Д. Қасенов. Жаза

ауырлап, жасы улгайган KiciHin астында im куса боп калган ба, сулж карага емнршде 6imereH шабыс пайда болгандай. EpciH, эйтеу1р, Бекасылдьщ ушне аман-есен ж еттьау, элден уакытта. — Не болд ы ?— дед1 У лж ан апай шошып. — Асыгаспын. Бекасыл aFa «Сары сандыктьщ тубшдег1 ок-д эрЫ тез алып к ел » деп жЙердь Ж айлаудагы малга каскыр шауып жатыр,— дед1 ент1ге сейлеп. ¥ лж ан апай KeperiH тез дайын кылды. К,айтар ж олда с улж караныц каркыны кайтып, шабысы баяулап калды. 0Kneci куйш, eHTirin келедь Мына куй1мен Этжей шокысын айналса, KemireTiH Typi бар. Осы сэт EpciHHin басына 6ip эдем1 ой сап ете туей. К ызы л кия аркылы асса, 1$аз1р-ак ж е т т барар едь BipaK о л асудан эл1 кунге еш м м аскан емес. EpciH ойлана келе найзагайдай шаншылган жакпар тасты биж кузга карай тж е тартты. Б ул ж ол атка да, адам га да KayinTi. Корыкканмен бола ма, калай да ок- д э р ш уактылы ж етм зу керек. «Т у ст ен кейш аргы бетке етем1з» деген агасыныц ce3i кулагынан кетер емес. К ы зы л киянын он б yftipi кызыл Kepim, кулама жар. Том ен карасан, басын айналады. Нагыз кияметтщ к,ыл Konipi. С улж кара жан- жагына елендей карап, уркектей басады. Катерд1 сезетш секшдь К¥лам ага ж ете бере аркасына flipui ж уп р д ь Э лсш -элсш пыскырып ушпа жарга шошына карайды. Сейтсе де, EpciH атына дем 6epin, нык отыр. С улж кара мысыкша басып куламага да жетть MiHe, одан да етш барады. EHfli 6ip он метрдей ж ер калды. Ой сешмд1, к ещ л уркек. «Н ар тэуекел, жануар, не кореек те, 6ipre кер- д ж »,— дейд1 EpciH ж1герленш. Б ул ж олды о л еткен жазда керген. Bip кашаган кун1 бойы устатпай, акыры осы жерден ушып ел in едь Атасынын айтуы бойынша, сонау жаугерцплж заманда, ж ей тунде б у л жерден Самырза батыр гана етш ть Сонынан куган 6ip топ калмак ат- 102

матымен куздан кулапты . С о л себепт1 е л муны «Калмак, кырылган» деп те атайды. Ерсшнщ астын- дагы ат flip-flip етш ж ы лж ы п келедь в зш щ де устг-басын тер жауып кеттк Акыры, будан да вти-ау, эйтеу1р. 0 т е сала атына та га кдмшы басты. EpciH келгенде, атасы тыста журген. К ы зы л киянын К ы збел жазыгынан кылт ете тускен не- мересш керш, кенет е з к езш е e3i сенбей, калшиып катты да калды. Эне-м ш е дегенше желд1ртш ж еткен EpciHre: — Клм ет дед1 саган К ы зы л киядан!— деп акырды ол. Атасы ньщ даусын естш, экес1 уйден атып шыкты. — Ешюм... кеппгем бе деп ез1м... — в л е алмай журмн:щ> о л ж ерден адам турмак сайтан да етпейдк кудай сактапты кайта. Н е кылган K03ci3 едщ ! Бармай-ак, койсын деп ем, болм адьщ ,— деп атасы баласына жазгыра карады. — ¥шып турган балага тез ж ет деген соц, кайтсш енд1,— деп эж ес! мен анасы EpciHfli жак,тап жатыр. — Бул болмаса уш сагаттын ш ш д е отыз шакырым жерден к1м ок-дэр1 экелед ь Не б о лс а да нагашы агасынын 6ip тапсырмасын тындырып кептк Бекасыл ар га бетке м енщ атымды мш ш барсы н. М ен муны тан асырып, суытып, малга мшейш,— дед1 экесь Б ул кезде уйде тыныгып жатк,ан Бекасыл да сыртка шыккан. EpciHfli кергенде вз кезш е 03i сенбегендей: — Калай тез к елгенсщ ?— дед1 танданып. — К ы зы л кия асыпты. — К алай erriH , корыкпадын ба 03i? — Жардан корыкпадым. Кеппгем бе деп корык- тым. — Нагыз жнтг, мше, осындай болса керек. Бундай ic квр1нген баланы ц колынан келе бермейдь Ka3ip агасынын тапсырмасын ер ж урек жауынгер- лерше орындаса, ер жеткенде ел тапсырмасын да осылай орыНдайды,— деп, Бекасыл аткд конды. Б ул с ез эсер е ттг б1лем, эншейш де EpciH атка

шапса зэрелер! ушатын анасы мен эжеск «Батыл- дыш ннан, е ж егп п цн ен айналдык сен щ »,— деп eMipe- не калыпты. — Ж аман немеш тентек пе десек, нагыз ер журек екен гой,— деп, атасы да елп -елп етедк АПАМ АУЫРРАНДА Екшил токсанньщ аякталуына 6ip-eKi кун калганда интернатта окитын балалардын алды уйлерше кете бастады. М ен де елевдеп, ж ол карап жургем. Кешк1 астан соц оку залында газет-журнал окып отыр едж, сенсен imiriH киш, боз-ш олагы н борбайлап экем келштк — Бол, тез жинал, устазыд руксат бердь Енпрнатыцныц бастыгынан да, тэрбиешщнен де сура- дым,— деп алды-артыма каратпай, атына MiHrecTipin ала ж енелдь Ел орынга отыра кыстаудагы уйге жеттж. Апам меш эбден сагыныпты. Айналып-толганып, асты -уст1ме .тусш , жаны калсыншы, кэне. К,айта- кайта мандайымнан шскеп, б ет м н ен суйш, шашым- нан сипап, куанышы койнына сыймай жур. Мешр- шапагатка толы жылы уш iuii-бауырымды е лж 1ретш ж1бердь «Екш цп токсанды ете жаксы б т р д 1 м »,— деп мен де апамды куанта туст1м. Апам бурын етжендшеу, eKi бетшен каны тамган нурлы адам едь K,a3ip ж ак суйектер1 шыгып, жудеп калыпты. Эж1мд1 жуз1 аппак КУДай. Бурынгы- дай шаттанып кулмейдк Элдене жанына батып, ки- налып ж урген секшдь «IuiiM бурап, жаткызбайды»,— дейдк Ара-тура дэркерлер келщ туратын. Талайдан 6epi олар да ат i3iH салмапты. Акан aFa умыткан- ау, cipa. Э лд е «бар ды м » деп, ферма менгерупнамен 6ipre кызык куып ж ур ме екен. Б уп н тунде апамньщ сыркаты TinTi кушейш кетть АЬы лап-уЫ леп, тун ортасы ауа ынкыл-сын- 104

кылы бурынгысынан да кушейе TycTi. K e3i ущрейш, шашы дудырап, дамы лсы з дедбекш и бередь Мен шыдай алмай, кыстыгып ж ылап ж1берд1м. Содан кайтып уйкым к елм едь Орнымнан ушып турып, шам жактым. Апам imiH басып, 6ip уы с боп б ypicTi д е калды. К,арап туруга дэт1м шыдамады. Кез1мнен ж ас парла- ды. Экемнщ к ем е к п п а уш -тер т кунге суранып, уйше KeTiirri. Апамды кайткенде д эр к ер ге ж ет м зу керек. Тунж ы рап 6ipa3 отырдым да: — Эке, апамды дэркерге керсетпесе болмайды,— дед1м. — Сонда 6ip отар койды ю м ге тастап кетпек- niH, саган ба? — М алдан кам ж емещ з, 6ip кунге бага турам. Не icTepiH бишей отырган экем, баска амалы калмагандай, унсдз к ел к тк Апам мен жакка аса 6ip MempiMfli шыраймен карап: — Айналайын, кулыным! Ертайым менщ! Осыны айткан аузьщнан айналайын! Мына иен далада, кулазыган кум ш ш д е коркасьщ гой. К,айтш ceHi жалгыз калдырамыз. Боран согып, кун бузылып кетсе, кайтесщ?! Ж аны м ы з кайтш жай табады б1здщ? MeHi уайымдамашы, манагыдай емес, iuiiM бураганын койды. К ш к е н е тыншып калдым,— деп, апам м е т и мандайымнан шскеп, бауырына кысты. — MeHi каскыр жемейд1 opi а з д е р ойлагандай коркак та емесп1н. М ен кермеген кой ма, мен кермеген кум ба?— деп кату кимылмен жалма-жан кише бастадым. «Т е з камданбасан, аскындырып алам ы з»,— деп, экем де апамды эзер кешнрдй — К ун кетерше бере койды кен ж азыкка карай epri3,— деп, экем маган кунде e3i койга мшетш ж щ ш к е жирен касканы ерттеп берд1 де: — А л , балам! Саган сенд1м. Енд1 сен д е ж нтг болдьщ. М алдыц жайын бьгсесщ, ж ер де таныс. Ж ылы кшн„ вкпеннен суык етш кетпесш. Апанды дэркерге апарып кайтайын. К,ойларды уй маны- нан кеп узатпа,— деп, экем маган 6ip отар койды тапсырды. 105

Содан соц дереу ж ол камына KipicTi. Экем екеум1з 6iTey шанага кургак ш е т ч м ол кылып салып, eid буктелген Кызыл ала текеметтщ устше жастык тастадык, кальщдап керпе салдык. Экем шанага кэш п сыр мш ез б оз биесш ж ект1 де, апамды шалкалай жаткызып, бас-аягын кымтап, шыгыс жак куланиектене бере орталыктагы ауруханага журш кетт1. Тесек-орынды жиып, уй iiuiH реттеп, ас-суымды imin сыртка шыксам, койлар да тура бастапты. EKi-уш аксак-токсак, арык-турак тусактарга шеп шашып, су 6epin iiiiTe калдырдым. Ж езбалыкты коранын алдына байладым. Шынжырын узартып, тамагын алдына койдым. Сосын атка MiHin, экем сиггеген жакка карай каптаттым. Отарды кеп шашы- ратпай, бас-аягын жинап, алыс-жакынды бажайлай к оз ж !берем. Алыптын аршын тесшдей ж алпак дала, майда кырка, жатаган жоннан баска ештеме ке- ршбейдь Мен корыкканмен, койларым коркатын емес. Б1раздан кешн иен далага бойым уйрене бастады. Ж ирен каска баялышты бырт-бырт узш, ауыздыгын карш-карш шайнайды. Ж езбалы ктан баска иттер де ез1ммен 6ipre. Кун енкешп калган. Эп-сэтте ойла- маган жерден ауа райы курт б узы ла бастады. Батыстан катты ызгырык ecin, аспанга кара кошкал булттар жинала бастады. К уннщ кез1 де булынгыр- ланып келедь Байкасам, кыстаудан 6ipa3 узап к еттп ш . Даланы кап-кара тунек баскандай, коркынышты кершдк Баялышты бырт-бырт узш жайбаракат турган жирен касканы теб1нш калып ед1м, о л окыс ытырылып кетт1 де, аягы тышканньщ шше- Kipin, катты суршдь А т жалын куша куладым. Корыкданымнан же'лке тусымнын ауырганын да елемей, атып турып, атыма умтылдым. О л оскырып устатсашы. Бурын мундай мш езш керген емесшн. М еш баласынып ж ур ме? EKi кулагы н тш 1рейткен куш оскырып, ойнактай ж енелдг Бойымды урей биледь К ез алдым булдыр туман, шлегейленш ештене керсетер емес. Кеш болса батып келедь М ен жылап журш, койларымды уйге 106

карай куалай берд1м. Екг квз1м талаурап, аш ты р- майды. Bip кезде койдын ар ж ак iueTi догадай жапырылып, дурю рей ж ен елдь.. К,асдыр! Бар куппмд! жиып, жан ушыра айгайлап журмш. Ара-тура бута -бута га аягым шалынып, cypiHin кетем. Дегенмен, 6ip койдын дуйрыгын дас дыр тартып KeTinTi. Иттер1м д е арсылдап, бет каратар емес. Э лден уадытта сонадайдан eKi Kici кершдд Bepi карай дидулап шауып деледд Бул зоотехник EpHic агай едд Кдсында ж ирен муртты бейтаныс адам бар. EpHic ага келе сала: — Эй, бала, ж алгызбысьщ ? Опырмай, 6ip датерден далдын-ау, айналайын! Бекен дайда кеткен?— д ед 1 бастырмалата. Ж уреп м орнына тусш, ес жиып, дуаттанып далдым. Манагы дордыныш езшен-ез1 ж од боп кеткен сиядты. EpHic агайга б у п н л одиганы ту гел айтып берд1м. О л Kici: «Ж арадьщ , б а л а !»— деп, маган датты риза боп далды. Кдсындагы Kici эзшкеш , эцпмеипл адам екен. У ш еулеп дойды дорага карай айдадыд. К ун бата экем де келдь Апамды ауруханага жатдызыпты. Дэртер «Bip жумадан далмай, дулан-таза жазылып шыгады»,— дептд Буны есттенде дуанганымнан дол шапаладтап ж1берштн. Оныма аздап уялып далдым. BipaK улкен юсш ер оган онша мэн бермедд — Койды тастап кетпес ед1м, мынау шырылдап болмады. Апармасда апасы да шыдайтын емес,— дейд1 экем EpHicTiH алдында адталгандай. — Keft6ip ынжыд балаларш а кум1лж1мей, дысыл- таянда адыл досып, кемек бергеш дурыс болган, ж нтг деген осы,— деп, EpHic aFa меш дайта-дайта аузына алып, ардамнан дагып, марапаттап дойды. Кдсындагы адам да EpHic аганьщ сезш дуптап, маган ризалы д с ез1ммен дарайды. — Балам, сенщ 6yriHri iciftfli мадтауга турарлыд, 6ipaK атьщнан айрылып далганьщ жарамаган екен,— деп, к ен к тд еп дояды экем де. Сейткенмен 1штей тулеп отырган секищд шырайы жадсы, кенш куш котерщкд 107

Апамды он кун дегенде дэр1герлер ездер1 жетм- 3in салды. Апам менщ мавдайымнан, тамагымнан, эр ж ер1мнен eMipeHe шскеп, усп-устш е ш еш лдетт жатыр. Апамныц ыстык кушагына Kipin мен де мэз- 6iH. — Мыналар к,айтед1-ей!— деп, экемнщ кара торы жуз1 де нур жайнайды. Сыцайы, мунымызды жек кермейтш сиякты. Апам келк1мен от басыньщ бере- Keci Kipin, уйдщ iuii ажарланып сала бердк К е- нийм13 жайланып, !шкен-жегешм1з бойымызга тарай бастады. Ананыц орны белек екенш, онсыз бакытты eMip ж ок екен!н мен осы ж олы битом. 8 кемд1 канша жаксы кергешммен, анамнын мешрбандыгын алмастыра алмайды. «Экенщ жакындыгы жездедей- ак,» демей ме улкендердщ взь Анам келгел! жардай мулдем езгердк кайры жок, карын ток, уй жылы. Эндетш 6ipece уйге KipeMiH, 6ipece сыртка шыгамын. Ара-тура ж уп рш келш анамнын мойнына асыла кетем. 8кем де байкап журсе керек: — Мынанын TinTi api Kipin, жарга ойнаган лактай болы п Kerri Foft. Сен кеткел1 улкен Kiciuie ой толгап, ун -т у н а з KypciHin ж урд!,— дед1 6ip KyHi. — Ой, айналайын, жарыгым, коныр козым, анасы ауырып жатса, кай жагынан ойыны келсш?! Б у л келмегенде...— деп, апам онан сайын ем1ренедь — Шынында, б у л болмаса, кайтер едж?! Канша айтканмен устаз алдын керген, окырэн бала емес пе! Сенщ Tuieyiiro шын тшеген де, ж уреп жарыла шын куанран да осы. К ерм ейсщ бе, балалырын кайта тауып, куанышы койнына сыймай кекке ушып, жерге конып журген5н. — Кудайдын муны еж ет кып бергенше inyKip. К ебей дщ кек мылжыц ынжык баласы кусап жер шукып, сендер келгенш е кайтемш деп жылап турса, не icTep едж ? К,арагымды канша кушып-суйсем де, маукым басы лар емес. Мектеб1 кайда кетер дейсщ, тары 6ip-eKi кун журе турса кайтед1? — К,ой, б у л кенбейд1 оран, сабарынан 6ip кун калмайды. Мурал1м1 де катты тапсырган. Одан да ж ол 108

камына Kipic,— деген екеуш щ сы бы р-куб!рж уйкы- лы-ояу жатып кулагым шалып калды. Он eKi кун деген не, Taftipi, кезд1 аш ып-ж ум - ганша зымырап ете шыкты. М ен кдйта интернатка келд1м. А з кун кермегенге мектеб1мд1, кластас достарымды эжептэу1р сагынып калыппын. Ж у п р е басып iuiKe ене 6epin ед1м, 6ip топ бала шуркы- расып бас салды. Крлдарында «У ла н » газет!. Сейтсем... EpciH агайдыц касындагы э л п Kici журналист екен. М еж газетке жазыпты. Макаланын бас жагына кой сонындагы с о л к ун п кесю ш мд! к е л к й р ш салып койыпты. Аум аган ез1м, 6ip турл! кысылып, уялы п калдым. Э л г! агай керемет жазады екен. Ж урна лист деп сол KiciH айт. Б!здщ кыстауды, кумды даланы, сол кунп ауа райыныц курт бузы л- ганын к е л к ^ р ш турып эдем ! суреттеген. «Ж апан туз. К оз аштырмас алай-тулей ак боран. И ен даладагы сусыма кумда 6ip отар коймен 6ipre ж алгы з калган каршадай бала, 03i ж аяу. Айнала анталаган дала тагысы ...» деп кел!п, макала соцын: «О л ез!н!н мей!рбандыгымен анасын — ажалдан, кайсарлыгымен койын каскырдан аман алып калды. Mirfe, б у л нагыз адамгершиик» деп туй1ндепт!. — Анасы ауырып, эл уст!нде жатса, м м мей!рбан, к1м кайсар болмайды? Онда турган не бар,— дед1м мен шын кец!л!ммен. Сойтсе де балалар: «Ж ок , бул — еж егп к»,— деп коймады. BipaK мен муны е ж е гп к деп е с е п т е м е д 1м.

ТЭТТ1 TYC Ж ума KYHi едь У й - Ы ертедп niaftFa отырган. — Бугш 6ip жаксы туе керд1м... Турманжаным от пен ертт1н ортасында жур. Б1здщ эскерлер эдет- TericiHme пэшестермен шайкасып жатыр. Ок к арта борайды. Сэлден сон жау каша ж енелдк Б1здщ эскер­ лер куып бердк.. 1ншалла, кудай жар боп, карагым жау ын жецш, аман-есен келед1 екен. «Тусш тщ Kepyi. Ж акыптын ж оруы », аумин,— дед1 эж еа бетш сипап. — Эже, енд1 экем келе ме? — Кудай буйыртса, келедь — Мен де туе керд1м,— дед! Жаркын.— Т уа м д е экемд1 6ip немш мылтыкпен атып ж 1берд1, экем тэл- TipeKTen барып кулап тустй Ояна келсем ту ам екен. М ен енд1 экем елетш шыгар деп коркып кетт1м... — Тек, TycTi жаманга жорымайды. М эселе тустщ керушде емес, жоруында. Т у а ц д е экенД1 немктер атып журсе, вншде экен нем ктерд1 атып жургеш. Ж аксы туе. Т у а ц д е елген адам ем1рде кдп жасайды,— дедк. — TycT i жамандыкка жорыса, не болады? — Т у е жаманга ауып кетед!. Ж аркын «енд1 6ip жаксы туе Kepin, эжеме ж оры тсам» деп ойлады. BipaK ертеншде де, онан кейш д е туе кермедь Т ек кектемн!н сонгы кундершде гана 6ip туе кердь Т усш де кебж шашкан кек толКыннын ус п и д е эдем1 кайыкпен агызып келед1 екен. Тулаган толкын api-6epi какпакылдап тербетедь Эрине, о л жай гана тер белш келе жаткан жок, асау толкынмен арпалысып, тоскауыл атаулынын бэрш жещп келедь Акыры, ол, мше, жагага да ж етп -ау. CayipfliH ж ылы л е б 1 мандайынан ж умсак сипайды. К ектем толысып, май гул1 шешек аткан кез. Ой да, кыр да алкы зы л бояуга малынып, элем кулпы- рып KeTinTi. К уннщ к ез1 де буган нур сэулесш шашып, кул1мдей карайды. Енд1 байкады, жагадагы ПО

\\ калын е л 6ip-6ipiMeH м эре-сэре кауышып, кушак- \\тасып ж атыр екен. Омыраулары орденге толы жауынгерлер: « Б 1зд 1 б у л ж ен'ск е ж етк 1зген улы достыктьщ аркасы!»— дейд! мерейлер1 все масайрап. «Ж аратк ан ием-ау, б у л кунге де ж еттж пе?! Осылай болаты ны н Kepi ж уреп м баягы да-ак сезш едЬ>,— деп, 6ip уы с ш уйкедей кемшр зщ пттей ж н тгп элсш -элсш шешлдетед1 кеп. « Б у л жец1с мерекес1 — тендеа жок куаныш мерекеа, бупн барлык уйде той, ак, туйенщ карны жарылган, кудай TUieyiMi3Ai берген к у н » деген дауыстар эр жерден еснледь Ж аркы н к еп п н ш ш е н экесш 1здедь Ш урк ы - раскан, сабы лы скан халы ктьщ к е г т г ш д е кисап жок. Элден уакытта Жаркынньщ кезше таныс бейне оттай басылды. Сонадайдан кушагын жайып, тура умтылган Ж аркын ж уп рген куш э к е а ш ч кеч, ыстык кушагына кумп ете туседь Экес1 оны кушыр- лана шскеп, бетшен кезек-кезек с у й т , кысып-кысып кеудесше басады. Ж аркын да оны ч мойнынан евдн айрылмастай кушактап алган. 0Keci eMipeHin: «Е р те есейш, шыныктын ба, кулыным? 0 м1рд1н ащ ы -тущы сыйын тарттын ба, 6ipaK eHfli оны ч 6api тук емес. К утк ен кун ж етть Эдищйс жечд!- Енд1 болаш актьщ сэн-салтанат- ты еш р ш к урам ы з»,— деп к ул 1мдейдь Ояна келсе — туск Bip турл1 кунак, бойы да ж еп-ж ен1л . Т усш де болса да экесш керш, эжеп- Tayip маукы басылып, куаттанып калган сиякты. «Т у е болганда да не деген тэги ту е»,— деп тамсана жымиды ол. 0деттепдей уй-imi ертец п шайга отырысымен, ол эжесше: — М ен б у п н 6ip жаксы туе керд1м,— деп, бэрш туп-тугел айтып бердь Эжеск — Шынында, жаксы туе екен. Т у а н д е экечмен аймаласып, кушактасып-кауышып журсен, д ж аман 6apiMi3 де Турманж аны ммен Kepicefli екенб1з. « Т у - 111

Ыптщ Kepyi. Ж акыптын ж оруы », аумин,— дед1 де, HeMepeciHiH eKi бетшен кезек-кезек суйдь Жаркыннын куанышында шек жок. Б ул — ¥ лы Отан согысынын содгы кектем1 едь К еп кешжпей экелершен хат келдк Онда «Берлинге ■ Kipflix, таяу арада Р е й х с т а г у ту TireTiH шыгармыз, к ер к ер кун ж акын» дептк Ж ауды жещп, экеа аман-есен елге оралатыны- на Ж аркын енд1 кумэнданбады. Ce6e6i о л тэтс-i туе керд1 гой, api э ж е а жаксылыкка жорыды. СЫРК.АТТЫЦ СЫРЫ Ш анхай туе. К ун ыстык,- Ауы лга кайтып келе жаткан Омар мен Ораз кальщ шалгыннан шыгып, сусы з арнага таяна 6epin едь Осы кезде Омар арнаньщ ар жак, ж иегш деп селд!р ескен селеу ш ептщ арасында, уза к тастардын уетшде жылтылдап жаткан 6ip нэрсеш кердй Э л п нэрсе асыл тастай к ез тарта шагылысады. «Н е д е болса, б у л тепн зат ем ес б о л а р »,— деп туйд1 Омар. Сейтт1 д е акырын жырылып, катардан кала бердь — Бол, журсеншП— дед1 Ораз. Омар «бэтенкем аягымды каж ады » деп, кулыкпен куйбевдеп отыра калды да, жалан аяктанып, балагын туруге KipicTi. — Ж у р е бер, жецьпденш алып каз1р-ак куып жетем. Ораз узады -ау дегенде, Омар э л п жаркыраган затка карай бурылды. Абайлап арнанын жагасына келдь Ж уреп дурешдеп, мол олжага жалгыз бататындай куанып жур. KipniK какпай карап к еле жатып, шепке к1ргенде адасып калды. 9pi-6epi шиырлап, !здей бастады. Bipax табыла коймады. Енд1 шеп арасын жарып, е ц к е й т !здей бергенде, аягына суп-суы к б1рдеме орала туст1. А ягы шым етт1. Свйтсе, кунмен шагылысып ж алтылдап жаткан ак бауы р ж ылан уйкысынан оянып кеткен екен. 112

'Омар ыршып тускенде, ж ылан басы кайкавдап шоп арасына енш, ж ок болды. Ораз ащы дауыс ecTin артына ж алт карап efli, шырылдап турган Омарды кердь Тура ж упрдь Келсе, Омардьщ аягы icin кеткен екен. — Ж ы лан,— деп жылап коя бердк Омар он б1рлер шамасындагы бала. С уй е п ipi, сопак бет, бетш де мещ бар. Ораз да с о л шамалас, 6ipaK одан нэзж теу, жука, ак сэры жузд1 б ала болаты н. К о л х о з орталы - гында ж атакханада жатып окып, «А к т а л » ceri3 жылдык мектеб1н1н 6eciHmi класын 6iripin кайткан беттер1 efli. Ораз Омарды квтерш алып кете алмайтын болтан соц, шетке шыгарып отыргызды да, кустай ушып ауылга тартты. О л жан ушырып ауылдагы flapirepre келе сала болтан жайды баян етть.. Ж едел жэрдем машинасы Омарды емханата алып келдь Онда Омар eflayip жатты. Ораз кун сайын к е л т турды. Наукасынан айыгып, eHceciH квтергел1 сырка- тынын сыры eciHe тусш , Омардын мазасы кете бастады. Т есек тен турып, tik басып шыкканда, кушак жайып карсы алган аяулы ж олдасынын алдында дэт! шыдамай, Омар бет1 дуылдай кызарып томен карады.

АБЫРОЙ Алмабек — укыпты бала. Тэртш бузбайды, сабак- тан калмайды. М ектепке елден бурын келедь YcTi- басы да тап-туйнактай. 03i де 6ip ypin ауызга салгандай суй и м д к К,ашан керсен, таза кишш, сабагын окып, монтиып отырганы. Ж азу жумыста- рын мукият орындайды. Ж азуы да эдем1, таза, в зш щ 6ip кызык MiHe3i — уйде ауызша сабактарга дайындалмайды, оныц орнына телевизор керед1, ф утбол ойнайды. BipaK онын ececiHe класта дамыл кермейдь К,оцырау согылысымен, лы п етш орнына отырады. Апыл-рупыл окулыгыныц кажетт1 бетш ашады да, бас алмай зуылдатады. Мурдшм келгенше, о л б1рталай ецсерш тастайды. ¥стаздары баппен басып, асыкпай класка Kipefli. Окушылар дурю реп орындарынан тура- ды. Едмен 6ipre о л да турады. BipaK таскенеше жабысып, мтаптан кезш алмайды. Мугал1м: «С э ле м е т пе, балалар, отырьщдар»,— деп, e3i де орындыкка жайгасады. Одан класс imiH шолып, сабакка каж егп куралдарды тугендеп, алдына журналын жаяды. Келмеген окушылардын себеб1н бьпедь Ж орын «ж », ауырганын « а » деп белгшейдь А лм абекте токтау жок, оки береди Мугал1м ж урналга етшетш сабактыц такырыбын жазады, одан соц: — У йге кандай тапсырма 6epLnfli?— деп сурайды. Балалар жапыр-жупыр колдарын котереди Устаздары класка барлай коз ж уп ртед ь К ебш е окып келгендер- ден сурамайды, KepiciHme, кер жалкаулардан сурайды. Тындаушысын тамсандырып, yftipin экететш олар ма? Адамньщ imiH пыстырып, ыбылжып, созалавдап, эзер орнынан турады. М е л и т , т б ш басып тактага шыгады. Одан мойны салбырап, бэтецкесш щ басына ка- райды. Агай: «Н еге окымай к елд щ ?»— дейд1. Ол эр ту р л 1 сылтау айтады. Б ул кезде балалар кетерген колдарын Tycipe бастайды. Алмабек окып боп, колын кылтитып кулагынан асыра .кояды. Мугал1м: «А л , 114

ай т»,— дейдк О л заулай ж ен елдь Онын 6ip касиен — бегелмей, т е г ш п айтады. — Жарайсын, Алмабек! — деп, мугал1м журналга 6ecTi койып та ж1бередк О л лы п етга кунделшш усы на кояды. К е л е а сабакта тары солай... Б ул амалды тауып журген е зь М у г а л 1мдер1 кайдан бш сш , ж алкаулар- га: «0здер1ндей А л м а б е к п кормейсГндер ме, кунде окып к ел е д Ь ,— деп мактайды. Keft6ipeyaepi оны ал- гыр десе, Keft6ipeyi зеш щ ц дейдк Эйткенмен кепшипк емес пе, балаларды н iuiiHfle оны ч айла- сын бшетшдер де бар едь Оларга ол: «Ауызша сабак деген не, raftipi, у з ш с т е -а к окып алам ы н »,— деп мактанады. 0CTin ж ургенде 6ip куш кызык болды . Т арих сабагы болатын. Крнырау согылысымен, ойламаган ж ерден сау етш 6ip топ м уга л1м xipin келдк 1шшде мектеп директоры мен оку ю н щ мецгерупшл де бар. Агай б у п н 6ip Typai e 3repin кеткен секций, тым сергек api аса жауапты. Кунак свйлеп, ширак кимылдайды, взгелерден бурын Алм абекп жауапка шыгарды. Ойткеш оган cemMi м о л едь Онын айтатынына е згелер д е шек к елн р м ед ь BipaK о л б у п н кггап б етш е унше де алмап едь 6ipey как баска салып ж 1бергендей, сшейш турды да калды. Л эм деп аузын ашпай, томен карап тура бердь — Не болды б у п н саган?— дед1 агай р е н ж т . Онын сырын бш етш кулар 6ip-6ipiHe карап, жымьщ-жымын етедь — Э лд е уялы п турмы сы ч?— деп, агай оны м у а р - кеп койды. Оки алмаган сон, несш айтсын, ар жагында дым жок- А лм а бек эбден састы, кысыл- ганнан танауы пысылдап, мандайынан шып-шып тер шыкты. — Не болды , балалар, Алм абек ке?— дед1 агай онын мунысына тусш е алмай. — Ештене болган ж ок,— дед1 олар. — Онда неге ундемейд1? — О л б у п н оки алмады,— д ед 1 онын сырына ка- нык балалар. 115

— Оки алмаганы калай?— дед1 агай жулып алгандай. Баскалар да елец ете тусть — О л уй тапсырмасын сабак устшде окиды. — Йемене, уйде уакытын ж ок па?— дед1 агай, даусын катайтып. Алмабекте ун жок, б1лсе, уйден окып келмес пе едь б м ш ш т ен езег1 ертенш, ене бойы ез- езш ен flip-flip етедь Окымаган езш е де, абыройын айрандай теккен айналасына да OKneci кара казандай. К,ОС БАТЫР К еш к ш к сабак карап отырып, окультындары Аманкелдш щ cypeTiHe к ез1туск ен Самат: — MiHe, Аманкелд1 батыр. О л жаудан ешкашан корыкпаган. Мен де сондай ер журек батыр бо- ламы н!— дед! мурнын 6ip тартып койып. — А л мен К,обыландыдай батыр боламын, одан аскан батыр ж ок,— деп, iHici Сайлау да есебш ж 1бермедь — Кайсынньщ нагыз батыр екешщн бглейш, маган кудыктан су экелш берщдерил,— дед1 жан- дарында ic Tirin отырран апасы екеуше. — М ен экелем ш !— Сайлау орнынан ушып турды. — Ой, айналайын, бэсе, нагыз батыр осылай етсе керек,— деп, апасы риза болы п калды. Сайлау шелек алып, сырткы какпаны ашса, дала кап-карацры екен. — CyFa Самат барсыншы, о л менен улкен гой,— деп, Сайлау Ki6ipTiKTen калды. — Сен бар онда, Самат,— дед1 апасы. Орнынан батылдау козгалганмен, Саматтын да ж урег! дауаламай, кайтып келдь — Ana, TinTi карацры екен... — Онда екеущ 6ipre барывдар. Аралы-шип «б аты р лар » сыртка шыга бергенде, тап алдарында кап-кара б!рдене зу eTin, ете шыккандай болды . Ypeftflepi ушып, уйге жупрш KipreH олар: П6

— Ana, ana, сыртта б1рдеце жур, нанбасан, 0з1н шыкшы,— деп, жарыса сей ледь — Ж аксы, ез1м-ак экелешн, отыра берщ дер,— деп анасы eciKKe б еттедь С о л сэтте: — Сен келгенш е 6i3 коркамыз рой, апа,— дед1 кос «батыр». К.ЫРАРЫ БАЛА Ж а з. К,ан ж айлау. К аза н келд щ к¥л п ы рып ту р - FaH шагы. Айнала — м уз сауытты, туй е еркенги, кек ала шывды керкем тау. К,ойнау-койнауы мьщрырран мал. К,арсы бет — шекара. Аскарды ц шекарашыларды ж айлаудан кергеш осы. К ек балауса тустес кшмдер1 ж асы л жайлауга эдем 1 у йл ес in тур. Карагай арасынан байкалмайды да. Аскар шекарашыларга кызыга карады. «Тез1рек ер жетш, Отан шебш к узетсем »,— деп армандады: Ол «шекарашылардын жас достары» отрядынын Mymeci болатын. Бугш застава бастыгы, мырым денел1 aFa л е й ­ тенант: «Бураталага ж ал гас жасыл тебеден малда- рьщызды асырмачыздар»,— деп ескертть Атасы куп- тап, басын изедь BipaK epTeciHe аяк-колы сыздап, ауырып калды. Сорыс салган ecKi жарасыныц аузы ашылып KeTinTi. Аскар атасыньщ орнына ж ылкыга шыкты. К,алын ж ылкы Кекезект1 ту ге л алы п жатыр. I К,улын-тайлар KiciHen, шапкылап ойнап ж ур. Т ек | кула айрырдьщ yftipi керш бедь Аскар жан-жарына кез TiKTi. К ек езек тен етш , б ел асты. Куйгытып келш, KopFac езенш щ 6epri жагалауына токтап, те т р е к к е дурб1 салды. Ештеме керш бейдь А л Бураталанын ж щ 1шке сокпагы тау бектерлерш , шекара сызырын кесш етеди Ек1 елд щ ipreci сол арада туш седь TinTi тиш тур. «А р ы асып кетпесе жарар едЬ>,— дед1 о л ш т ей KayinTeHin. Ж айлаудан шекара шебш айыру киын едк Bip- 6ipiHe иек арткан б ел-б елес. Аскар таудьщ сай- саласы, бурылыс-калтарысына кез жетпейдь Ж ел 117

канатты жануарга сешм бар ма? Аскардын куд1п молая ту ей . Бураталанын басына шыкпак боп, жиренд1 врге киялата салды. Аздан сон атынын омырауы терге малшынды. вр леген сайын ri3eci, де д 1р тд ед к Еадске карасан, бас айналады. Енд1 Аскар аттан тусш, жаяу ж урдь Буратала ассан. жат елджтер. О л Бураталанын жалына тыр- мыса д ур б 1 салып efli, тула бойы кенет шымыр ете калды. К езш е кек арша аркалаган беймашм адам ипндь Букпантайлап басады. Б1рде жатып, б1рде енбектеп калыцга ене бердк Б ул мандаты ауыл адамдарын Аскар ту гел биюдк Оларга уксамайды. Иытына кетерген б1рдемелер1 бар. Сырт кияпаты да белек. Ж урю ! бетен api сезж ть К,имылы шап- шан. Л езд е ол калын каратайга сщш, ж ок болды. Демек, жау. «Б1здщ касиетп шекараны бузы п еткен каскей жауды кайткенде колта Tycipy керек»,-— деп ойлады ол. Содан сон дереу келген !з1мен кейш кайтты. Сай табанына туссе, кула айгырдын yftipi каратайлы булактан шыгып келедь Аскардын вне бойын б е л п а з 6ip куш билеп Kerri. О л жан-жап>ша байыппен сактана карап алды да, жирешнщ сауырына камшы басты. Кеп кешжпей шекарашылар Бураталага бет ту- зедк Б ул кезде коз байлана бастаган едь Аздан сон айнала манды карацты тун басты. Буларга бул аранын ж ер жагдайы, ой-шукыры, калыцы калка-калтарысы ту ге л таныс. Бураталадан екьуш тар сокпак асады. AFa лейтенант xcirirrepAi ipiKTen, асу-еткелдерге б елд ь 9 з ! айналага зер сала, он шакты жауынгермен ал га жылжыды. Мак- саттары — коршауга алу. Тар ж ерден KiMfli болса да тырп етю збейД ш анык. «Сы бы с бермендер, ок шыга- рушы болм ан дар »,— деп буйырды застава бастыгы бэрше. Кенет алдарынан сыбдыр естшдь Жауынгерлер елен ете ту ст ь Э л л сумырай да сак екен. К,айтып тырп етпедь Ж ауды н алдын алып, ек ь уш жерден тоскауы л жасалды. Ен кауштг аймакты ага лейтенант e 3i бакылауга алды.

— Володя, К о л я , сендер ту сыртынан кел1цдер, араларыннан OTKi3in алы п ж урм евдер,— д ед 1 ага лейтенант сыбырлай сейлеп. Бул кезде айналасына ж т коз тастап, тус- тустан ж ы лж ьтан шекарашылар оны коршап та улгерген едк «К д лай д а ттрщей кол га Tycipy к ер ек »,— дед1 кыран кабак, в т т р ж узд1 ага лейтенант. Eici ж ак тан атканша к ез шмедк Э л п с ш к п е сытылып кетудщ амалын таппай сенделдь К,озгалса, шекарашылар алдын кес-кестедк катерд1 сезген тау тагысындай жанталасты. Ж ан-жагына алактап, тун жамылып т у лю булацга салганмен, кырагы сакшылар капы ж1бермедь Онын Ka3ipri хал1 торга тускен торгайдай едь Сейтсе де ж алт берем деп жанталасты. BipaK шекарашылар 6ipi жылж ыса, 6ipi тьщ тындап, KipniK какпай анысын андыды. Т ун тунеп де ту р ш п келе жатты. Аспандагы сансыз кеп жулдыздар сирей бастады. Ецщ о л кашуга бек1нд1. Т оптана ескен талдарды тасалап и1н айналды. BipaK канша ку куйрык болганымен, адымын аша алмады. Т ан агара берд1. Ш екараш ы лар- дын терт аякты cepiKTepi кашкын турмак ушкан кусты шалгандай едь Тыгырыкка т1релген о л Kipnime жиырылып, бук Tycin ж атты да алды. Ж ер ге жарык TyciciMeH, шекарашылар иттершщ тумылдырьтын алды. 0 здер1 де каруларын онтайлап жакындай тустй EHfli 6ip сэтте элг1 жымыскы, ес жок, ек1 кез1 алактап, алга Tycin дедек какты... ДАБЫЛ Тун. Аспанды калын булт баскан. Жакыннан шепрткенщ шырылы, алы стан Ж а лга с езен1н1н 6ip калыпты саркыраган сарыны келед 1 кулакка. EKi е л д 1н шекара шег1 — осы езен. б зе н н щ аргы бетш деп би 1к жота, д енгелек теб елер манаурайды. Т ун кузет1п, ел тыныштыгын коргаган шекара- шылардан баска ел уйкы кушагында. Жауынгер 119

сакшылар автоматтарын онтайлап, айналага ж т карайды. Назары шекара жакта. Бекем орнатылган, кек бойлаган айбарлы бийс мунарадагы кашп сакшы Kimi сержант автоматын сыгымдай, етю р жанарын тау жактан алып, езен жагалата, жазыкка аударды. Сонадайда элдене каран еткендей болды. К,ияда- рыны калт етюзбей шалатын кырагы сакшы кез1 мен кулагын б1рдей Tirin, уцийп карады. Катар- катар, кабат-кабат тартылган тж ещ ц сымга орнатыл- ган койыраулар 6ipiHeH-6ipi хабар алгандай сылдыр- лап коя бердь Дабы л! Застава imi абыр-сабыр. Ш ырт уйкыдагы шекарашы жауынгерлер ж алма-ж ан орындарынан атып турып, кшне бастады. Кимылдарына коз шеспейдь Кезд1 аш ып-жумганша каруларын асынып, сакадай-сай болды. Kepm i застава да аягынан тж турды. Барана басы сайын жарык жагылып, прожек- тор-шамдар самаладай жаркырады. Т ун жамылып шекарашы ж ауынгерлер барлауга шыкты. Кустай ушып, бултарыс-калтарыс калдырмай, б о з кеде, арбайган алабота, ой-шудкырга дейш ту гел адактап шыкты. Карангы тунд1 айкыш-уйкыш кешш, кызылды-жасылды оттар жаркылдай бастады. Шекарашы жауынгерлер ой-шуцкырды, жыра-жы- раны, бута тубш TiHTin келедь Тырс еткен дыбыс жок, кыбырлаган Tipi жан кершбейдй Айналаны аныктау уинн ж ауынгерлер ара-тура жата калып та карайды. Ж ер ге кулагын тосады. Тас тушн боп т1зинп, уркердей шогырланган кэш п сакшылар ap6ip кадамын ацдап басады. Алгашкыдай емес, карангыга кездер! уйрене бастады. Ж а у кершбейдь Болса да, оньщ хал! торга тускен торгайдай едй Бой тасалау да онай емес. Калтары с кайда, к а у т кайдан — 6api шекарашылардьщ жадында. Уш катар тартылган тжещн сым тоскауылдын алдындагы ж ер жыртылып, тырмамен майдаланган. Кандай i3 туссе де, сайрап жатыр. Э лден уакытта т е н и л кек сур и та к кез1 сук саусактай буд1рл1 i3re кадалды. KipniriH кагып, тум- 120

сыры булкш деп, д е н е а ширатылып с е з к т е н е к,алды. Сакшылар да ж абы ла к ез Tirin efli. Айдалган ж ердщ теп-Teric бетшде кос бармактай будыр байкалды. Э л п i3 екший тактаньщ да eid ж ерш е тиген. YuiiHiui тактада да нокаттай болы п д в ц ге л е н т жатыр. Таныс i3. Kafliinri коянныц i3i. К,оян ушш пл тоскауылдары электрл1 сымга сорылрэн да, туя к серппей каткан. Б ум л заставаны басына котерген ен даланы н еркш оскен сур кояны едэу1р ipi екен. — Т у й ш шедший, кашкын усталды ,— дед1 за ста­ ва бастыгы — суц гак бой лы кыран кезд1 ага л е й ­ тенант. — К,айда?— дест1 шиыршык аткан жауынгер сакшылар. — М ш е, 6yriH ri тун ты ны ш ты ры н б узга н айып- кер,— деп, о л ток сорып серейткен сенпз сур коянды керсетт1. — Е... е... салпан кулагы м-ай, сен бе едщ ? Бэсе, тулен турткен кандай ажалды жымыскы десек,— деп, е зу тартысты шекарашылар. — Окасы жок, кезектен тыс 6ip сынак болды, ецбеим1з бекер кеткен жок,— деп жымиды коман- дирлерь

ЖАЛКДУ ЖАКДУ Ж акау кундегщей б'упн де сабагын окуFa отырды Семкесш котара салды да кунделшше уцшдь Сода! кейш: «Алд ы м ен онайынан бастайын»,— деп, эн сабагынан беры ген тапсырманы карады. Bip шумак елен жаттау керек екен. Ол: «К,ой, 6ip шумак еледге бола кдармейш, кейш жаттап алармын»,— деп, казак т Ы н алды. — У йге бершген тапсырма— «С е з TipKecTepi жэне оныц турлерЬ . Окулыкта сей лем деп сездер калай! болса солай байланыса бермейтшдЫ, сездердщ магыналык байланысы с у pay кою аркылы табыла- ты нды ры жазылыпты. «Э , б у л оцай екен, кейш 6ip карап шыгармын»,— -деп, казак т ш н жылы! жауып койды да, орыс тийн долга алды. Орыс тЫ нен жазып келуге сексен жетшцп жат- тыру бер ш п тк Онда «К о п нуктелердщ орнына кара эр т тер м ен ж азы лган сездердщ THicTiciH койып к едпрщ дер»,— делшген. «K e m ip y деген с ез болы п па, онан да есеп шыгарып тастайын»,— дед1 ол. Оньщ есшде мугал1мнщ: «Bip елш емнен екшил елш ем артык болса, косамыз, кем болса, аламыз»,— деген ce3i калып efli. С о л бойынша уйге бершген есептерд1 шыгарып, сандарды 6ip-6ipmeH алып та, косып та кердь BipaK есеп шыкпады. «Е сеп кайдан mbiFa койсын. Манадан 6epi 6ip орнынан тапжылмай сабак карап отырмын. Онан да азырак таза ауа жутып, басымды тыныктырып келей ш »,— деп, евдй сыртда шыкты. А уы л ортасындагы аланда терт-бес бала ойнап ж ур efli. О л солай карай ж уп р е ж енелдь Содан кеш Tycin, к ез байланганша уй кермедь Ойыннын кызыгына KipreH о л сабакты м улде умытты. К,ас карайып, ойын, аякталганда гана, ертецп сабагы eciHe Tycin, мойны салбырап уйше келдь У стел устшде калай болса солай р ет а з шашылып жаткан ютап-дэптерлерш апасы жинап койыпты. Уй imi тамак iuiin о т ы р . екен. Сылкия тойып 122

алып, кайта сабак дайындауга отырды. 8 н к1табын ашып, елецнщ 6ipiHiui шумагын окыды. Кошаканы койдын, Кайда калып койдын? Бултиып тур бушрщ. Кай ерктен тойдыц? Осыны жаттау керек. Оп-одай! Алдымен бастапкы ек1 жолын... Кошаканы койдын. койып, Кайда калып койдын? О л к езш жумып, мандайын ус'телге елед жолдарын кайталай бердь Ко-ша-ка-ны кой-дын, Кай-да ка-лып кой-дын? К еп кайталаганы сонша, шаршап, маужырап, елед сездерш анык айта алмай да калды. Кша-кны-к ки-идын, Ки-да кыл-л-л-п ки-и-дын-н? Одан api м уны д езш айту да киындай бердь Денесп босап, устелден басын кетеру д е кеш болды . Енд1 6ip м езп лд е: «Мейл1, дошадан кайда калса, онда калсын, кейш 1здеп тауып аларм ы н»,— деп, уйдтап кетп.

ЗАР ТОЛРАУЫ Коцыр куздщ кепи едк Б1здщ уйге бейтаныс 6ip адам Kipin келдь Сураса кеде, ол эжемшн теркш жагы — нагашы ж урт болы п шыкты. О л KiciH эжемнщ «бауы ры м » деп, сыксыцдап жыламасы бар ма. Yft-iini оган кулдь «Осы кунге дешн бауырын танымаган ceHiKi ж ен б о лсы н »,— деп, атам сылк- сы лк етедк — Бар болсын, осы турган жерге жетч жыл болды, 6ip ертш бармадын,— деп, эжем THice сейледь Онан сон жасын жаулыгынын ушымен cypTin алып: j — Е, кайдан таниын, мен узатылганда, шы- быкка MiHin, шапкылап журген бала едк— деп, конак- тан амандык сураса бастадЬк Конактын тур элпет1 енерл1 адамга уксайды. О л езш еркш устап, коныркай кездер1мен у й ; imiH жагалай шолып шыгып, он жакта шул1 турган сэры домбырага коз токтатты. Атам да соны ce3in: — Мына эпкец нагашыларым шетшен домбыра- шы, сауыккой деген сон, ен болм аса осылардьщ 6ipeyi нагашысына тартар деп ед 1м,— деп, балалар жакты мезгеп, езш щ домбыра бш м ейтЫ н антарта свйледь — А л енд1 сауыккой елд щ баласысын гой, эпкен гой менен эрмен аузын буган е п з, е зщ б1рдене деп ж 1бер ,— деп, укьлеген сары домбыра'ны алып конактын колына бердк Дастаркан жиылып, 6api кешн сыргып отырысты. Конак бегелш , домбыраны колына алып, кулагын бурап, тиегш орныктырды. К,ос iiueriH жогары-твмен ысып, пернелерш жыл- жытып, капал Kepin эж еме карады. Бул кезде уй-iuii назарын ту гел конакка аударып тыныштал- ган едь Ocipece Ермек конакка ентелей туею , карсы алдында шарт ж угш ш карап отыр. Эж ем де 6ip козгалып: — Бэзел шырак, тартынба, тартып ж1бер, кулагы- мыздын курышын 6ip кандыршы,— деп, бауыры келш б ел алып калган адамдай-ак болы п отыр. Конак

эжемнщ сол сезш кутш отыргандай, домбыраныц басынан сага га карай 6ip соргалатып сыдыртып туст1 де, кайта ерлетш , ecKi мунды козгайтын 6ip узын сонар сазды кокыр куйд1 к умб1рлетш тартып Kerri. Куй салмакпен басталып, б еб еу кагып, кумб1рлеп сыр айткандай болды . К ейде сыбызгы ун1ндей, нэз1к те зарлы т о п л т , 6ip орында турып канат кагады, кейде жас ботадай боздайды . Нэз1к ыргак адамды е р к а з уйытады. Ермек болса, дуниенщ бар-жогын умытып, аузы ашылып, к ез1 ж умы лы п, ж огары -томен шек бойлап жоргалаган конактын колы на кадалган да калган. Д омбы радан шыккан сазга бойлаган ж1н1шке к ум к толкын, нэз1к шерл1 ун, 6ip шешен сейледк К уйди домбыраныц эр дыбысын анык eTin, ap6ip азгантай накысына да жанын сала к ел1с1ммен шертедь Домбыра т1л катады, сейлейдк М унды куйд1 азына- тып тегедк Сай суйепцш босатып, алпыс ем тамырьщды шымырлатады... Yft-iu ii ж ым-ж ы рт суйсплп тындап калган екен. Ермектщ е м K03i шарасынан асып кетердей жэуд1реп, е з1нен-ез1 куб1рлегендей болады. — Бул не куй болды , шырак?— дед1 уй Heci конакка. — «Б о з iHreH мен кел1ншек зары». Конак Ермекке карап, онын кумартып отырганын байкаса керек. Басынан сипап: — Ж ездеке, осы немерен1з Ty6i 6ip онер ар- калайтын болады,— дедк — О, кезщнен айналайын м олд!реген !— деп, атасы мандайынан 6ip и1скеп койды. — А га ,— дед1 Ермек.— Боз шген мен кел1ншек- Tin зарлаганы калай? Неге зарлайды? — Ертеде тапа-тал тусте бей гам 6ip ауылды жау шабады,— деп бастады конак св31Н.— Ж а у эр уйшщ бар малый, малы жоктын кулдыкка адамын алады. Т ек 6ip уйде бесчкке беленген баладан баска ештене болмайды. О л уйд1н азаматы ж олауш ы лап кеткен екен. Кел1ншег1 баласы н б е л е л койып, сай табанына су экелгел1 кеткен екен. Кел1ншек суга 125

кеткенде, ауыл у-ш у болып, шуылы келшшектщ кулагына жетедк Ш елегш тастай салып, уйге карай тура ж упред ь Келш ш ект1 жолдан жаудын адысын авдап ж урген койшы устап алып: — Нэресте балага тимес, езщ колды боласьщ,— деп ж 1бермейдь К ек т1 жаудын cepri кек алу, мал болмаса, жан алу, эйтеу1р, кущренту еда. Бул уйдщ не малы, не адамы болмаган сон, кек жолына бесжтеп баласын алып кетедь Келшшек келсе, бала жок- Бармагын шайнайды да, б оз шгенге ком салып, ботасын байлап, сондарынан куып кеп бередк С ол куганнан кеп куады. Кднкуйлы пэлел1 жау да куйындай ж уйтюген екен. Bip кун, 6ip тун куады. К елш ш ек балам деп, шген ботам деп зарлайды. 1нгеннщ зарлап шгенде cyTi жерге тамады, келшшек­ тщ cyTi кеудесш е aFbin токтамайды. Екеушщ де денеа, ене бойы жарылып, сыцар болады. Бул куй — сондагы eKeyiHiH алма-кезек зарлаган зары, зар т о л Fayы. Ермектщ урей мен коркыныш толы жэуд1р кезшен жас ыршып кеттк — Сонымен келшшекке баласын кайтып бере ме? — Иэ, бередк Алгаш бермеген екен. Ана cyTi баласын керген сон иш, кекке шапшиды. Боз шген болса, боздап жер-кек™ кущрентедк Келшшек турцп: — Боз шгеши боздатып Ботасын алган бар ма екен? Анасынан айырып, Баласын алган бар ма екен? Кара судак кайнатып. Каймак алган бар ма екен? Мен — анамын. Сендер де анадан тудындар, осындай ак беакке беЛенген бала болдындар. М е т зарлатсандар, ак басты аналарынды зарлатканда- рын,— деп, жаудын жаландаган кылышы, жалтылда- ган найзасынан 6ip сескенбей тура умтылыпты. Сонда ж ендеттер сезден бегелш , баласын берген екен. 126

К елш ш ек баласы н алып, маукын басып кешн кайтканда, б о з ш геннщ сед соккандай сенделш , ж елщ е калган ж ет1м ботасы н ж октап шалкар сахараны кущренткен зарын есту дуниедеп ен 6ip киын азап болады . Тум сы гы н ж елге карсы KeTepin, басын кекшитш, exi к езш ен ж ас соргалап мелт-мелт етедь Боз шгеннщ кезшен буршактап аккан жас кара ж ерге сырт-сы рт тамып, узинп тусе береди тусе бередь Ж е л Ы тырсиып, емшегшен ак уы з агып, шудасы ж елкщ деп, туда бойы шп, зар толгап боздайды. Оны еспгённен иесшщ кезше мел- тшдеп жас т1реледь К,ара ж ердщ кабыргасы кайысып, тэкаппар тау да басын шп, сел т етпестен а л т щ е й тынып тындайды. Ермехтщ есше ала сиырдын бузауын урганы TycTi. Оган iiirrefi екш дь Ещ ц екшгш урмаспын дедь Э ж е а болса, ерте кездеп е з еипршщ 6ip c eri eciHe Tycin к е гп де, толгау-толга у ойга шомды. Атасы да 6ip сэт к езш ж умы п мудайып, коне кунге кушренгендей болды да, кайта сершлш кезш ашып алып: «Е р м е п м кудай талап берсе, зар толгау емес, шаттык толгауын толгайтын болады элЬ>,— деп, немересш бауырына тартып, кысып- кысып койды. 127

МОЙЫ НДАУ М езп л — тамыздьщ орта шеш. К,ауын-карбыз п1скен уакыт. К ун шыжып тур. Бакшада тортж пл кластыц он шакты баласы жумыс icTen журген. TycTiriH iiuin болып, сута салкындатып койылган кып-кызыл шырын карбызды асап жаткан. Тап сол кезде колы на чемодан устаган, бш епнде плащ, кесек б т м д 1 кара буж ыр Kici улкен ж олдагы борпы лдак б о з топыракты тобыктан Kemin, балаларта карай бурылды. Ол жакындай бердц шамасы, самолеттен жана Tycin келе жаткан б о лу керек. Ж елкесж е карай тараган шашы селд1р. Ж ы лты р мандайы тершш тур. — Сэлем ёт пе, балалар!— дед1 эл п адам жакындап келш. Балалар оган улк ен ' бейш корсете коймады. Кдрбыз ж ещ з деп те айтпады. — К,ала едэу1р жер екен, ат-арбаларынмен ж еткь 3in саласындар ма, шырактар?— дед1 ол. — Арба бос емес, шоп тасып журм1з,— деп, балалар карбыздарын жей бердь Бейтаныс адам бурылды да, ж енж е кете бердк.. Эне-мж е дегенше оку жылы да келж калды. Балалар тап-таза KHiHin, сем келерж котерш, жан-жак- тан мектепке агылып жатыр. Алаулаган жуздер1нде куаныш оты ойнап, жаздай сагыныскан достар шуркырасып кауышып мэре-сэре. Конырау согылысымен класс-класка Kipin, сырла- нып жанарган парталарга отырысты. Тертжип класс окушылары да оз орындарына жайгасты. К оп мугал1мдер взгерштк жана директор келшт1 деген сездер де е ст ш п жатты. Мектебж, достарын корж, маукьж баскан окушы- лар енд1 устаздарыньж келуж асыга кутть EciK айкара ашылып мугал1м Kipfli... Элг1 бакшага келж , к елж сураган адам. У ст1нде су жана кара костюм. К е л ж бермеген «баты рлардьж » журег1 кылп ете калды. Балалар орындарынан турып кайта отырысты. 128

Окушылар ту ге л тынышталран сон, жана мугал1м езш таныстырды. Институтта окып журген жершен майданга аттан- ран екен де, ¥ л ы Отан сорысы аякталган сон окуын ушшип курстан жалгастырып, биылгы оку жылында осы «У ла н » мектебше директор болып келш ть Аты — Бек, фамилиясы — Эбггаев. Директор екенш бшгенде энеугушч окушылар бурынгыдан бетер кобалжып, катты саскдлакдады. К ыс ыл гаид арынан кулактарына дейш кызарды. Директор балалармен таныса бастады. К езек anri «батырларга» да ж етть Директор оларды тындап болран сон: «М ен бар- ранда бакшада карбыз жеп отырган сендер болды н- дар рой? »— дедь Балаларда ун жо к. Ж ер ге Kipin кете жаздап, демш iiuiHe тартып бурып отыр. Онан сон энпм е сабак, жайына к о п т . Элг1 балалар алгашкы ек 1 у з ш с т е сыртка да шыдпай, отырган орындарынан козгалмады. Олар класс алдын- да абыройымызды айрандай тегш, болтан жайды бастан-аяк баяндар, эйтпесе кабинетше шакырып алып урсар деп ойланган-ды... К ундер етш жатты. BipaK б алалар ойлагандай болмады. Директор оларды кабинетше де шакыр- мады, жиналыска да салмады. Адырында балалар KemipiM суралы к дести Тэфрберд1 бастап, калгандары костайтын болды. Эдеттегщей конырау сорылып, директор сабакка Kipin келдь Балалар орындарынан турып, кайта отырысты. Э лп «баты рлар» орындарында калшиып тур. Балалар Teric тына кдлып, «б у л Heci» дегендей соларга карады. К ласс imi жым-ж ырт. Директор да тандангандай у н а з карап отыр. Тэшрберд1 свз1н айта алмай, кайта-кайта ж уты - нып: — Агай, бгздщ айыбымызды Kemipini3,— дед1 сэлден сон. — О л кандай айып? — Ж азда Алматыдан алгаш келе жатып, 6i3fliH бакшада болганыны зда ci3fli бшмей, улкен S—2J3 129

агаттык, ктедж . Содан 6epi ез1м1з де к ап ы кысылып журм1з. KemipiHi3, агай!— дедь Баскалар да кеилрвдз десть Директор салмакты унмен: — Отырыцдар,— деп, бэрш оты ргазды .— MeHi бшмегендерщ рас-ак шыгар, 6ipaK окушы парызы тек танытанын гана сыйлау ма? Улкеши сыйлау бар емес пе?! — Сол айыбымызды Kemipini3,— дед1 6api кез- дер1 жэуд1реп. — Жарайды, оны бшсендер болды. Мен элде- кашан умытып та к е п !м ,— деп, директор сабакты бастап кетть.. КУТПЕГЕН СЫЙ Дуйсен мен Усен жаздай 6ipirin шоп тасыды. К унде ертецп шайларын iiuin, ш елге шай, жеуге азырак нан алады. Онан сон eKi денгелек™ мш кене кок арбаны ж епп, журш кетедь Епн араларынан арык жагалауынан шеп орып, туе ауа шапкан шептерш басып уйлерш е кайтады. Шауып экелген шептерш 6ip кун 6ipeyiHe, екшцп куш екшшгсшжше ту а р ед ь Exi уйдщ де бузаулы сиыры бар. Осылай ж аз ортасы да келш, кауын-карбыз nice бастады. Дуйсен мен Усеннщ жолында колхоз- дын бакшасы болатын. Оны сол колхоздын е ж е л п багбаны Султан карт бап>ш-кутетш. Карбыз- дар кун еткен сайын сонадайдан к ез тартып, домаланып жататын болды. Д уйсен мен Усен бакшанын тусынан еткен сайын сайдын тасындай болы п тенкшп-тенкшп жататын ала карбыздарга кызыга карайтын. Балалар уйлерш е кайткан кезде, Султан атайдыц немерелер1 кып-кызыл шырын карбыздарды жайна- тып Twin койып, жеп отырады. Оны кергенде, Д уйсен мен Усеннщ сшекеш шубырады. Ocipece 130

6ip кап-кара б ала екеуш е кезек-кезек карап, бет- аузы сатпак-сатпак болып, эдеш тамсандырып аузын толтыра ж еп отырганы. Д уй сен мен У сен 6yriH катты шел1ркеп келе жатыр едк Э л п кара тэмшш тагы куйсеп оты р екен. Баска еш ю м керш бедь Дуйсен куркеден ете 6epin, кезден тасалау шептесшге ыргенде: «Улкендерден винам кершбейдк 6ip карбызын бтд1рмей ¥Рлап алып кетпейм1з б е »,— дедь Усен де азар келе жатыр efli, к е л к е кетт1. У сен арбаны шетке тартып, ж ан-жагына карауылдап карап турды. Дуйсен ецбектеп келе жатыр. Bipey-Mipey кер1нсе, Усен ыскырып б е л п беретш болды. Д уйсен курке жакка элсш -элсш карап кояды. Э л п кара тэмшш карбыздан бас алмайды. Д уйсен кез1 алактап бакшанын шетше ш н д к Э лден уакыт- та сасып cypmin, 6ip ала карбызды у з т алып, едкевдей Kepi кайтты. 0 ш куп-ку боп, суры кашып кет1пт1. У сен д е коркып тур едй — Ешк1м керген ж ок па?— дед! сыбырлай сей- леп. — Жок. EKeyi карбызды жерге 6ip койып как б а в д де, апы л-гупы л согып алды. Той ы п алып уйлерш е кайтты. Муны Tic жарып еш ю м ге айтпады. KeuiKiciH карбыз y3in журш, Султан ата бакшанын iiniHeH Д уйсеннщ i3iH кердь Султан ата б улар кунде осы жерде арбамен ететш eKi б ала екенш б1рден бшдь бй ткеш арбасынын да, ездерш щ де i3i калыпты. Ертенше Дуйсен мен Усен арба устшен айнала манайды шолып келе жатты. Е ш мм кврш бейдь Кунде карбыз жеп отыратын Кара тэмшш те жок. Балалар арбаларын кешеп жерге токтатты. Кешегщей Усен карауылдады, Дуйсен арыктьщ iiuiMeH енбектей ж енелди Д уйсен карбызга жетш, 6ipeyiH алып кайта зытты. У сен ш т ей куанып тур. Кешегщ ей ортасынан как жарып, жей бастады. Карбы з акшылдау екен. Оган караган булар жок, сога бердк EKeyi таласа ж еп жатыр едь К,айдан сап ете тускенш мм бшсш, 6ipey 131

тебелерш ен т е н т тур. Ж а лт караса, багбан карттьн дэл е зь Балалар кездер! шарасынан шыгып, отырган жершде c m e iw де калды. Ауыздарындагы карбыз- дарын жутарын, да жутпасын да бишейдь.. — Ой. балаларым, мына жеп отырсандарын шик1 гой. Ж урщ дер куркеге, тс к е ш н жецдер,— деп, Султан ата екеуш epTin ж урдь T yci жылы. Дуйсен мен У сен алактап 6ip-6ipiHe карап, иек кагып кояды. Султан кария екеушщ эрекетшен ештеме сезбеген адамдай, eKi бала дэп езш щ ж умысын icTen шаршап- шалдыгып келгендей: «К у н ыстык, шелдедщдер рой, карактарым, шепт1 кеп жинап алдындар ма?»— дейдк Балаларда ун жок- Epin келе жатыр. Куркеге келсе, э л п кара тэмгпш отыр екен. Султан кария кара карбызды балалардын алдына т ш п койды. Немересше: «С ен гой, кун узакка карбыз жегеннен баска тук б тр м е й с щ , мына балалар малдарына кыстык шеп жинап ж у р »,— деп урсып жатыр. Д уйсен мен Усен карбызды ж ерш де, жемесш де биш едк Султан кария ус и -устш е алындар, жендер деп ж емесш е коймады. Екеуш щ беттершен оты шыгып, уяттан жарылып кете жаздап эзер отыр. Басында екеу1м1зд1 эбден сабап-шыкпыртып коя берер деп ойлап едь Олай болмады. EKeyi экесш щ уйше келгендей кауын-карбызга кемипп отыр. Кысыла- кымтырыла отырып, эбден тойды. EKeyi кулактарына дейш кызарып орындарынан турды. Султан кария: — К унде кайтарда келш, карбыз жеп турындар,— ] дедк Балалар ез к терш е катты кысылды. — А та,— дед! Дуйсен,— 6i3 ш елдеп кетш, 6ip I бейбастак icTen койдык, кеийрщ13. — А, окасы жок. Енд1 шелдесендер, кел1п ту-1 рывдар,— дед1 Султан ата. Е м бала ац-тац. Алгыс айтып, кет1п калды. — Б 1зд ш уят болды ,— дед1 Д уйсен былай шык- кан соц. — Онан да барып сурасак болган екен. Еши ме, | ешн ешкашан карбыз урламаймын. — М ен де,— дед1 Усен.



Окушылар ушш есеп сабагыньщ ен киыны бакы- лау жумысы екеш белгип. Бесшчп «б»-дагы бупнп бакылау буны тагы 6ip дэлелдедь Эуел1 окулыдтагы кез келген ecenTi жадгакша шагатын ен уздж окушылардьщ e3i эбден киналып, эуреге TycTi. А л езгелер1 кайтт1 десещзпп?! Эрине, шэшрттершщ булай азаптануын керу устаз уш ш де киын. Б ул К,ален агайга да оцай болган жок. Не icTepiH бшмей, 6ipece ецкешп Райханньщ есебш е ущлед1, 6ipece парта аралап, Tayip окушы саналатын Сайлаудьщ боска бас катырып отырга- нына кынжылады. К,аз1рше шыгарган — Зейнеп дана. Алдына есеп- тен жан салмайтын Райханга не болды ? TyciHce буйырмасын, агайдын к едш мазасыз. Bipax, Райханньщ букш назары есепте. Отырысы мыгым. в зш е сеш мдь К,ыбыр етпей бар зейшш салган. А л кешеушдегеш — ecenTi е з бетшше 6ip тьщ амалга салыпты. Жумбак, тушн очайльщпен uibiFap емес. К,айта-к,айта тексердь Агай кемектеспедь Райхан да ершбедк Bipece ойша есептеп, 6ipece ж азы п тексерш, есептщ туйшш, адыры, тапты. Сайлау тштен киыс кетштк 0 з катесше 03i малтыгып, шым-шытыр шыргаланнан эзер шыкты. Баскдлары да кепе-керш еу адасып-шатасып, дурыс ж олы н енд1 рана тапты. Агайдын ак сур жузше лы п етш ж укалау ды згы лт нур жуг1рдь 1штей куанды. Манадан боска эуре болы п, багыттарын жана 134

тузеген балалар кулагынан тартсач да тырп етер емес. Есептен взге дуниеш мулде умыткан. Дымы курып, амалы таусылып, дщ келеп отырган тек Д уйсен мен Бейсен. BipaK олар да м улд е карап калган жок- в з бшгендершше есеп дэптерлершщ бетше неше турл1 койыртпак тацбалар салып, 6ip санды 6ip санга косып та, кебейтш те кердь Койш а тогытып 6ipiHe-6ipiH белд1 де алды да, 6ipaK нэтиже жок. Ш ыгара алмайтындарына эбден кездер1 жеткен сод, Д уйсен мен Бейсен 6ipece артка бурылып, 6ipece алдыцгы партага мойындарын созып, кеп жанталасты. BipaK еш ю м квмек бере коймады. «Уакы т аз калды»,— деп ескергп агай сагатына уцшп. Б ул кезде окушылардьщ квпш Ы п бакылау ж у- мысын аяктап едк Ш ыгаргандары enaepi Kipin, бойлары жецмщенш, еркш тыныстай бастады. BepeKeci кетш бозарып отырган — Дуйсен мен Бейсен гана. Ойлары — элде де б1реулерден ecenTi Keuiipin алуда. Дуйсен тулым шашы желб1реп алдында отырган ак тэмшш кызга: «Ш ы гары псьщ гой, бере турш ы »,— деп, естш ер-естиш ес куб1рлеп efli, ол: «Эл1 ез1м таза дэптер1ме кеипрген ж окп ы н »,— деп аш улана кудк erri. Аздан сон мектеп ман- дайшасына орнатылган электр ж ез конырау безшдеп коя бердк Узипс. Бейсен ыза боп Kerri. Айнала- сындагыларга ызалана карады. Дуйсен — он eKi-он уштер шамасындагы ж ука ендк шикш сары бала. Бет1 сопак, аяк-колы узын, ici шапшад. Бейсеннщ б о лм ы с -б т м 1 Д уй сен ге ка- рама-карсы. Ж ас шамасы Дуйсенм ен катарлас б о л- ганмен, д е н е а ipuiey. М урны бетш е ж абы са бггкен. Даусы жуан, козгалы сы баяу, мшез1 ауырлау. Eneyi де бесшиш класта окиды. Тур-тулгалар ы , мж ез-кулы ктары эр т у р л 1 болганымен, эйтеу1р, eKeyi дос. Д уйсен бурын е з бетш ш е сабак окитын, Бейсенмен дос болгалы онысын мулде койды. Эйткен- мен багадан салымсыз емес. Ептеп-септеп йуштж», кейде «т е р г п к » те алып калатын. ByriHri бакылау 135

ж у мысы... б у п н п с эт а зд ж екеушщ де унжырга- ларын Tycipin ж1бердй Бэршен де айналасында- гылардыч есептер1н кызгыштай корып, кеипртпеген- дерше ыза болды. — Осы математика деген 6i3re 6ip сор болды-ау. Былтыр эжептэу1р шыгарушы ек, биыл 6i3re не KepiHfli?!— дед1 Бейсен узЫ с те Дуйсенге. — К ласс жогарылаган сайын, есеп киындайды,— дед1 Дуйсен. Бейсен оган тавдана'карады. — Д эл солай! — Онда бас катырды не, катырмады не, 6api6ip шыгара алмаймыз. — 0 з бет1м1збен ойланып, ечбектенбегесш, эрине, шыгара алмаймыз. — Keuiip, кедпрме, 61зд1ч миымызга оку конбай- ды. Райхандар болса, мугал1мшч айткднын заматын- да кагы п алып, тачдайлары такылдап турганы. Олар ушш к.иын сабак жок. Зешнд1, барлык сабакды жаксы ок.идь1. Б1здш ез1м1зд1-ез1м1з боска азаптау. М енен ешкашан да математик шыкпайды. Сен болсан, менен еткен ж алкаусьщ. Е ч дурысы — Kemipin алу, сочымен ic бггсш д е турсын. — Эрине, ец онайы Kemipin алу екеш б ел г ш гой, ал 6ipax класта тактага шыгарып калса ше? — Онда курыдык- — Математика болмаса, баскасын б1рдеме етер ем...-------дед; Дуйсен. Бейсен оган бетш тыржитып: — Шыгарма жаза аласыч ба?— дедь — Шыгарманы б1рдеме гып амалдауга болады. — Бупнпдей болса, амалдарсыч— — Д уры с айтасыч, бурын мундай емес едц буларга не KepiHreH, 6ipeyi дэптерше кез салдыр- майды. — Балаларды азгырып журген — Райхан. Агайга да жамандайтын сол. К,ымс етсе, «класс жина- лысына салам ы з» деп шыга келедь Соны кайдан класс терагасына сайладык.? — Иэ, буры н оп-очай Kemipin алатынбыз. Бэр| соныч Kecipi. Анада класс жиналысында «Kemipyfli 136

койындар» деп тыкактаган, сонан 6epi б алалар кепнртпейтш болды. Былтыр Сайлау кластьщ те- рагасы болы п жургенде, енлам лэм демейтш. Агай да катал емес-ть — Бэрш булд1рш ж урген — сол. б зш вткен м эж ь л к т е «мектептеп котам жумысына белсене араласады» деп мактаган екен, с о л мактау етш кеткен той. Содан 6epi екеум!зге влгенше шуйшедк Балалардыц квнпрт- пейтш1 содан. Агай Fa айтады деп коркады. TinTi Сай- лауга д е й т сырт 6epin жур. Сайлауды да орнынан тус1рткен — Райхан. М э ж Ы с т е «Ж а л к а у л а р м е н жумыс ж урпзбейдх тэртшаздермен куреспейдк класка карамайды»,— деп жамандапты. — Бэрш щ де б1зден кашкактауына Караганда, сондай 6ip б эл е бар. — Эрине, бэрш булд1рш журген — Райхан. О л кыз 6i3re ani KepeciHi керсетедь Exeyi Райханга эбден ренжш, сабактан сон аяндап куыс кешеге тусе бергенде, алдарынан теменп кластьщ уш-тврт окушысы шыга келдь Exeyi кес-кестеп ж олын бегедь Олар коркып, шепншек- теп едп — Орындарьщнан козгалм андар!— дед1 Бейсен TyciH суытып. К ш кента йлар еш темеге тусш е алмай, ypnHicin 6ip-6ipiHe карады. — К,алталарьщдагы тиындарьщды шыгарындар, кэне!— деп, Бейсен TiciH шыкырлатып, к езш ойнак- шытты. Д уйсен жудырыгын мурындарына такады. — Тиынымыз ж ок ,— дед1 б алалар жасканшактап. — Неге жок, апаларьщ «буфеттен кэмпит алып ж е » деп берген тиын кайда? — Тиын берген жок, кэмпит салып берген,— деп, урпек сэры корыкканынан шынын айтты. — А л сендерде не бар?— дед1 Бейсен калган- дарына акырып. — Мен1н калтамда еш тене жок,— деп шшкентай кара пыс-пыс e rri. 137

— Неге жок? Тиындарывды шыгар каз1р!— деп Д уйсен элп н щ ж елкесж ен кысып ед1, ол жылап ЯибердЬ — YHiHfli em ip!— деп акырды Бейсен оган. — Кэне, барлыгыц 6ip аяктарывды квтерищер. К ш кентай балалар корыккандарынан 6ip аяктап каздиды. — А л енд1 сеюр1вдер. Bapi сыцар аяктап cenipin едк eki-уш баланыц калтасы сылдыр-сылдыр erri. — Калталарындагы сылдырлаган не?— дед1 Бей­ сен элгш ерге тене тусш . Сылдырлаган кайсыб1ржщ калтасындагы е ю он бес тиындык к ум к пен уш- терт кара бакыр болатын. — Кэне, жандарыцныц^ барында тиындарывды алаканыма салывдар! Кездер! бакырайып, уркектеп турган балалар калталарын кагып бердь — М уны ешю мге айтушы болмавдар, айтсац- дар — ж аксы лы к кутпевдер, 6i3 эл1 кездесем1з,— дед1 Д уйсен к езж алартып. К,ол Fa тускен коянныд кежепндей бугжевдеген кшкентайлар кутылгандары- на куанып, томпавдай ж ен елю п . Дуйсен мен Бейсен калталарына тиын-тебен ту- ciciMeH каланьщ ортасындагы кинотеатрга тартты. Дереу билет алды. Елмен 6ipre мультфильм кердь Сосын уйлерж е кайтты. Бейсен уйж е келсе, eciK жабык тур екен. Ею аягын алдына салып, уйгшгжщ алдында Ж езбалак жатыр. Апасы жумыска кетin калыпты. iHUiepi балабакта. А л э к е а тусте кейде келедк кейде кёлмейдь Жарты бет кагазга: «Газды ц устжде тамак тур, нан шкафтыц ш ж д е » ,— деп жазып кетш- Ti апасы. Т эр елк ед еп тамак ani суымапты, жып-жылы. Ш ай да касында дайын тур. TycK i асты Бейсен асык- пай баптанып отырып iiuTi. Ы дыс-аягын жинасты- рып, к улйгж е тамагыныц калганын куйып, Дуйсенге келсе: — Э л п аласа дукенде эк бар кержед!, шелекпен 138

тездеп экеле гой,— деп, эжеФ Дуйсенге жалынып жатыр екен. — Агай тустен кейш косымша сабакка шакырды, 6ip минут к еш к сем дуртады ,— дед! Д уй сен де. Оньщ OTipiriHe э ж е а ceHin калды. — Онда ез1м-ак барайын, сен сабагыннан калма. — Енд1 бегелсек, кеилгем1з, сабак каз1р шама- лы дан сон басталады ,— дед1 эдеш Бейсен де. — Рас, уадыт боп кдпты.— Дуйсен Бейсеннщ кулыгын тус1не койды. EKeyi уйден сытылып шыкты. — К,айда барамыз? — Анау взен жагасындагы квгалда балалар фут­ б о л ойнап жатыр. Солардыц ойынын корем1з, мумкш 6i3fli де косар.— Д уйсенге б у л сез унап кетть Асыгып-yd rin eKeyi взен жагасына жеттк Кегал алан у-ш у. внкей ездер1 шамалас «м ы кты лар», Keft6ipi кейлектерш шешш тастапты, Keft6ipi май- к1шен- Ж а лан тестер мен м ай к ш лер eKi ж ак болы п ф утбол ойнап жатыр. Элден уакытта жалан тес- тердщ какпасына 6ip доп е т т кетш efli, алан шан-шун болды да калды. Какпашы да соткар екен, адырандап шыга келди «Коргамайсы ндар, какпанын аузына д е й т Ж1бересщдер, сонан сон меш «аш ы к ауыз» деп кшэлайсыцдар. Кдкпага турмаймын»,— дед! ашуланып. — Т урм асан кой,— дед1 оган кысык кез, кайкы твс сэры бала, cipa, команданын капитаны болса керек. — Кдкпага мен турайын,— дед1 Бейсен. Капитан карсы болмады. Аздан сон э л и капитан какпашыны жактап, енеш!н жырта взеуреген тагы 6ip ойыншыны аланнан шыгарды. Оньщ орнына Д у й ­ сен Kipfli. Ойын кайта кызды.

EKeyi ертесше ж уи ре басып класка Kipce, eciK алдында Райхан тур екен. Кездер1мен ата карап, парталарына барып отырды. BipiHini сабак — шет тип. Сабадты ту а щ у р ш болгасын, апай окушы- лардын дэптерлерш тексердк уй тапсырмасын карады. 03i буп н 6ip турл1 кещ лдь Ешюмге «е к Ы к » коймады. Ж эн е сабакты да жак,сы туащ йрдк Аздан сод сынгырлап донырау согылды. Бейсен мен Дуйсен Сайлаудьщ звеносында болатын. Булар есжтен шыга бергенде, ол: «Сендер унпн агай 6i3re катты урысты. Б1здщ звено тэртштен де, сабак улпр1мшен де класс бойынша ен соны. Райхан меш дружина советшщ жиналысына салам деп ж ур»,— дедь Дуйсен мен Бейсеннщ Райханга ызаланганы сон- ша, шеберханага Kipin, коянньщ cypeTi салынган ecKi картон кагаздын екшпп бетше: «Рай хан — зуы лдак», «Райхан — есекцп», Райхан — шагынгыш», «Райхан — ж агы м паз» деп жазып, е а к тщ алдына win койды. Сабактын ая гы нда класс жиналысы болады. ©з сырлары ездерше мэл1м, Бейсен мен Дуйсеннщ мазалары кета. Тэртштер! мэз емес, сабак улпр1м- flepi де кец1л кениитпейдк Райханды атарга OFbi жок. Бейсен тшдей кагазга: «М ы налардьщ Typi жаман, Райханнын Tici кайраулы. Б уп н п класс жиналысында екеум1зд1 1регел1 отыр, кайтем1з?»— деп суйкеп, Дуйсеннщ алдына сыргытты. — К,ашпасак куримыз,— дед1 Бейсен тэтейдщ кезш ала 6epin. — Райхан анадагыдай уйге балаларды жумсаса ше? — Ж о лы н торимы з да, екшпй рет уйге келмей- тшдей Fbin сазайын берем1з. — Агайга айтса ше? — 0з1м1з урмаймыз, балаларга ургызамыз. — Онда, зыттык! EKeyi сабактын 6iTyiH асыга к ути . 140 .

Б ул кезде окушылар жаттыгуды жазып болып, тактага шырура дайындалып жаткан. EKeyi бастары салбырап, темен карап ун<пз отыр. Ара-тура Райхан- ра урлана к ез тастап кояды. в й ткеш колдарынан сем келерш керсе, «кайда кашып бара ж атырсыч- дар?» деп шап 6epyi мумкш, муралима тэтей де одайлыкпен ж1бере коймас. Сондыктан оларга калай да бивдрмей кластан сытылып шыгу керек. Exeyi осыны ойлап ауре. С ем келер ш кайтер екен? «О сы бэлеш бекер экелген екенб1з...»— деп екш дь BipaK еюнгеннен не пайда. Табыстап кететш де адамныц ьщгайы жок- Достарынан шеттеп калган секшдь Сабак аякталысымен, балалар элденеден калып коятындай асыгыс сыртка лап бердь Булар да лып eTin орындарынан кетерищ ь Bipey-Mipey керш кал- масын деп, сем келерш 6ip арттарына, 6ip алдарына алма-кезек кос капталдарына устап, амалдап кластан эреч шы рып, аяктарын ж ылдам -ж ы лдам басып 6ipiHmi кабатка ту ст ь Одан сырткы ecixxe келд ь BipaK айлалары icxe аспады. Аула га шыра бергенде, оларды кез1 шалып калып: — К,айда барасычдар?!— деп айкайлады Сайлау. — Д укенге,— дед1 косарлана тш катып. — Неге? — Дэптер сатып аламыз!— 0TipiKTi сорып ж1бердк — Сабактан кашуды койындар, сендер ушш ылри 6i3 сез естим1з. — Саган обал болтан екен,— Бейсен кекетш еда. — Йемене, Райхан колтыгьща су буркш койган ба?— деп, Дуйсен шанк ете тусть — Р айхан ештеме деген жок- — Онда 6i3 уш ш киналмай-ак кой. — К,алай киналмаймыз, кунде с е з ecTin ж атсак— ездер1чде у я т бар ма? К ла ск а Kipinflep,— дед1 Сайлау даусын катайтып. — М ынау не дейд1, ей? Б1зге айкайларысы келе- да. Bi3 ymiH куйш -ш суш ...— Бейсен Сайлауды мен- сшбегендей мырс-мырс кулш, мурнын шушрдь Сэл ойланып турды да: 141

— Buie бшсен, саган б1здщ KecipiMi3 тиген жок, бзрш булд1р1п журген Райхан, соны да тустбейад? Ceni класс терагалыгынан Tycipin, орнынды тар- тып алды. К ек алып, есе кайтарудын орнына, оньщ сезш ем етпей тьщдап, елпшдеп ж ургенщ не мас- кара! MiHe, енд1 6i3re кайрап салып отыр,— дед1 езщше камкорсып. — Сендер солай ойлайды екенЫндер гой, т у а н - бейсщдер, ал, шынында, о л орыннан мен е з ермм- мен TycTiM. — Неге? Райханнын шабарманы бо лу ушш бе? — TinTi олай емес. О л — оку озаты, когамдык жумыстарга белсене араласады. Бастаган iciH аяксыз калдырмайды. Уйымдастыргыштык кабше™ бар. — Солай де? 03inai одан томен санауга уял- сайшы. Сау б о л онда!— Бейсен кудды алые ж олга шыгып бара жаткан адамша, коштасып колын булгады. — Класка жур1ндер!— деп, Сайлау кес-кестеп оньщ ж олы н бегед1. Сайлаудьщ каз1р б у л екеу1не кадалып туруыньщ 6ip ce6e6i бар. Откенде К,ален агай: «Кла са ра лы к жарыстьщ жулдегерлер1, озат окушылар Алматы га саяхатка барады »,— деген. Бул сез окушылардьщ кещлдерш кетерген. Класс оку улг1р1м1, тэртш жен1нен алдьщгы катарда боламыз деп уэде берген. Сайлаудьщ Д уйсен мен Бейсенге кадалуыньщ 6ip сыры осы ед1. Екеу1нщ Kecipi букш класка тиеди Осыны тус1нсе не erri? TinTi Дуйсен мен Бейсен де: «У ра, Алматыга барамыз»,— деп шаттанган болатын. — EcTepinae ме, Алм аты га барамыз дегенде, бас KniMflepiHfli аспанга лактырып куанып, бар дауыстарыцмен айгай салгандарьщ,— дед1 Сайлау Бейсенге. — Сендер-ак барьщдар,— дед1 Д уйсен кырсыгып. — Bi3 бару yiuiH сендер TopTin бузбауларьщ керек. — Б1з сабакка да, Алматыга да бармаймыз!— деп, Бейсен Сайлауды кеудес)нен HTepin ж1берди С ол-ак екен, теб елес басталды да кетти Элден уакыт- 142

та Бейсен езш щ кара жерге гурс ете тускенш 6ip-aK бшдк Бейсен ж ыгылып калганы на намыстанып, пиджа- гын шешш, галступн мойнынан сыпырып, бойын женшдетш: — М ыкты болсан, енд1 к ел!— дед1 ол, Сайлауды тут1п ж1берердей аш уга булы гы п. Ж уды ры гы н тастай гып туйш алды. — Мен тебелеспеймш. — Одан да корыктым десенш ь К,аз1р тура май шелпек боласыц!— Бейсен тура умтылып едь «Кэне, токтат теб елест П »— деген К,ален агайдын каткыл даусы санк ете TycTi. Б алалар сасып калды. ¥зы н бойлы , K6Mip кара шашын кец мацдайынан асыра жогары кайырган К,ален агай суеты едь YuieyiH алдына салып класка юрдь.. Алтыншы сабак аяктала мектеп ауласына Ж ора- бек пен секпш сэры Kipfli. Д уй сен мен Бейсен терезеден олардьщ тебелер1н Kepin, айдарларынан ж ел ecin куанып сала бердк Бейсен: «MiHe, нагыз достар, кеш еп 0TiHimiMi3fli ж ерге калдырм ады »,— дед1 imiHeH. К,онырау согылысымен, дэл1з iiui дабы р-дубы р болып Kerri. Д уйсен мен Бейсен де ж е г п шап- кылап. — Кэне, э л п согатын б а л а ?— дед1 Ж орабек. — Эне, анау ортадагы...— Эй-шэй жок, Ж орабек eHTirin жет1п кел in, Сайлауды кулак-шекеден nepin ж1берд!. К,асындагы Kiiuuiey eKi бала 38peci ушып каша ж енелдк Ж орабек Сайлаудан элдекайда ipi ед1. Ж асы да улкен. Секпш сэры да улкен болатын. Екеулеп жудырыкты жанбырша жаудырды. Осы кезде Ж орабек пен секпш сарыны 6ip элуетт( куш тырп етк1збей колдарын артына кайырып, ту сыртынан капсыра кушактап козгалтпай койды. ¥зы н бойлы кара торы б ала Сайлауды орнынан тургызып, ycTiHin шачын какты. 143

Д уйсен мен Бейсен б у л кызыкка букпантайлап алыстан карап тур едк Оныншы кластьщ балалары1 Ж орабек пен секшл сарыга тап бергенде, зэрелери ушып каша женелдк Аршашы балалар ем бузыкты мектепке жетелеп апарды. Окытушылар белм есш де мектеп директоры мен кезекии мугал1м отырган-ды. — Мы на баланы урып жаткан жершен ажыратып алдык,— дед1 олар. — Неге урады булар сеш ?— Директор Сайлауга карады. — Бшмеймш. — Танисыд ба ездерш? — Жок— — Сендер кайда окисындар? Жорабек: — Ешкайда окымаймыз,— дед!. — Б ул не деген сез? — Окыгымыз келм ейдь— Ожарлыктары турлер1- нен де KepiHin тур. Шаштары уйпа-туйпа. Кшмдер1 умаж, кыржым. Кабактарын туйе карайды. — Былтыр кайда окыдывдар? — Ешкайда. — Эке-ш еш елерщ кайда ктейд1? — Ешкайда ктемейдь.. Директор дереу керш! мектепке телеф он сокты. О л мектептен кеп кедлкпей 6ip адам келдк Д ене тэрбиесшен сабак беретш болуы керек, усла д е спорттык ж ещ л кшм. — Мына балаларды танисыз ба? — Танимын. EKeyi д е б1здщ окушы. Мынау Ж орабек Камысбаев, анау — К,алыбек К,илыбаев — 6 « в » класында окиды. — Карай гер. — Йемене, б улар 6ip соткарлык жасап койды ма? — Иэ, ана баланы,— дед1 Сайлауды иепмен нус- кап,— урып жаткан жершен оныншынын окушылары ажыратып экелш ть Неге урганын айтпайды. 144

— Неге урдьщдар б ул баланы?— Балалар манада- гыдай емес, кипактап калды. — Кэне, болыцдар! Ж орабек пен секшл сарыньщ кысылганнан ше- келершен шып-шып суык тер шыкты. Секш л сэры Ж орабекке карады. — А л , сейлендер, тш дерщ бар ма?! — Айтсак... ол... эне... куш... б1здщ ж олдасы м ы з- ды урыпты...— дед1 Ж орабек, op6ip сезш узш - y3in, тутыгып. — К1мужолдастарын, кайда окиды?— дед1 кезекип мугал1м мандайына тускен сусыма шашын кешн кайырып. — Осында. BeciHiiii « б » класында.— Сайлау ад- тан болды . «KiM екен?» — А ты -ж еш к1м? — Бейсен, Д уй сен .— С айлау мэн-жайга енд1 тусшдк — 1м... с о л ушш... деддер... Д уйсен мен Бейсен ертесж е мектепке кеипкпей келдь К е л к ш е н кггап-дэптерлерш алдарына жайып, тып-тыныш тэртш сактап отырды. Мугал1м вдргенше тырп е т1п орындарынан козгаламады. YcTi-бастары жинакы, отырыстары момакан. KepeKTi оку-куралдары да тугел. А л кунде ерте келетш Сайлау эл1 жок- Сабак басталуга аз калганда, класка ол да юрдь Дуйсен мен Бейсен тук бишегендей кездершщ астымен карап койды. Географиядан сабак беретш апай алдымен сабак OTin, уй тапсырмасын содынан Сурайтын. Бупн де уйреншисп эдетш ен айнымады. К еле сала тактага Африканын картасын Ццц де, жана сабакты жан-тэшмен тусйццрдь Дуйсен мен Бейсеннщ киялдары шартарапка самгады. Дуйсеннщ eciHe Африканын саванналары, неше турл1 хайуанат- тары туст1. Bip сэт аспан тесш де ак мамык булттар - дьщ арасында калыктады. Бейсен езге 6ip дуниеге киялымен саяхат жасады. № л езеш нщ бойындагы уылжы п п1скен миуалы бактардьщ iiuiHe ендь 6—J53 145

Осы кезде ecix сыкырлай ашылып, класса К ален агай xipfli. Мугал1мнщ кулагына сыбырлап элдене дед1 де, Д уйсен мен Бейсенд1 epTin алып кетть EKeyi кейшп жагдайдан бейхабар-ды. Ж ора- 6eKTi кайтып кормеген. К ален агай дедектетщ директордыц кабинетше алып келгенде, тобелестщ арты насырга шапканын 6ip-ax бшдк Агай ecixTi ашып калып едк маскара, imTe экелер1 отыр. К,ас- тарында бейтаныс тагы 6ip адам бар. Аздан сон устерш е Сайлау xipfli. Kem eri соккыдан сон уй iiumeH о л ештеме жасырмаган-ды. YujiHiui адам Сайлаудыч axed едь К ою кара буйра шашын шалкасынан кайырган мы гам денелк ашан жузд1 дирехтор жанарын Дуйсен мен Бейсенге кадай: — Ал, Калехе,— дедь - — Бул балалармен талай жехе энпмелеспм. Ата-аналарына да ескертт1м. .Exeyi сонгы хезде 6ip ту р л 1 03repin барады. Сабакка кеплгедх достарымен tui табыса алмайды. — Сайлауга неге еш тесш ж ур булар? — Сайлау хласта звено жетекшнп. О л уй тапсыр- масын кепйртпеген. Opi сабактан кашып кетулерше бвгет болган. 'Содан epericin, оны xepiui мектептщ exi окушысына ургызган. Экелер1 сонгы свзд! естженде, куйка тамырлары шымырлап, жерге xipin кете жаздады. Бейсен басын тукыртып, K03iHiH киыгымен экесше урлана карап едк ax e d ашуга булыгып отыр екен, кап-кара боп TyTirin, мандайы кыртыстанып, кабагы каре туйшген. Онын ызгарлы ж узш xopin, уетшен 6ipey муздай су куйып ж1бергендей, ту ла бойы калтырап кетть Д уйсеннщ aKeci д е ашулы. — Сайлауды ургызгандарын рас кой?— дед1 мек- теп директоры. E xeyi лам деп ауыздарын аша алмады. — Ж олдастары н мойындады,— дед1 оку idm n MeHrepymici, K03mflipiriH орамалынын ушымен cypTin жатып. — Кане, сойлендер. 146

— А й т д ей м ш шапшан, елдщ уакытын алмай,— деп гуж ете т у г л Бейсеннщ экесь — Айтасыцдар ма, ж ок па?— Д уйсеннщ э к е а де жан алкымга алды. Tumepi курмелш, дымдары курып, екеушде зэре жок. Мандайларынан суы к тер бур к еттк Bip кырсыктан соц, 6ip кырсык. Бар болгандары пысыл- дап, танауларын тарта бердк — Рас...— деп мщ прледк элден уакыттан соц Бейсен. — Балаларды булай безм ен ж!беруге болмайды, мектепке ж ш -ж ш к елш , сабагына катысып, жай- куйш б Lain туру керек,— дед1 директор. — Ж е н сез, элден буйтед1, бара-бара не ютемей- fli булар...— деп костады оныц сезш оку ю н щ мецгеруипсь — Т узе л ес щ д е р ме элде... экелерщ нщ алдарында уэделер1цД1 б е р в д е р ,— дед1 директор. — Екшш шей соткарлы к ж асамаймы з!— дед1 Бей­ сен eKeyiHiH атынан. К,ален агай: — Эй, кайдам...— деп, оларды ц сездерш е онша сене коймай басын шайкады. — Heci бар, тагы да сынап керелш .. Экелер1 не дейд1? Бейсеннщ экеск — Т эрбиелейж , балалар гой, тузелер...— дед1 сешммен. Б ул сезд1 Д уйсеннщ э к е а де макулдап, басын изей бердк.. К,ален агай класка KipiciMeH Бейсен мен Д уй - сенд! мектептщ бурынгы кузетш ю не жумсады. Балалар о л Kicire ылги кемектесш туратын. Б угщ п кезек eKeyiHiKi. Keiueri icTepiHe уялып, ецселер1 Tycin отырган олар орындарынан атып турып, ж уп р е женелдк EKeyi шьщып к е л с 1мен агай окушыларга м эселе- нщ мэн-жайын: «Б1з оларды epericTipin алдык. Угыныспай болмайды. К,атарга косу керек. Оларга достык комек кажет. К ласс болып камкорлык кврсе- 147

Tin, бауырымызга тартпай, мэселе шешшмейдк Б упн тустен кешн Сайлау, Райхан, Зейнеп — ушеущ уйлерш е барып эцпм елесш , сабакка 6ipre дайында- лы ндар»,— деп, асыкдай, байыппен тусжд1рдк Д уйсен мен Бейсен кузетш ж щ ушнен сабак, аяктала оралды. Балалар бас алмай кунделжтерже уй тапсырмасын жазып жаткан. Орындарына отыры- сымен булар да кунделж терж алдына жайды. Не агайдын, не Сайлаудын ж узж ен ештеме байкалмайды. Райхан да, баскалар да жайдары. «Бунысы Heci? Э лде осылай ундемей отырып, сазайымызды тарттыр- мак па? Сейтпек». EHfliri жерде жагдайлары жаксы болмайтынын сезш, екеуж щ де кабактары тушлдк Агай неге урыспайды? Сайлау неге ундемейд1? Онын уст1не б у л мектептеп боксшылардьщ 6api оньщ досы. Сайлау ургызам десе, узине сайын ургыза алады. 03i де кара куштен кур алакан емес. Б1з ше? Б1зге таяк жеуден баска не калды? Кдрадай кайгырып, Дуйсеннщ куты каша бастады. Ce6e6i о л экесшен катты коркады. Ypefti ушып, зэ р е а жок. Bip жаксысы, уйжде э к е а жок екен, ж умысына кетш калыпты. BipaK эжесшщ кабагы кату. Эж1мд1 Kapi ж узж ен суык ызгар сезш едь Басын шайкап: — Ж ы лмы чдауьщ жаман efli, акыры, экежй уятка калдырдьщ,— деп, peHimiH жасырмады. Дуйсен лам деп тш катпады. Д уйсен экесж щ кешке уйге келетйй eciHe тускен сайын ез-езж ен кысылып, аж есж щ айтканын ею етпей уй iiuiH жинап, арыктан су тасып, е с к алдын сыпырып, колгабыс еттк — Дукеннен нан экелешн бе?— дед1 эжесже 6ip кезде. — Ж арайды, сабагынды окы,— дед1 э ж е а сэл жумсарып. Ол сабагын окыгалы семкесжен керекп мтап- дэптерлерж алып, терезеден сыртка карап ед1, кезже экесж щ ашулы жуз1 елестедь Ж у р еп катты-катты сокты. T i3eci д1р1лдедь

Бейсенге анасы артык с о з айтып, кажамады. Т ек сэулел1 коцыр кой кезш мун юреукелеп, жука ак дэкемен устел устш, ыдыс-аяктарын суртшштей бердь Бейсен апасыньщ ж узш е тура карай алмады. Апасы кабагын ашпаган куш буы буркыраган 6ip табак палау экелдк Mici мурын жарады. Д эм ш татып efli, т ш н уш рдь BipaK уй iuii 6ip турл1 салкын, жабыркау. Алдына ас койганы болмаса, апасы палаудан 6ip w in аузына салмады. Ш айга да колын созбады . Эдем1 жщ1шке кастары туй ш п , 6ip турл1 енжар, ештемеге кедш хошы жок- Баласынын жаман ici аска тэбетш шаптыр- мады. Бейсен д е с у й с ш т тамак ж ем едь Орнынан турып кетт1. К е н ш селсок- О л е з кшэсын iurreft мойындап, свлб1решп 6ipa3 турды да, TynKi белм еге етш , ceMKeciH актарыстыра бастады. Тем1р-терсек, басы артык к аж етаз заттарды алып тастады. Keft6ip шет-шет1 ж е м 1 р т т тозган, ж в н а з шимайланган дэп- терлерш жаналады. Тысын каптап, сыртын толтырды. Кундел1гше уц ш п , керект1 ютаптарын алды. Алды м ен жазбаша тапсырмаларды орындауды ж ен кердь Ауызш а сабактарды: тарих пен географияны сонына калдырды. К,азак эдебиетш ен уйге жаттау б е р т - ген, алдымен соны дайындалгалы жатыр едк — Саган балалар к е л т тур,— дед1 апасы. Сыртка шыкса, eciK алдында Сайлау, Райхан, Зейнеп тур. Д уйсен де араларында. Бейсен ан-тан, Райхан: — Саган конакка к елдж ,— дейд1 жымиып. T y c i жылы. YHi жумсак. Устш де кызыл гулд1 ак квйлек. Зейнеп пен Сайлаудьщ да жуздер1 жаркын. — Сен кайдан ж урсщ?— дед! Бейсен Дуйсенге иегш KOTepin, «С е н буларды н араларында негып ж ур с щ ?»— деп сурагалы турды да, 6ip турл1 ыц- гайсызда нды. — У йден,— деп кул1мдед1 ол. Ж ам ал апай Райханды xopiciMeH e3repin сала бердк Баганагыдай емес, кабагы ашылды. Бейсенд1 кластастары i3flen келгенш е куанды. Балаларды imxi 149

белм ед еп децгелек устелге айналдыра отыргызды. Bapi де емш-еркш. К,ысылып-кымтырылудан аулак, кеци1дер1 кетерщкк Бейсен кластастарыныд осы келютерже imTeft таддануда. «Буларды К,ален агай ж1берд1 ме, элде оздер1 келд1 ме? К,ызык,...» Дегенмен, жамандык емес екенш сездь Жасдай аяк астынан булай езгеред1 деп ойламаран-ды. Бфлесш уй тапсырмасын орындауга Kipicri. Алдымен казак тЫ н долга алды. «К е п нуктенщ орнына тапсырма- нын теменп жагында керсетшген сездердщ тшст1сш койып, Ty6ip свзден косымшаны ажырату оп-онай»,— деп, Райхан жайран кагады. — Алдымен жаттыгуды жазайык,— дед1 Дуйсен. Бейсеннщ оган жыны келдь Бшмеген сод жайымен отырмай ма. — Алды мен ережесш жаттап, жаттыгуды содынан жазамыз, аздап кайталап окиык, TyciHin алайык,— дед1 Зейнеп. — Онда айкайлап, уйд1 басымызга кетермей, 1цпм!зден окиык- — М еш лдерщ , тек содынан тус1нгендер1дд1 айтып бересщдер. — Айта алмасак ше? — Онда «е ю »!— деп эзшдед1 Райхан. Балалэр ережеш жарыса оки женелдь Белме iiui араныд уясындай гушдеп кетть — Дауыстамай, !штерщнен, жада келктйс кой. — М ен дауыстап окымасам, тусж беймш ,— дед1 Дуйсен. — М ен де... -г- Онда 6ipeyMi3 дауыстап окиык. — KiM окиды? — Зейнеп окысын. Зейнеп — кыр мурынды, юшкене двдгелек кезде- pi жылтылдаран эдем! ак сэры кыз. Даусы да эуездй сабакгы да жаксы окиды. Ж азуы маржандай, acipece есепке жуйрж. — А л онда кулактарыдды тосыддар,— дед! ол. — А л тосты к- Bapi жым-жырт. Д уйсен уйып тыддай калды. 150

'eni кулагы Зейнептщ аузында. Кул1мдеп жымык- жымын eTin, Бейсенге к езш кысып кояды. Бейсен «Адам ды аландатпаш ы » дегендей, тыныш отыра бердк Сайлау да ун а з. Зейнептщ даусы ашык ед1, анык е с т ш п тур. Элден уакытта Зейнеп даусын бэсендете, баяулатып барып токтады. — Болдым. Аяклады м . А л , кэне, к1м не TyciHfli? Тура класта отьриндай, «сабакты мен айтайын- шы» дегендей Райхан колын кетердь Ереженщ мазмунын кекейше туйш кал п ы , туспппн асыкпай айтып шыкты. Мундай зешнд1 бола р ма, езгелерд1 пыеыктап, Keft6ip ж ерлерш толыктырып, кейб1р кате жерлерш тузеттк Дуйсен мен Бейсен де калыспады. Exeyi жаттыгуды кундепсшен таза, укыпты жазды. Орыс тьшне дайындалып болган сод, б алалар шамалы узш с жасады. Бейсендердщ бакшасы жемш-жидекке толы едк Э к еа мезгш мен кутш-баптап, таза устай- тын. К уздж алмалардын барлык сорты, ж уз!мнщ де 6ipHeme Typi бар. К,ып-кызыл апорттар кездщ жауын алады. Балалар бакша аралап, ж ем к жеп, бой ж азды. Вйтсе де Бейсеннщ кещ лш ен 6ip Kip6i« кетпей койды. Элсш -элсш Сайлауга бивдрмей к ез тастап кояды. Bipax оньщ кас-кабагынан ештеме ангара алмады. К ещ лш д е дык, кек ж ок сиякты. Ек1 кез1 кул1мдеп, im тарта сей лей дь Кдбагы ашык, жуз1 жаркын. Бейсен мен Д уйсен элденеге тусш е алмай ан-тан- Дегенмен алгашкыдай емес, 6ipTe-6ipTe куджтер1 сеш лдк Аздан сон б алалар Бейсен мен Дуйсеннщ кулкы суймейтш уй тапсырмасынын ен ауыры — есепке Kipicri. Д уйсен мен Бейсен ж умган аузын ашпай, томен карады. KepeciHi осы матема- тикадан керш келедь Райхан: — Кеб1м1з есептен таяк жеп журм1з. Сондыктан вткен ережелерд1 кайталап еске туармей болмайды, бар куипм1зд1 салып, мыктап дайындалуымыз керек,— деп, еткен сабактарды кайталады. Д уйсен мен Бей- сенд1 назарында устады. «Е ге р ыкылас койсандар, вткен сабактарды кайталап, ершбей ецбек етсендер, жалкауланбасандар, ездерщ де шыгара аласындар. 151