куйылып кан... Жар тас та болды сол кез flip еткендей, «Жуг1р» деп кабагымен ым еткендей. Баяры калруына кайта TycTi Кайрыны бауырына тунеткендей... Жyгipдi Эбжеш те дедек карып Келёд! желдейесгп, жулдызша арып, Ж ау кайда?.. Тун карангы табылар ма? Кулэндаш калын сордан арылар ма? Элде ол туткын болып колда KeTin Бакыттын мэнгг eciri жабылар ма? Сеюлд1 аш арыстан, MeHin досым, 174 *

Кете алмас душпанынан алмай еилн, От журек, ер кеншд1 сабаз ед1 Кезецген окка карсы ашар тесш. Мейр1маз коюланран карангылык, Душпанньщ тшепне жэрдем кылып, Таптырмай тун койнына сщген мундар Кетпесе 0 бщепгп адастырып. Шыкпаса шыбын жаны кеудесшен, Жарадан жатпаса бул эл1 курып, Кулэнш еш адамра олжа кылмас Жер басып, адам болып, Tipi ж ур т. Жан берер сэулеа ушш, жан да алып Найза устап, аш белше кылыш тарып,. Туткыннан жарын азат ету yuiiH Тайсалмай мьщ сан колга Kipep барып. * ** Манайга айрай шыккан келд! ж е тт Тьщдады жуг!р!сш бэсендетш, «Осы туе секшд! ед! кыз айрайы, Япырым-ау калган булар кайда KeTin?!.. Элде оны душпан иттер кетп ме алып, Одгерш, аузын басып, атка салып, Жатырма, злде кушм зл уетшде Крлынан элдешмнщ жараланып! Кез кел1'п карсы алдынан элде 6©pi, Bip жерде азык eTin жатыр ма оны? Дарира кайдан табам каранрыда, Жанымды элде Tipi, элде ел!...» Эбжеш токсан турл! ой ойланып, Тьщдады жан-жарына кулак салып, Bip кезде сол жарынан дыбыс шыкты KepiHfli 6ipep кара булдырланып. Жуг!рд! 06iKeui те соган карап, (Сэулемд1 калайын деп арашалап) — «Бул кайсьщ» деAi буран белг!Ыз жан; Алдынан карсы ж у р т жанамалап. «Сен KiMcin» дед! буда оран карсы, — «Э, элгi кутырран кул, кашкын жалшы,. Айта бер иманынды жаньщ барда, Канынды калдырмаспын жалрыз тамшы!» — «Айт залым, Кулэндашым кайда менщ? Жан аламын деп келем, жан беремш — 175 V

Дегем жок; cay турганда еш адамга, Байканыз эз1’рейшд менмш сенщ!» — «Кул/ сенщ канынды мен imceM деп ем Канлшрды Л\\урегще шссем деп ем, Ж1берш жайаннамга шыбынынды, Онаша суйегще туссем деп ем!! Берд1 гой тшепмд1 TanipiM менщ, Осы л<ер, кутырган кул, елер жерщ! \"Бауыздап ез колымнан канывды iuiin, Басынды тепшлермш допша сенщ!» — «Белпаз ю‘м Terepi юмнщ канын! Жершен Kici етше сенсщ залым! Кел кэне! Алдында тур болат канат Ад коймас ак ыйыгы сахаранын». Айкасты осылайша еш арыстан, Шыдамай с:лкшд! жер буркырап шад, Токтамас 6ip тамаша согыс болды, Соргалап 6ipeymeH теп'лмей кан. Капсырып 6ip-6ipiHin кабыргасын, Агызды кездершен канды жасын, Бултартпай 6ipiH-6ipi кысып турып Eneyi ызаменен сокты басын. Сартылдап согысканда бастар мыкты Жаркылдап кездершен оттар шыкты. Шайнасып кулактарын кынадай гып Жапырып 6ipiH-6ipi жерге тыкты. Домалап eneyi де кезек тусш, Жыгылып етпет1'нен жерд1 кушып, Басам деп жармасканын дэу nepiuie Куржшп турегелд1 KeTepicin. Bip кезде ер Эбжеш ызаланып, Кайырды душпан сумды штен шалып Лезде шалкасынан жарк eTKi3in, ¥рып-ак ж!берш ед таска апарып. Шыдгырып душпан залым ойбай салды, ©юрген дауысы кенет кекп жарды, Быт-шыт боп кабыргасы таска урганнан,. Серейш жатты жауыз, тшден калды. Обшеш ак сапысын колга алып, К,ан толып еш кез1 катуланып, ©леем де ещи арманым жок дегендей, Душпанныд журегшен салды барып. Коркырап кызыл каны аспанга атты, 176

Жан шыдпай дур денеа тулап жатты, Kapi аспан бултын сырып перде дылран, Алыстан жулдыздарын сыралатты. Эбжеш бетш Kepin таный кегп, Баяры дэударадай пэлекеттп «9, сен бе ен, жеар1дщ дуа келген», Дед1 де дайта оралып бастан тептп Бул кезде аспанды ашып жулдыз кулд1 Ай туып к©к жузшде далдып журдп Кенеттен Кулэндара K©3i Tycin Эбжеш сэуленпм деп тура умтылды. Кулзнда жатыр екен домаланып 1ш1нен арен, рана демш алып, Босатты кол-аярын ер 96iKem, Жаралы жатты жары ьщыранып. К©терд1 Кулэнданы кетешн деп, Жан жодта аттарра тез жетейш деп, Алыспен, майданменен, дан кешумен Турмыстыд eткeлiнeн етейш деп. fiOJi кезде тус-тусынан жау даптады Жайнаддап астарында сандактары, Квтерген Кулэндасын ер Эбжеш Бас доррап жасырынар жер таппады. Елестеп дез алдына ел!м, ©Mip, Дамылсыз минут санап дубылып тур, К,ан душып дапылыста жан береди Узшп сабарынан сенед1 гул. 0м1рмен арпалысдан асау журек Кайратсыз 6ip бос дуыс болады тек. Тентек жан дуниемен доштасдан сон Дарига, дайда журтпен ойнап-кулмек. Bip тастын, тасасына Кулэндасын Жасырып, деп отырды суйеп басын, Кош дед1 суйген жарым, сенщ ушш 0 дурепмнен дан сауласын.______ « еД1 Кулэйда да“ Кольш созып, (Уа, дуние кетт1 мше OMip озып) Еш жас кездершен жас парлатты Керген жан тура алмастай шыдап-тез1п. Тасалап жадпар тасты, элденеш, Эбжеш жанталасып ж уг1редй «Атыма долым жетсе аман-есен Етер ем астан-кестен дуниеш» — 1?—Ж. санн 177 )

Сейткенше fiipey шауып nibiFa келт, Пэрмендеп сойылменен кетт! nepin, Бурк erri жердщ шады сойыл сынды Суйеу боп Эбжешке жедш 6epin. С ынырын сойылдыд бул колына алып, Жаумен араласты сорыс салып, Тобыктан 6ipiH урып туа'рд1 де Майданра К1рд1 тары катуланып. Ж ауса да уст1-уст1не талай сойыл, Етше ешкайсысын дарытпай жур, Акырып ашуменен адды кырран Теддесаз аш арыстад болды бул 6ip. Талайы домалады аттарыдад, Тура алмай ыдырадды жатканыдан, Кенеттед 6ipey муды салып кетД Жартастыд шыра келт шаткалынан. Мед-зед боп басы айналып ушып TycTi, Есш ер байкаусызда жерд1 кушты, Ушдеп ёсш сол кез тад салкыны Аспанда суыл карып уйрек ушты. Тепкшеп Э бш еи т байлап жатты, Шжшш ел1м орын сайлап жатты. К,ан аккан мадцайынан длркш сабаз «Кулэнда! Кулэнда!» деп 6ip тш катты. Ыдыранран жар тас мады жаралы жан, TepTeyi-ак аман калран торызынан. Дедбекшш жазыксыздар жатты жонда Бей кунэ адам влш, твгшд1 кан... Тентек жел талай сырды алып кашты, «Корем» деп елнсгердщ бетш ашты, Жан-жакка шапкындарын аттандырып Дуниеге жаямын деп жанталасты... С Е Г 13 I Н Ш I 0 Л Е Н I Тад атты алтын арай, кызыл жалкын, Шырыстан 6ip катты жел сокты салкын, Ызыддап, irnin тартьш, ексш жылап Оятты уйкысынан ауыл халкын. Сэрщен epiciHe койлар ердё

Тундеп майдан болган басып жерд!, К,ан аккан кып-кызыл боп жар тас м а ц ы н К,ой жайып келе жаткан койшы кердк Ойбайлап елге карап койшы сорлы . Жупрдй «сумдык болды, сумдык болды!!» Таныркап тусше алмай койшы жайын Д есп журт жынданды ма бул не кердН» Жыгылды котанра кеп койшы пакыр, Сурады ел де асырыс « а й т ш ы бятыр'^» Не кердщ? Не боп калды деген сезге I Айтканы «жар тас маны кан боп жатыр/,.» Жуг^рД! аттысы атты, кеш жаяу, Жар таска 6ip шакырым турран таяу. J Шапанын иыкка win, Ke6ic сурып Умтылды жаткандар да уйкылы-ояу. Доркулы урейленш журттьщ 6api, Амандык болсадары мал-бастары, Эрюм-ак бшгенше асык суык сезд1 Жар таста болган тунде окыйраны. Сасулы Кулэнданыд жан анасы Кезшен тамшылайды ыстык жасы, Bip суык буран хабар еспрткендей Кенеттен болган жар тас окыйрасы. Ел кepдi кан боялган жар тас жанын Ат i3iH, сынран кайьщ курьщтарын, «Тебелес Kici ел!м1 болган дест]’...» взш е эрюм айтып болжауларын... — «Bip жаяу, калрандары Teric атты... Ерлжпен узакты тун сорыс сапты...» 1з кескен осылайша ж!г^-желен, 0зшщ шешулерш айтып жатты... Bipi айтты: «мына жерге кан кеп аккан, Мешмше сеюлдещц елпс жаткан, Он ею ат осы арадан шырып тура Батыска кершед) 6ip-aK тарткан. Осындай болжауларын айтып 6opi Бул нендей керемет деп танданады, Туп-туйык кан да жумбак, жан да жумбак, 1с екен ест}меген ел болгалы. «Елдерге ж!берешк дед! шапкын. Bipeyi керген болар осы жактыц, Ею адам кусын десп кайда барад Жосылып мына жаткан ism аттын!» 179 %

Шеше алмай дантарылып ел турранда, 1с болды тары ерекше батар жанра, Боздаган шыдты кенет ана даусы Ущлш долында б!р орамалра... Ойбайлап exi 6eTiH долмен алып, Кемiрдей дара шашын жайып салып, «Кулэндам, карашырым, сэулеипм» деп Жырылды ана сорлы тасда барып. Ten-Teric басдан денет журтты дайры, Шым-шымдап денесше уын жайды, Кущ рент KeTTi халыд мудра батып Кездерден парларан жас 6ip тынбайды, Жатты ана дара тасты душадда алып, Дуниеге, зар ен,;реп мунын-шарып, Колында Кулэнданын орамалы Дан болран... TyHri урыстан дойран далып, Тербетп дун иенi мунды ана, Жылатты жодтауымен кунд1 ана, Батырды дайрысына дара тастай Орнатып ел устше тущц ана. Тасытты дел-дариядай дезден жасты, Ызалы дейде ауызынан жалын шашты, Журт дерд1 доррасындай балдытданын Зарменен, душарында жатдан тасты. llleuiyi тунде болган одыйраныд Зарынан айдындалды сорлы ананьщ, KiM жедген! Ж ау ма, дос па? Ол белг1а з Басы аман дутылды ма Кулэнданын,?.. Суйед! муцды ананьщ халыд басын, Курратып хездершен аддан жасын. Бшешд не болды деп атда мшд1 Ел 1здеп e3i суйген Кулэндасын... п 1здеген узамай-ад жод табылды, Шенплд! барлыд жумбад ©тден тунг!, Ж у п р т т неше садда дубылдырран 0 седтер ел iruiHHe даптап журдн Сылтаурап ел дыдырран элденеш — Сылп eTin кей датынньщ epimxepi, Аныры одыйраньщ былай екен... «Элпден» хеше сурап бшд!м дедх

Талайдан жада есектер каптал жатты, Kefi6ipey саксынам деп ауызын бакты... Мадактап Кулзнданы жастар жаты Ерлжтщ оран талай атын такты...- III Кун бата Еазездары атка MiHin Сейтенге жолыкпакка кегп журш, Тардырын ею жастын жетюзбекке Булармен кеше журген ойнап-кулш. Ойласа октын-октын осы жайды, Журегш элденелер мазалайды, Балалык 6ip туйыкка экеп камап Малтырып содан api бара алмайды. Ойлады: «кеп ж1г1т боп 613 жыйналсак Карулы Есметтерге жетш барсак, Жаудырып устершен мылтыктан ок Э бш пен Кулэнданы тартып алсак, ©ртесек сонан кешн ауылдарын, Жылатып олардын да бауырларын Керер ек сонан кешн 6i3 де мунда Есметке KiMHin iuii ауырранын..» Турл1 ойлар кабаттасып мунан баска, Бермейд1 TinTi маза нлрюн жаска, Эйтеу1р Кулзнда уппн куйш тартып Болмайтын кайрырмаска, жыламаска... IV Сейтенге осылайша бала келш, Мунданып, амандасты сэлем 6epin, Журег1 онындары тулап кегп Еазездщ жабырканкы турш керш. Баланы шыкты Сейтен онаша алып, «Сусындап шырайык» деп коска барып, Ш ертирт шерлшердщ энг^месш Ундемей отырды e3i кулак салып. Окушым б1лед1 рой, болран TyHri Канды кун бзр!'м1зге ортак сырды, Еазез де бастан-аяк калдырмастан Сейтенге осы жайды баян кылды. Урыспен колдарына тускен тунде Эбжеш, Кулэндамен эл устшде 181

Жатыр деп... баска жагын айта алмастан Кемсендеп бала койды сезд1 мулде. Сейтеннщ журеп'нде кернеп кайры Ызалы денесше уын жайды. Шерл! куй кеюрегш карсы айырып ЦПрюн дос ею кезш жаспен шайды. Bip т у а д костарынан етш кылып, Разезд! касына алып Kerri журш... Жендерш айтпаса да 6ip-6ipiHe Келед1 TyciHicin штен бшп... Сар ж елт журттер! кейде жортак, Тун де емес, кущцз де емес 6ip бейуак. Ундеспей ойра батып келе жагыр К,айрымен екеу1не болтан ортак. BeTTepi Есенгелд! картка бару, Жайды айтып, icTep icne акыл алу, Кел деген кеп туюрсе дегендей1н Кеп болып куткарура айла табу... Булар кеп акбоз уйге тусе калды, К!д1рмей сэлем 6epin Kipin барды. «Саумысын, балаларым» деп кария Ыкласпен eKeyiHin колын алды. Сонан сон, кыска рана жен сурады, «Барасьщ, жумысьщ...» деп кеп казбады, Булар да шубалдырмай, кезег!мен Аттарын, аталарын баяндады. К,ап-кара ею кез1 тостарандай, К,ыр мурын, кере карыс б1ткен мандай, Кабакты, кальщ Kipnin кезш жапкан Келбетт! керген адам суктанрандай. Н ып-нырыз жауырыны б1ткен жалпак, Кайкыйып омырауы турар шалкак, М1-нгендей ею иырына ею юс! Жуан кол, куд!р желке, узын саусак, Тегшген ж!бектей!н ак сакалы, Отырды ойра батып Найман шалы, Танданып Сейтен осы тулгасына ' К,адалып, ею кез!н айырмады. Bip кезде Сейтен турып «ата» дед!, — Я балам маран айтар нен бар ед!? — «Ызамен !miMi3re кайры толып От болып жанган жанбыз кею'реп’» — Кел!п ек ауыр хабар ci3re алып, 182 -

Сез1мен молдалардыд макулданды...» Ел ecTin бул хабарды гушдесп, Арты не болар екен мунын деси, Аяныш етш кейб1р кемшр-шалдар Ж ас алып кездерше кедкклдестк Кызынып бул хабарга жастар жары Кек оты штершде жалындады, 9 рк1мдер ез бетамен даурырысты, Бас косар ein6ip адам табылмады. Еепген бул хабарды Есенгелдк Жыйнады ез мацына ж 1г1ттердд ©зшщ белгш еси эдетшше Отырды таярымен шукып жердь Ун-тун жок жыйналып журт оран карай, Демдерш отырысты шшен ап, Тыкыршып кандай хабар айтады деп Тел1шрд1 6ip адамдай куларын сап. Есекед жерден басын жулып алды, Дыдыртып халыкка 6ip кезш салды. Серпшп сонан кешн какырынып, Журтына сез айтура ыдрайлан|ды: «Жасымнан 6ipre бейнет керген ел1м! % Сендермен 6ipre ойымды белген ел1м! Сендердщ намысыд мен камыд ушш, Жан деген жалрыз улды берген ел!м! Бейнегп талайыднан таткан ел1м! Жаныдды турмыс ушш саткан елш^ Би менен болыстардыд азырына Малыдды колыддары баккан ел!м! Bopinai мен касыма жыйнап алып, Bip icKe жумсамакпын колка салып, Сез1мд1 шыныменен костарандар, — Атка м1н колдарыда кару алып! Тадертед Эбжеш пен Кулэнданыд Барлык ел куд1ренед! ecTin зарын, Жазыксыз eKi жастыд канын шпек Ежелг1 ата жауым Есмет залым. Бэйгеге калайдары Tirin басты Куткару керек 6i3re eKi жасты! Осыран не дейшддер боздактарым» Деп сабаз ел1менен акылдасты. Сонда 6ipey сейледй — Бул сапардан бас тартып, 187