Тілепбергенов Қ. Көкек әке

ТС.ишч« llH.ltllSviyiynob Е ртец демалыс. Балконда &аздиып турмын. Сумдык,. Hauiaijop нашакррды алыстан таниды. Keuieri ж1гер Кайда? Макул шприц™ женд1м. А л доза сурап алатын «таныс» 6ipeyfli кергенде тамагым Keyin кеткеш Heci. Крр болган OMipiM-ай!.. Д . Наркодиспаисерге цайта тускенш осылайша кушшшпен жеткЫ п, -пзеге жыгылып, ецюлдеп жылап ж 1берд1. Тьм ш тушнк Б ас дэршердщ niKipiHe суйенсек, жасесшр1мдерд1н,деш героин жэне синтетикалыцеартюш пайдаланады. М уныц аягы не болары белгш . H fhh адам eAiMi, ерте мугедек болу немесе узац уацыт бойы емделу. Нашацордыц басым 6eAiri — цалалыцтар. Оган ата-анасыныц баласын тым еркелетш ж1бергеш себеп деген ой меш мазалайды. Баласыныц барлык, жагдайын жасап, сураганын сатып enepin жаман уйреткенджтен бе, цаланын, баласы ecipTKire эдеттен тыс цумартатынын мамандар дэлелдеген. О лар айналадагы ацпараттан да кеп хабардар. Сондыцтан елжтеуш ш к те басым болып келетш сияк,ты. EcipTKi бупнде цазац жастарыныц 1шше дендеп cijjicri десем цателеспеймш. К^13-ул деп белмейтш бул зауал кец тараган. Бурынырацта еа р т к Ы ц таралуы тек цалаларда кездессе, к,аз1р тукшрдеп цаймагы бузылмаган цазац ауылдарга да жеткен. К еп жастардыц ауызынан: «Б у л жай гана шеп (мысалга, химиялык, психотроп турлер1 де юред1). А здап басыц айналады. Е ртесш е басыцныц ауырганы болмаса ешцандай тэуелдш к жок,» деген сездерш де естим13. Демек, олар муны уацытша ермек деп тусшедд. О ны ц артында не кутш турганын сезгешмен, мэн бере крймайды. М амандардыц мэл1мдеушше, бурыцгыдай апиын емес, ка з Ф жасестр1мдер купгпсш — героине пайдалана бастаган. Ойланайыц, ата-ана! Ойланайык,, элеумет! 150

Х е к е к оке ЖЕТ1 ЖУЗ С 0 3 Маган %ойылган сурак, — мешц тэрбиеме цойылган сурац, мен алган тэрбиемнен артык, жауап бере алмаймын. Автор (Б1Р &АЙНАУЫ 1Ш1НДЕГ1 С03Д Е Р) 1. Э к е ц н щ т ш н ал. 2. Жагыца жудырык, тимесш десец, мысалга ез1цгй ал. 3. Адамныц езш е зиянын типзбейтшдей етш ойлап тап^ан заты , ол — дэрет &агазы. 4. Ж ау шапса, бшлнцмен к,органасыц, бшмщдо жауга шаптырсац, к°Р кыласыц. 5. Н адандык сулп сияк,ты, жаныца жакындатсац, бар абыройынды cijjipin алады. 6. Х алы к, к,ол coijca бас иетш гам? Халык, бас исе кол согатын гам? 7. Т эрбиел1 баланыц дастарк,ан устшде колы K^icija. 8. Душпанынды жецпц келсе, оны макта. 9. Мухиттыц суы тартылса да, мухит аты калады. 10. Балац кате ж1бермесе куджтен, баска 6ipey катесш тузеп журмесш. 11. Тэуекелге бел буып есегашмен сырлассац, атыц 6ip дургареп калар. 12. Мойындаганга, эр гасшщ басында санаулы гана ип бар. 13. Кэлге лактырган тасыц, су тартылганда тубшде жатады. 14. Кепке тугарсец, кемымей каласыц. 15. ©Tipin с е з арсыздыц жолын кецггедь 16. К ^сты ц туншде шатырдан су тамшыласа, кектем шыкты есебшде. 17. Ашумен шапкан racire сабыр калканын сайла. 18. Сырыцды берсец, сырганды аламын дейтш бар. 19. 0негел1 отбасында ул мешга, к1113 с е т и демес болар. 151

X ju ta m UMO i>___________________________ 2 0 . Faiubig болып кврмеген сон,, ол жайлы с ез go3ray gHbIH. 21. Кеюректен надандык,ты кыратын устара, ол — кггап. 2 2 . Бала-ш ага тепе, отбасылык, — жемк. 23. 0Keci мен улыныц ici жараспаса, eneyi де ккендеуль 2 4 . Ш ар ап ш кен к к к е кейлеп тем1р сауыт, туймеа gaAgaH болып елестер. 25. LLIog уетшде отырып тушюрме. 2 6 . Bip 6acga 6ip Hand жетедк 27. Ашудан uibiggaH Tepigai ащы болса да е зщ жала. 2 8 . Крлыца gapan жур, 6ipeyflig ^алтасына тускенш байк,амайсьщ, 6aftgacag да алмайсыц, алуга оны ^имайсыц. 2 9 . BipeyAig купиясын б1лу ^иын емес, тек к,асында сабыр cagTan ундемей OTbipcag болганы. 30. Ж а^ын досьща жоспарлаган cbipbigflbi afircag, KiMnig к1м екенш 6decig. 31. BiAceg erep 6 ip ey dg купиясын, cygryipflefi мекен ет мухит астын. 32. К р и т а жерден ж омарт Kici 6oAcag да, 6acga Kicimg жомарттыгыньщ алдын орама. 33. BaAagHaH кеткен gaTem, тэрбиемнен кеткен gaTe деп бил. 34. MeHig болашагым MeHig кез^арасымда. 35. Ж epдig ^азынасы бггпей, eAflig ^азасы бггпейдь 36. Момындар — табигатгьщ бомбасы, уа^ытысы келгенде жарылмай турмайды. 37. Bi3 бел1нбейм1з 6i3fli yagbrr беледь 3 8 . Алдында жоспары жо^тьщ артында тарихы жо&. 3 9 . Тас жастанганньщ басы Tacga тисе жарылмайды. 4 0 . Э кем юрген есж артынан auibig ^алган емес, мен экемдей бола алмадым. 41. MeHig i3iMe euiKiMHig табаны сыймайды. 42. А дам мен goraM арасында туындамайтын проблема жо^ 43. Бос gaAFaH жYгeннig ауыздыгын тот басады. 4 4 . И т aggaH жулдызга урмейдь 152

ЗСекек &ке 45. Уйдщ цабыргасы жуца болса, iuii кегередь 4 6 . Ш еге цагылмайтын цабырга жоц. 47. Оттан цашып куйгенше, emipin куй. 48. Ауылдыц цупиясын — аудан, ауданньщ цупиясын — цала, цаланыц цупиясын — А стана б и ед ь 4 9 . Уйдщ кабыргасына цонган маса, уй иесш щ де цабыргасына гонады. , 50. Тусшнспге таласпа. 51. Отбасылыц купия мен мемлекетпк цупияныц келем1 болмаса, думпу16ip. 52. С езге унемнпл жазушымын. Талап сондай. 53. MeHi е п з сузсе мушз1 сынады, тоцал сузсе мушз шыгады. 54. Мен жат ю сш ц алдында ойланудыц езш бурые деп есептеймш. 55. Кудай жатарда арлы адамныц журепн жаста- нады. 56. Ж азда муржадан тутш шыцпайды. 57. Кдтарынан кегенделген он еш к тщ cyri 6ip шелекке I сауылады. 58. Y к1мет халыцты жумысца жумылдырганда жумысшы таптын бала тэрбиесше белетш уацытын сатып та, тартып та алмаганы дурыс. 59. Балыцшы квлден балык,алганымен, келбалыцшыга алтын балыгын бермейдй 6 0 . Жаздык, аяцкшмге ултарак, салмайды. 61. М ен ушю ец оцай сабац — философия, ал езге бшмгерлерге ец циыны — осы. Ce6e6i олар философияны туешуге тырысты. А л мен, керюшше. 6 2 . Басцасы басца цазац болып туылган соцтарихыцды бммесец, езгеам ен мактанып ауре болма. 6 3 . Крйдыцтете жолы ерютен аспайды. 64. Жумысы бггкен демалады, жумысы бггпеген шаршайды. 65. 0 з ецбепнд1 взгеге тепн пайдалануга мумкшдж цылсан, ол — ец 6ipiHiui жеке басыцныц цателюь 6 6 . Ш ылбырыц цанша узын болганымен, 6ip ауыздыцпен ei<i басца ие бола алмайсыц. 153

~K,«nam rffti. lent) ещ ен о fi_________________ 6 7. А дам ец 6ipimui 03 надандыгыныц &улы, одан кейш кершгеннщ. 6 8 . Bip жугенге ею бас сыймайды. 6 9 . Кешжкен мейман Ciipiumi босаган кесемен шай iiueAi. 7 0. MeHi куантатын менде жо& зат. 71. Экеме баламын, балама экемш. 7 2. Ж укт! дорбама сыйганша емес, дорбамныц бауы кетергенше ар^алаймын. 73. Адамныц бь\\мейтш1 жо&, тек сол бигендершщ озш дер кезш де eciHe Tycipe алмай &ор болады. 74. Баягыда 6ipey, «£арап отырганнан repi болашагы- мызга пайдалы эцпме айтып отырайы^», — деген екен. 75. «Уйк^щагы» ^аб1ле-пмд1 ояттым. М умюндтм артгы. 76. Кртыр жолда тшцдо нацией асырма. 77. Y fi иесше ушцгц тонап Kerri дегенге сенд1рсец де, ушнде уры отыр дегенге са а д р е алмайсыц. 78. М енщ табигатым маган eripiK айтцызбайды. 7 9 . Y йде 6ip ой, жолда цырыц ой. 8 0 . Кргамда eMip суретш адамдар езш е сенетш немесе мацтайтын адамга муцтаж. 81. С ы рт кюмшц жыртыгынан, im кшмнщтар болганы жацсы. 8 2 . Bipeyfli алдасам да, 0з 1мд1 алдамаймын. 8 3 . Менен ерте туылганы болмаса, экем де оз1мдей пенденщ 6ipi. 8 4 . М ен бацытымды 1здеп аласурып шаршамаймын, бацытым 03> келгенде, абыроймен кутш алатындай етш алдын ала цамданамын. 8 5 . Сылтауы цалыц адамныц уяты жуца болады. 86. Дэржердщ алдында науцастар не ушш Tipi цалатынын тусшд1м. О лар адамды аямайды. 8 7 . Х ал ы ц — билжтщ цолындагы цасыц, ал цасыц цашан мен ащы-тущы быламыкка батамын деп тандап ед1, талгам цолына цасыц устаган билжте, цай быламыцца батыргысы келсе, сонысына батырады. 154

ЭСвкек »к е 8 8 . М енщ адам герш ш пм Keyinкетпесе де, шылцылдап турган жок,. 8 9 . К^ыны —сол, ceHi елердей суйгенд1 езщ су й е алмау, 6ipaK, ец циыны бул емес. Е ц крыны — с е т суйгенге ун ^ата алмау. А запты сы оныц кезш е ш ок болып тусу, 6ipaK ец азаптысы бул емес. Е ц азаптысы — жузш е карау. 90. Сен сушп с е т суймесе эрекетке тырысасыц, сеш сушп сен суймесец, шектен ш ыкса урысасыц. 91. Сейлейтш с е з й щ ю таптан ал.. 9 2 . Кргсца бойын жасыргысы келгендер взгеден екшеш царызга алады. 93. Мэдениет д егетш з — мэдениетаздщ алдында сабыр сактау. 9 4 . Егер жоспарыцыз урланып, езгеш ц кольшДа шарыктау шепне жетсе, онда оны кек тэн ф д щ ж1берген сыйы деп б ш ц Ь . 95. А з таяк жегешм б1реудщ OMipiHe а з араластым. 96. Бурынгылар билжке су сурап барсац, ез каныца шел1нд1 цандырасыц деген екен. 97. Б ш м д ш щ сабыры тауыктыц eri карайганда саркылады. 98. Саусак асты канталаган калы бардыц, мацдайында багы бар. 9 9 . Билжт1 туанбейтш халык болса да, халыцты туанбейтш билж жок- 100. Табигаттан алые болсац, шындыцтан кашык боласыц. 101. Сауаты бар адамныц эл ш пеа — тарих. 102. IiuiMi3 тар болган соц солай ойлаймыз. 103. К ец тыныстагын келсе, ешк!мд1 кылкындырма. 104. 0зш щ к1м екенш мойындамаганныц iciH ешюм мойындамайды. 105. Есюлердщ co3i — эдебиет, ж у р ю — мэдениет. 106. Менде квркем ой бар дегенге бар, ж ок дегенге жок- 107. ©нерд1н, ец циын Typi — толыц мэдениегп вм1р суру. 155

К .а н а т yJTli.te n S e p ifiio {> 108. М енщ философиялык, ойларым, егер ол менде бар болса. А ^ыл мен адамгершшк-п &атар алып жургенде емес, KepiciHme, а&ыл мен адам герш ш ю ! ^арамащарсы к,ойганда туындайды. 109. Эл! -ак, адам баласы тагщан енершщ буындары кепкенде, е з &анымен майлайтын болады. 110. Адамды жаратк,ан Кудай болганымен, адамньщ тагщан eHepi Кудайдыц ici емес. 111. © з идеясын езге идеядан жогары санаган адам мак,сатына жетедь 112. М ен де ж1берген кемшшпмнен опык, жеп, бойым уйренш кеткен б1реумш. И З. Сулудьщ 6api салтанатты eMip суре бермейдь 114. М енщ басына тускен icTeH бурын, iiuiHe тускен асты т ез к,орытатын досым бар. 115. Э л а зд ер — жау. Э л азд ер ге зорлык, керсетпесем ем1р суре алмаймын. 116. Талы жок, астанадан, орманды ауыл артьщ. 117. Е ц сешмд1 жол cepiriM — эмияным. 118. Уры атану ушш урлау мщдет емес, ниетщ болса жетш жатыр. 119. Ащ>1л сатылмаса да, К1тап сатылады. 120. Бэр1м1з бейбгг вм 1рд1 к,алаймыз. Bipajs согыссыз тарихты ешюмнщ де о^ыгысы келмейдь Кандай кдрама- цайшыльщ. 121. Бойым ж аздьщ куншдей узын болып, акщлым туншдей &ыща болганша, бойым &ыстьщ куншдей кщск,а, а^ылым тушндей узак, болсын. 122. А&са& крйдыц да сирагы тэтп болады. 123. Ж ер алдамайды, жердщ Heci алдайды. 124. Элемд1 улы империяныц элшбш билейдг 125. М енщ ашуымнан 6ipey кррьщса, 6ipey куледь 126. Тобык, щшганда табаннан жогары турады. 127. А&ын домбырасымен ашуланса, жазуш ы — кдламымен... 128. Туа салып бата берген ешюм жок,. 129. Болашагына сенбеген адам, е з тагдырыньщ алдында саткщн. 156

ЗСвкек #ке 130. М аган цойылган сурак, — менщтэрбиеме цойылган сурак,, мен алган тэрбиемнен артык, жауап бере алмаймын. 131. Кедейдщ кушн парацтасац, саусагынды талдырасыц. 132. Бар ерш ш ектщ эд сп 6ip. 133. И ттщ кезш ойып алсац да, егесше урмейдь 134. Д эл 6yriH к1тап сатып алуга еш ю мшц батылдыгы жете бермейдь 135. Ш ы нды ц дегешм1з — адамныц ж етю зе алмайтын ' оиы. 136. Арам ойга адамныц ойы жуйрж. 137. Урланган жумыртцасын 1здемеген цожайынныц, 1 6ip жетщен соц тауыгы да жогалады. 138. Курылыс алацында табаныца шеге Kipce орынды. 139. BipiHiui женю — ецбегщ, екйнш женю — женю. 140. Улкен сурац бэр1м1зд1 мазалайды, юм жауабын тапса, сол мыцты. 141. Соцыр тереш ц сыцырьюы кеп. I 142. Жетелген дэрюерден ем цонбайды. 143. Дене шыныцтыруды бш м алудан кенже цалдырма. 144. Кдз1р шындыкка сенетш адам цалмады.. 145. Жогалган туйменщ салмагы тайцазанныц цацпагындай. | 146. BipiHiui кект1 адам жутады, екшнн кект1 кек I жутады, уийний кек адамды ж утады. 147. Кейде мешц де 6ipeyre окпелейтш жеш м бар, ! эттец, сондайда 6ip к,олым босамайды. 148. Талант халыцты еркелетедй халыкка еркелейтшдер таланттыц колын алгандар. 149. Ж ер1 цазыналы елдщ, корпи елге c©3i багалы. 150. Д эрет цагазын унемдемеген адам жокшылыкка ушырайды. 151. Bip баспен ею eMip суруге болады, 6ipi — адам oMipi, eKiHmici — адамгершшкке снятый eMip. 152. Умыт болган соз — жогалган за т емес. 153. 0м1рдщ онерс1з дэм1 жок,. 154. Ауылда оцыган баланыцойы Астанада, Астанада оцыган баланыц ойы шетелде. 157

ЭС.ииат 'Jin.iniSeoieiiof)___________________________ 155. Тэрбиел1 бала к1сЫц келецкеане бас иедк 156. Со&ыр ара керпи омартага бал жинайды. 157. Мурыннан ак&ан суга, кезден ак&ан жастай %арау керек. 158. Наукастан ауруды ешюм кдрызга сурамаган. 159. Саудагердщ баласына мугал1м болу оцай, мугал1мнщ баласына саудагер болу ^иын. 160. Кейб1р шалермен амандаспайтын себеб1м, алданып калам ба деп цор^амын. 161. Ж алгыз алтын жастык жастанганша, бауырыцмен тас жастан. 162. К^ра туе болмаганда, а^тыц a g екенш кайдан 6L\\yuii едж. 163. Ш алды уйден келш, даладан маса жейдк 164. Ж ол — же-пмшц yfti, калган жолаушылар — крнак,. 165. Ж аксыныц eKi Typi бар: б1реудщ 03i жаксы, б1реудщ ici жаксы. 166. Ершшектпц баласына к,алатын мирасы — 167. Болашакта к ан та ю ам ен танысатыным белп аз болса да, маган б е л гш а — оз1мд1 ешюмге алдатпаймын. 168. М е т ц 6ip эдем1 жауабым бар, тек соныц сауалы юмнен eKenin бглмеймш. 169. А ж ал жеткенше OMip суре алатыным анык. ал уятым жеткенше OMip суре алар ма екенмш. 170. Бала кунде ойынга Mefiipi канбаган бала, ескенде толык азам ат болып калыптаспайды. 171. Ш ындык — 6i3 мойындамасак та шындык... 172. Кдтелж ж1беремш. Кдйталамаймын. 173. Кггаптыц eKi Typi бар. Bipinmici — ок,ылган кггап, екi11miсi — окылмай калган кггап. 174. Акылды бала oKeci б1лмегенд1 одан сурамайды. 175. Ж аксыныц co3i жец1л. 176. Е т турай алмайтын жшггпц ет ж е п а келедк 177. Урыныц HTi урыга урмейдк 178. Э рю м (laiiiiKin KyTcin, 6ipaK. куткеш келмегендер Ti3iMiHe ш нуден сак болындар. 158

ЭСвкек вке 179. 0Mip сурудщ 03i — енер. 180. Ж йттпц цас жауы — жалган намыс. 181. Кейб1р жагдайларга eTipiK кулем десем де, шындап кулш цоятын эдет1м бар. 182. Кдмшыныц сабы куректщ басына сап болып | жарытпайды. 183. Е ц циыны — дос табу, оцайы — ацша табу. 184. Танысы кептщ, царызы коп. 185. Ацылмен адасцан киын, аяцпен адасцан ж ец1л. 186. Эке-ш еш е тэрби еа — ецбек, мектеп тэр- I биеЭ — бш м, ец мацыздысы — журен тэрбиесше эрюм e3i жауапты. 187. Терец су жай агады, жолы узац болады. Агысы катты судыц Ty6i саяз, арнасы тар келедс 188. Элдешм болмашы жетютжке цолжетю зсе болтаны эке-шеше, жацындарынан сушнип сураута асытады. А л гашыц болгандар 6ip-6ipiHe асыц болгандары ушш юмнен сушнин сурамац? Суратан куйде олардыц дэметкенш шм бермек? «М ен гашыцпын, суйшнна юмнен?» 189. М ен ушш ец жаман адам — матан цары з берген адам. 190. Бейбгг куннщ батыры — талым. Бейбтг кунде батыр болу циын. 191. Былтыргы зацта биыл толыцтыру енпзимесе, езгермесе, онда ол зац бупнп куш мешц кэабил1пмнщ артуына, жеке басымныц цуцыгын цорцаута жарамсыз. 192. Ацицат дене шыныцтыруда. 193. Кемш ш пм — ес бш-енше ойланбадым, жетк- TiriM — ес б1лген соц кемшшпмд1 тузед1м. 194. Э ке болсац, ацылдан арцан есе бер, балацвскенде тусаулатанга керек болады. 195. Ацылдан ескен арцан нир1мейд1 196. М ен оз1ме туган баламдай цараймын, тутан баламныц басынан сауатсыз цылыцты кермеу yinin ез1мд1-ез1м цатал тэрбиелеймш. 197. Журепм ашуланып тур. 198. 0з1ме-ез1м адал сарапшы болгалы 6epi, iciM алга басып жатыр. 159

H jin a m ШИ.tenSenit§w ft 199. MeHi алдамаган адамга мен сене алмаймын. 2 0 0 . Кдрацгыда жылт еткен жарыц, жарыцта жылт еткен ушцын, мен цайсысымын? 201. А рам ойды умытып одан цутыла алмайсыц, сананда цалады. Умыт болтан ой жогалган зат емес, 6ip куш ecijje тусш кайтадан мазалайды. 2 0 2 . Кдтелж ж1бермеу — ацылсыздыцпен курес. 20 3 . Адамныц KiciAiriH мойныца алган жауапкершшп арцылы танып 61л. 2 0 4 . М еш ц кем ш ш пм — мен досыма царап цател1пмд1 тузеймш, досымныц маган царап тузейтш ц ат ел т жок,. 20 5 . У ры болсам, адамныц цалтасындагысын тана урлай аламын. А л абыройы, тузу ниен 6api6ip езшде цалып цояды. 2 0 6 . Досым 6ip идеяны ойлап тауып, оны орындай алмаганда тагы да сондай идеяга тап болам ба деп цауттенетш. 2 0 7 . Кргамда eMip сурген сон, вз ыцгайына царама, ^огам ыцгайына цара, сонда эрюм ез ыцгайын табады. 2 0 8 . Уятсыз халыкка цараганда, уятты халыцтыц зацы аз бузылады. 209. Уры деп сез андитындарды да айтсац болады. 210. Ш ындыц сыбырласцан жерде. 211. А та-анам маган улп болганымен, езге балаларга улп бола м а? Жоц. М ен оцыган данышпандар маган улп болганымен, езге балаларга улп бола ма? Ж оц... Онда юм 6i3re ортац улп болмац! 212. К ш кентай цала тургындарыныц кун эа де юшкентай болады. 213. Кдтелеспейтш адам жок, деген цагидага суйенсек, онда баланы цате ж1бермеуге емес, ж1берген цатесш тузетуге тэрбиелеу керек. 214. Е с бигенше балалыц, ес биген соц арамдыц. 215. Салмацты шындыц —данышпандш, улы шындыц — халыцпю. 216. Тарнхты жарцыратып жацгыртатын согыс жылы мен улы адамдардыц дуниеден озган жылы. 160

Х в к е к вке 217. Алданып калган эйелдер кеп пе, KeijiAi цалган еркектер кеп пе? 218. ©siMfli жацсы адамдардыц цатарына цоспасам да, ата-анам мен достарым маган жауапкершшкт1 талап ететш ic тапсырганда жогарыдагы е з шюр1мд1 «цате м е?..», —деп ойлаймын. 219. М еш ц ютеген ю м н щ к елендеа эл1 туспей тур, ал е з келецкеме келецкелей алмайтыным анык,. 22 0 . У лгш цате ж1беру — ж етк тж , ce6e6i кешнплерге сабац болады. 221. Арыцты аттап кермеген, арыцты аттаса мэз болады. 22 2 . Егер алдына цойган мацсатыц болмаса мацсат цойгандарга мацсатына жетуге кемектес. 223. Yin рет eripin сейлегеннщ 6ip шындыгы куйедь 224. Аяцталган ic мацтауга турмаса да, аяцталганымен цунды. 225. Э р цаланын, iiiiKi жолына K.apaii жергишсп халыцтыц мэдениет1н, жолдыц енше царап халыцтыц санын, оныц TericiHe царап билжтщ халыкка деген сапалы цызметш байцауга болады. 2 2 6 . Кен, тараган eiipiK сол ортага шындыц. 227. KyAin айтцан шындыкка сену циын. 22 8 . Алдында улы жоспары бардыц, артында зацгар тарихы цалады. 229. Дене шыныцтыру дегешмш — уацытты толыц мэдениетп етюзу. 23 0 . Тагдырдын, мойны цатты. 231. Бацыт iui пысцанда тырнагыцмен мурыннан цырып алатын мацца емес. 2 32. Будан былай юмшц kim екенш, оныц оцыган эдебиетше царай ажыратамын. 233. Жумыс дэптер1мнщ 6eTi парацталуын цойса, тэц1р1 жазган пушиц аяцталганы. 234. Бала кунде ата-анацныц ж1берген ц ател тн ескермесец, ата-ана болганда сен де сол цателжтерд1 ж1береац. 161

К .а п а ш ’jilL ie n S e m e n o ft 23 5 . Достарым, Алланы 6ipey тш м ен жетектесе, eKiHiuici журепмен жетектейд1, йршшюшен цалайда са& болындар. 2 3 6 . Бупн саясат мэдениеттен 6ip цатар жогары турса, тарихта мэдениет саясаттан он кдтар жогары турады. 23 7 . Ж урек т ш — анадан басца эл1 eiu6ip саясаткер дурыс цолдана алмаган цару. 2 3 8 . Кунделжт1 жумыскд барып цайту да — дене шыныцтыру. 2 3 9 . Улы адамньщ ем1рбаяны — сол халык, тарихынын, тутк,асы. 2 4 0 . Некеге цатысты айтылган ею жак,ты тюрлердщ салмагы тец. 2 4 2 . Адамдардын, жер бетшен курып кету gayni, оныц асцан дарындылыгында жатыр. 2 4 3 . CigipAi шайнасац, т1зеге куш туспейдь 2 4 4 . Заты м ды табигаттан тудырып, жанымды анадан бергенде, жаратушы меш ескерсш дегендей тосын сыйлык, жасап, маган тагдыр сыйлады. 2 45. Ж уректщ тазалыгы ислам дшш1цсауаттылыгында емес. 2 4 6 . Ананыц журепн алмаганда, алацанындагы жалынныцез1царапайым адамныц журепндеп жалынмен пара-пар. 2 4 7 . Алланыц адамдагы кейш — сабыр, сабырлы адамдардыц жецюке жететшдер1 сондьщтан. 2 4 8 . Ж ылцы мшездо цазак, халцыныц журепне цашанда молда сезш е цараганда, ата ce3i cigiMfli. 2 4 9 . Х альщ ты ц билжке араласпауы, оныц саяси сауаттылыгында жатыр. 2 50. А ш балага царынды боцца толтыру — онер. 251. Соцыр болсац да, балацды ез1ц тэрбиеле. 2 52. А дам сияцты eMip сургш келсе — аяцца оратылмайтын эйел ал. 253. Досыцнан куджтенсец 6ipre журме, 6ipre журсец куджтенбе. 2 54. Х анны ц орындалатын, орындалмайтын арманы 162

ЗСекек оке eni белек болганы жацсы. Х ан н ы ц орындалатын, орындалмайтын арманы 6ip болганы жаман. 255. Жазушыныц малы баласына, шыгармасы халцына мирас. 25 6 . Досына сенбеген, оныц да сешмшен шыгады. 257. Кдрным ашты — баласыныц алдында, анага айтуга тыйым салынган с ез. 25 8 . Е ртец устайтын цоянныц TepiciH бугш сататын адам. 259. Дерет цагазын унемдемеген жокшылыкка ушырайды. 26 0 . Жацсы цайнаган су цуйылган шынысын сындырады. 261. Досым барда ipiMiH, досым жоцта майдамын. 262. Сурац шындыцтыц досы, етсржтш жауы. 263. Душпанымныц э л а з жер1 оныц жагында болу. 26 4 . Жулынга т 1р1дей т уз себу. 26 5 . ©з1мд1-ез1м тану ушш он бес жасца дешн ютаптан repi айнага кеп царасам, он бес жастан кешн, айнадан тек бет1мдеп безеуд1 гана керетЫ ме кез1м жетш , уз1лд1- кес1лд1 кггапца бет бурдым. Бул цадам менщ eMipiMe улкен earepic экелд1. 266. Жалцаулыц адам устше куйылган май секши, ешцандай icTi жуцтырмайды. 2 6 7 . Ж астар не 6i3 ац сутгщ бетш деп цаймацпыз, не 6i3 сол ацтыц астыпдагы цаспакдыз. 268. Отанды езщнен цоргай алсац, езге 6ipey Отаныцды жаулап ала алмайды. 2 6 9 . Алдагы кундер1 алданбаймын деп таудай б ш м алдым да, б1реудщ циыршыц eTipiriHe ceHin цалдым. 27 0 . Ж астар, 6i3 тарихымызда не бар демей, тарихтан цандай орын алатынымызды ойлауымыз цажет. 271. Егер 6yriHri торлЫцщ ертецге цалдырсац, онда аргы кунге де цалдыруга болады, егер бугш п TipAirijyu ертецге цалдырмай аяцтасац, онда ертецп куншц т1рл1пне дайын турган жен. 272. Ш ынайы ем1р гашык, болган куннен басталады. 163

Л .а н а т d’ ili.ie n S e tn e iio f 2 73. Э л азд ер ге бул ем1рде махаббат пен шындык,ты мойындау 1^иын. 2 7 4 . ©Mip жас кушнде &алаумен, ал ескенде &атемен жумыс ретшде етедь 2 75. Б эрш щ де айтатыны — сол: «Э ттец, кезшде ок,ыганда гой, бэлюм, K,a3ip 6ip жерд1 т е с т шыгатын ба ед1м...», — дейдь Сондагы орны £ай ж ер? 276. А жал со^ыр болса да, иесш табады. 2 77. Бэр1м1з гулм1з, туиш салганымыз шамалы. 2 7 8 . К д газд ы ц еа адамнан купгп. 2 7 9 . Тарихтыц д э л д т — халык,тыц абыройы. 280. Аш тыц азыгы — ары. 281. Мэнерлеп окдоган мэнерлеп урысады. 2 8 2 . Дурыс жолды тацдауым ушш к,ателесу1м керек. 2 83. М ысалда шыбын сункар. шымал тулпар. 2 8 4 . ©Mip агып жат^ан езен болса, маган &ай жагында болсам да 6epi6ip. © йткеш езен 6ip жагалы болмайды. Эрине, мен де жа^сы жаганы тацдар ед1м. Дегенмен мунда жамандар жо£ деген сез емес. А л жаман жа^ болса, етшем «жаман жа&» дегеннен шошымацыздар. Мунда да жа^сылар бар. 2 8 5 . ©Mip дегешм1з — тун сияк,ты. Алгашк^гда тас кдрацгы, журе берсец к езщ уйренш кетедк 2 8 6 . У iuiin ескен бала, у iiuce елмейдь 2 8 7 . Жуз1 кеткенд1 к,ынысынан шыгарма. 2 8 8 . ©Tipin муз сияк,ты, кун шы$са, келецкеа де кдлмайды. 2 8 9 . Нэпсшд1 жену ymiH гана шацырак, кетерсец онда ол кемектеспейдг 2 9 0 . 0 з1 ц тусшбегенд1 езгеге туан д 1руге тырыспа. 291. Н екеш зацдастырамыз, зацдастырылган достык,ты кермед1м. 2 9 2 . Карганын, тумсыгы тулегенде элареймш. 2 9 3 . Ханнын, кетеруге шамасы жетпеген шындьщты, юмнщ кетеруге шамасы келед1? 2 9 4 . — Досым, кдлай ойлайсыц? Маган менщ жаным к,ымбат па, элде сенщ жаныц &ымбат па? 164

ЭСекек оке i — Эрине, эршмге в з жаны кымбат. — А л екеум1здщ ^олымызда 6ip за т болса, онда алушыга к,ымбаты кайсы? — Dip за т болса, айырмасы жок, болтаны гой. 295. Журектщ пайдасыда шыгыныда — сыздау, акылдыц пайдасы — шыгын. 2 9 6 . Були эйел1мдд тьщдамаймын. 297. Керсетпе сешмде боласыц, кврсетсец сешмнен шыгасыц. 2 9 8 . Bipeyai тусшбесец, оны сегудщ к,ажет1 жо&. 2 9 9 . Кдзак,тыц улкеш к,аза^тын, KiuiiciH ацдумен эуре. Улкен к,аза^тыц сондагы мак,саты — Kiiiii к,азак,тын, мулт I кеткенштосып, акылайтып калу. Барболганы —осы. Kiuii | казак кайткенде де улкеншц т ш и дурыс кабылдамак- | 300. 0TipiK созге сенуге эрдайым туртю табылады. j 301. Бага сауданы куртады, келю м ж андандырады. | 302. Бойымда казакылыктыц басым болганынан адам- у дыктыц басым болганы куп. 1 303. Сахна 6ip пайыз арсыздыктан турмаса, токсан тогы з пайыз енердщ cam жок- I 30 4 . KiTan ой ecipefli, табигат турлещиредк | 305. KeTin калуга болады. Б1ракалдыцнан e3i шыкпаса, I 6api6ip жете алмайсыц. j 306. Момынныц момын жауы кеп. j 307. BapiMi3 вз1м1зге кымбаггыны аркамызда устай- мыз. К1мн1ц аркасы бос? 3 0 8 . Ж аксы керген унатканныц ершндеп жараны кермейдь | 30 9 . A iyua дегешм!з — кагаз, кагаз дегешм1з — акша емес. 310. KiM коп таяк жесе, халыктыц жанашыр улы — сол, сол yuiiH ас бергеннщ ит1 болганша, таяк жегеншц улы бол. 311. Тасты лактырганнан кейш екшсен, тускен жерден де катты соккыны езщ сезшесш. 312. 0з1м актай алмайтын шындыкка жоламаймын. 313. Кдрапайымдылыкка тен келетш карапайымдылык Кана. 165

HjBuuun ’ёЛи.гепЯе&геноИ 314. А та-ана баланы урып-согып тэрбиелеуд1 кылмыс деп тусшсе, бала ескенде ондай £ылмыс&а бармайды. 315. Ж ол тапсам ой таппай, ой тапсам жол таппай журген, кайран жастык, шагым-ай. 316. Бакытка жетудщ 6ip жолы е з заманында болса, eKiHmici —урпагыцарк,ылы кол жетюзу. Енд1 осы бакытка жету ма^сатында кай гылымныц соцына туссец де, эуел1 сол тандаган гылым жолын бакытыца к,олынды жетюзе ала ма? Соны аньп£га, бул —6ipiHiui. А л eKimuici — урпагыц арк,ылы кол ж етю зу болса, эуелде тацдаган гылым жолыц е з заманында сапалы болганмен, уа^ыт ете урпагыцныц заманында тозып кетпей ме? Соган кез1нд1 жетюз. 317. Кдламгердщ OMipi туылганнан, шыгармасы ушталганнан басталады. 318. Кулдыксанадан арылмай турып, курттаган санага тап болганнын, тагдыры киын. 319. Балага Kiшкентайында а^ыл тыцдатып уйретпесец, ескенде а^ыл айтып шаршамай-ак к,ой. 3 2 0 . Кргам ем1рдщ onneci болса, жемкорлык — оган тускен к,урт- 321. Мемлекетке кэапкерлердщ ешм сапасын арттыруына жэрдемш бермей, салык жинауы абырой эпермейдн 3 22. KiMre сенсем арам елемш, юмге сенсем ажалмен. 3 23. Кдзынаныц юлт1 алыста болганымен, кдзынаньщ 03i табалдырык,тыц астында екенш умытпа. 3 2 4 . ByriH жогалганды 1здеу е з кунынан асып туседь 325. Ce3i езгермегеншц, e3i де езгермейдк 3 2 6 . Болаш ак ка РаКшь' сиякты, 61зден бэрш тартып алады. 3 27. А н а ж урепнщ етепнен де, тершен де орын алган бала тен, бакытты. 3 2 8 . Кеш ке кар жауса — тун жарык- 3 2 9 . Арсызданатын кундер1м таяп калганда, e3ipre арлы екенмш деп мактана алмаймын. 3 30. Ж аксы мен жаманды кунде ажыратып отырган адам муратына жетедь 166

ЭСвкек &ке 331. Бшм/Ц урпац — кргамныц жуан бел бауы. 332. Отбасын курганнан кешн, махаббат мшезден тулейдь 333. Бацытты болганымныц ce6e6i — мешц жолым гылым жолы, меш тацдаган жол — тагдыр жолы болгандыцтан, эуел1 бойымдагы куатты мен тандаганга ма элде меш тандаганга жумсап журмш бе? Соны аныцтадым. 334. М аган мына мшезд1 ю м берлд, оны е з 1м кдлыптастырдым, енд1 цайта бузып тузесем деп ойланып отырмын. 335. О ттан алып, cyFa салган тагдыр е з иесш аямайды. 336. Тарихта к,азба байлыц. 337. А ш уга жайдак, мшсец, е з щ тая к, жейан,. 338. Келш алып, кеюл цойдым. 339. Пысыцтар е з бойындагы кемшшгш 6ipeyre ацыл етш айтады. 340. Жауапкернплшм — ертецп кунп жетекнпм. 341. Ацыл шрюпеден ары аса алмайды. 342. Кргамдык,еларада туган бала, ескенде заманында улы дана. 343. Саган сауал цойганда, сауал цойган nici сенщ дербес ойынды ecririci келе ме элде сенен езш е унайтын жауапты ecririci келш цумартып тур ма? Соны аныцта. | 34 4 . А зам аттарды ц мшез-кулцы цогамдыц мэдениет- тщ KepiHici. 345. Медицина теориясы ютабымен адамныц басын урып жаруга, сол ютапца царап, жарацатын тануга болады. 34 6 . Оцырманнын, гумыры жазуш ыныц гумырынан уэац. 347. Момын болсам да тагдырым асау. Б1реудш, KepiciHme, 03i асау, тагдыры момын. 34 8 . Бацыт дегешм1з — адасцандардыц табатыны. 349. Кейде шындыц куректщ басы болып, eripiK оныц сабы болса, кейде Tinri, KepiciHme, шындыц — куректщ сабы, eripin басы болып кетедь 167

K jiiiu m Я1Ч.ttu t) ер lent) ft 3 50. А дам ем1рде мшез1мен угса, icTe мшез1мен утылады. 351. F ашык,тар некелескеннен кешн, олардыц эрекет-i неке сак,инасыныц шецбершен аспаса екен. 352. 0-ripiK дегешмЁз — зерггелмеген шынды^. 353. К^ладан &аланыц артыкдшлыгы — оныц зэул1м сарайында емес, табигатында. 3 54. Кергешм eTipin болса, к ез жумганда н е т елестете аламын. 355. Абайдыц &ара сезЁ — толык, адам ойыныц шыцы. 3 56. Сы рты боялган жумырткдмыз. 357. Кдйта-^айта ойлау махаббат емес, ^айта-^айта керу де солай, к,айта-£айта сезу — махаббат. 358. А ж ал орынды келсе ажал, орынсыз келсе £ылмыс. 3 5 9 . Балам мына эдебиетп о&ысац, езЁцдЁ-езщ танисыц, — деп экесЁ баласына белгш 6ip эдебиетпц та^ырыбын керсете алмаган сон, ондай экеден не ум1т, не к,айыр, осыны болашак, экелер ескерсе. 3 6 0 . ЭдЁлет, эдЁлеттшктЁ &атац сак,таган жерде квзге зорга квр1нет1н £ундылы£ болгандык,тан, эд1леттшк жок, жерде эд1лет жо& деп ун &ату — эдЁлетаздЁк. 361. Ж астар — улы саясаткердщ &ос канаты. 3 6 2 . Достарым, армандауга ерЁнбеген, эрекеттен шаршамаган ма^сатына жетедй А л армандамаган, армандаганнын, баспалдагына эрекет етпеген эрекет еткеншц нысанасына айналады. 3 63. М ен уцйн мен Ёздеп тапк,ан ба^ьптан, менЁ Ёздеп тапк,ан ба^ыт кунды. 3 6 4 . Ютапхана — бЁлЁмнЁн, астанасы. 36 5 . Б ёлёмсёзтопк,а кЁру — £олга оймакрыз ине алганмен 6ip. 3 6 6 . Н еке жауапкершЁлЁгЁне немкурайды карасац, желкендЁ киып туседЁ. 3 6 7 . Х алы ^ты ц санасы, ол — 6ip гажайып таспа, сол таспада са^талуга кол жеткЁзсец болганы. 3 6 8 . Ютап — емЁрдЁц кулпы да, кёлтё де. 168

ЭСокек вке 3 6 9 . Досымды мазак, еткешм, оны сыйлаганым. 37 0 . Б ш м а з д щ т1леп — шайтанныц у м т . 371. Ы&шамдылык, сауаттылык,ты талап етедк 37 2 . Тарих — болаша&тыц ^алыспас жол cepiri. 373. Бупнге ертец болаша^, аргы кунге ертен, тарих. 374. Ж ауапкерш ш кт1&атацескерген шак,та, немкурай- дылы& таныткднга сат&ынныц ж азасы н тарт&ызтан дурыс. 375. AiyigaTga крл жетю зу ymiH 6ip ойшылдыц, болмаса дара тулганыц куаты ж етк ш к аз, ол ушш халык,тын, сауатты куаты &ажет. 376. Сенен артык, ешюм шебер армандай алмаса да, |эрекет етпесец, сен де сол арманга ж ете алмайсыц. | 377. Ауылдын, oniMi болтанша, астананыц туртыны | бол. 37 8 . Жогалтан заттын, 6opi урыныц кдлтасынан емес, кейде в з балацныц 1зшен де табылады. 379. Талдыц тубшен алган уры емес, талдан жултан ;уры. 380. Жацалык, ашу оцай, тек б1зге дешнплердщ ойын бугшплер, уш бурышты к,ылып сызса, сен терт бурышты gblAblll СЫЗ. 381. 0йел1 жолдасына «сен» десе, океане баласы «сен ю м а ц ?» дейдк 38 2 . Тарихты бимегенге тарихта орын жо&. 383. Жазушыныц шыгарма материалын 1здеспрудщ ез! — стильдщ 6ip Typi. 38 4 . BipiHiui достыктыц, еюннн ташык,тык,тын, долин татгым. Kepecigai осылардан керд1м. 385. Bipey сеш пайдалантысы келсе, к,арсылык, б1лд1рме, тек сен одан ею есе пайда Kepin жургешнд1 сезш крймасын. 38 6 . Кдза&тыц жауы болмайды, болтан кунде &аза£ жауын 6eciriHe белеп, шумепн татып тербетедк Beciri ар^ылы к,аза£ жауын досына айналдырады. B ip ag та сол к,аза&тыц жеце алмайтын тэты 6ip жауы бар, ол — беапне жатуга бас тартк,ан &азак,тар. 169

H ju m n i cJ/ii.ienfietiieiKif) 3 87. & ф т адам — 0з уйше конаК- 3 88. Тарих кеп пе? Болашак, кеп пе? Кун еткен сайын тарих артып, болаша^ кеми тусе ме, &алай ©3i? 3 8 9 . Ш ынды^ты тындаушыныц шама шар^ына к,арап айткдн жа^сы. 3 9 0 . Болашак, менщ де, сенщ де мурныцныц ушынан басталмайды. 391. Ж урек цалауын бутш кдлдыр, &алганыныц бэрш белю. 3 9 2 . А ^ылды мен а^ымак,тыц айырмашылыгы ак,ылды ж1берген д ат е л т н сол сэтте к ептщ кезшен таса етедй ак,ыма^ оган улгермейдй бар болганы — осы. 393. Е ц арзан ба^ыт — ажал. 3 9 4 . Сапа мол ^аражатты емес, кдтал кддагалауды талап етедй М ол &аражатты талап ететандер — шала 1уз1зметкерлер. 39 5 . Bip нэрсе ymiH 6ip нэрсеш тастаудыц иажет1 жок,, ce6e6i нэрселердщ Typi кеп. 3 9 6 . Ж а^сы-жаман эдет1м болганша, ерекше &асиет1м болсын. 3 9 7 . Крйылган сура^ты тындамай жауап беретш эдеттен, ^ойылмаган суракка жауап беретш &асиеттщ болганы жаксы. 3 9 8 . Bipeyre берген созде тура алмаганнан, езщ е inrrefi берген уэдеде тура алмау к,иын. 3 9 9 . Э ц 1пмеде 6ip а зат жол, повестьте 6ip бет, романда 6ip тарау жалы^тырып ж1берсе, сауатгы о^ырман оны бу­ к и шыгарманыц болмысына Kepi эсер етпейтшш туонедь 4 0 0 . Туптеп келгенде, улы саясаткердщ куаты бар халык&а жетпейд1, онын, куаты тек %ол астындагы басшыларга уацытша тура жол багыттаумен шектеледй муныц 03i улы жеткгпк. 401. Ж астар, 6i3 тарихымызда не бар демей, тарихтан &андай орын алатынымызды ойлауымыз к,ажет. 4 0 2 . Саясатгы айна десек, онда халык, айнага &анша ундлгешмен е з жуздершен бас^а еш бейнеш коре алмайды, айнаныц болмысы сондай. Айнаныц артын 170

ЭСвкек оке керу халыкка мумюн болмагандьщтан, табигат тепе- тецд1кт1 cagray уш ш сирек ерекше к,аб1лет1 бар перзентп жаратады. B ip ag билжке де халык, — айна. Булар да gaHina уц1лгенмен хальщтан аса алмайды. А л тепе-тенд!к бузылган жагдайда табигаттыц перзент! айнаны куйрету к,аб1летше ие. 403. Бейб1т кунде eMipige gayin т е н т турмаса да, кррганысты ойлау керек, 6ipag ойлай беруд1ц ^ажет1 шамалы. 40 4 . 1ХПрюн, жан дуниец таза болмаганнан кешн кез1нд1 тайдырмайыц десец де, е з! таяды екен. Н еге? М ен туй ап м арк,ылы булшьщ errepiM e т ж gapa деп буйырдым гой, олар маган багынбаганы Heci, элде олардыц и е а мен емесп1н бе? 40 5 . Ш ындьщ ты биьетшдер, OTipiKTi жец!л айтады. 406. Э р хальщтьщ бойында барша адамзат^а ^атысты cypagTbi шешу м умю нш ш п бар. 40 7 . Ш и ю ет пен т ск е н e ir ig орны белек болса да, бугшде шию еттер, тскен errig кейпшде жур, сол ушш шию мен тскенд1 ажырата алмай журген goraM Haygac. 4 0 8 . Кйпкентай £ала тургындары аСьиртайды. 4 0 9 . Улкен gynHaHbig да gbiTbirbi болады. 410. К^глмыстьщ e g ауыр Typi — gbUMbicga апаратын жол. 411. А рсы з кунэ кетер1мд1 келедг 412. Kicirng ойын бглу ушш сезш анду жарты ic, iciH agfly жартыны тольщтырады. 413. Жындыньщ жынды gbiAbirbiHa мэн 6epMeceg тузеледа, жындыньщ &ылыгын тиям деуип оньщ керермеш, керермеш бар эртк шебер ойнауга тырысады. 414. Устазды KiTanga ауыстыруга болады, ютапты устазбен ауыстыра алмайсьщ. 415. М ен ем1рден тэж1рибеа бар Kicire езш е жала жабылганда, gapgbiAAan турып кулгенш Magri еам д е ( ЛКТЛИМЫИ. I 416. Bip уйде ею oiuag болса да, табалдырьщ 6ipey. 417. Алыптар кезек кутпейдр ьщгайлы ceiri кутедг 171

D C ju ia m Jrili.te n S e a ie n o f> __________________________________ 418. У стаз шэюртше e3i оцыган ютабын усынса, шэюрт1 оскенде устазыныц децгешнен аспайды, ал устаз 93i оцыган ютабын шэюртше ауызша баяндап, бойына ciglpTin, 03i оцымаган ютапты окуын усынса, онда ш эю ртш щ ©3i игерген б ш м децгешнен асып Tycepi аныц. 419. К ездерш ашып, цолын жумсагандар дегешне эрец жеткенде, кездерш ашпай иол созгандарга тацмын. 4 2 0 . Согысца журен жутып барганды кергешм жоц, согыстан журен жутып цайтцанды кордам. 421. Саган юмнщ цандай сурак, цойганын айт. Мен оныц дос болмаса душпан екенш ажыратып берешн. 422. Согыстыц шопаны — ажал. 4 2 3 . Ацымацтыц тгм ауызына сыймайды. 4 2 4 . Бала елш сушп тумайды, баланы елш суюге тэрбиелейдь 4 2 5 . Bip адамга мацсатца ж е т т уацыттан утылу, 6ip мацсатца ж е т т , ею мацсаттан к,ол у з т цалумен пара-пар. Уацыт утып мацсатца жете алмау, 6ip мацсаттан цол у з т , ею мацсатца цол жетюзуден артыц. 426. Е ю атца 6ip тага. 4 2 7 . Сацылауга жацындаган сайын к ез ашылады. 4 2 8 . Ж азуш ы — ол халыцтыц болашакка 6 ip cepMepi. 4 2 9 . 0м1рде ец оцайы — олген д ен е т кому. 4 3 0 . Т у к б1лмегеннен 6ip нэрсе бйлген жацсы. Bip нэрсе бьлгеннен оцига ж ем сш болжай б1лу эдемь Оцига ж елкш , оцига ж ел к ш болжай б1летшнен 6ip адым болжай б1лу оте эдемй 431. Билж жоспарлаганнан артыц 6ip тиын жумсаса, халыцта 6ip тиынга татитын ершшектж пайда болады. 4 3 2 . Озгелер кулш турып TiciH цайрап жургенде, мен аузымды жауып журш, тюмда TiciMe типзбеуге тырысатынмын. 4 33. Ацицат кеппксе де бузылмайды. 4 3 4 . М енщ сабыр сацтаганым — денсаулыгымды куткешм, озгеге дауыс котермегешм —оныц денсаулыгын сацтаганым. 4 3 5 . Алданганга цараганда, алдаганныц шыгыны кеп. 172

j Квкек вке 436. Устаз, «шэюр-пмозсын» десец, оганвзщокымаган ш т а т ы усын, ок,ыган кггабыцды ауы зш а баянда. 437. Тарихта маган орын бар. Енд1 соны ецбекпен толтыруым керек. 438. Жалгыздыц жолы болмайды, ойы болады. 4 3 9 . Асык^ан ой icTi бузбайды, icxi бузатын асык^ан к,ол мен ттл. 440. Ecni кеше тургындарыныц 6api дос. 441. Ж т т п каблук, &ызды шпилька кетермейдь 4 4 2 . 0м1рде ом1р суру киын б а десем, KepiciHiue, OMip | суре алмау £иын екен. 1 4 43. Кдтелж ж1бермеген кундер1м жок, ертел! кеш соны тузеумен эуремш. 44 4 . 031М ушш OMip сурген кундер курысын. 445. Арыц таза болса, ец оцайы тидесу. 446. М ен асыкканмен заманым acbiiyiaca, мен утпай- мын, заманым асыгып мен кенпксем, утылмаймын. 447. А дам кермегеншц алдына тон KHin барсац да е з 1нд1 жалацаш сезшесш. 44 8 . Кдтардагы тецд1 кермей, алыстагы плюске тыры- Й 'Самыз. Онын, минус болып шыгатынымен шаруамыз |жок- 449. Болаша^та ецбек ету к,ай жерде ыцгайлы болса, эрюмшц отаны сонда болмак,. 450. П эреш зацдастыру керек. 451. Б ш м н щ кудареп эрю мш ц 03iHe деген сешмш ’ тудыртады. 452. Мэселе $алтада алтын ю лтпц жатк,анында емес, •Safi мекеменщ к у е л т жатк,анында. 453. Кунд1з кулак 1лмеген дыбыс, тунде жан ашытатын J| шуга айналады. 45 4 . Уакытты уакытымен жумса. , 455. Адамнын, адамгершшгшен озге жогалтатын Tyri де жок- 456. ИПркш, з1мджш тапканнан кешн туш рдщ 03i гаудай жук болады екен. 4 57. аманныц бет басары — езш ен кешнп урпагы. 173

~ K jin a m c M i.te n fiea te H o lt____________________________ 4 5 8 . © 3 эю м ш ш к с е з д т жок билжтщ сапалы ici жок- 459. Ж иырма 6ipiHini Facbip —тарихтын, журеп айнып, ж ущ ан шындык,ты кускан эаман. 4 6 0 . Стильдж беташар жазушынын, соцгы ецбепнщ, соцп>1 парагында тууы мумкш. 461. Тэрбие баладан кымбат. 4 6 2 . А рлы болып еткен эрб!р кун — улы той. 463. Б1л1мд1 — игшкке жерж, 6Lmmci3 надандыкка жерж. 464. Адамгершшк амалынан аспа. 4 6 5 . Алыстагы журкш ен, жакындагы мшез1мен тацылады. 4 6 6 . А р — патша, адамгерш ш к — у эз1р, адам — к,ул. 4 6 7 . © зщ д к о зщ к,олдан шыгарсац, озгенщ кольта оцай тусесщ. 468. Сат^ын — кргамныц «грыжасы». 4 6 9 . Денсаулыгы нашар адамга улттыц да, дшнщ де Кажет1 шамалы. 4 7 0 . Уа^ыт тэж1рибие арттырса, сапаны тоздырады. 471. Жагдай тузелмей, мшез тузелмейд1 4 7 2 . Халыкдын, назары — мемлекеттщ куаты. 4 7 3 . Э з ш м ж арасты деп шайтанмен ойнама. 4 7 4 . 0з1м1збен ез1м1з бола алмай жургенде, екший адам болуга тырысамыз. 475. Ж ол тегюмен, су агысымен алдайды. 4 7 6 . Адамнан ештеце де мулт кетпейд1, мулт кеткеншн, 93i айналып иесше соккы болып тиедь 4 7 7 . 0 p 6 ip саби жумак,тыц табалдырыгында туса, тозакка баратын шмдер? 4 7 8 . М е т ц бойымда б1рден ацгарылмайтын к,асиет бар. 4 7 9 . М ен бетбасарымды танимын, батыл кадамга сондык,тан бара аламын. А л сен бетбасарынды танисыц ба? 4 8 0 . Эрюмге пайдалы за т болганнан, копке кажет! ж о к за т бол. О ны ц дара Heci бар. Тацдауыц осы болса 174

Х & к е к ffKe сен ак,ыма^сыц десецдер. ©кпем жок,. Тындандар, кеп араздаскднда ана зат бутш басынан айырылады. Анау иесш гасырлап кутсе де, бутш басын сак,тайды. 481. Согыс — енердщ ец кнын турь 4 8 2 . 0з1нд1-9з1ц танымай, езгеш тануга тырыссац, соган С1ндп кетесщ. А дам дар ею турге белшедк cigin кететшдер, cigipin алатындар. 48 3 . Есеб1мен асыккан шалынбайды, шалынатындар ecenci3 жай басарлар. 484. Кггап оку кунш жарияламаса болмайды. 48 5 . Бейбгг кунде енер иесшщ, куаты крлбасшы куатынан да артык, болуы керек. 4 8 6 . Т э р б и е а з бала бос тоцазыткднн сияк,ты, к,анша ашып-жап &арын тойдырмайды. 48 7 . Б ш м а з урпак,тыц рухы бшмд1 урпак, рухы &атарында тебе. | 4 8 8 . KiTan саган келш басын имейд1, сырт айналып |жургенше езщ бары п басыцды исец, кггап айнымас досыц болуга дайын. 4 8 9 . Бос журек мисыз бастан бетер gayinTi. 490. Бала улкеншц сешмшен шыкканынан. улкеншц Iбала сешмшен шыццаны цаушть 491. KenTi алдадым деп, ез1нд1алдама, кеп алданбайды, j кеп тезгмдийк танытады, ол сен! аяйды. .! 4 9 2 . Душпанымнын, маган уацыты болмаса, ол менщ I досым. ;; 4 9 3 . Абайдыц ойы — ецбекпен айтылган сез. К еп ij цазацтан айырмасы — сол. 4 9 4 . Сиыр цырсыцса, Heci куйсейдь 49 5 . М ахаббат — асау езен, кез келген жершен кешсец агысына кетесщ, цырагылыцпен еткелш тауып етпесец цаушть I 496. Кулакден еспген шындыц м е т орга жыцты. К езбен керген шындыц суршд^рдг Оймен жеткен шындык, м е т ecipfli. 49 7 . Саган цасыцдагылардыц сенбегеншен, сешц езщ е-езщ сенбегешц цаушть 175

JCjutam ctili.itn fittn tH oU ______________________ 4 9 8 . Ж ецк дегешлйз — царсы беги Т1зе буктчру емес. Жец1с дегешмЬ — ушшци жакца жем болмау. Ж ецш с деген|м|з — царсы жакца т1зе бупп алу емес. Ж ецшс дегеш ш з — yiuiHiui жацца жем болу. 4 9 9 .0 з !ц ш ц к1мекениуй цолга алган ю цнщ шыгынына царап багала. 50 0 . Кдгаз берсец шыгынга батасыц, цатаздан алсац пайдага батасыц. 501. Тацдайын кышыса т ш ц бар, журегщ цышыс немен цасисыц? 502. TiciH болса сенде суйек мужисж. 5 03. Ж ацсы дос сез сейлесен ой салады. Жаман дос кезш тайса, цатыныца к ез салады. 5 04. Kj>i3 жумбак, болуы ти к . Жауабын доп басып айтатын житгп сабырмен тосу керек. Кездейсоц 6ipeyre жауабыцды 6epin цойсац, онда эр жйтгпц оцай шешетш жумбатына айналасыц. 5 05. Ш ындыктыц менен кашып кететш аяты жоц. Сонда аягы жоц шындыцтыц алдыма келгенш тосу ацылга симайды. 5 0 6 . lin k корпим досым, сыртцы керийм душпан. 5 07. А зам атты ц мш деп — ар сацтап, адамгершшк амалынан аспау. 5 0 8 . Душпанныц цолындагы кеипрме тупнусцадан да сапалы. 5 0 9 . Барысца цасцырдыц TepiciH жапсац да, елексеш жемейдь 510. Денсаулыц согыста эпизодта ойнап, бейбгг ем1рде бас релд1 сомдайды. 511. Тартып туган кем болмайды. 512. Менде бар болтаны е з ушмшц к ь т болса жеткшкть 513. Х ал ы ц циналса, цинаушыныц сезш сейлейд!. 514. Ж астарта сешм артсац, ол ацталмай цалмацемес. 515. Э скердщ сотые алацы географиясын жетж мецгеруи жец!с кешлдкь 516. Тарих — согыстыц сценарий!, халыц —режиссер!, куш — сол согыстыц продюссерк 176

ЭСвкек оке 517. Eivii табылмаса, наук,ас т а эншь 518. П атш аныц ж уреп — халык,тын, &ынабы. 519. Ауызым е з тшмнен жеркенш жур. 520. Бабамнан к,алган шумект1 атам т а ^ а н , анам алып маган так,к,ан. 521. Кек саркылмайтын сабырды жокка шыгарады. 522. Мен алган тэрбиеммен ма^тана аламын. 523. Халык,тан тыгыла алмайсыц, халык,тыц артына жасырынуга болады. 524. Жа&тастарым сатк,ын, душпаным душпан. 525. © з & ааретшщ соцгы дэмш таткдн ба^ьпты адам. 526. Жауапкершшк — к тщ сапасы. 527. Эке-ш еш ем урыскднда, анам MeHi акеме к,арсы крйган емес. ©кем ездер1 татуласкднга шешн меш анамныц кдсында болып, бас к вз болуымды &алады. Сейтсем, экем менщ &аушазд1пмд1 ойлаган екен. А л мен вз1мше жауапкерш ш к'п сезш ш журсем. 52 8 . А нама екпелейтш ж еш м жок,, экеме ренжшн десем, соцымнан ерген iHiMбар. 52 9 . Адасып жур in адас^аннан жол сурадым. Енд1 жен сурамай турып, ягни «сен де адасып журген жо&сыц ба?», — деп сурап аламын. 530. Э р улттыц ез шындыгы бар, езгенщ шындыгын мойындау — ез ултыцныц алдында опасызды^. Соган &арамастан, шындык,ты к,ай тглде танып б1лсем, сол менщ ана тш м . 531. Кдзак,тын, баласы жок, ейел1 балага деген махаббатын ит асырап ысырап &ылган емес. 532. Кггап урлау куне емес. 533. Ние-ri тузу болса, эрюм турл1 эрекет етуге кукылы. 534. Кдтты с ез ет жа&ын бауырга айтылады. 535. ¥ л ы адамдар кшжентай ^алада туып, улкен &алаиыц iprecin &алайды. I 536. Eciijfli жиюга бар болганы, жолыца юмнщ жары к, Tycipin турганын ескерсец ж еткш кть 537. М аган уеде бергендер еш^ашан сезш де турган емес. Сонда маган уеде бергендер, берген уэделерш 177

К лан а м GTlLienSt t o t талап ететш менен еш сапаны кере алмаганы ма? Енд1 ез г е р е м ш ... 5 38. Кртыгезджке к,арсы турмай, &арап тура беретш болсац, 0з 1нд1 к,уртып аласыц. 5 39. М е т де анам акуыз ^арын е т т босанды. Оны елер сетке дешн бонда толтырумен элек болдым. Адыры толтырдым. Сен де... Тым курыса iuiiMe тыгып бергенд1 де садтай алмадым- ау. 5 4 0 . «С ен умытшак,сын,», — дед1 маган б1рде досым. Д эл сол айткдндай, умытша& болсам, о&ыган ютаптыц ток,таган бетшен ары &арай жалгастыра алмас едам. 541. © З1цщ бадытсызбын деме, езщ б1реудщ бак,ытысын,. 5 42. 0 з г е н щ бойындапя артык, &абиет, менщ бойымдагы кемш ш к емес. 5 43. BopiMi3 бандиты болсад, бул — эд и етаздж . 5 44. 0 з г е улткд 1$игаш кездараспен дарасац, ертелд кеш о з кдндастарына тура &арауды ^оясын. 5 45. М ен кудайга к,арама-к,арсы бетте OMip сургевд &алаймын. 5 4 6 . Э рю м о з тагдырыныц ^аЬарманы. 5 47. Душпаным мен туратын &аланыц тургыны болса, мен б1лмейтш 6ip куыстыц болганы. 548. Жумыскд апаратын жол — тагдырымныц дац- гылы. 549. Жол экец жепзбеген тая^ты жепзедй 5 50. Досы жок, ерте &артаяды. 551. Ш ындыкды мойындаган озшен уялады. 552. Соккы бермей турып, соккынын салмагын ескертсецде жеткшкт1. 553. Х алы ^ты ц шыдамсыздыгы — улкен ^ылмыс тудырушы басты себеп. 5 54. Егер 6ipeyai озщ е дос тута алмасац, онда eaiiyii 6ipeyre дос тутуга мумкшдж бер. 555. Ен, npyirm ойын — болашакрен ойнау. 5 56. Д1р1лдеп ©Mip сургщ келмесе, тырысып ©Mip сур. 178

ЭСвкек вне 557. С е т сатып кеткенде, жоспарлаган царцыннан ажырап цалмау уш ш ез1нд1 сатып кеткендей сезш . 558. ©инрден шаршаганда, eMipre цайта цуштар- лыгынды оятатын цасиет — царапайымдылык,. 559. Досымныц меш 1здемейтш ce6e6i — цойган сауалына менен цандай жауап алатынын болжай алады. 560. 0 з ушцшц цабыргасын калай алмаганнан цорцасыц ба элде оз ойынды цалыптастыра алмаганыца ма? ( 561. © з ушцшц терезесшен далага к ез тастау — цандай бацытты сэт. jI 562. Тапсырылган icTi шала орындайтын адамнан 6ipiHiui цугыл. 563. Н ары цтар, эрекет еткенге кец. 5 6 4 .03iijai туган табигаттан б о л т алсац, ар-намысыц, У салт-дэстурщ 6api де сонда цалып цояды. 565. Ш ыгарманыц Kemmcepi автор ойын емес, цогам ойын ecTipTyi мшдет. 56 6 . Эрш мге шындыцты айтып жалпактай берме, | езнуй куртып аласыц. 567. Сатцынныц кун1 батыстан. 1 568. © з ецбепн (мамандыгын) суймегеншц болашагы жок,. 569. Адамныц адамгершшгшен езге, жогалтатын Tyri де жоц. 570. А дамгерш ш к цайта-цайта жогалтатын за т емес. 571. ©Tipin иленген цамыр сияцты, урпагын себе берсец, томпая бередк 572. К ш кентай адамныц улкен цателж ж1беру1 цандай OKiHimTi. 573. Bip шумекке сиген бауырлар. 574. Адамныц тш н де сойле, сонда адам баласымен жарасасын. 575. Бел1 бос буылган буманыц шашылатын жер1 алые 179 576. Ей, дала. Е р ж етпц деп цалада. Келмедщ деп

K .anum Q ifi.ienSniieiiofi 5 77. Е т турай алмайтын ийпттщ ет ж е н а келедп 5 7 8 . Шындык, 6ipey болгандыцтан, оны 6ip-aK, адам б1лу керек. Ш ындыцты кеп адам 61\\се, онда шындык,тын, Typi кебешп кетедь 57 9 . Тэрбие ц ателтнен адам ец кеп зиян шегедь 580. 0Mip бала кунде цалаумен, ал ескенде &атемен жумыс ретшде етедь 581. Душпаннын, э л а з жерй оныц жагында болу. 5 82. Сауда — согыстыц к,аруы, бейбггшшктщ хуралы. 5 83. М айда eTipin деген бар, пайда керешн деп айтпайсыц, кейде ойды жетюзерде асырып, есерлеуге ^олданатынымыз бар. Осыдан сац болайыц! 58 4 . Элемде адам болып барып, Kici болып цайтатын жер кеп. А л Kici болып барып, цажы болып цайтатын жер 6ipey. О л — Мекке. 5 85. Ж у з грамм — ец мыцты хореограф. 5 8 6 . Досыцды басца 6ip цырынан тани алсац, тагы 6ip дос тапцандай боласын. 58 7 . ©Mip мусылман, христиандардан гана турмайды, сонымен цоса цытайда бар. 5 8 8 . Жендл кезцарас болмаса, жендл тагдыр болмайды. 5 8 9 . ©нер адамы халыцты алдамаса, онда халык, билжке де алданбайды. 5 9 0 . Бос уацытга турлжтусп эцпме айтудан ешцайсымыз тартынбаймыз. 591. К^ламнан цолга «м азоль» тускен бацытты кундер1м-ай! 5 9 2 . Э скердщ царуынан емес, жазушыныц цаламынан цорку керек. 5 93. Табигат еш тецеанде жогалтпайды. 5 9 4 . Уацыт пен табигаттыц берген мумкшшшпн орынды пайдаланбасац, олар сенен м умш ндит тартып алады, оларды алдаймын деп те ауре болма. 5 95. Экология терезешц алдындагы гулден басталады. 5 9 6 . ©нерге жумсалмаган царажатгыц 6api боц. 5 9 7 . Кггап окуга дагдыланганныц, цорыта айтцанда, надандыгы тулейдй

Х в к е к itKe 598. Э ю м ш ш к цызметкердщ цылмысын эшкере цылганнан repi халыцты сауаттандыру eni жакца да пайдалы. 599. Айтыцдаршы, юмшц бацыты иесше тек бацыт экелш жатыр? 6 0 0 . Баламныц мына мен туган экесшен де асып тусу цаб1лет1 бар екенш тусш емш , эйткенмен немеремнщ де сондай мумкшшшкке ие екенш балам да ескерсе екен. 601. Егер де е з бенцмен батыл цадамга бармасац, i тагдыр иес1н жарытпайды. 60 2 . Кггапханасы жок, цала, астанасы жоц мемлекет СИЯЦТЫ. 60 3 . Э кем К1рген есж артынан аш ыц цалган емес. М ен экемдей бола алмадым. 6 0 4 . А цш ац болса, ацыл айт. 60 5 . Б ш м с 1зд ж Ty6i арам ой. 60 6 . Жацын нысанага цисыц атсац д а типзесщ. 6 0 7 . Арманныц орындалуына географиялыц ыцгай- | лылыц елу пайыз эсер етедь I 6 0 8 . Иманды болу ез1цнен, имам болу езгеден. 6 0 9 . Эдебиет пен тарих е п з емес, олардыц цурылыс I материалдары епз. 610. М е т ц eni ел1 купим бар, сондыцтан 6ip ел1 армандаймын. Bip ел!ме eni ел1мд1 жумылдырамын. А л купим 6ip ел1 арманым eni ел1 болса, онда мен 6ip елшщ ; eni ел1ге цосылып кететшш тусшемш. Сонда уш елшщ цамын к!м ойламак. 611. Арманынды е з цолынмен жыккан соц ceni - сатып кетп не, саган опасыздыц гстед! не, 6ip магынасы болсайшы, ннркшшц. 612. Сызуда сызудыц устше бастыру цате. 613. Х алы кка к ш адал болса, халыц сол уиин кеудесш тосады. 614. Керкем сездщ 6api мазмунды ой емес, мазмунды ойдыц 6api керкем сез емес. 615. К,айдан юрдщ? Алдынан, оц жац, артынан, сол жак,. Артынан Kipin оц жакка цадам басцандар а з ба? 616. ByriHri м ш а з кун тарихта шимай цате. 181

Э(.<шат 'rJili.teiifreaieiwIt___________________________ 617. Бар болтаны халы^ты е з кдражатын сауатты турде жумсай биуге тэрбиелеу керек, сонда ешкдндай ^ылмыстык, топ гулденбейдп 618. Кек са^тайтын журектщ насыбай ша^шасынан айырмасы жо&. 619. 0 з кеьусппне толык, купи таралматан зацныц хал1£ы момын келедь 6 2 0 . Ж урек — сабы жок, 1$ылыш. 621. К еп кулгеннен к,орык,тым, кеп корыкканга ез1мд1 тезуге тэрбиелед1м. 6 2 2 . Бупн болмаса ертец тарихтыц журеп айнып, бар шындык,ты {^усады. 6 2 3 . Х ал ьщ 6ip тушр т уз сияк,ты, сута салсац уш жуз алпыс градусов б1рдей ыдырайды. Сондык,тан халы^ты £урга&тай cagray керек. 6 2 4 . Ботен тепстен, таныс кртыр. 6 2 5 . &>.л денете бата ма? А л квзге батады. 6 2 6 . Крлды былтаудыц ^ажетт жо&, былтанган к,ол адамга жарасса, оны эу баста ескерер еде 6 2 7 . Ж азушылар одатына муше болу оцай, о^ылатын жазуш ы болу &иын. 6 2 8 . KiM бос уа^ытын Krranga салса, соныц болашаты кешлденд1р1лген. 6 2 9 . Жиырмагатолсам да менде £ырьп&жастаты еркектщ а^ылы бар. 6 3 0 . Жа&сыныц свз1 жещл. 631. К,амшынын, сабы — куректщ басына сап болып жарытпайды. 6 3 2 . К ец таратан eTipiK сол ортага шынды£. 633. Тарих 6ip шындыкды gycca, ею шындыкды жутады. 6 3 4 . А р а &онатын гулшен бшк ушпайды. 6 3 5 . М е т ц ец 6ipiHiui жецгам цайда болса, отаным да сонда. 6 3 6 . Сабы р цалцанды теседь 6 3 7 . Д эл бупн ^ а з а ^ а архивтеп тарихтан, ат туягындагы тарих жацын. 182

ЭСвкек вке 6 3 8 . Егер ак,ыл тындауды унатпасац, онда бурын- соцды ешюм ойлап таппаган Keciirri цолданысца енпз. 63 9 . Шындык, с е з болган жерде Tepic царап отырмак, тугш , 6ip цырымызбен отырганымыз жараспас. 6 4 0 . Уацыт тэж1рибе арттырса, сапаны тоздырады. 641. Кдз1р айтцалы отцан сез1ме кулудщ цажет1 жок,. I Кдлай ойлайсындар? Егер алацанныц цац ортасында т1л болса, ic аягына жетпек т уги, бастау алар ма ед1? 642. Ата-анага бала тэрбиесшде цанагат жоц. i 643. Кдмшыныц сабын уыцца жаратцан. 644. Ш елд1 цандырмайтын суды урттамац тупл, ji кешпегенде абзал. 645. Eci кеткен терде отырып, етек жакка айцайлайды. 646. Кемешц улкеш жагага шыцпайды. 647. Жауапкершшк — ецбектщ сыцары. 6 4 8 . Кдтыны бедеудщ Ti3eci жауыр. 649. Балага тэрбие бере алмаган ата-ана — • цылмыскер. ! 650. Бшмд1 адам билжке таласпайды. 651. Туганына анасы жагынады, асыранды анасына I жагынады. 65 2 . Жубайын тыцдамаган ейелдщ сезш е, ц ызы цулац % аспайды. 653. Е л болам десец, «Абай жолын», галым болам I десец, «Кдра сез», батыр болам десец, «КешпендмердЬ оцы! 65 4 . У цымбат турады. Тегш 1шк1з 1ледй 655. 0з1мд1 жацсы да, жаман да жакка езгерте алмайды екенмш. 6 5 6 . Ж1берген цатеме ез1м куэмш. 65 7 . Жагамдагы туймеш к ез келген узын KipniKTire # агытцызбаймын. KiM 6ipiHiui агытса, сол менщ тацдауым. 658. Ацшамен жолы болгандардыц, махаббатта жолы болмайды. 659. Адамга сыртцы элемд1 ертеу оцай, iuiKi элемд1 тутату циын. 183

DCjiHam fi/iLien fir pienti/i 6 6 0 . Досымды сыйлаганым — оны мазак, еткешм. 661. Егер досым улкен тэуекелге бел буса, онда досыма кемектесу — менщ 6ipiHUji мшдет1м, 6ipag маган улп, жеткен жеткт1п емес, ж1берген ($ател1п. 6 6 2 . Кдйта тузеуге шамам келетш ^ателжтерд! ж1беремш. 6 6 3 . «А сы ^па» деген с е з ic б1ткен соц ойыма TyceTini 6 6 4 . А дам е з кателнпне алыстан карайды, алыстагы тау кезге юшкентай, бойы аласа болып кершедк Алые деп отырганым мойындамаушыльщ. Шынында, e3i дэл тубшде жургешмен ici жок,, оган себеп элп мойындамау кеселк К дтел тн мойындамау иесшщ езш Канагаттандырарлык,тай ара^ашы^тыкд-а устайды. Соган алданады. О сы уар>пта &ара басы бой кетерген ^ а те л тн щ квленкеанде кдлып ^ойганын да ацгармайды. О ны кун шуакка суйресец, ол е з кун шуагына к,ашады. Сен жетектеген кун шуак,, ол ушш тас &арацгы келецке, ал е з келецкеа куннщ бетш жабатын, кудж жо£, ец бшк тебе icneirec. 6 6 5 . Куинм1з жеткенге 6epiMi3 ^ук,ылымыз. Зам ан сондай. 6 6 6 . К^гзганшакдын. Кдтемд1 6ipeyaiij тузегенш ^аламаймын. 6 6 7 . А дам ез1н1к1н 1здеп таппаса, онда оны езш Ы еместер &оршап алады. А дам осылай езш 1Ю еместщ тупуднына айналады. 6 6 8 . М аган мен ceHin ^алатын eTipiK жауапты айтса да жеткшктк 6 6 9 . М ен алдымда жауымныц тэш емес, у м т мен арманы Т1зе буккенш ^алаймын. 6 7 0 . А&ымак, саудагер сапасыз ешмш жарнамалаудан жалыкдайды. А^ылды саудагер жарнама шыгыныц еш мнщ сапасын одан epi арттыруга жумсайды. 671. Эрюмшц ала^аны е з бетш жабады. 6 7 2 . Кейб1реулер жагасынан устатып алдайтынын &айдан бьлешн. 184

j Квкек вке ЫЪ. 031нде ж ок бакытты езгеге к,алай -плейсш. 674. Мен уэде бермеуге уэде еткенмш. 675. Ба^ыт^а беленген сети есшен шыгарма. Эйтпесе келеа бакыттыц дэмш татуга eMip 1^ыск,а. 6 7 6 . М ен е з 1мнен улкен агама, анама д а к,атты свйлеуден тайса^тамадым. Тек кател>г' шылкылдаган экемнщ iciH керсем де ундемедом. Ce6e6i анам мен агам маган бапянвайтынын тусшд1м. 677. Эрю м взш е унаган сезд! бас эршпен жазып, бас apirrriji д ойрш кепрдк 6 7 8 . М ен жауабын бтлмейтш сурак,ты маган койганын унатпаймын. 6 7 9 . Саясаткер де келш сияк,ты, &абиетп болса, билж , басына ак орамалын ж ауып Tycipin алады. 6 8 0 . Ерш м н щ сыцары болса да, сен жок,та лжалгызсырайды. 681. 0 з1 м уш ш eMip сурген кундер курысын. 6 8 2 . Ш елепм деп суды тамшысынан танимын. | 6 8 3 . Тагдырда мемлекет сияк,ты, оны д а ешммге ceHin I тапсыруга болмайды. 6 8 4 . А дам eMipre тек &ана ютап оку ушш гана жаралса гой. 6 8 5 . Бэр1м13 оцбай алданган кезде «екшип марте адамга сенбеймш...» деп са^танамыз. Байкал кдрасац, адамныц адамнан езге сенетш KiMi бар? 6 8 6 . Купит белюуге болмайды, кеш басшыныц Кджетпп осында. Ескерту: Жиган кушщщ езгеге тартып алуга, иемденуге жол берме. Ж ол берсец, одан кешнп былыкка сен жауап бересщ. Сонда оган «катысым жок,...» деп те айта алмайсыц. 6 8 7 . Кшэлже е з кунэсш TyciHin оцашада калу — ен, ауыр жаза. 6 8 8 . Улкендерден урейленемш. О лар м е т кате жолга салама деп коркамын. 6 8 9 . Саясат та менщ отбасымнын, белсен/ц Mymeci. 6 9 0 . М ен тжкен TiriciM у т ы п , тж п еген ар ы м д ы шыгындайтын ойыншы eMecnin. 185

И .а на т J’ fli.ie n S e m m o fi_______________________________ 691. Ce3iM кеп пысык, сезш щ 6ipi болганын &ала- маймын. 6 9 2 . Bipeyflig ойымен eiwip сурпм келмейдй 6 9 3 . К дзак^а к1м кандай кару жумсаса, сабынан ез1 таяк, жейдй 6 9 4 . К дзак — жет1 гасыр букса да, ж елкеа талмайтын халык,. 6 9 5 . К ^ си етаз адам, сиясы таусылган калам сияк,ты. 6 9 6 . Жастардан шошимын, агаларыныц 1^ателер1н кдйталап жур. 6 9 7 . Ерл1-зайыптылар балажанды болса, баласы ултжанды болады. 6 9 8 . Б а ты ^ тар — ар сахнасыныц эртктерй олардыц eMipi шыгармашылыкка толы. 6 9 9 . К(атемд1 TyciHyiM уппн уак,ыт керек. 700. Ж ек керетш адамга шындыкты айтамын. Журеп жаралансын. Окырман к,ауымга т ш жещл, мазмуны салмакты шыгарманы талантты жазуш ы гана усына алады. Э дебиегпц eciriH какканыма уш жыл болды. Аргы бетте б1реулер жургешмен eciKTi ашатын Typi жок- EciKTi iiuKi бетшен ка^тым ба деп те ойлаймын. Солай болтан кунде арты бетте сыталап жургендерге eciKTi ашу — мшдет1м. Кейшкер1мд1 ecni жолта салып шатастырмаймын. Ж аца жолта салып адастырмаймын. Бупнп жол — тура жол. Bip калам бук1л тарихты турте алмайды.

Х е к е к оке Ж азуш ыныц цаламды уштауыныц ез1 — стильдщ 6ip Typi. Крналган 6ip адамнан свз шыгады, циналган буки халыцтан шыгарма туады. * ** Bip адам — эрш, отбасы — сез, агайын — сейлем, халык, — шыгарма. Y шталган к,алам цолданыста сынбай турмайды. Дайындап келген суракца алган жауаптан, тетесiнен цойылган сурак, жауабыныц салмагы басым. М ен ею эдебиетп цатарынан оцимын, 6ipiHUjici — эдебиет теориясы, eKiHmici — эдеби шыгарма. Тацырыптыц идея — жазушыныц цаламын шыгарма- ныц аягына дешн жетелейтш жол cepiri. Кундердщ куншде эдебиет eHepi де кудайдын, умытцан енершщ 6ip Typi болатыны хац. О сы мен шыгарма ж азу барысында, бас кешпкер1ммен шыгарманыц авторлыц цуцыгына таласып цалган кездер1мде болган. Менщ шыгармамдагы бас кейшкердщ жасы 187

K ja iia m %7fi.ienSetneiwi> ез1мнен улкен болса, онда мен ез1мд1 толыгымен соган багындырамын, ал егер, керюнше, бас кейшкер1мшц жасы ез1мнен Kiiiii болса, онда оны ез1ме багындыруга тырысамын. Жалган ынтамен жазылган шыгарма — жепм шыгарма. Крлга шабытсыз алган цалам, нанга жуз1жоцпышак,ты салганмен 6ip. Жазушыныц ею турл! ем1р суру стил1 бар: 1) цагаз бетше царап отырыпOMipсуру; 2) элеуметтж проблемалыц eMip суру. © з уацытысынан ерте айтылган шюр дурыс болса да, мен ушш дурыс емес. Керкем сез — жазушылардыц менШ1П, керкем ой ойшылдарга тиесш. Жазушыныц кешпкер! сулу ма, оныц оцырманы сулу ма? Талантты сыншыга талантты енер Heci гана тотеп бере алады. Табигат сыры басым суреттелген шыгарма —шыншыл шыгарма. 188

Хвкек еке Талантты сыншы — керкем шыгарманыц екшнп авторы. Улы жазуш ы атану уш ш роман ж азу мш дет емес. Жазушыныц жумыс алацы — ац парацтыц беть Ж азуш ылар, заман цателшне 6ipiHiui урынатындар, бул — шыгарманыц 6ipiHiui урпац оцырмандары, осы цателжке еюний урынатындар, сол шыгарманыц еюшш урпак, оцырмандары, жогарыда кеткен ею заман ц ател тн гузететшдер. Bipag булар д а кешнп урпак, заман ц ат е л т болью кер1нет1н цателжтс кешш жур. Бацытты жазушы юм? Бацытты жазушы —оцырманы сауатты жазушы. Оцырманы сауатты жазушы — гасыр жазушысы, оцырманы сауатсыз жазушыныц шыгармасы — оцырманныц уацытша ермеп. Сынш ы дегешм1з — сауатты оцырман. Стиль — жазуш ы сапасыныц кврсетюгш. Сыншынмц мацсаты — авторды сюжеттж, компози- циялык, цатемен жумысца баулу. 189

ЭС.апат Q7ti.ienSetneiiofi Сынга тетеп беру, ецалдымен, жазушыныц теориялык, сауаттылыгын талап етедь М ен талантты жазуш ы болмасам да, талантты азаматпын. Ж азуш ы д а, ацын да, 6ip цошцардыц мушзь Ж азуш ыныц eKi Typi бар. Bipi — эдебиетпц кетерем жазушысы, екшшга — эдебиетп кетеретш жазушы. Ж азуш ыга шыгарма жазудан, оцырманын табу циынныц циыны. Ж азуш ыныц отбасы мушелерше, оныц сауатты оцырмандары д а шредй М аган б1рде: «C i3 цалай жазуш ы болдыцыз?», — деп сауал цойды. Мен: «Ж азуш ы болудан уялган жоцпын», — деп жауап берд1м. 190

М АЗМ У Н Ы Кмлммскер............................................................ ............... ) Агыктыр.машыMi-iu...................... ..................................... 5 Оконтовка.......... ..............*.................... 8 ............ 13 Струпцина.............................................................. ............ 17 FW ЖЫА.................................................................................. .............27 Лгайындар..................................................... ............ 37 Шайтан .................................. ......................... 39 Автограф 49 Кокек Э К ( .............. ............ 33 Жг-Х1'ущ*мнбашак-ыкр* ыкэу.р..о-..ы...................................-.............................................................. 64 Жь1ЛЫуй....... .......................... 68 ............ 79 Немегичнц гагаты ............ 81 Журен аже ^ .............8 6 96 Кагапшы. ............ 112 Анамныцаты юм?............................................ ..... ........... 122 Жубайлары^мласы................................................ ........... 123 РАДИО НОВЕЛЛА Соцгы шоколад...................................................... ........... 130 Мшез1м жаман............................. ........... 134 Нашакор келшшек................................................. ........... 143 Жет1 жуз сез........................................................ ............ 151

КАНАТ Т1ЛЕПБЕРГЕН0В K0KEK ЭКЕ -Сарашысы Улжалгас Зэугрбекова -Техникалык, сарашысы, безенд/рген жэне беттеген Нургул Сейдахметова Теруге 09.09.13 инберйць Басуга 21.10.13 кол койылды. Кагазы офсетт1к. Kapin Typi “Таймс” . IlimiMi 8 4 xl08V 32. Офсеттцс басылыс. Баспа табагы 12.00. Шартты баспа табагы 10.00. Таралымы: мемлекеттш тапсырыс бойынша 2000 дава+баспа есебшен 310 дана. Тапсырыс № 1351. Кел1с1мд1 бага. ИБ № 5137 cepiKTecriri. “Ж алын баспасы” Жауапкеришшй шектеул1 050009. Алматы каласы, Абай дадгылы, 143/93-уй. Тел.: (727) 394-36-40 Тапсырыс берушнщдайын файлдарынан Г И И ЖШС РПБК «Дэу|р», 050009, |и В Алматыкаласы. Гагарин д-лы, 93а. La»i»l E-mail: [email protected] ISBN 978-601-7286-77-4