Тілепбергенов Қ. Көкек әке

K ju u a m U li.ie n S e p ie n o f)_______________________________ Т и т к,ашып журетшб1з. Tiirri Айсулудыц 03i ogbin улгермеген.Алматыга журерде сыйгатартса керек. 1шшде «Жетшнп айдыцжиырма тогызы. Айсулуга агасынан», — деп &ойыпты. —Eg6ipiHmiogbiraHмен, кдоздаргамазмунынайт^аным сол, 6api таласып к,алды. Кттабыцыз белмеден-белмеге Kemin, сураныскд ие болды. Тек Kemipiiji3, алдыцызда уяттымыз. —Неге? — Тертшпй ^абаттыц к^>1здары. Bipmmi мен, жо& мен ок,имын деп, кггаптыц му^абасын gape айырыпты. Уяттымыз... —Ештеце-е етпейдк.. Маган сез берер емес. —Данияр, сол сэттеп о^ырмандардыц пэк кецыдерш Kepin, таласып «Мен окимын» деп ш таты gape айырды& дегенш ecTin, тебем кокке жетп. Шыны керек, осы штабым баспаханадан жарьщ кергенде, булай куанган жogпын. —Жазушылар yfii жайында gaAAbi ма не? —Kemin кетпесе, турганы да орнында. Естен uibigTbi. Сулу к,ыздар ес1мд1 шыгарды. Жog, сулу g b ^ a p емес, ogbipMaH gbi3flapbiM десем шындыкка жанасады. Сонда тура бэр1н тастап, gaATaflarbi тиыныма, банкоматтагы жиган-терген1мд1 gocbin, жеке жедел баспаханага 0£ырмандарымныц биепнен суйрелеп mangbiM келдь Сойтсем, бекершшк. Мен: — Бэлшм!.. — ыцгайсыз болды. Сейтсе де Kerri. — Байланыс gypaAflapbijjHbig HOMipin берерацдер. Таразга жетсем, сендерге «Махаббат пен таланттыц» данасын сураныстарына gapafi жетюзш берешн. Не сейлеп, не gofiraHbiMflbi бммеймш. —Эуре болмацыз, Кднат Эб1лсейтулы. Bi3 онсыз да, анау жагдайдан кешн £ыздармен agma жинап, Айсулуды gaftTa Таразга ж!бердж. Ол да тез-ag оралды. Сейтш, азд щ шыгармацыз бушл жaтagxaнaFa тарады. Ci3fli онда апармай-ай gOHfibig. Эйтпесе талайды. — PagMeT. 50

__________________________________ Х о к е к &ке — «Ра&метп» несше айттыц. Бас тартсац, зорлайтын бе ед1, жур-журлеп. — Размет айтып кутыла алмайсыз. М енщ атым — Гулмира, Алтын, М а^та, Айназык,, Н азы м , З ер е. Ш етю Кыз — элп Тараздык, Айсулу. Б1здщ эркайсысымыздын, eciMlMUfli езщ )здщ к елеа эцпмегрздщ &аЬарманы е т е а з. — О з д щ келкпеуге ш арацыз жок,. — Егер келкпесещ з, эд и е т а зд ж болады... LLIeTKepiдео^шауланыптурганАйсулудыцдэл ез1екен. Бутына жабысып к,алган джинсы шалбары жарасып-ак, тур. Арты& еш тецеа бай^алмайды. Автобекеттен мунда жеткенше, жауын басылган. Bip топ ^ыздар жак,ын мацнан шы^са erri. Айсулу устше то^ыма жемшр киген. Буып алган бел1 кас сулудыц формасындай. — Б асе, неменеге титык,тап калды десем. Бойжеткенге назарым ауды десейпн. Аш ып айт... — К^>1зык, осы туста басталды. Айсулу: «А га, ci3 меш куге турсацыз, б1здщ жатак,хана осы кешенщ басында. Дереу «М ахаббат пен талантты» экеле кряйын. Крлтацбан,ызды койсацы з...», — дедй А нда Ш ерагаца арналган жиыннын, басталуына жарты сагат шамасы &алды. Алдында ескерткешмдей, бойдак,... Курбыларынан белшш, жатак^аналарына %арай багыт тузеген, Te6eci бужыр-бужырга отырып бойжеткен кете барды. — Сен не? Айсулуды, шынында да, тосып турсыц ба? — Амал не? Тостым, достым. Кдз1р к е л т кдлар, — деп жарты сагатты тагатсыздана етк1зд1м. Кешжкешмдй Маган жуктелген ж ауапкерш ш ктщ бар екенш де биемш . Хабардармын. Y ctIm шыл^ылдаган су. Ак, жауын к,айта куйган. Кун KypKipen, найзагай ойнайды. Оны да биемш . Хабардармын. Тастай %атып турганыма ею сагат толды. Е н д т андагылар Таразбен хабарласып, ж1берген адамдарыц &айда деп сурастырган да болар. Таразга барганда к,атац ceric, болмаса одан д а сора&ысын еститнймд1 биемш . Хабардармын. — Сонымен, не болды аягы? Бойжеткен келд1 ме? — Ж о^! 51

K ju ia n t Zili.tenSe у ге н о (> — Ж огы £алай. Жауын астында батпандай ею сагат тостын емес пе? Бекер болганы ма? — Бекер ме, бекер емес пе, б1лмеймш. Эйтеу1р кудер1мд1 узбей, Таразга ^айттым. — Мундагы бастык,тарыц ceHi ой 6ip куырган шыгар. Сауап болган екен езщ е. Сауап... HeMipi он еюшш мектептщ тас MyciHi Кер1мбайдыц алдында ею жнтг кдздиып тур. Е ю мыц алтыншы жылгы осы мектептщ тулектерше бупн-ертецон жылдык,. Тосынан мацдайлас&ан жазуш ы мен Данияр — сыныптастар. — KfLaip кря тур —Тындап турмын... Мектептщ ауласьша Kipe бер. М еш сонда кересщ. — Ол юм? — Келшшепм —Айсулу. — Ж ацагы... А лматыльщ крлтацбанды... — Дэл 03i. — Сонда &алай? — Интернеттщ ар^асы. Почтамды ашсам... онда окримаган хаттар тола. Соныц б1ршде: «...С о л куш жата^ханага жетш, ютабыцызды алып, асыга Kepi кдйтсам да. С1здщ тусыцызга кел1п, жауынныц астында турганыцызды кергенде аяк,-&олым оз1нен-ез1 д1р1\\деп, бурын болмаган крбалжуды сезд1м. «О сы н да ток,тайын б а ?» , — деген журпзуипге: «Ж ок,», — деп неге жауап бергешм/Ц де тусшбещм. ... Мен ушш дэл сол жерде тапжылмай турганыцыздыц 03i, азд щ колтацбацыз болып коршдЬ. М аган б1рде: «C i3 &алай жазуш ы б олдыцыз?», — деп сауал &ойды. Мен: «Ж азуш ы болудан уялган жокдын», — деп ж ауап кдттым. 52

Х в к е к аке Ж т тт щ крс жауы — жалган намыс Автор K0KEK ЭКЕ М усэшрдщ жедел жэрдем журйзуппй болып жумыс 1стеген1не он сеп з жыл. О л &аланыц барлы& жолын, кешелердщ атын, к,ай жердей кэр1з ^акдагы жогын, ^алада ^анша багдаршам бар солардыц бэрш-бэрш жаттап алган. Оныц мшез-&ул&ы 6yriHri &огамда OMip сурейн кейб1р еркектерден пэлендей айырмасыз. П эре алып кермеген. Журпзуилшц жумысында &андай солакдй табыс к ез1 болсын. Жасырмаймын. Кейде бак тубшде кдлган азын аулак, бензинд1 таксисттерге сатып, Typi таныс «кдрындастарына» т с су впереди 6ip улы бар некелескен эйелшен. Демек, цандай «^арындастарга» nic су сыйлап жургеншен жубайы хабарсыз. О сы новелланы 0£ып отырган ок,ырман. YiuiHiui азат жолдагы екйшп свйлемд1 жазбай-а& &ойсам да болатын едь Эйтсе де ок,ырманныц да «сапасы» эртурль Кейб1реулер: «М усэш рдщ эйел1 бола тура неге тырнакдганьщ ш ш деп « ^арындастардыц» шашбауын к етерт жур. Оцбаган, квзге шеп салды», — деп хат ad6epyi мумкш. Сонды^тан амалсыздан ж аздым. Б1рден ескерт1п &ояйын. Егер мешц мекен жайыма: «Еркектщ су й т ^осылган келшшейнщ кезш е шэп салганы адамгершшкке жата м а ?», —деп хат салып ж1берсец1здер, менен нак,ты жауап алмак,ты армандамандар. Бул — OMip. Н е дурыс, не бурыстыгын айыратын Mycanipre бас берйген. Новелланыц сюжей ем1рде болган о^игага куралганды^тан, еткенд1 озгерту, кепйрвдздер, мешц К°лымнан келмейдь К,алай болды, солай жазамын! Mycariip, диплом алган, уак,ытша жумыссыз журген № 1зды к,алынды& ^ылган кезш де. Келш ш еп кетере алмады алгашк,ы уш жылда. Жатырына суы& тиген, тимегенш мен кайдан бглейш. Уйленген соц терйнип !У>1ста журеп айнып, эрнэрсеге жерщ. Босанды. ©Tipin болмаса, сол о&игага куэ болгандар айтады. 53

И .а иа ш £/fli.ien<)epien()j>__________________ ________ _ Перзентханадан шыкцан он жедел жэрдем М усэтрдщ подъезш щ алдына келш тоцтаган. Э рш м эрцалай. Бупнп куншц адамдары лимузин жалдап ауре. Мынау ше? Эрш тестерш е айтты, цолдарын бос болса цикулатып кел!ндер, баламды уйге алып цайтайыц деген. Сез1 жерде цалмады. Сонымен. О зд е р новелланыц бесшцн азат жолын окуды бастадыцыздар. Енд1 алтыншы азат жолдан бастап долге орын тар. Mycanip, ягни б1зд щ кейткер1м1з ом1рде цандай адам болганын ашык, жазамын. О л жацсы персонаж ба, жаман персонаж ба шаруам не? Мен новелланыц авторымын. Мшдет1м — шындыцты етюр сюжетпен жазу. Айтпацшы, умытып барамын! Айтпай етсем, мойныма царыз ш недь Mycanip сек1лд1 кешпкер, мысалга ше, о э д щ керш вдз, жумыста цатар отырган э р т т е с щ з , болмаса туысцаныцыз болуы эбден ыцтимал. Кргамдагы кезге кершбейтш, турмысца cijycTi осындай проблемалар неге меш мазалауы ти1с. Кез1цд1 аш! Саган айтып отырмын. Айналаца сын кезбен царасай! Осы новелламды ж азу ушш 6yriH жумыстан цалдым. Редактор жумыстан шыгарып ж1бермесе одан api. Крлжын. Биесщ дер ме?! Mycanip ше, шай устснде эйелше царап: «Сеш мен ажырасамын. А ры з жазу yminсотца сен барасыц ба, мен барайын ба?», —деп сураццойды. Bip-6ipiMeHсазге келш урыспады. Араларын мысыц кеспедь Дастарцан басында цасыкца да таласпаган сеюлдк Кдраптан-царап осындай сурацты келшшепшц бетш таспен ургандай етш цойды. Каншама гашыцтар цосыла алмай жургенде, эй- ш эй а з М усэш рдщ кылыгы дурыс па? Сыр мынада. Турмыстыц материалдыц жетюпеушшп эжептеу1р проблема, тусшгенге. О сы новелланы жазбаганда мен де мэн бермейтш едам. Ж азамын, оцы. «Н ук те» дегенд1 оцыганда новелла д а аяцталады. М усэш рдщ айлыгы цырык, мыцга сэл жет1нк1ремейд1. О л 03iH нагыз еркек санайды. Еркектщ эйел! уйде ба ГЧ” i М а й езшщ санасында цалыптасцан TyciHiri сондай. Юм не десе, о, десга келшшеп жолдасыныц айтцанына 54

______________________ _____________ Х е к е к оке кони!, уш жыл жумысца шыцпай отырды уйде. Э цпм енщ ашыгы. Дипломы бар, е ш зет м бала жоц, цолы ертель кеш бос, 6ipajs жумысца шыцпайды. Н еге? ©йткеш келшшек 6ipa3 уацыт кетере алмай жургенджтен, езш сэл-пэл к1нэл1 санайтын. Кейде, TinTi курсац кетере алмай жургенше куйеуш де кшэлайды. 1шшен тынады, жац ашпайды. Мусэгпр цыста келЫ бузылганда жерге жуца ки1з тесеп сагаттап шалцасынан жатады. Суык, ™in, сы з exin, белаздену1 мумкш бе? Н е деЯсгз?! Айттым гой ш ш ен тынады. С ол се б е т т куйеунйц тш н алып, ешетпедк Эйтпесе ойлап корпи. Bip белмел1 пэтерд1 eKi адам паналайды. Bip адам азангы сепзде жумысца шыгады, кешшсш оралады. Уйге цамалган адам теледидар квред1, терезеден далага царайды, балконга шыгып т аза ауа ж утады. Уйде ж алгыз цалган жаман. А л ол болса уш жыл т ездг Жексенб1 кун1 саябакка эйел1мен к.ол устасып цыдыру кеш уйленген журпзугшге жарасса | кудай урсын. ©3i солай ойлайды. Кдз1р оныц баласы бар. Ж ацында 6ipre толады. Неге екешн цайдам Мусэгпр бурынгы ойынан айныды. Еркек нан табу тшс, эйел бала багу. Жоц, цаз1р кезцарасы тубегейл1 взгерд1. К елш ш еп диплом бойынша бастауыш сыныпца мугал1мджке орналасты. Уйге бала багушыны ацылы жалдады. Келшшектщ айлыгы цырыц бес мыцнан асады. Bipimui айлыгы, тусшесщ бе, кырык, бес мыц? Жагасын устады Mycanip. Сонда кдлай? H e yuiiH? Bip грамм тзж 1рибеаз, ецбек ютапшасы жацадан ашылган жас маман айына 1&ырь1к, бес мыц тецге айлыц алады! Mycanip дипломсыз. К езш де техникалыц оку комбинатын бтргендж тен, журпзуш! деген KyaAiri цолында. Дипломы — сол, жумысца орналасуга жараган. Сендер тусшесщдер ме, цалай ол айына соншама ацшаны алуга, былай айтцанда, цуцылы. М у сэт р д щ басына цырык, бес мыц тецге деген айлыц цонбайды. Тусшбейд1 олондайды. ( О л 6yrinriтурацты экономикадан хабарсыз.) ©3i жумысца орналасцанда ше, айына eKi мыц жет* жуз тецге деген айлыц алатын, кассадан. О н сеп з жылда айлыгы аз-аздап цырыц мыцга ecTi. Мусэшрде он 55

Х я и а т &7li.teni>epieHO$______________________ _____ 6ip ж ы лды кбш м (ол окыды д ей а з б е ?), сосын журпзунн деген к у э л т гана. О л не нок,ат па деп ауыздарыцызды былгамацыздар. © ресш щ жеткеш — сол. Келшшек жыл бойы ауырмай-сыркамай жумыс ютедь Айлыгы тура^ты. Енд1 бурынырак,ты жазамын. Келшшек жумыс ютемей турган уа^ытты. О л кезде уйге келетш nipic кез1 тек кана М у се т р д щ айлыгы-тугын. Отагасыныц ауызы дуалы, билж сода. Айт^аны — зац. Уй iini юмнщ табысына кун керш отыр? М у сетр д щ . Mycenip, Mycenip, Mycenip! О сы уйдщ барлык, шаруасы журпзунпшцтабысына карап калган. Келш ш еп 6ip рет болсын оныц айтк,анына карсы ты крад ы . Кр1ск,асы, отбасын асырап отыргандыктан, M ycenip е зш нагыз еркек санайды. Р ас. Туралатын нанды, тамакка косать1Н майды, себетш тузды сатып алу ушш юмнщ а^шасы жумсалады? М ипрдщ. О л нагыз еркек. ен не айт^ым келгенш туснодре алдым ба, елде сендер ездерш барлыгын TyciHin отырсындар ма? Б угш п кун. Келш ш еп нан алуга, тамакка косатын май жене себетш туз алуга жолдасынан акд1а сурауды к°йган. А занда жумысына асыгып журю жолдасынын алдын Kecin ететшд1 шыгарды. Bip-ею марте емес, канша рет жумыс кейлеп утжтелмей калды. TinTi Kip жуатын машинага салынып, жуылмай калды гой эне 6ip куш. Mycenip ундемед1 (жуылмай калган кейлек ушш ейелше жудырык ала жупру — акымактык). Турасын айтканда, айналдырган 6ip жылдыц шпнде eMipi неге сонша езгерш кеткенш Mycenip TyciHe алмай Корланды. М иы жетпей койды теп. Эншешнде ала салып жаратылатын айлыгынын, каз1р мурты бузылмайды. Tiirri айдыц аягына дешн жарты айлыгы зорга жумсалады. Сонда не, еркектщ тапкан табысы отбасын асырауга Кажет болмай калганы ма? О л катты намыстанды. Э детш е ж ат кылык- Достарымен apa&iiirri. Досы: «Сенщ мундайынды кермед1м. Саган не болган?» деген сурагына ундемей кутылды. 56

Х е к е к вке Келшшегшщ айлыгы ецбек жолыныцекпшй жылында отыз пайызга ecTi. О л а з ба, yArepiiui темен окушыларды сагатына ацылы турде жеке оцытып, цосымша ацша табатынын цайтесш. М асцара болганда екйпш тоцсанда ол екшнй санатгы мугал1м болып кетерш й. Айлыгына санаты жогарылаганына царай устемацы ацша цосымша телендк Зуылдаган 6ip жарым ж ы л ш ш д е табысы жетшс мыцга жуыцтады. Mycenip оган тжтеп царауга намыстанды. Дастарцанда белке нан емес, т э т п тоцаштар турала бастады. Юмшц ацшасына? 0йел затыныц. ©ткен жолы жатар кезде: —Сешц ацшанды турмыстыц муцтажына пайдаланбай жургешм1зге 6ipa3 уацыт. Ш отында цанша царжы жиналды? Ж аратпа. Жинала 6epciH. Куаныштыц цажетше жаратамыз. — Сешц ойынша цанша жиналды? —Терт ж уз мыцдай шыгар. Солай ма? Mycenip сасцанынан Tepic царай салды. Н е дерш бимей KepneciH иыгына буркеп: — Солай шыгар... — A -а, айтпацшы, — келтш ек бурынгыдай емес, цаз1р е з ой-niKipiH ерюн айтады. Н е дегенмен турмыстыц материалдыц муцтаждыц кеп салмагын e3i цанагатгандырып жур, — былтыр екпен ауырды, еткенде ею ай жатып емделдш. Жумысыцды цойсац цайтедй а? — Мына жумыстан айырылсам не гстеймш? — О л ез1 жумыс штейтйн жедел жэрдем бел1мшеашц бастыгы езш жумыстан шыгарып ж1бермейтшш жацсы быедй ©йткега бул — epi журпзуии, epi сол жердеп гаражда буки жедел жэрдем кел1гЫц техникалыц ацауын жатца биетш механик. Оныц цойган сауалына келшшеп: «Денсаулыгынды кутем десец, уйде отырып бала бац, мешц табысыммен кун керем1з», — деп цайырды. Муны еспгенше елгеш жацсы efli М усэшрдщ. Еркектжjywipi цалмаганын Mycenip осы жолы мыцтап уцгы. Калай? Жумыстан соц терт жыл бойгы дагдысы бойынша белке нанды цолтыцтап келсе, келшшеп белке 57

X ju ia n i cJlIi.tenfieoieHoli_______________________________ нан, сэб1з, пияз, картоптан 6ip келййн одан бурын экеледь Жолай дукенге сога салып баласына ойыншык, ала ^алса, келшшеп одан кдямбатын сол куш сатып алады. 0 з бспмен уйте салайын десе, келшшеп буйте салып асып туседк Ж ыл он eni ай эйелшен 6ip &адам артта к,алып, жете алмады. Намысына тие ма, тимей ма? Д ерею айт^анда, осы кунге дешн мысык, болган эйелге енд1 т1л шыга бастады. 0 з ш адам £ылган куйеуше ак,ыл айтуга кульщты. Бар уак,ытын жумысына арнаган. Жан- тэшмен бериген уй шаруасы жайында ^алган. Терезешц алдындагы шац eni ель Абырой болганда Mycanip майда-шуйде Т1рл1кке араласпайды. Bip рет болсын уйд1 тазаласай деп ескертпедь 0 т к ен жылга ijapan турсац эйелшщ ыгына жыгылган carrepi коп. Соган Tyci унайтын костюм алды. Келшшеп тогызыншы мамырга Hie су апердй ма^ул шыдауга болады. Б азар дан белдж аларда езш е eni ауыздык, белдж унаса, эйелше 6ip TicTici унапты. Саудагердщ алдында eneyi 6ipa3 сез жарыстырды. Крны басына шауып, уйге барганда эйелшщ мэселесш кешжттрмей ^араута быепн осы бастан турдь Неге екенш ^айдам, сол куш мурнын бет к,ылуга крлы тимед1 ма, жагдай умытылды. Ужымныц корпоротивше апарды. Бас&а журпзунвлердщ крса^тары томпиьш отыр, тыныш. Б1здщгеройымыздыц&атыныб1ресе анатэрелкеге, 6ipece мына тэрелкенщ етегше жармасып, калганщут&ан салатты жолдасыныцалдына уйд1.А нау OjjHraFaараласатын жеш жо& к,ой. Журпзунй кешюеш ш еш еа елгендей турмен юрдь Н е болды? Бастыкден керюттм. Жылдыц аягы. Анау-мынау д эм етт журген шыгар. Айлыгынды, кдэ1рык, мьщ садага, &алтасына бас. Кудай-ау, не деген сорлы ^атын! О дан 6ipey а^ыл сурады ма? О дан кешн кдншама турмыстык, жагдайда соныц дегенше кендь Кдрап турса ыцжьщ, куш1к куйеуге айналган тэр1здь Сумдьщ! ¥ят-ай! Олген артык,! Кеш е тунде болган oiyiFa. Tepic^ к,арап, буркенш жаткдн куйеушщ уетшдеп керпеш эйел1 жулып алды. К ердщ бе жеткен жерш. Кемш ш к журпзуипден. 0 з ш еркек санаганы болмаса эйелге &ол кетермейтш мшез! 58

JCffKeK &ке )ны басына м ш пздь Сонымен. Э цпм е былай. Э йелдщ :ce6i бойынша отагасынын, банкомат шотында терт ж у з иыцнан аса тецге жиналган. О лай болмай шык,ты. Оган ^алай к ез жетюзда? 0 з ш е гана мэл1м си&ырлы жолмен эныц банкомат карточкасыныц кодын алып, арнайы барып тексердь Элбетте, оны тес кдлтадан ру^сатсыз жым&ырды. Kjoicijacbi. Ш о тта бар болтаны бутш елу мыц кдлыпты. Кутпеген жагдай. Aiyua ^айда? Mycenip бул сурак&а цнм1ркпестен байдан шык^ан келшшектерге жарат^анын айтгы. Расында, солай! Шындык,! М ен занды ейелш, тегш ейелш турганда бас&ага барып жын урды ма с е т ? Э лде интимд1к сурак,та кднагаттандырмаймын ба? Крлтыгым ба, ауызым, к,ай жер1м сасык,? Н еге бас^ага барасын? Кртындш де дурыс! Тапа-тал тусте, сулу келшшеп турганда бас&ага бару не тенД. С ы рт адамга eMipAepi гул болмаса, кул болсын! Отбасылары е з ш тер ш де ipin- ннруде! К улкш жагдай. Журпзупп уст1нен керпеш жулып алган ед еп азд щ д ем аз ай^айына ^арык,. Сосын к,айта буркендк О л асханага барып солк,ылдап кезш сыккан соц &айтып келдй Басын кетерген куйеушщ бетше атып урды су сулгшь Булыгып ернерсеш шэцшлдедк Айтуынша, бел жазбай жумыс icTen, отбасыньщ материалдык, жагдайын тузеуге куйеушен артык, тыраштанганда, муныц кезге шеп салганы адамгершшкке жатпайды-мыс. Н е десе, о десш. Сункылдаганын тындауга Mycenip £улык,сыз. Тац атты. Тацгы ас устшде M ycenip: сешмен ажырасамын, соткд арыз ж азуга сен барасыц ба, мен барамын ба? Тушмен ^ьщсылаган кел1ншек жумыстан к,алды. Эндчмеа — сол: отбасымыздын, материалды^ жагдайын тузеуге сенен арты& бел жазбай жумыс icTen жургенде, кез1ме шеп салганын адамгершьмкке жат- пайды. Ажырасам дейац, е к е а з ескен улдын, жагдайы не болма&! Bipeyfli унатасыц. Ж а^сы 61лемш. Кдтелеседк Куйеушщ унат^ан emKiMi жо&. Жай еншешн е з ейелшен жалык,ты. Журпзунй соцгы сезш айтты. Кшмш жинады да 59

Хайат Ж ,.,\",Ь '0 х'н«Ь eciKKe жацындады. Тофлейш кигсн соц подъезге тыкиак болганда уй суйретпесшщ 6ipi кок желкесше цатгы тид1. Лацгырган эйелк О да сабыр сарцылган. Семкесш тастады. Е сж ашык,. Ею аттап мшез1 ерипген ойелше ж етп. Н агы з еркек цандай болатынын KepceTKici келдд ме, оны цылцындырып цабыргага суйедд де грушаны ургандай соккылап «жатгыгуга» Kipicri. О л ойбайлады, шыцгырды, комекке шацырды. Ашык, есжтен юрген буки\\ корон жабылып жатып екеуш арец ажыратты. К елш ш ектщ алган закымын цайдам, ал журпэуопнщ бетш тыриак, абден сойган. Bopi 6irri, ол кетп. Ж урпзуой баласын сагынды, айел1 Мусошрдй Уйге цонбаганына 6ip жеть Барлык, ш кш м , сырт кшм тук цалдырмай алып кеткен. Гаражда уйыцтайды. Алгашцыда сыр бермеген. Эрштестер1 дур-дараз болгандарын ак,ыры бидй «Е рльзайы пты ны дуние урыстырады, тесек табысты рады». О н куннен асцанда куйеуш 1здеп келш жумысына. Ж урпзупйнщ де ашуы басылган. Б1лмест1к болды, анау-мынау, шаршаганнан ашуга жецмдж, сен м е т , мен сеш 6ip жола кеойрешк. Зацды турде ажырассац, бала менде цалады. Айлыгымды кунджке шакцанда жагдайым жак,сы. С отта жецш шыгамын. Сотга мешц маскарамды шыгартып баламды тартып алатындаи квзше шеп салган жоцпын. Ажырасцан еке>йм1зге де тш м аз, би есш бе? П отер сешкь Егер жан-жакца тарайтын болсац, мш детп турде жарты цунын иемденемш. З а ц м е т ^олдайды. Ту сш есщ бе? Уйге еркек адам керек! Лампа куйдй Орындыкда шыгып ауыстырмак, ед1м, жыгылып бутымды айырып ала жаздадым. Бузыцтар шатырдан теледидардыц кабелын урлады. Н е icrepiMisfli бимей отырмыз?! Myconip тындап болган соц цолын 6ip алтедь Ж а з erri. К узд щ аягы. К^рашаныц соцында цар борады. Myconip осы кунге дейш гаражда тунедг K,a3ip тун. Ж урпзуой тосекорын жууханасымен жапсарласып согылган моштханада жумыс штейпн келшшекпен 6ipre турады. Срныц жалдамалы пвтершде. 60

ЭСвкек ике \\Mycanip жасы отыздагы &ызды жа&сы кере/цдесем e-ripin. Тусшесшдер гой: жетпскеннен сонымен 6ip керпенщ астында жата ма! Bipan, ойы тузу, м ш ез1 жайлы болса 1^айтып уйлену жоспары сызылган. Сондьщтан пэтер а^ысын торт ай бойы жартысын телес-л. Келшшектщ ] ойы бас&а: журпзуип деш тузу еркек. Басынан етюзген жагдайды, психологиясыэларегеншбиедг Сырттайбэрш | аньщтады. Уйге Kipri3in алуга болады! Н е дегенмен еркек | емес пе?! Ыстык, суга 6ipre Tycin, ар&асын сылап-сипап | берсе ж еткшктк Айт^анына кенеда, дегенше журедй Ен, I 6ipiHiui мак,сат — еркектт алдап-сулдап уйге ю рпзш алу! j Т орт ай эцпмелер1 жарасты. Сосын оцай таркдсты. |. Каштан аман-есен шык&ан журпзуип ушне со^пады. Кектем, ж аз, &аз1р куз. Сол ^арашаныц ортасы. IЖапалак,тап gap TycTi. Суык, гаражда бурсендеген М усэ- nip — Mycanip. Н е ^ыларын бьлмей кдугырып ^алды. © з 1ушне барса 6ipey тусау ма? О л жакка аттап баспайды. I Ж аурады. ; — Атасына налет. Буйтш жургенше байдан шыккан , катыннын, жылы тесепне оранып жат^аным жа^сы. Ойлап кдраса былтыр сейтнтп. BipaK, ол кезде унатты, жайлы болса катындыкка алмакка ниеттендг О сы жолы мулде бас&аша. Ойы арам. Э рекеп бузылган. Ж алгыз басты келшшектщ ушне Kipin алып, кдрдыц epireHiH кутш, кектем келгенде болмашыны сылтауратып тайып j турмак,. Саналы турде осы &адамга Kipicii. Кексеген1 орындалды. Кдлальщ аурухананыц мед- | би кеа муньщ ^урыгына ш н д ь О ньщ екпшп сыныпта ок,итынулы бар. Y meyi 6ipre турады, амал не? Бул медбике момын. Пэтер езш ж ь Теркш ! дэулегп, к,ыздарыныц жагдайын жасаган. Тек алгаищы Kyfieyi етек^умар, тура^сыз, жексурын болып кездесть Б ет алды муны урып-сок&ан. Уяттан журдай, алей ш арак^а тойып тун жарымда уйге жезекшелерд1 к,ос-&остап экелген. Т езуге бола ма? Агасын iuajy>ipbin уйге жолат^ыздыр.май крйган. 1с насырга шагщанда туб! милицияга арызданып кутылды. Mycanip осыньщбэрш келшшектщ е з ауызынан тындады. Баланьщаты бала. Сабакдан келгенде шулайды, ойнайды. 61

H ju ta m ШИлемВетешгб Тыныштыцца уйренген «эк е» осыган зорга шыдады. Б1реудщ баласы е зш «эк е» деп атаганда жыны устады. Ш ыдайды. Далада к,ыс. Баратын жер1 болса, цане. О цбай мацдайын тасца соцты М усэшрге сенген келшшек. Т е р т ай сонымен 6ipre жатты. Айтцан уэде- лерше иланды. У лы ержеткенде (к,аз1р еюнгш сыныпта оциды) memeci бетен еркекпен уйыцтаган тундер есшде сантала м а?! «ЭкесЬ> юм? Кектем шыццанда «к,ош бол» демей жогалган еркект1 а з уацыт эке депзген юмнщ цател^п? Анасыныц. О л туысцандарына терт ай бойы ушнде бетен еркек жургешн б1лд1ртпедй Абырой! Юм биед1? Ж ацсысы жолыцты ма деп умггтенген едП Эйтпесе кеше FaHa cypii wi, сабак, болмайды екен! YmiHiiii кд>1ста тагы да цайталанды. «Соцыр атца цотыр ат». О сы жолгысы колледждщ медбикеск О л муны цыстыц 6ipiHiui айында артынан теуш куып шыцты... Мусэшр дорбасын арцалап, езшщ пэтер1 орналасцан кешешц басына жаяулатып туей. EciKTi то|у>1лдатты. Юрпздь Ш эй устшде: — Keiuipiui меш. — Кеийрдам! — Шынымен, екшемш. — ©юн! — Кршягыма уяламын. — Саган к,ай бет1ммен цараймын. Уйге оралгым келедь Сендердщ цастарына. — Уйде отырсыц! — Keiuipiui, мень — Алдынгы аптада эю мш ш к сотца барып ажырасуга байланысты арызымды цалдырдым. Е ртец отырыс. Келгенщ жацсы болды. Е ртец сагат уште кешжпей кел. — Неге?.. — С еш уш жыл кутг1м. Ж умысына жиырма рет барып, KeiuipiM сурадым. T iaere цаншама жыгылдым. Mia бацпадын. П этер сешю. Сынык, юршшше таласпаймын. М ен ипотекага басцасын алдым. О сы уацытца дешн баламыз екеу1м1зд1 куып шыцпай, баспаналы болуымызга 62

ЭСокек out руцсатынды бергенще рацмет1мд1 айтамын. Кдласац, цаз1рден бастап осында кал. Kepin тургандай 6i3 кеше заттарымызды коцпргенб13. MiHe, юлтщ. Бес жылдан соц келсец де мен с е т кеннретш ед1м. Енд1 Kemipefli деп дэмеленбе. Н еге? Бьлесщ бе? © йткеш сен 6ip емес уш эйелдщ ушне е з аягынмен аттап, солардыц KepneciHжамылдын. Кеш ю сш солардыц эз1рлеген ыстык, тамагын шгпн. О сы цателжтерд1 ж1бермегенде мен ceHi KemipeTiH ед1м. 0з1мнен де бар. Бетше сулп лацтырдым. Басцада мшез1м. MeHi де туеiнуге болады. Y iu жыл бойы цамап отырдыц. Шацпак, алуга сенен тиын сурадым. Н амыс менде де бар. Саган т эу е л аз болгым келдк Сенен ештецке де алгым келмей eMip сурпм келдь С ол себ ег т мен де езгерд1м. Кателест1м! Айтпацшы. Ертенп отырысца ceHi ушне Kipri3in алган екшнн келшшек цатысады. ©ны ц аягы сенен ауыр. Бглмейсщ. Оны арнайы 1здеп таптым, эдеш шацырттым! О л не айтатынын сотта тыцдайсыц. М ешц усынысым бар. С енщ пэтерше таласпаймын. Bipag анау эйелдщ аягы ауыр. О л сенен цалай да болса к и тп тартып алады. И рщ ей кезш е кек шыбын уймелетедн Егер уйд1 мешц атыма аударсац, сот процеа бггкен соц сешмен цайтадан азаматтыц некеге турамын деп уэде беремш. Баламыз, эне-мше, есш бмедк Басца куйеуге rain баламныц тагдырымен ойнамаймын. Сен Tipi OAinciH. Tipi елж болып цасымда ж ур. Баламы з ушш осыган шыдаймын. К ш э менен. Дуние табу уынн еркекпен жарысца Й 'скешм цай сасцаным. Сауап ешме. С ор мацдаймын. енщ K,aflipiHfli б1лмед1м. Сенщ осындай куйге душар болуына KecipiM тидь А л айтшы, басцалар дэулетп eMip сургенде 6i3 неге олай eMip суре алмаймыз? Кдй жер1м1з кем олардан? Саган кемектесюм келгеш ушш жазыцтымын ба?.. Келшшек солцылдап жылагысы келседе ез-езш устады. Бул эцпмеге алдын ала дайындалган сеюлдь.. 63

TCjmani vJid.ienfirtntHeF FaiubiK,map — ар сахнасыныц epmicmepi. Олардын, eMipi шыгармашылыкка толы. Автор ЖУМБАК КЫЗ — Кдмыс, саган неге а^ту с унайды? Оныцтазалыгын са&тау... — Эйгий сеэщ нщ салмагы бар. Ак,ты былгау оцай, унайтыны сонды^тан. Х лорды ц nici муцкш тур. Кдбырганыц бэрше дерлш денсаулы& бюллетене 1луль Окдясац, аск,азанга ем, анемияга карсы, ^анынды кебейтедд, — дейдк Кдрапайым кдлалы^ аурухананыц гинекология б&ймй М унда жатырыныц дерн ас|&ынган эйелдер тосек тартып жатады. — Е , е, десендн, — курсшш. — Он тогызга толган шагымда улкен баламды босандым. Кдорфянан эжес! шыгарды. Сонда бебепмд1 сылап-сипап, 6eciriHe салып, шумепн тагап , тас &ылып бвлеп тастаушы ем. J^a3ip болса, оз1м1здэршер мен медбикелердщсэбшне айналды^- О ларга ра&мет, жаялыгымызды ауыстьфып, астымызды тепп бередь Мундай &амк,орлык,ты кейде курсагыцды жарып шыккандар да кврсетуге дэрм еназ. О л рас. Тек бутымызга шумепн салганы, epci кершеди екен. Крргыс ат&ыр, тесекте жантайып жат&аным сол студентик жылдары жендл к ш н т, селтендегеннщ тарткдн сыйы болар. Кдярык,тан асып ж еиснк... «К,азак,стан эйелдерй> журналын к,ызылга боялган тьфнагымен napagran отьфган, и зе а жартылай жалацаш 0 й г ш мурнын тьфжитты. Кдсындагы KeAiHmeK те солай. Себеп жо&емес. Корой бвлме — дэр1 кдбылдайтын орын. О ны ц eciri ашылса, бук1Л бвл1мшеге дэршщ nici муцкидй Кеп кутнрмей алдына каталка салган медбике келедй Бул палата ауруы аскдднып, кабынгандарджй Кемшде 6ip уыс дэрш! imTe-im деп желкелеп турган медбикелер. Ж урепц айнымай кореш?! 64

Х в к е к otze Ж ас келшшектщ iini пысты. Тунде децбекшш, к вз we алмайды. Некелескендерше квп бола цоймаган ол е з ушнщ тесепн сагынатын сияцты. — Эпке, жубайыцыздыц eciMi Kirn? — Ьрекше есш екен. — 0 3 i де ерекше жан болатын... — Неге болатын... Айтпацшы цалай таныстыныздар. Соны айтсацыз... ЭйгЬй кеудесш цушацтап жатцан журналды ысырып тастап, сол иыкка ыцгайласты. — Енцде сацта, отбасы болганнан кешн саган мешц жаным ашыгандай, ешюмшц жаны ашымайды. Бэлюм, I гуган балац, цызыц, ата-енец, теркш щ саган жаны Е ашыгансып, менен асып тусер. О ны ц 6api жасандылык,. ... Басыца ic тускенде болмаса, буган сену циын. — Мынау а з д щ жубайыцыздыц аузынан шыккан сездер ме? Bip турл1 екен. — Тагы б!рде, «К)ыз жумбац болуы тшс. Жауабын деп басып айтатын жнтгп сабырмен тосу — мшдет. Кездейсоц 6ipeyre жауабын 6epin цойса, онда эр ж п т п ц оцай шешетш жумбагына айналады», — деп еда. О л кезде К,амыс жиырмада, мен он сепзде едам гой. Болды. Енд1 мундайды айтып сен1ц басынды цатырмай, цойган сауалыца жауап берейш. К^й-цайдагы ес1це тусед1 де. Сен не сурадыц? — EciMi тартымды ж1гтьузбен цалай танысып журс1з? — Екеу1м1з 6ip топтан болатынбыз. Кдмыс мешмен онша сейлесе бермейт1н. Кдлган сеп з цыз ол не десе, соган ыржалацтай беретш. Орак, н л д 1 болатын. Бэлюм, меш р ен ж тп алам ба деп те, квп свйлеспеген шыгар. Жоц. тялшак, та, уяц да емес. © зш е Keperi менен табылатын болса, квмек цажет болса, Tirrri царызга ацша алгысы келсе де тисе келетш. Ондайда мен де агымнан жарылып, аинып цалатынмын. EneyiMia 6ip лауласак,, тоцтамай лапылдайтынбыз. Сол кезде сеп з цыздыц цызганышпен цараган жуздерш кврсец гой. Арамыздагы уй л еам д ш к^ олар да ацгара ма, кайдам. Ойтеугр килжпейтш. Bip жагынан, сепздщ де К^амыс6т5ан д эм еа болатын. — О л сабакца келмей цалган кундер1, цыздар оган

ЭС.аиат &Tli.tenfiepreHofi сырттай таласатын. Камила: «©ткен отырыста 1^амыс екеу1м1з вальс билегенде, менен кетэр1 емес сия^ты кершдс Солай ма к ы здар ?..», - десе. Мадина: «Асханада екеу1м1з 6ipre тустенгенде, маган да жылы караган...», — деп 6ipiH-6ipi кагып тастайтын. — © з щ з ше? — 0 з1 м , шынында, курбыларымнан к,ауттенд1м. «Bip жолы екеум1з » , — деп аналардай эцпмемд1 бастайын десем, бспм алмадай кызарып, мацдайым кызатындай. Ж р тр ш аудиториядан шыгамын д а кетемш. Жетшцл семестр. К,амыстыц с е з салуын тосып журмш. О д а ун жо^. Еирде оку eciriHe б1рдей килжтж. С абак бесшин кабатта, 511- аудитория. — Кдй аудитория? — Екшпи к,абат^а жеткенде сурадым. — Э й г ш маган уйленесщ бе? — 511-дейсщ бе? С ол сэтп еам е TycipceM, эл1 кунге ш ек -ал ем &атып кулемш. Eci дурыс ж1пт суракка сурак, Коя ма? Онысы тагы анадай... О к у 6iiTi. Уйлендж. Тойга келген курбыларымыз т1лек устшде к оз жастарына ие бола алмай калды. Олар Кдмыспен жш калжындасып, жыртыцдайтын. Соган алданып жургендерь Диплом алдык- К еп узамай катарымыздан жумыстыц ыцгайы KeAin, орналастык- Алгаш^ыда сэби!м1з жо&. П этер жалдап турамыз. Н е iiueM, не жеймш демейсщ. Е ю айлык, екеум1зге шашетектен жетедк 1ш пысса, ушм1здщ ipreciHfleri «Тет-а-тет» мейрамханасына мейман болып, шамныц жарыгымен кешю асымызды iiuin, кызыл шараптан урттаймыз. Демалыс кундер1 драма театрда юмнщ пеъсасы койылмасым, корермендер залында ею орын бос калмайтын. К ецш м1з тартса, агайын-туыскдндарды аралап, азацгысын солардыц ушнен жумыс^а барамыз. Кдмыс бойда& достарын уйге жинап, мен бойжеткен курбыларымды шацырып, отырыс десем сылтау... таныстыру клубын етюзем1з. Н эти ж еа ауы з толтырарлык- Ы дыс-аяк жусам, к,асыма келш жагаласып, касы& шаныш^ыларды курга& шуберекпен cypTin, орнына &ояды. Арасында: 66

ЭСокек &ке — М ен не, осылай уасыутарды орнына уойып тура берем1н бе? — дейдь Мен: — Басуа ойыц болса, уэне! — деп уоямын. Bapi I жайында уалып, жарыу сенедь Айтсам, кулешу. Алгашуыда мен де, ол да, 6ipre шомылудан бет моншагымыз у з ш п , уялатынбыз. Кешннен уйренш кетед1 екеншц. Сен бар жерде терезем тец сияцты. Тец сиякрхы, керегем кец сияцты. Сен бар жерде мен1 ешмм еркелетт, Жубата да алмаган сен сияцты. — I 11Ьркш «Ж убайлар ж ы ры » уандай шалуар шабыттан туды десецшь — О ц ш м , саган мешу ем1рбаяным унады гой деймш. Егу уауыты болмаган жагдайда, мазмунды баяндауым узим ес ед1. Енд! аргысын тында. А рада Крмыстыц еккен талдары жемю беретшдей уауытегп. Y лкешм1здщ жасы —тортте, екнш йаш цжасы еюге толды. Балаларымыз ескенге ме, элде ел уатарына уосылып, алыс-жауын агайындармен араласуаннан соц ба, эйтеу1р бурыцгы жалауымыз жет1цюремей журдь Мен е з жумысымда уалдым. Жолдасым он бес кунджке кететш жумысуа орналасты, уасымда суйген жарымныц 1 езжен аумай калган exi уошуар тумсыу балам бар. О лар * барда жалгызсырамаймын. О н бес кун зу -зу етш, етед1 де шыгады. Ж аз. Мен ецбек демалысына шыутым. К,амыс езш ж ш уыста алып уойган. Уйде отырганнан ею баламды алып, ауылга барайын деп жолдасыммен хабарластым. Конбедк «Балаларды автобусуа салып ж1бер, ата-эжес1 к у т т алады, шыдап кут, екеу1м1з 6ipre барам ы з», — деп алып уалды. Ертесше екеуш салып ж1берд1м. Уйде жалгыз оз1м. «Ж алгыз ез1м» деп айтуга гана жещл. О ны цазабын кореец гой. Кушубатыстан шыгып, шыгысуа бататындай. Жаны жоу теледидар жабыруаган к ецш це cepin бола ма? Концертке барайын десем, одан уорыутым. Саргайган кеш. EciKTiy уоцырауы шылдыр e-rri. 67

ЭСапат ^ ILitu S e g itn o f) Куанышта шек жо&. Ж аца гана шайынып шык^анмын. Басымда сулп, жука халат успмде. Бул юм деместен есйсп аштым. П одъезд карацгы тунек. А л келген Кдмыс емес. Жумыстагы жолдас житп. Крлыма 6ip хатустатгы. «Мен жумыста тэты да он бес кунге бегелетш болдым. Кдсымдагы ж !птпц эйел1 жук-ri болса керек, уак^ггы да к ел т калыпты. 0Timn, жалынып сураган соц... Ертецауылга...» Тагы элп ipi денел! ж ю т жолдасымныцюр кшмдерш де экел1ггп. Айтып-айтпай не керек, анау менщ кдрсылас^ан к ез жасыма кдрамай, азацгысын 6ipa& к ета емес пе? — Эпке, сонда &алай? — М ама, неге жылап жатырсыз? — Эпке балацыздыц к е л т кдлганын мен де ацгармай Калыппын. — Бул менщ уишшн улым... — Болары болды. А ргы ем1р1ндз... — Bapi ез1м1зге байланысты. Сцлудын, 6api салтанатты влир суре бермейдi. Автор ЖАНАШЫР КУРБЫ Ж азгы демалыскд эл1 6ip ай. Жата^ханада жататын студенттерге 6ip ай баяу етедь ©йткеш олар ауылдарына баруга асыгады. Дегенмен бул белек эцпме. Мынау Айназьщтардыц жатак^анасы. Жатакхананьщ сол жагында дукен, оц жагында келж жайы орналас^ан. Сол келж жайыныц 6ipiH уш ж т т тем1р-терсек шеберханасы етш ашк,ан. 1инндеп ipi денел1 жуан мойын шеберхананы тунеп, паналайды. А л exeyi кайда кетет™ бел п аз, KeuiKiciH к е тт , азацгысын жумыстарына оралады. С ы рт кезге булардыц эке-шеше, туыс-бауырлар дегеннен журдай екеш Kepimn-ag тур. Жет1мдер уйн щ тулеп екеш ацгарылады. Кунделжтт нэпа^алары болмаса, турмыста- 68

ЭСвкек »к е | рына женгл царайды. Тапцан таянгандарын iiuin-жегенше мэз. К^шып к,алган кундер1 анау eneyi де осы жайды паналап цалады. Ондай кундер1 созса, саусагы rain I турган жатацхананыц цыздарына цырындап шыга келедг I Бул — тек анау екеушщ гана едете Жуан мойын ондайда i сабырлы. Кейде жумыстары ерте б1ткен кундер1, жолдастарын j цайтарып ж1берген жуан мойын, к,ара май анген кшмдерш алмастырып, жуынып-шайынып, Hie суын бурцыратып, кешккш цыздар таза ауа жутуга шыкцанда жатацхананын, алдынан ету едете Кдоздар бутан телм1рш царайды. А нау кудды 6ip шаруасымен кетш бара жатцан сыцай танытып, кербез басып кете 6epyini еде Жуан мойын осылай айласын асырып журе турсын, енд! жатацханада туратын щ яздарга оралайык,. Жатацхананыц тертйшп цабаты, жетшип белмеде уш к,ыз турады. Баск,а керии белмедеп студент цыздарга Караганда, булар оку жылыныц аяцталганын онша жылы цабылдап, уната цоймайды. Н еге десегрз? Kepmi цыздар оку б т п , ауылга, Kepmi облыстарга тарап жатцанда, жетшип белмедеп уш цыздыц барар жере басар тауы жоц. Анау ертелькеш санк-сунк. соккылардан керец болтан, тем1рханада туратын уш жйтгген, уш цыздыц пелендей айырмашылыгы жок,- Жеттмхананыц булар да тулеп. Улкеш — Ж азок пен А зиза, Kiuiici — Аиназыц. Алгашцы жуптагылар — тертпшп курстыц цыздарье Айназыц eKiHmi курста оцидье Н епзшен, Айназыц оз цатарлы цыздармен 6ipre туратын. Кейшнен Ж азоктыц белмесшдеп ез1 сынды 6ip цыз турмыс цурып кеткен соц оку еюмшшпне e-rmiiu жазып, Аиназыцты е з белмелерше Kemipin алдырган. Айназыц балалар ушнде Жазокпен талай 6ip цумныц успнде ойнаган. Ж азоктыц мектепке ерте барганы болмаса, аралары 6ip жас. А зи за да муныц оздерше Keiuin келгенш жылы цабылдады. Н е дегенмен тагдыр телкегше туеш, тар жол тайгац кешкендер емес пе?.. А зи за сырт eMipre онша жоц, мшез1 уяц. Бояну- сояну деген жоцтыц цасье Кггапта не жазылса сонымен жургенд1 унатады. 0 з бойын тап-туйнацтай eTin устайды. Терезенщ едешнде турган гулд1 ез1 кутеде Y fi шаруасына 69

К .и н а ш 'TJli.itnilep t m o i t __________________ aca Ш*пты. «А зи за уйте сал ...», — десе, ею етпейтшнщ e3i. Typi де келгсть Кдй жнгт 6ipiHiui сез салса, сонымен отау куруга дап-дайын цыз. Айназыцокуга зор ден цойган. Кдшан кореец кеудесше кггап цысып журедь Топта езш ен бурый ешюмге крл котертш сабацайтуга мурша бермейдь Т ш жумсац. Кемек сурай цалсац, цол ушын беруге дайын туратын ацгал. Ж1пттермен сейлесуден тартынып керген емес. Бетен кештерге аттап баспайды, 03 ортасыныц сауыцтарына семинар, лекцияларын цаза цылса да цалмайды. Bip кем ш ш п — оку-оку деп о з бойындагы табиги мумю ндтн умытцан. О нысы: У зын ац тама%, жйршке 6ip цылы жоц ак, б1лек, суйрж саусац, ж т т бггкеншц туныгын лайлайтын ак, балтыр, цос Termed, мен мундалап влетели жур1а , жымыц к улю а бар-ды. Ж азок 6ipiHiui курста 1шю вм1рд1 устанатын. О л кезде ap6ip затты ц о з орны болушы едк Tiirri А зизага ютер ic цалмай цол кусыратын. О сы кездщ оз1нде соцынан галстук таккандар шубыратынын биетш. Олардыц айласы 6ip ел1 болса, Ж азокты ц кулыгы ею ел1 болып дарымай цалатын. Еюннп курста да 6ipiHiui курстагыдай оку царцынын бэсендеткен жоц. Эдеби ютаптарды жш оцитын. Даладан ысцырган-пысцыргандарга, «Бул да 6ip уйдщ баласы гой...», — деп цылтимадан гана сойлесетш. О лар да осыныц езш цанагат тутатын. О ку орнында цандай кештер етпесш, барлыгына дерлж ©3i журпзугш. Коктемде Университет аруы атанды. А р у атанганы былай турсын, университет дегенщ буйым ба? 0 з ece6i бойынша «Кдла аруына» таласпацболды. Онысын жецш те алды. Осыдан кешн даладан ысцырган дыбыстардан ropi, келж тщ басцан ундер1 ж ш есллетйод шыгарды. Ж азок пердешц астынан жайлап сыгалаган кезде 6ip ж й т т унатцан. Ак,ыры yuiiHiiii курстыц аягында сол ж т тп е н жарасты. О л ж1гет — ГЪрэл. ГЪрэл теориялыц бш м д1 ж етж мецгерген. Кашан кореец ак, койлек, классикалык, цырлы шалбар. Устшен 6ip цыл таппайсыц, туфлш де мунтаздай таза, жылтыр. Т о р т буктелген ац беторамалы цалтасында, ылги тырнагы алынып, егелген. Ж азок ж ш тш к оз алдына осылай 70

УСекек елестетуни едь Е л е а былай турсын, одан жалыгып ыгыр бола бастаган. Дегенмен университеттщ сымбатты ж 1гт — сол. Оган талай £ыз дэмель Кей {уяздардыц жйтпмен оцаша кдлса, теселе салгысы к е л т туратынын ацгарады. Мундайды &алт миберетш Ж азо к па? Eneyi аллеияда боксе Tipecin, ая&тарын ежелеп бас^анда, жол жиепнде отырган к,ыздардан «Ж1ггг эдемЬ> деп сыбырласкандарын есту — e3i упйн лэззэт. Eneyi тым жш кездесетш болгандык,тан, айтатын OjjriMeAepi де таусылган. К еш нп кездер1 онысы кдтты бшнуип ед1. B ip-6ipiH e келте жауап ^айтарады. Соцгы кездесуде Ж азок: — П1рэл, экономика дегешм1з не? — деп жаймен гана сураганы — сол, ГЬрэл ойланбастан: — Д эрет &агазын унемдемеген, жокшылыкка ушырайды! — деген басы, аягы жок, жауап &айтарды. «Дэрет [$агазын унемдемеген, жокшылыкка уш ы­ райды». Берген жауабын, осы ма? Ж азок 1шшен &атты ыза болса да, тыс$а шыгармай &ысып &алды. А лма кезек, енд1 П1рэл кызынын, мамандыгы бойынша эцпме болсын дегендей. — 0 н е р дегешм1з не, сен соны айтшы? Ж азок ойланбастан: — 0 н е р — топастардыц тусшбейтш элем1. — Осылай кдйырды. Бул да к,ырсы£ты. ГПрэл кызын жатак^анага дешн шыгарып салды. Жолда лэм-мим ун &ат£ан ешшм болмады. Бул жагдай бурнагы куш кешке болган. Одан 6epi уш кун eiri. Кездеспегендерше бес кун толганында, ГПрэл кылыгым жараспас деген оймен &ызына к,арай бет алды. А зи за бикеш те тертшип курс болганды^тан, уйге кайтар жолда ГПрэлмен жаяу журпниплер жолында кездейсок, ушырасты. — Сэлем, — 6ipiHiui болып ацгарган А зи за. — Сэлем. О , к,алай жагдай? Ж азок уйде ме? — Уйде. — «Уйде» &алай айтылган соз. Ж ылы api MefiipiMfli. Б1рден &ызга сай сулу мш ез, инабаттылык, тунып турганын ацгаруга болады. 1шшен: «Бурын-соцды ез1мен сойлескенде, неге ацгармаган акымак,пын»,— 71

~Kjtittm i nli.ieiit)ei> in to l _____________ деп 03iH юнэлап к,ойды. Соцгы айларда Ж азоктыц мен- мендФшен, таза кекбет екеншен хабардар болып, эбден мез1 болган ГЪрэлдщ ce3iMi курап калган. Ж атак^анага таяп калган екеуш Ж азок кылтимадан ба^ылап тур. З е р салып к,араса, житпнщ жузшде бурын 03i кормеген куаныш e3yi ш ер тт тур. Мына журю журген Кызы езшен таппаганды, курбысы Азизаныц бойынан тапкандай. Е ш кыска жолдыц 6ip meri мужш п, катарласса eid Kici сыймайтын туска келгенде, кызга жол берген жйтг, 03i борпылдаган май топырак,ты к еш т, колын ербецдете элденею туащ црш келедь Муны корген Ж азок турган жершде шыцгырып ж1бере жаздады. Солай де, мундайды Kopin маск,ара болганша, кормегешм ип дегендей, бармагын басып, болмеге nipin Kerri. KipreniMeH тыныш отыра алмады. Атып турып перде куысынан сыгалап. 1ш1нен: «Топас, озш куспын дей ме, к°лын сонша кетергеш Heci. О л ма, мен! шыгарып саларда элп ею адам катаРласса сыймайтын туск,а келгенде, туфлиш шацнан аягандай, не озып, болмаса аргга к,алып кетуип едщ гой. Кдз1р ол есте жок,- Айдап урып келесщ. Кэтарынан калдырмайтындай анау сасык,тыц басьшан не таптыц екен, сорлы. К ер сетем ш !..». А зи за болмеге Kipin, курбысына ГПрэлдщ келгенш ecTipiri. — Келмесе, к ел у аз кетсш, ауырып турмын, жок деп айта сал. А кы ры кылтимага да шыкпады. Курбысын шагып алуга араны ашылса да, сылтауын таппай элек болып, ойланып ж атгы. О сы жолы ГПрэлдщ сез1м1 мулде курады. Ce6e6i ол, элпнщ кылтимаДа турган сэтш коз1 шалган. Y m кы зды ц Teceri тагы да жиналды. Бугш ГПрэл Азизаны тагдырлары тогыскан жерде тосып тур. Ол кешжть Бурын саябакта Ж азокпен кездеспекш1 болып тосканда, ол кешжсе, «Э ттец, уакытымды КУР бекерге зая KeTipin турган жокпын ба ?», — деген ойлар келсе, Каз1р А зи за элденеге ушырап калмады ма, дегендей сулу уайымныц жолактары жупрш OTTi. Оны тосып турган уакытынан 03i бойына л эззэт алатын сынды. ©Tin жаткан уакыт кур бекерге емеФ анык- А кыры келд1. Оныц да 72

Х о к е к оке езшен кетэр1 емес екенш сезген ГПрэл OFaH ашыла тусп. Ж азоктыц алдында цызармаган бе-ri, муныц алдында дуылдады. Жазокпен кез келген тацырыпца, ынгайы келген сездерд1 Ti3in айта берсе, цаз1р онысынан аулац. Айтар сезш елегшен етю зш , онысын жетю зейш десе, аягы тасца шалынып келе жатцан жайы бар. Квкбегпг1 мен м енмендтн эл1 кунге дей1н белмесшдеп цурбыларына сезд1рмей жасырып журген Ж азок бупн де шыцпады. Кеш те таяп калган. Терезеш ц алдында терец ойга кеткен Ж азокты А йназыц шайга шацырады. Ойлаган ойы —цалайда цурбысыныц icin 6ip жацты цылу. Нандарынан 6ip-eni т ш м цалыпты. А зи за сырт кшмше жабыса, тысца царай умтылып едо, Ж азок: — Мен барайын тэбет1м онша тартпай тур. — Ж уца, eTeri тсзесшен келетш сы рт кшмш киш шыцты, тысца. Крлында наны бар. Айналасына к ез тастаганымен, ойы басца жацта келе жатцан Ж азокты жуан мойын нысанасына алган. Bip ойы — ГПрэл сияцты Hsncire тоц мшез, ж ш -ж щ ш ке ж1птгерден нала болтаны. Есесше, 6L\\eri жуан, цыз десе тетесшен шабатын, езт д е й екеу жабылса, оцайшылыцпен алдыра цоймайтын, нагыз жалац т есп ацсаушы едь Ацсаганы цасынан табылды. Жол жиепнде турган элгшщ иыгынан Ж азок цагып кеткенш байцамады. Тек езш 6ip ciAKiri ж1бергендей болган соц гана артына бурылып царап, юм екенш ацгарды. Жуан мойын кецжолда, «желшЬ> берекел1 цыздыц езш келш какканына сасып цалды. Тагы да жузше е л т п царамасы бар ма. Бул бас ж1бш цысца цылып байлагандай турды да цалды. « Е , бейшара, сенгешм сен болсац» дегендей Ж азок будан у м т н у з т , 6ipa3 адым басцанда, артынан 6ipey келш, жуан бмегш орады да, иыгына ецгерш алды. Катты алацан келш ац сауырынан цысцанда, юм екенш б1рден тусшдП «К ем ектеацдер...» цайдагы, 6epi — бос эцНме. Олай айцайлауды уят санагандай. Кунде келш 6ipey сауырынан бас сала бермейтшш тусшедП — А ты ц ЮМ? — Сежц атыц юм? Кджет1 жоцт1ркестер сияцты. Е цбасты сы , цос Tenneci берекелЫц жулынгысы келдь Жуан мойын жулып 73

алды. Eneyi осылай уйлеам тауып &оймага карай бет алды. EciKTi басбармакден итере ашып, екшеамен Teyin жапты. Аркалаган жупн cepinneAi тесекке cLucin тастап, ак балтырдан басты. — Неге алкисщ? — Keuiip. Мундай Tipnec тагы да есплмедо. Н эпсш щ сиекей шубырып тур. Ак, тамагынан басын кетерген тоцмойын кеудесш кетерш, белш босатгы. Е теп туридо. Кеи узамай Ж азоктыц алгаш^ы к ез жасы моншак,тай домалап, кеудесшен шыккан Terri терге косылды. Алгашкы ж ас пен т этп тердщ коспасы тоцмойынныц иепне жармасып, оныц устше телпрдоц тоты сщген салкын тер тамшыларымен шыланып, д1р1лдеп кеп кдйта кос теппесше тамшылады. Тамшылар 6ip сызыкка бой тузеп, ылдилап кеп, оймактай кшдокке куйды. Куйылысы оцай болган жок- Аспан жерге тускендей, йрнел1 тер1лердо дорадеткен бегеттерд1 бузып- жарып, зорга куйылды. Арнасы толып, толкындар жагага урды. А р ы урды, 6epi урды. Эбден соккылаган толкындар жаганы бузып, жайылымга Kerri. Ic 6irri. Ж ук к е л т н щ моторын шашып, ка йта к¥Рагандай- Е ю бетшен юндоктен темен карай буркенш, ауыр халде жаткан тоцмойын тесектен еденге Tycin, етепн ж щ ш ке саусактарымен шымши устап дурыстап, шашын калпына келпрш жаткан берекелйе канагаттанарлык кь1Рымен Карап койды. Айнага карап тес тартпасын реттеген ол, буган карады д а, шыгып кете барды. — К,алсан, болмай м а? — дейтш бул ма. Е кеу арасында ун жок- Осындай уйлеам дш к. Нанга кет1п, зым-зымия ж ок болган куР^ыларын кутуден шаршаган екеу, барымен кешю астарын iinin, жуынып-шайынып жатуга дайындалып жур. YHci3 кеп кереуетше жантая кеткен Ж азок Айназыктыц койган сауалына: «Ж олда танысым кездесш калды», — деп жауап бердо. Ж ары к сендоршп, тыныштык орнаганда, кас-кагым сэтте опай-топай л эззэтка беленген уакытты ынтамен ейне Tycipyre ыцгайласты. Салден соц. — Ертен, б1здерде кеш болушы едк Кейлеп&до бересщ бе?, —дегенАйназыктыцсауалына, «Ы -ы м », —деп.макул 74

JCtiKfK оке дегенсш, цысца жауап бердь Ы -ым деп немцурайлы дей салганы, еткенд! еске туарердеп л эззэтга тоц мойынныц ез ерншен цушырлана сушп, мойнынан кеудесш кетерген сетше келш кдлган. А зиза 6yriH сабагына мрмедк Юрмеген ce6e6i, оны оку гимараты алдынан ГПрэл тосып, е з дегенше к ввд р ш экетть Жазокпен еткен кундер цате, мш езш ен сы р шертш, езше деген ынтыцтыгын жария erri. Кешннен келген Айназыц болмаса, Ж азокты ц жецитектж! мен тап-таза квкбетппн А зи за жацсы биедй Турмыс курган цызбен араларында 6ip кездер1 киюлжщ ж ш болганда, оныю цате екенш ш ш ен гана мойындап, тысца шыгып кететш. Жайшылыцта уйте сал, буйте салга жец1\\ буйрыц беруш! цурбысыныц бурыцгы жйтп с в з салганын цабыл алган А зи за одан дэл цаз1р ж у р ек сш т турган жоц. © з бацытына куресе бглетш бойында цасиет1 бар. Ж аца жуп цыста да суы цатпайтын шагын арналы к етр д щ устшде тур. О сы жер — ГПрэлдщ Ж азокты сан марте ертш келген орны. А л цаз1р Азизамен. Bip айырмашылыгы, жагага вскен 6ip цушац цурацтыц басындагы шашац Жазокпен кездескенде самал жел соцса, салдыр-сулдыр ми ашытып, кулакка жапямсыз есплсе, цаз1р мулде белек. Элде Азизаныц цолынан устап тургандыцтан ба, элп салдыр- сулдыр жагымсыз ушм13 сазгердщ нотага TycipreH туын- дысындай кулакка жагымды естш п, сез1мдерд! елпуде. Кеше кешшсш Айназыц сурап киген кейлек Ж азокты ц дипломдыц соцгы кешше киетш кейлеп болатын. © 3 i жацында гана сатып алынган. Heci ки1п улгерместен, cijjiAici сураган соц, кецш н цимады. Каз1р дэл сол койлекке А зизаныц да к ец ш шауып тустн Bip ойы: «Сураган кунде беруден бас тартса, не ктеймш , арты не болмац. Айназыцца берд1 гой. Берсе взш щ ац ш сш д ей KopeTin жан цурбысы», — деп к уд ж тент цояды. Ацыры баганалы 6epi кггапца ущлгенге уцсап, тырнагыныц ет1н керт1п отырган А зи за куджт1 ысырып тастап: — Ж азок, жаца кейлепцд! 6ip кисем бола м а? — деп цалды. Егер белмеде Айназыц болмаганда «ж оц » деп айтар ма едц балк!м. О ц ш с ш е 6ip карам: — Жарайды, тек абай бол, булд1рш алма. 75

Л j u t a m v JJlL ttn Se ft in t o 1i___________________________ Ж аца кейлек™ к и т , А зи за уайда барады десец1з Гнрэлдщ эке-шешеамен танысу рэамй К еш co rn еткенде шек жоу. Э ттец, 6ip жагдайдыц... Белмедеп уурбысын юм экелш салады екен деп уызыутап, FftybiCbiH уиып отырган Ж азок, езш щ бурыцгы ж inti IipOA екенш квргенде, аяу-уолы уалтырап, танауы д 1р1лдеп, айызы содан уанатындай 6ip-eni бок, ауыз свзд1 араластырып ж1бердй Багана болтан келец аз 6ip жагдай, ол — ГЬрэлдщ тундйпшц астында киген кейлепне 6ip шыны шырынды тепп алуы. О л аймандай болып етепн уызартуан —уызыл шие. А зи за уурбысынан nemipiM сурады. Анау жауап бермек тупл, бук тусш жатып алды. Ж атпаса одан api. Ата-енеаментанысуан уыздын, ууанышты к ец ш оган мэн бере ме, кейлектс жуып-шайып, уылтимадан салбыратып iAfli де, керпесш буркенш жатты. EciHe корни кереуетте жатуан кыздай абыройсыздыуты алмады, керюнше, болашагы туралы армандап, таныскан ата-енеанщ жылы жуздер1мен ертерек уауышуга асыуты. Кокбеттерезенщ табанына шынтагын уазыутай уагып, оган басын таянып отыртанына ею сагаттан асты. Ары- 6epi вткен уыздардыцойын оуып отыртандай. « Карандар, уы здар, жетшип белмешн, 6ip сыл^ымы жаца кейлек алтан ба? А лса, онысын жуып уойганы н е а ? Ойбай, уы здар ананы уарацдар, етеп уызылы Heci? Айтатын Heci бар, тунделетт жолга тускенде, б1реу-м1реудщ уаны уозып нетш... ж1берген де. Ондай-ондай жш болады». ©ткен-кеткен уыздардан осындай сез -пркестерш ез уиялымен уурастырып алтан кекбет: «Бетсмдо куйлрдщ, абырой да журдай. О сыны icTereH сен — А зиза. А ты у еш сш , уурып уалгыр А зи за ...», — деп iiumeH шыцгырып отыр. Енд1 муны 6ip жауты уылу керек. Соны ойлап элек. А дам га сумдыу ой ажалдан жауын. Кекбеттщ жузшен 6ip мысуыл жолагы жоргалап опт. Онысы — элдене тапуаны. Тапуаны мынау — Азизаны абыройсыздандыру. Bipay уалай, KiMre? Оны да тапты. О сы сэтте далага жупрш шыуты. Ж упрш шыууанымен, сол жууа, eTeri п зед ен келетш койлепн киюдо умытпады. Келсе тоцмойын TeMip белшектерш 6ip шетке ысыра жиып, жуынып болтан екен. Алдына кеудеа жартылай 76

3£#кек вке жалацаш, иыгы ашык,, ак, тамацтан жупары аццыган, т ш жоц, ойы 6ip жерден шыгатын, оныц устше, алгашцы коз жасы е з мойнындагы к,ыз келш турса, цалай атып урып, астына жыцпасын. А ц балтырдан тагы шап бердь Бул жолы да ауызы 6ip босамаган Ж азок, екшпй марте абыройсызданып ушне цайтты. Жур1а езгеше. Белмеге Kipin кереует1не сулц Tycin жататын уацыт тапшы. Орнынан цайта атып турып, семкесшен оцитын тобыныц диплом кеш1не жиган ж е т т с бес мыцтецгесш алып, цайта томен туст1. Ж ан-жагына ботен к оз жок, па дегендей сацтыцпен цоймага цайта юрдь — Sip отшйшм бар. Тоцмойын жаца демдеген кофес1н сабырмен ciMipin, артца царай шалцайды. — Мунда артынан сурауы жоц, жендл 6ipey бар. Е теп турш п кормеген. К о з ж асы эл1 кунге оз1нде. Соны абыройсыздандыру керек. Тоцмойын 6epi жацынырац тур деген сыцаймен саусагын цимылдатып, жацындатып алды. Жумсац-пзесше алацанын апарды, жогары царай аймалай отырып: —Сурауы жок дедщ бе? -И э. — Ж етшс бес мыц тецге? -И э. — Коз жасы езшде. Крлындагы шынысынан 6ip урттап цайта цойган соц, кокбетпц жауырын еденге басты. «К ерек емес, етшем! Бупнге ж етер!», — дегенше царамастан, устше ецбектеп барып... Y пиний марте к оз жасыныц дэмш татты. Э л п оймацтай аралдыц нэзж толцындары цайта ашуланып жагага сок,ты. Эбден соккылаганнан кейш арнасынан тасып, жайылымга кетп. Ic бггп. © т ш ш к,абыл алынды. Ж т тш е н айырылган цыздыц жоспары — мынау. Кешю сагат тогызда цалайда езш щ шай imyre араны ашылмац. С ол уацытта 6ip сылтаумен А зиэаны дукенге жумсау к,ажет. Тоцмойын цызга шабу цылмыс екенш сезген соц, жалгыз баруга дауламай, eni сояуын цосты. Оларда ми цайдан болсын. Н оцаттар келкть Келккен уацыт та таяды. Айназык, оз Т1ршшпмен 77

___________K .uiiuni Jl/i.innSep itu o fi белмеден, Kepiui белмеге Kerri. Курбан jy>i3 ecemi юмге шыгартсам екен деп дэптерш куша&тап суык, белмеден шыгуга умтыла 6epin едк Курбысы: — Нанга барып келеац бе? — Кешшрек болмай ма? EcenTi шыгартсам деп ед1м. — Болмайды, — амалга кеигп, — мше, арты& ак,ша, кдйтарда уш балмузда& ала кел. Болмайды деген сезд1 ж е ю р т айт^аннан кешн, араздасып &аламыз ба. Еш болмаса сел шыдайын, одан кешн кутылармын деген оймен, экел деп келке салды. Есжтен шыкканда сок,тыгысып кдлган Айназыкка: — Нанга барып келесщ бе, унпнои белменщ кдоздары жатып ^алмай турып есеп шыгартып алсам деп ед1м. ©т1нем. Крлы бос Айназы& &айта ic табылганына куана дукенге кетть Ойында не болсын. Нанга барып келу де. Эттец, дукенге жетюзбей, элп ушеу унш шыгармай келжке басып 6ip-eKi кешеш айнала £айта жатак^ана тубшдеп ^оймага келш юрдь Белмеде ^алган Ж азок сэлде болса кул1марей бастады. Ici жузеге аскдндай. Bip ойы — «Ойпырмай, 6ip кунде eni марте нету... оцай болтан жо£. Анаган yuieyi 61рдей тап берсе, куй! не болмак,», артынан шшуялдап турып кулк1 бар ма. Ж аны ра&ат тап^андай. О л аздай аяушылык, б1лдгруде. О л ойын лезде алыс&а куды. «Н е де болса сауап, енд1, Hecine м уаркеп отырмын. Болар ic болды. KepciH 6ipeyfliji ж т т ш щ кеудесше сумырай жуз1н бас^анын...» А рада 6ip сагат erri. Е ртецп сабагын тап туйна^тай орындап, белмеге жадырай Kipin келген, ая^-^олы бупн, шашы шатаспаган, етеп таза Азизаны керген Ж азок: « Н е ештеце болмады ма, етегщ неге т а з а ?» — деген сезш зорга тыйып £алды. О ныцорнына сас^анынан балмузда& 1$айда деп дауысын кетерд1. — Багана дукенге Айназы& кеткен. — «Айназык, дукенге кеткен» iiuiHeH кдйталаган Ж азок: — Ю м ?.. К,алайша? О ны дукенге м м ж1берда? — аяк,-^олы д1р1лдеп, буындары бапянбай, Ж азок к,айта оры нды ^а басылды. 78

ЭСокек вке Уйд1ц цабыргасына крнган маса, цй иеашцде кдбыргасына крнады. Автор ЖЫЛЫ УЙ Ы с&ырган боран. Усюрген аяз. Ш ы к^анньщ бетш &арып, екпесш ентжтсредь C ybigaya жут^анныц квмешн тырнайды. Ы нен аж ал куып келе жаткдндай, &ытырлаган дауыстан денеа туршжкен Yimrip аксакал ала&анына фарады. Онысы: «К е м тр г е шугар. О л болмаса, j^apa басым к,узгынга жем болар едо. То^ып берген крлгабына ракдоет. Бул болмаса, саусагымныц ушы ycin кетер ме ед к..», — дегеш. «То&ыма шулыгым тагы бар. KeMnipiMe саулык, берсш. Т эу б э ...» Kyfieci ею ел1, шойын пешке ар&асын суйеген кемшр отыр. Бетше эж1м тусер орын кдлмаган. Конышы узын туйенщ жуншен то^ылган шулы^ты балтырдан Ьзеге дешн кетерш алган. Кдладан келген к,онак,тар Ж урек эжешц ^оленерше тацдай ^агысады. Теплген ою. Сал^ын ауа келш белден тепсе, эже, ж ш т эскерден келгендей куанады. Онысы кус табан шалы уйге юрд1 деген сез. — TipiMiciij? - T i p i емей не! — Д ала кдндай? — Ысты^. Тебеге шык,сац, табаныц кумга куйедй — Крсык,.. Крлыц жаурады ма? Жаураса экел. Жылытып берешн. — Жо&, болмайды. Саган суык, тиш журер. — Онда мейль.. М э, мына шулыкуы ки. Бойыц жылысын. — KeMnip аягындагы шулык,ты шешш, кус табан шалыныц алдына к,ойды. — Мунысы неси К,атынныц затын кшп. Е л керсе не Дейд1? — Эд1рем кдлгыр. Сен елсец, сол ел маган шал болар деймгац? 79

ЭСлшпп 'Jili.itnSeuxeHoii K,apaijFbi там. Кдтпар-&атпар ecni жук жиюлы. Журен эж е келш болып тускенде, осы белмеде &урылган шымылды^тыц ар жагында отырган. Эл1 кунге белмешн, ыстыгы сонды^тан. Босаганы аттаган бойда бет-жузш aic, орамалмен кдптаган жецгелердщ бупнде 6ipi жо&. Кррацгы там. Етпетшен жат^ан шалыныц цасында отырган кемп1р: «С ен сия&ты Kapi мужжтен айырмай отырган, тэщрге mynip!», — дед1 imiHeH. — Жогары... Тагы жогары. — Колым талды. — Bip марте алакднынды iunce салып к,асышы, кемшр. 0 т ш е м ш ... Крлыц денеме тимегел1, к,ай заман? — Крй. Кдйдагыны айтпа. — Солай, солай... К,арацгы там. Yiu кудьщ куыр шыккан ^абыргага ар^асын суйеген кемшр. Бойын жылыт&ан шал, узын шулы&ты uieniin, KeMnipiHe к,айта к и п з т элек. — Бойжеткен. — Н е дейсщ?.. — Ж а^сы естиедь бием ш . Балтырынды экел, у&алап берейш... — Ж арымес. Тартып алатын шамам, к,ане. Курык,тай болып жаты р алдыцда. Укдлай бер. Еркелеп жауган улпа ijapra кдрашы. Жерге ^улауы аде Mi емес пе? Баягыда сен де менщ иыгыма дал осылай еркелеп басынды ^оюшы ед щ гой. Бозбала кунде ceHi жай суйсем, мейдояим кднбайтын. Сондык,тан £атты кушып сукнш ед1м, есщде ме? Балмуздак, жегенде ше, ез^мдшн сенен бурын тауысып, сурауга уялатынмын. Кейшнен aiyjipbi, асыкдай жеуд1 де уйреттщ. — К^ял, шайыц суыды. Экел тепп, баскдсын ^уямын. - Сен б1лмейсщ. М ен сол кундер1 е зщ уйде жо& 80

Х вк е к оке болсац, бала-шагамен отырып, шай да ш пейтш мш . С еш тосудан жалыкдадым да. Урпагым болса да, олармен ш кен ас бойыма дарымайтын. CeHi... С еш тостым. М ужж KeMnip... — Мен бе мужж. — вкпелеген турш к,ара. Ж арайды, солай-ак, болсын. — Кермегешм1з кеп те болар. Кергешм1з де а з емес. KeMnip м е т к,ай туста ^атты унаттыц? Соны айтшы. — О л кезде сен езцуйц жумыс белмецде отырган болатынсыц. Кецседен крл &оюга &агаз тасып журетш мен келген сайын, &алжыц эцпмелер айтып, кецшмд1 кетеретшац. Б1рде к,арсы алдыцда ya6ipen отырган мешмен свз1цд1 догарып, телефон туткдсын кетердщ. Сейлес1п болганнан кей1н, маган внесш ей &арап: «Енецнщ арты кдйырлы болсын», — дедщ. Алдында свз ет1п отырган «К елш мен ене» анекдотыныц жалгасы екен деп кулш Ж1берд1м. IciM/ci 6iTipin, темендеп кецсеге туст1м. Ертесшде буюл ужым болып, саган к,арай бет тузегенде гана, мэн-жайды тусшдом... Ата-анага бала тэрбиес'тде цанагат жок,. Автор НЕМЕРЕНЩ CAFATbl — Досхан... Досхан, кдйдасыц? — Мундамын. —Мундаекенсщгой, кулыным. Саган айтар куанышты жацалыгым бар. — О л не, анашым? — Кдз1р уйге экец келсш, содан екеу1м1з ceHi ауылга ж1берем1з. —Алак,ай, ауылга барамын. Эжемд1, атамды сагындым. Керетш болдым. — Тек сагатыцды тагуды умытпа. У^тын, ба? 6-1351

y tjin a in 'Jili.ienStm en oii — Уцтым, анашым. К ш з уй, ер тоцымнын, да жабдык,- тарын умытцан жоцпын. Жет1 атамды айтайын ба? — Ассалаумагалейкум. — Уагалейкумассалам. O ho-де. А тасы мен эжесше немерелерш салып ж1беруге екелд1ндер ме? — Коке мен ауылга барамын. М еш апарасыз ба? — Баламыз а з г е аманат. MiHe, жолацысы. Аман-есен ж етш зщ з. — Куба-куп. Ал бар да мэшиненщ алдына отыр. — ... К еке, мынаныц 6api б1здщ даламыз ба? — Эрине. М ынаныц 6epi тендрдщ сыйы. — К еке, сонда бул 61зд1ц О таны мы з гой, иэ? — Берекелдк балацай. Отанды цоргау — мына мешц, сенщ, т й т сешц урпагыцныц борышы. — Урпак, деген юм? — Енд! ол... — А та-эж е, мен келдом. — Айналайын, цулыным — сол. Айналып-ац, кетешн. — Ассалаумагалейкум, ацсацал. Немерелерщзд1, мшекей, дш аман ездер1н)зге табыстадым. — Бара гой, бара гой, енд1 атаца. — Тоцта. Эпшу бер. Э-э-пшу. —Ой, Kepi цырт. — Енд1 жет1 атацды айт. — Турган, Тслепберген... — А лжыган шал. Суйеп кепкен аруацтардыц еам ш т1зд1ргенше, цаладагы Tipi шагацныц цал-жагдайын сурамаймысыц? — Сен жайыца отыр, к ем тр . А л ер-тоцым жабдыц- тары. —1игпк, тоцым, желдж, ер, тартпа, айыл, цанжыга, узецп, таралгы, цуйысцан. Крзак^1 байлам: курме, цазыцбау... Улттыц ойьшдар: тобыц, кекпар, бейте, ацсуйек. — Э й , кемгир, немерем1зге осыныц 6epiH угындырган келшге бас ifi. Ш у ю р де... 82

___________________ ____________________________УСикек вке — Eci&ai жи. Келш бе екен. О нда турган тук жок,, баламыздын, аркдсы. — Баланы тыкдай, 6epi экел кемгир. — Балашылын. Керек болса, айт келшге туып берсш. Ертел1-кеш жумыс-жумыс деп сабыла бермей. — Айтуын айтамын. Сонда да эз1рге баланы бере турсац болмай ма? Ей, бермесец мейл1, ец болмаса керпенд1 аш, туншыкдырасыц. —Эж е, эже-е... — Ш а л естимющ? — Е стш жатырмын. Керпенд1 аш 1$ымтамай. Туншы^ты бала. — Ойбай, K,ypFbip. — Эже. — Айта бер, кулыным. — Сшде де «мэме» бар ма не? — Неге ундемей к,алдыц, KeMnipiM. —Болды ендд. Шицылдаганы Heci. Болды... тыркылдап..■ жын кершд1 ме мынаган. — А та, неге кулш жаты рсыз? — Э ж е, кеше а з д щ керпендзд1 жамылдым. Бупн атамныц KepneciH жамылсам болады ма? А з гана... К ш к ен тай ... — Бар... — Кел... — Енд1 6epi келе гой, &улыным. — Бара гой, эйтпесе тунде ашы& кдласын,. Э ж ец саган epTeri айтып бередь — Е ртеп айтыцызшы... — «Ертеде «К ар а бала» деген ipi денел1 кекпар тартатын ммггг болыпты. Астындагы бел1 жуан сэйгулж. Узецгкз кумютен, &амшысы алтын жштен ерыген 83

ЭСднат ЯТИлепЯединой — Ша&ырдыцыз 6а, кеке? — Кдлага хабар бер. Ауылга келсш. — О ларды негылайын деп едщ ? Алдыцгы аптада немерем1зд1 сундетке отыргызса&, келед1 емес пе ездерь — Келшге еюнлн немерем1зд1 жеделдет деп айт деген езщ . Д осхан 6epi келий. — А та, м е т сундетке отыргызасыздар ма? — О дан бурын анау крлындагы не? — Сагат. — Кандай сагат. — Электронный. — Отагасы, ауылдан хабар келдь Дереу жетсш!, — дейдь Балам ы з ауырып кдлмады м а екен? — Кайдагыны айтпа. Ауырып ^алса, к,айта б1зден жасырып, ауыл тэуш терш е апарар едь Бю дщ ондай сайк,ымазак,тарга илана бермейпгшзден хабардар. Н е де болса, барган сон, керерийз. Bip демалысты дурыс етю зе алмайтын болдык,-ау? А нда шап... мунда шап... Кекемшц-а& imi пысады да турады. Эйтпесе ез1\\йз де 6ip жет1ден кешн баламызды сундетке отыргызганда баратынымызды 61лмей отыр дейм кщ ? Э й, теп, кекем- ай, кекем-ай. — Сэлеметаз бе? — Сэлемет болсын, келшжан. — Бузык,тарынды уайымдасац, бекерийлж. Сол куннщ езшде-а& аман-есен э ж е а Ж уректщ крлына тапсырганмын. — К е к е а , 6i3 де бугш ауылга шы&тык- — ... Юмнен тудыцдесем, «эжем Ж уректен», — дейдь К1мнщ баласы боласыц десем, «Уш ю р аксакал», — деп кряды. Е л щ юм: «Ойы&», — деп балаларыц такрадап 49- — Айналаиын, келшжан, «баланыц жа^сысы нагашысынан», — деген. ТектЫ п керер квзге керж ш тур. 84

ЭСвкек eat Мына мен кезжде мектепте мугал1м болып icTen журген жылдары ...М унда гой тем1р тулпарды ауыздыктаганым. С е ти жолдасыца сабак беретшмш. Сонда ею эрпгпц басын коса алмай ежелеп турушы еда. K,a3ip сол кунп бала деп айту киын. Солай десе де, ешюм сене коймас. Бупн апталдай бастык--. —Мектеп кабыргасында кекемнщкызы меш унататын. Алмаганыма т к ш кдйрап отырган Typi... — Келшжан. Б1зге мэн берме. Ауыл адамдары болган соц, TicTecin сейлей берем1з. — Айтпакд1ы, б1зд! не упин шак,ырды екен? Уйрет дегеннщ бэрш уйретш, туондардак. — Ерто^ым, жылкы TOAi, камш ы> жуген, к,азак,ы байлам елшемдер, к ш з уй, к ш з уй курылысын, жабдыгын жат^а бметш... — Э лде елд1 мекен географиясын умытты ма екен? — Жок- Талас, А са, А ккел, Жылуан деп соцгы сураганымда судай айтып турган. — Онда неге?.. — Ш ал, каладагылар келген сиякты. — Амансыц ба, апа? Ассалаумагалейкум, коке. — Токта... Жет1 атацды айт. — Кек-еу, балацыз отызга келд1 емес пе? Муныцыз, не тагы? Тым курыса, келш-шырактан уялсацыз етп. — Айт, болмаса, шык- — Турган, ТТлепберген... — Ал не шаруамен шакырттыцыз? — Э й, кемшр, не ушш шакыртгык, сен бе шакырган? — Туу-уй... — Тулама, еФме тусп. М ына epi-мдей бес жасар баланыц к°лындагы сагаты Heci? — Онда турган не бар, ж ю т емес пе, балабакшадагы достарыныц калтасындагы уялы байланыс куралын керсец!з, мына 61зд1асып коятын шыгарсыз. — Токтат! «Biafli» емес, сеш асамын. К^фшындай 85

K jm a m lJ ili.in il)e n ie n o i) баланыц денсаулыгын неге ойламайсыц. Осыдан &алага барганда немеремнщ компьютер алдында отырганын керейш, менен жак,сылы£ кутпе, аламын да кетемш. Екишл марте кермейсщ. — Кек... — Кой, балам, дауласып к,айтесщ... — Бары, осы ма? — Болды кайтыцдар. — Э й, келшжан, к,оя тур. М ына 6ip £алта курт, ipiMiuiKTi ала ке-пцдер. Ренж1мендер ендь «Алжыганныц !$и&ар м ш езш Kepin жургенщ 6ipiHiui марте емес». — К еш н к,айт. — Тагы не? — « Е т турай алмайтын ж1пттщ ет ж е п а келедд» мына балага, осы бастан бдлгешмд1 уйретш ж1беремдн. Сен умытып кдлмауын кадагала. — Неменеге сагатына жабысып кдлдын,? Шад$ырган себеб1цд1 неге айтпайсыц? Енд1 кдйтарып бер немереме сагатын. — К елш ш ц кезш ш е «еюнддп сэбилер1нд1 жеделдет» деп £алай айтамын. Ыцгайсыз екен. Сагат... К,3-*3** кем тр, ез1ме жарасады ма? Будан былай, менен сагат сурайтын бол. Неменеге тыр&ылдайсыц, ей?! К,аза%тыц баласы жок, эйе/й балага деген махаббатын ит асырап ысырап цылган емес. Автор ЖУРЕН ЭЖЕ Ж ерплжтс емхана. Емхананыц босагасынан бел1 буюр эжей Kipin келдь Юрген бойда: “Кдйсыц барсыц, ш ырагым?” , — деп ишарат егп.^ Ересектер “терапефвтт” белмесшщ алдында отырган бойжеткен. - Амансыз ба эже? О з де кеш ж тщ з. Мундагылар тустенуге шык,ты. 86 '

ЭСокеи оке — Солай де. Кугем13... — акырындап келш, бойжеткеннщ кдсына жайгасты. — Некелест пе едщ, Карагым? — 03ipre жок,. Болашак,тьщ ешшсшде. — Н е к,арап ж урсщ ?.. Эйтсе де «жуз1 жылыдан туц!лме» деген, шырайлы екенсщ, кызым. — К£1зы£ты эцпмещз болса айта отырыцыз. Уа1£ытымыз алда. — Б1здей кэр1-£уртаннан безбей, тьлге тартканыцнан айналдым, к,алк,ам. О нда тында... Eni жастыцбас крсып, отау тжкеннен кейшп тиеитий — балалы-шагалы болу, артына урпак кдлдыру. Егер жанган оты сенш, артынан тутш ш тутететш туяк,калмаса, — шмге де болса улкен к,айгы-к,аарет. Сондык,тан да «балалы уй — базар, баласыз уй — м азар» деген с е з калган. — “ Кузд1 куннщ кезш е к,ызыцды к,ой, коктемшцкунше келш'щщ ^ой” осыны тусшбей-ак, койдым. — Х алы к ш ш де “ К узд! куншц кезш е кызынды кой, кектемнщ кунше келппнд1 кои” деген со з бар екеш рас. Бул улагатты соз кузд! куншц сэулеа бойжеткеннщ бетше кан жупрт'ш, ажарландыра туседь А л кектемп куншц сикырлы нуры келшнщ сёэдмш тербеп, куйеуше деген ерекше ыкылас-назарын оятып, тез1рек алгысты “жукт!” болуына эсер етедь Былай айтканда, тетесшен кемектесед1 дегенд1 бидоредй — Тагы... — Кдмцор ене, эдетте, келш тускен кезде-ак ул немерел1 болу ушш оган ырымдап алгаш сойылган малдыц ултабарын ж епзедь А л келш жукт1 болса, б1реудщ ушне е з дастарканынан апарган дэмд1 «кы з тауып коям» деп жемейдь Ауылдагы тэж1рибел1 эйелдер келш бойындагы сол езгерютен-аконыцжукт! болганын сезе кояды. Олар: «Келшнщ курсагы» ак айранга тойыпты, ак алгысты болыпты», — деп енесше туспалдап жетю зедь О сы емеуршнен-ак е н еа келшшщ бойына бала бггкенш бш п, куанышты хабарды жетюзген эйелдерге ризашылыгын б1лд1редй «К елш ш атамыздыц аруагы бш п , к,олдап журсш » деп ауылдагы улкен уйдщ керегесше ак орамал тацады. О сы «керегеге орамал тану» ырымынан кешн келшнщ жукт1 екенш б уки ауыл Kepicin, бмедь 87

-У.яна ш U lL te n S e p itH o fi_____________________________ — Э ж е, элпнде шай устшде шешемнен “ байгус, ит жерш болыпты” дегенд1 естдом. Кдйта сурайын десем, экем, бауырларым отырганды^тан батпадым. — Ж ас келшшектщ ас&а тэбет1 шаппай, жш-жш ло^сып, &усып жургенш байпаса, оны £азак,тар «жерж болу» деп атайды. О сы кезде оныцэлде 6ip аск,а ы^ыласы ауады да турады. EHeci ауыл эйелдерш шакдорып, ($она& етедо. О сы KimiripiM той «i$ypcai£ ш аш у» делшедь Бул томалакка жиналган тэж1рибел1 аналар о з уйлершен 6ip-6ip дэм nicipin экеледк О ны ц ce6e6i келшшц жерж болып журген асын тауып беру. Егер осы асын таппаса, яки «ж ер ш кднбаса», ол босанганша, 1шкен асын куса бередй тамагы бойына сщбейдй Муны халык, «ит жерж болу», — дейдс И т жерж болып, дуниеге келген сэбидщ ес жиганша, аузынан алекеш аккыш болады. Жолбарыстын, журегше, аюдыц етше, бурюттщ миына ж ерж болган эйелдерден болаша^ алып тулгалар, ерен ойшылдар туатыны туралы кептеген ацыздар ел ш ш де эл1 кунге дейш сак,талган. — Э ж е, сонымен &атар крршаган орта, жеке бастыц гигиенасы туралы не айтасыз? — Е н е а жукт1 эйелдщ мезгш мен тамакуануына баса назар аударады. О ган кебшесе а&тан жасалган тамакуарды аздрлейдь Ж аздыгуш келшнщ тэбетш ашу ушш жуа экелш жепзедй Далада есетш жабайы жуа мен ит жуанын, арасында кебшесе ит жуасы тацдалады. «Iurreri бала шымыр болсын» деген ниетпен келшге сагы з шайнатады. Жер1м1зде жш кездесетш кум сагыз, жер сагыз, &арагай сагыздардын, ш ш ен &ум сагыз гана тандалынып алынады. Мумкшджтер1 болса, тауда есетш раугаш, к.ымыздьщ Tepin экелш берген. Раугашты кэдесше ж аратса, сэбидщ кез1 кереген, кулапд ecTirim болады, ал &ымыздьщ баланыц тэбетш ашады. Болашак, сэби ецбектей бастаган кезде жар жагалап, бор жалап, кесек жейтшш бмесщ . Бул сэби организмшдеп белгш 6ip мелшерде ^ажетп минералдардыц жетжпеуь нен болатынын K,a3ipri кунде гылыми тургыдан да дэлелденген. М уны ацгарган халкдомыз ежелден сэби &урсак,та жатк,анда-а^алдын-ала £ам жасаган. Сондьщтан

ЭСвкек &ке судыц бурын nipiM болган орнын тауып, осы жерден саздыц Hici шыгатын цайырым топырагын уйге эк е л т Кояды да, «баланыц суйепнщ цалыптасуына керек, кейш бэпец бор 1здемейдЬ> деп молшерлеп ж еп зш отырады. Курсанты эйелге кебш е ж ас сорпа iuiKi3in, цызыл ipiMiiiiK жепзген. Халык, nryciHiri бойынша, ац ipiMmiK жеген эйелдщ баласыныц суйеп бос, ал цызыл ipiMmiK жеген ананыц сэбшнщ суйеп 6epiK болган. Келшнщ тазалыгына да айрыцша кендл белшедн жш шомылдырады, жупар mcii кекемарал (марал оты) шебш пайдаланады, оныц Hici iiirreri баланыц тыныс мушелершщ жанры жеттлуше ыкдал етедь Шомылдырар алдында арша экелт тутетедк Жуют эйелдщ бел жарылып, дацтуспес ушш бие сутмйц квб1пн бетше жагады. А на тюшщ таза болуына да эсте естен шыгармайды. TypAi тамац цалдыцтарынан белшетш жагымсыз дэм мен т ете р iurreri балага эсер етш, оныцжурепн айнытпас ymiH кунше ею рет —тацертецжэне уйыцтар алдында цара жусанныц цайнатылган суымен болмаса царатжен тузбен ауызын шайгызады. — Э ж е, сурагымды дурыс TyciHepci3. Е н е а жуюп келшге тагы цандай жагдай ж асауы мшдет? —Сурагыц, оте орынды цалцам. Уялмай бш тц келгеннщ бэрш сурап цал. — П арасатты ене келшнщ эрцашан кетерщю кещл-куйде журу1н цадагалайды. 0з!л-эцпмелермен кулд1р т отырады. А рапдж «келш к ец ш » деп аталатын жастардыц цызыцты бас цосуын уйымдастырып, келшше жш -жш эн-куй тыцдатцызады. К ердщ бе? Келшге эн- куй тындатцызу дегешм1з, тек анасыныц к ец ш ymiH гана емес, сонымен цатар цурсацтагы баланыц да, улт-жанды болып туылуына эсер етедн Х алы цта «жуюп келш к ез жасын тексе, оныц баласы ж асыц болып туылады» деген тус1н1к бар. Соны ескерш, шошынбас ymiH цайгылы хабар болса, цашан аман-есен босанганша, еспртпеуге тырысады. М езгш м ен уйыцтатып, таза ауада мейлшше жи1 болып, сергек журуш цадагалайды. _ — Руцсат етпЛген, тыйым салынган ырымдарды да айтсацыз? — 0й елдщ жуюп кезшде ескер1летш тусшжке

JCfiuam ’J fli.ie iiS e p ie n o f) непзделген мынадай ырымдар бар: итке «кет» деуге болмайды, бул толга&ты ауырлатуы мумкш; ар^ан есуге болмайды, эйел босанар устшде бала кшдйтне оралып Калуы мумкш; тец буып, &аптыц аузын жабуга рук,сат еттАмейда, Kepicimue, жабулы заттарды ашуга, буулы заггарды шешуге болады; туйе етш жеуге болмайды, булай етсе, келшшек баласын 9 ай емес, 12 ай KOTepyi мумюн. Бул ырымдардыц туп-TepKini коне ианым- тусшжке сенген Asyipre барып т1реледп Тэж1рибел1 енелер алдын ала TyciKTi болдырмас ушж келшнщ етегш 6ypin &ояды, шошынбас ymin далага тунде еш^ашан жалгыз шыгармайды. Келшнщ мезгш жак^шдаган кезде мешрбан анасы оган £ара жерд1 бас&ызып, «кеудеа тук'п Ж ер Ана, куш бер, куат бер!», — деп жалан,ая& журпзедп О сы ырым келшнщ куш-куатын шындайды. Босануына уш ай ^алганда «узын толга&» басталады. Б ул кезде кергеш коп аналар «бопец айдай сулу болсын» деп айлы тунде келшш келге шомылдырады. Ай сулу болганымен, к,ызуы жо&, сондьщтан шомылган келдщ жагасынан шеп жулып экелш, оны уйшдеп жанган ошащ$а тастайды. Т ш \\п зд е п «Айдай сулу болсын, оттай жылы болсын» деген \"плеу осы ырымга байланысты &алыптасса керек. Босануына cni ай &алган кезде « орта толга&» басталады. «Босану уак^ггы мезплшен бурын болып кдлмасын» деп келшнщ &олына кесюш, тесюш куралдарды (пыша&, б1з, ара жоне т.б.) устатпайды. Жукт1 эйелдщ босануына 6ip ай ^алганда оньщ «ай толгагы» басталады. Бул кезде «iujTeri баланыц eri к,ызылданып кетед1 деп келшге жас ет устатпайды, «кшдн'ше оралып кдлмасын» деп ине-жшпен ic тжш з- бейдп «тусж тастайды» деп журесшен отыргызбайды. Сонымен 6ipre ел пшнде жас келшд1 ата-анасы жетелеп апарып, жет1 була^тьщ кезш аштыру, булава май &уйып, тецге тастау, бастаудьщ басындагы эулие агапща aj$ шуберек байлату сеюлд1 сешмдер де бар. Кдриялар осындай ic-орекеттер ар^ылы «сенщ ата-бабан, 90

JC»KtK ике осы жерден су шжен, толгатк,ан кезде ceHi демеп, жебеп отырады» деп, келшшц к у т ч кец ш н орнына т уар ед ь — Э ж е, сонда ол келшд1 м м босандырган? Е н е а ме? — 0 p 6 ip ecni к азак ауылында ек д а б а т эйелдерд1 босандыруды машык кылган колы жецгл кемшрлер болган. Оларды ел ш ш де «аккол ана» (яки кдз1рп акуш ер) деп атайды. Аккол аналар к ез келген келшшектщ кай куш босанатынын тап басып б ш п отырган. Bip айда отыз кун бар. О ны ц алгашкы уш куш «аспанда ай кершбейтш уш кун, ел1 кун» деп атайды да, бул кундер1 ею ж асты ц ак твсекте кездесулерше тыйым салынады. Бул — халык есегашлернйц болжауына суйенген дэстур. А л аккол аналардыц езш дас ece6i бойынша, аягы ауырлаган эйелдердщ ap6ip айы 27 куннен турады. 0 p 6 ip айдыц, ягни осы 2 7 куншц басы оныц eTeKKipi келген куншен басталады. Бул алгашкы айдыц ез1 уш тогызга белш едг BipiHiiii тогызы — «етекюр тогызы», еюнин тогызы — «арылу тогы зы », ymiHiiii топазы — «кездесу тогы зы ». Х а л ы ц т ы к т эр т т бойынша, «6ipiHLui жэне еюнпй кезенде кездессендер, екеущ де ауруга ушырайсындар» деп, олардыц кездесуше тыйым салынады. Х алыцтыц TyciHiK бойынша, ушший тогыздыц эр тац куш некеге тесекте тэн косылса, олардан ул туады, ал жуп кундер1 — цыз туады. Алгысты ана тал бойына бггкен баласын тогыз ай, тогыз кун кетередк Жогарыда этап кврсеткешм1здей, эркайсысы 27 куннен болатын тогыз айда 2 4 3 кун бар. Акцол аналар буган yuiimui «кездесу тогызын» к °сып есептейдк Осыдан келш 'плепм1здеп «тогы з ай, тогыз кун» орныкцан. Тэж1рибел1 ана жацылмас ушш сол сэтп куннен бастап дорбага 2 4 3 кумалак салып алады да, осы Кумалактыц кунше 6ipeyiH лактырып отырады. Осылайша жукт1 эйелдщ кун1 жацындаган сайын кумалак саны да азая бередс Босануга уш ай калганда «узын толгагы басталады» деп, келшшц аман-есен босануына дайындык ж урпзиедь Толгак устшде цуйымшак суйеп ашылмай цалмауы учли кунде кешкурым келшшц куйымшагынан бастап 91

Л л и а т ’J fli.ie n fie n ie H o i) жауырынына д е т и бес саусацты батырып, цуйрыц майын сылап-сипайды. Тэнйрибел1 аналар «орта толгацта iurreri бала жарыц дуниеге шыгуга дайындала бастайды» деп есептейдк Анасыныц цурсагыныц сыртцы порымына царап, оныц ул мен цыз бала екенш де болжай алады: егер ул болса, iiui кш кене, шошац, ушюр болып келед1, ал цыз бала томен орналасады. Эдетте цимылдаганда, цыз бала сол жацтан, ул бала оц жацтан цозгалады. А й толгац мерз1м1 болганда imTeri бала ж ш цимылдап, анасыныц em бушрше коп салмак, туаред ь — Ж ас келш алгашцы сэбш н ж арыц дуниеге акелерде цандай кутпеген циындыцтарга тап болуы мумкш? —Толгац цысцанда, эйелд1цб1р MymeciH ерекше ауырта келедь Мэселен, оныц Tici ауруы мумкш. Тш иоздеп «0 p 6 ip бала анасыныц 6ip TiciH алады» деген мацал осыдан туган. Б ул — «Tic толгац» деп аталады. Осылайша анасыныц Ti3eci ауырып белп берсе, «т1зе толгац» ж елкеа ауырса, «желке толгац» т.с.с. ушырасады. Анасыныц ай-кун1 толып, ай толгац аяцталар туста оган арнайы жеке уй дайындалады. О т жагылып, су жылытады. Егер кун суыц болса, кш з уйдщ imiHe цургац ци т есел т, ус-пне цалыц текемет жайылады. Уйдщ iuii- сырты, дуние-мулж мунтаздай тазаланады. О сы ютердщ басы-цасында аццол анамен цоса, цабат шндж шеше уйытцы болып журедь Комекке Kopmi-цолац, абысын- ажындар да тэж1рибе жинау ymiH (цаз1рп практика) келедь Bip кереге мен ек тп п керегенщ арасында эйел толгатцан кезде асылып туратын арцан кер1\\едк Босагасына цамшы, цылыш, цанжар экелш цойылады. Ойткеш булар толгакца кедерп кел-претш албасты, марту, жын-пер1лерд1 уйге юрпзбей турады деген с е т и тагы бар. — «Сацтансац, сацтаймын», — деген тэц1рк Тусжке жол бермей, сэбидщтуылатын кун1н цалайша тура биген. “ У З И ” деген жоц емес пе? — Т у сж тщ болу-болмауы коктен келетш буйрыц болар. А л тура кунге келеек, аццол аналар бала тусер жолдыц аузыныц ашылуын саусагымен олшеп кореш. Егер бес елщен асып, жеп ел1ге жетсе, «бес ел1 ашылса — 92

ЗСокек оке белге туседь жет1 ел1 ашылса — жерге туседЬ , — деп м езгш жетпге санайды. О сы сэгге «он, ба — оц» ырымы жасалады. Келшшек-п керпеге орап алып, 6ip жагьшдагылар «оц б а ?» деп аунатады, «оц» деп царсы алган жац «о ц б а ?» деп цайтадан Kepi аунатады. Осылайша уш рет аунатып алган келшшект1 KOTepin экелш, ергенекке (еснспц мандайшасына) «оц, оц, оц!» деп уш рет типзедь Осылай icTece гана бала оц келш, келшшек жайлы босанады деген тусшж бар. Д е т сау немерел1 болып куанышы цойнына сыймай журген купт1 eHeci дереу ала цыстай сацтаган жылы- жумсагын цазанга салып, «ж ары с цазан» асу цамына nipicefli. Самаурын цойылып, табакка сут nicipwefli, уй шпндеп эбд1релер ашылып, тендер шеипледа, эдеш арнап туйрглген царыннан май, цурт алынады. ¥ з ы н арцанды вткермелеп байлап шыгады да, екшнн ушынан оп-оцай тарцатып ж1бередь А р ш а тутатылып толгатцан эйелдщ басына айландырып аластайды, eTeri жагынан кугарт тутетедк М уныц 6api — толгагы оп-оцай «абд1ре ашылгандай, тец шеннлгендей, туйш тарцатылгандай, шай цайнатымда, сут пюр1мде, ет тскенш е, ж арыс цазанмен 6ipre жарыса тез босансын» деген ниетпен туган ырым. — Эж е, босанарда белмеде юмшц журш туруына руцсат е-плед1, юмге руцсат еплмейд1? — Ж уки эйелд1 толгац уст1нде акдол ана, кш дж шеше демеп турады жэне олай-булай журуше руцсат еттледн Толгац цатты цысцанда, «айгайла, кушенгенде бар салмацты бетке Tycip» дегендей кецестер бередь К,азац даласын эйелдер1 этногенезше царай босану процеанде еуропалыц эйелдермен салыстырганда, анагурлым carri болатыны белгш . Ралымдардыц зерттеуше суйенсек, цазац эйелдерЫц 7 0 пайызы вте жецгл босанады екен... — Э ж е, егерде толгагы цысып, цатты циналса не icreiifli? Бупнп тацда дэр1 ексе, ол кезде элде 6ip ш ептщ тамырын цайнатып берд1 ме? — Егер эйел босана алмай, цатты циналса, «бел тарту» aflici цолданылады. Арнайы шацырылган царулы ер адам 93

Hjiuam ffii.irnfiepituoii толгат^ан эйелдщ белш кдпсыра кушастай, imiH темен басып, босануына кемектеседк А л бала келденец келсе, жаца сойылган малдыц iuieriH крлына Tepic айландырып киген ajasoA ана &ол салып, тузетш иаберепн болтан. Кейде баланьщ Tepic келу1 де мумюн. Мундай жатдайда толгаткдн эйелд1 ар^анга ею аятын жогары, басын темен кдратып асып, эйелдщ imiH сылау ар&ылы баланы оцдап, оп-оцай босандырып алатын. Каза;$ турмыс-т1ршшпн жете зерттеген дэршерлер, талымдар бул эдютердщ уза^ тасырларта созылган хальщтьщ тэж1рибеге непзделгенш айтып, жотары багалайды. — А ккол ананыц ^асында юндж шеше журед1 дедйуз. К ш д ж шешенщ аткдратын &андай мшдеттер1 бар? — Бала дуниеге келюмен даусы шыгуы ушш, йуйрыгынан ш арт етюзш урады да, ю н д т н кеседь С эбидщ ю н д т н кескен эйел «ю ндж шеше» аталады. Е ю ж ас уйлен1п жат^ан кезде-а^ юндж шеше болуды &алап алатын эйелдер болады. О л ушш, алдымен, ею жасты арнайы конакка шак,ырып, е з дастаркднынан дэм таттырады. Кэдел1 астан кешн куйеу ж1птке «келш ^урсагын а& айранта толтырып жур» деп е з ш аралас та т1лек бицйредь Осыдан кешн ею уй арасында &арым- ^атынас жшлеп, жарастык, орнайды. К ш дж шешеге б1ршама мшдеттер жуктеледп жукт1 эйелд1 куту, босану устшде басы-к,асында болу, ю н д т н кесу. О л нэрестеге !$ырк,ынан шыкканда ит кейлек Tirin алып келед1, бала ер жетш , ел кдтарына крсылганша е з назарынан тыс кдлдырмай эрдайым £амк,ор болып журедь Х альщ утымында «баланьщ мшез1 юндж ш ешесше тартады» деген тусш ж бар. Егер келшшек &нналмай босанса, эйелдер «ю ндж ш еш есш щ &олы жещл екен» десш жатады. Бала ер жеткен соц юндж шешесшщ бар жак,сылыгын еск ер т, оган «ю ндж кесерш» бередй оны туган анасынан кем кермей, eMip бойы сыйлап етедь Кшджт1 ак, балтамен кесш, таза ж т п ен байлайды, туб1не кул себеда, юндж кескен балтаны езге нэрсеге пайдаланбай, сакдап 1$ояды. Байланган юндж уш-терт кунде туседь Е р баланыц ю н дтн ырымдап, «уй кушж болмасын» деп к,ырдан асырып лак,тырып ж1бередй ал 94

УСокек в цыз баланыц к ш д т н «уйдщ &уты болсын» деген оймен отбасы, ош ацтубш е кемедь Сонымен цатар бала к ш д т н оцымысты болсын деген ырыммен ютап арасына сацтап цоятын, ат цулагында ойнасын деген тЬлекпен аттыц жалына байлайтын ырымдар да бар. Т ш и нзд еп «кш дж кескен ж ер», «кш дж цаны тамган ж ер» деген цад1рл1, цасиетп сездер осы дэстурге байланысты цалыптасцан. Жарык, дуниеге келген сэбид1 ем1збестен бурын цайнатылган таза суга малынган цаскырдыц немесе сырттанныц жушмен ауыздандырады. Кене туржтер ездерш цасцырдан жаралганбыз деп, кек 6epiHi кие.м санап, тотем тутцаны белгш. Ж аца туган нэрестеш 6ipiHLui рет сабындап шомылдырады. Ш омылдырар алдында тш н жутып цоймауы уипн баланыц т ш н тартады. Алдымен, баланы !тебесшен бастап жуады, одан соц Судан шошынып цалмас уш1н б1ртшдеп eni аягын батырып, денесш уйретедь А лгаш суга туарглгенде су тимеген жер1 цалмай, таза жуылуы цатты ескериедг Шомылдырган соц кшдж тубше цойдыцмайын жагып, байлап, цундацтап анасыныц цойнына жатцызады. — Ж аца туган баласын цундацтап, анасыныц жанына | жатцызады. К,андай бацытты сэт десендзнп, эж е. — Бойжеткеннщ к ец ш босап, 6ip тамшы мелд1р жасы у зш п ! туеп. — Ерке цызым-ай, “ Бацытты боп кетсе де, жалгыз | адам уй болмас” , “П ерзент суймей, адамныц Mefiipi цанбас , — деп бабаларымыз тепн айтпаса керек-Ti. — Ананыц аргы кутан.., тагы да умытып бара жатырмын “ шала туган бала” дегенд1 де цоса айтсацыз. — Ж ас босанган келшшектщ ен еа унем1 цадагалап, жылы кшнд1ред1, «нплде цагып кетпесш» деп, салцыннан цатты сацтандырады. Келш ш ц бутына г а е цап, аягына Ke6ic кипзед), цолын суыц суга салгызбайды. «К^мрыц кунге д е ти дене судан шошиды» деп шомылдырмайды. Туган эйелдщ созылган imi цалпына келу1 ушш белш бугызады, «Tici iycin цалмасын» деп орамалмен аузын буады, суыц су 1шк1збейд1, «шашы TycneciH» деп тас цылып epin тастайды. 95

JCfiiiunt grii. lenSefiitno £ Егер бала куш жетпей туса, оны «ш ала туган» деп, тымакка салып, адам к ез1тусе бермейтш ел еуаз бурышца, керегеге win, орнын ж ш -ж ш ауыстырып турады. Баск,а нэрестелерге Караганда, ерекше купмге алып, жш -жш тама^тандырады, Егер ол емшек сора алмайтын болса, жас цамыстан туп к жасап бередк Осылайша цырыц кун устайды. Ka3ipri гылыми медицина да «шала туган нэрестеш» царацгыда устауды жокка шыгармайды, будан сэбидщ денес1 цоршаган ортага бешмделгенше тымацта устаудыц пайдалы екендтн ата-бабаларымыздыц ежелден б1лгендтн керем1з. А л егер келшшек айы-куш асып, босанбай журш алса, оган турл1 дене цимылдарын жасатады, журкй жайсыз атца мшпзедй Н еке — тэуекелдщ тершдеп eciK. К,ад1рменд1 сауатты оцырмандарым, «Ж урек эже» эц п м еа — Эл1мцулов пен Эбд1рамановтын, «Куйеу KeATip, цыз узат тойынды цыл» атгы штабын оцыганнан кей1н туган шыгарма. Эцпмешц ец бойында отбасын K,YPFaH жас бойжеткендердщ кептен ести бермейтш ацыл-кецес, алатын eHereci сан цырынан мол цамтылган. Бала кунде ата-ананьщ ж'гберген цателтн ескермесен,, ата-ана бо/панда.сен де сол к,ател1ктерд'1 ж/берест. Автор О^ЫРМАН ТА&ЫРЫБЫ — Сэлем бойжеткен, сешмен танысуга бола ма? — Сэлем, неге болмасца. — EciMiM — Болат. — М ацта. — Em бойдак, осылай крл алысып танысып жатцанда аялдамага к ел т тоцтаган келж, газында экесшщ цуны цалгандай гур етюзш тубше дешн басты. EKeyi 96

____ Ликек вне турган жер кек тутшге айналды. Kf>i3 аукатты отбасынан шыккан. Онысын экесш щ нускауы бойынша жасырады. Алматыдагы медакадемияныц гематология бодмш де о^ып журген М акта эл п кара тутш нщ ортасында к,алып Койгандык,тан: — Ф у й , неткен сасык,. анда барып сейлесешк! Ж аяу жолды иепмен нускап, e3i бастап бет бурганда, таныскан ж ш т , каРа тут'н таркай к°ймаган жердей KeTKici келш турган М актаны ц бмепнен шап 6epin: — ©М1рдщ сасыган HiciH жутып кермегенсщ. А л мынау кара тутш оныц жанында жусандай анкиды, — деп жетектей бергенде алма кезек енд1 муны тежеген М акта: — Сен ашык ж1пт екенац, маган унадыц, — деп е з сезш ой елепнен етюзбей айтты. Осыдан кешн барып, мемлекеттж лауазымы жогары экесшщ: — Егер елде каламын десец, менщ к°йган 6ip Iсауалыма жауап бер. Кдндай окуга туссец де, саган кез Кырын салган карапайым жшггке мен ceHi бермеймш. А л кенбейд1 екенсщ, онда ертец-ак шетел асып кетесщ. Уактысы келгенде мен е з 1м1збен тец дэрежел! отбасынан шыккан сымбатты ж1птп тауып бермекпш. Т у сш дщ бе меш? Каз1р ондай ж1пгп карастыру устшдемш. — Жарайды, эке, дегешндз болсын. Тек мен езв д з Iкалаган ж т т в д з г е ек1 жылдан кешн барамын. О ган дешн жок- — М ен де кенд1м, акылды кызым. И э, соцгы жылтыр еркелеткен сыцай таныткан эке сезш М акта ойында 6epiK устайтын. Э кесш щ катал, 6ipaK сезде турсан, эд 1л екешн ескерш, осы уакытка дешн Канша ж1пт кездессе де м1з какпай журдк С одан 6epi сулу Кыз академияныц 6ipiHiui курсын 6iTipin, екшнй курстыц кузшде дэл бугш кезжт1рген cepici экесш щ тыйым салган сездерш мулде умыттырган. Болаттыц мшез1 дшрмен тастыц салмагындай, е з '1 карапайым отбасынан шыккан. бойшац api денелй ез ортасындагы сымбатты Ж1пттердщ 6ipi. Талай кештерде кос тацын жаркыратып, мен мундалап шакырган кыздардыц уысына туспей, бойын сергек устайтын ж ш птщ ез! де осы жолы М актамен калай сезге келш, танысып кеткенш ацгармай да калды. 7-1351 97

0Keci жоц, щеш есш щ жалгыз улы болгандыцтан, memeci буган да: — Э й, балам, бугшпшц цызына сешм жок,. Мен саган алыс-жацын ел аралап, ез1ме сай 6ip оймакка бармагымыз снятый кел1нда табамын. О ны маган цалдыр. Мына цартайган шешеце жаныц ашыса, осы свзге тоцта. Айтцан св31 Болаттыц сацырлаган жалынды нэпсюше ауыздыц болып, к ец ш ауган талай цыздан цапы цалдырган. О сы жолгы кездесу ше, ол мулде белек. Болат мына кунге дешн талайлардыц кулагыныц астынан дем алып, жартылай жалацаш буран, белге, узын бьлепн жыландай е р л е тт жургешмен, 6api де уацытша едк М ацта да сан ж т т т щ кезш е жас ботадай цос еркешш ербецдетш, цызыл тулюдей цуйрыгын булгацдатып, квзге ш нер-ш нбес жок, болып кететш эдетшен eneyi де аулац. Bip-6ipiH алгашцы кергеннен М ацта сабагына, Болат устасына берген уэ делерin умытты. Еашыцтардыц жацын курбыларына сезд1рмей, к,ол устасып жургенше жарты жылдан асты. Кездескен сайын ecTepi шыгып, «влсек те 6ipre боламыз, екеу1м1зд1 ешюм де айыра алмайды, мен сендж, сен мендж болуга ж аралганбыз» деген жалынды гашыцтар уранын накышына келтдре шырцады. Болашацта Kyrin турган тагдырды не сыйларын бмместен, уэделерш тект1, ол зацды да едк Byrin М ацтаны кермегенше Болаттыц жетшгш куш толмац. Н епзш ен , М ацтаныцтуган memeci науцастынып, цайтыс болганнан кешн, артын суытпай уйленген экесшщ eummi айел1 бугш алые шетелдеп курортган келмек. Сол себешп ац дастарцан басында толыц жануя болып отбасылыц кеш етюзуге, Астанага бул да Алматыдан шацырылган. Тоцалсымац океане тигел1 6epi бул eKeyi 6ipiH-6ipi цызым, ана деген жылы сездермен мулде алмасып кврмеген. Салтанатты дастарцан басында бул отбасыныц басы бутш цуралганы болмаса, экесш щ ойы мансап, шешесшщ Tvpi болса анау, ею айдыц б1р1нде шетел асып жургенк М ацта уй шнн сагынып келмейдк К е ц ш суыгалы цашан. Тек экесш щ цаталдыгынан журекеппп келген турь ©зге

ЗСокек еке балалар экесш щ кушагына енгенде армандарга самгаса, Мак,та шырматылган тженге тускендей, ж уреп %ысылып азаптанатын. А&ыры азапты кундерде ая^талып, эк еа £ызыныц &анат кауырсындарын жулып тастап ерюне ж1бергендей. — Кршым, менщ айткднымды умытпаган боларсыц, — деген созшен кежн д енеа дуршщщ к,оя бердп «Е ге р елде ^аламын десен,, мешц^ойган сауалыма ж ауап бер. К,андай ogyFa туссец де саган к ез кырын салган &арапайым ж т т к е мен сеш бермеймш, ал кенбейд1 екенсщ, онда ертец-ак, шетел асып кетесщ. Уак,тысы келгенде ез1м1збен тец отбасынан шьжкан, сымбатты ж йтгп ез1м-ак, тауып беремш ...». Экеош н, в з санасына балфятып куйган &оргасындай сакуалып &алган сездерш есше туаргенде, aneci к,айта ойын бол т. — О разды ц баласы KeAeci жылы шетелдеп окуынан оралады, мен экеамен сеш соган айттырамын деп KeAicin &ОЙДЫМ... Мак,та бул созд1 естда де крйды. А ты ныц юм екенш де сураган жок,, езш дей 6ip еркшджте журген Tipi тут^ын болса керек деп ойлады. Tiirri экесш щ цалыц мурт жап&ан epinAepi жыбырлаганын керсе, журеп айнитын халге жеткен. Алматыга келген бетшде Мак,та ауруханага туей. Э кесш щ к,ызыма осы айткдным дурыс деп тыйым салган сездерй {уязыныц ауырган журегш одан api аскдяндырып ж1бердь Н епзш ен, муныц журегшщ а&ауы шеш есш щ K03i TipiciHfle белгш болатын. Сонда: —Кршым, оскенде Д артер бол. Ж урекдэртерь Е сп д щ бе меш? ©3iijfli сол кезде куте алатын боласын,, — дегеш бар. BipaK, 03 анасыныц мурнынан &ан ж ш агатын болган сон,, Мак,та жок,, мен &ан ток,тататын д ар тер боламын, мен оскенде, ci3fli емдеймш деген болатын. А ^ыры оз дегенше тусть Жекеменшж аурухана. Т о р т орынды алып болмеде ашнен баск,а наукдс жок,. Болмеде eni терезе болганымен, 6ipeyiHiji алдында гана гул &ауашыгы тур. Е ш болмаса екеу емес, ол да жападан жалгыз. Дегенмен кдуашак, 6ipey болса да exi туп гул оскен. Дегенмен 6ip Ty6i солган. 99