Д. Қасенов. Жаза

Сендердщ кабыет-талаптарын барын б1пемш»,— деп кул1мдедь Есепт1ц шарты мен шыгару тэртабш eneyiH exi жагына алып отырып туащ нрд ь Bipax Д уйсен мен Бейсен сарылып кеп отыруга дагды- ланбагандыктан, уйкылары келш, есшей бердк Соны сезген Райхан бой жаздырып, cepriTin, 6ip сэтке эзш айтып, кулд1рш алды. Уйге бершген есеп киын ед1, тез шыга коймады. Мунын 03i алдымен Райханныч намысына 'Ьздь Алгашкы шьтарганы жауабына тура келмей ыза кылды. Bip жершен м улт кетсе керек. — Ш ыкпаса койсын, баскасын окиык,— дед1 Дуйсен. Бейсен де шыдамсызданып, мандайын тыр- житты. — К,иындыктан кашкан — элЫздж, тоз1м керек, есеп негурлым киын болса, солгур лы м коп енбекте- ну кажет,— дед! Райхан.4 Ам а л жок, бас катыруга тура келедь Дуйсен мен Бейсен эрекета з отырмау ушш, exeyi 6ipirin KipicTi. Акыры, жауабын тапты. Балалардын бойларын элдеб1р куаныш сез1м1 кернедк Д уйсен мен Бейсен де кул1маредй Райхандардьщ нелжтен жаксы оки- тынынын сырын угынган секивдь Тез1м, ыждатат- ты лы к керек екен. К ун епкейш, коленке басы узара, жумыстан Бейсеннщ oxeci келдк ©Hi аяз соргандай боп-боз. K,a6aFbi кату, жуз1 суеты. Бет-бейнесшен эл1 айык- паган ашудын табы байкалады. Ж ам ал апай бак- шада алма Tepin журген. Ол уйге Kipin келген сэтте, Бейсен селк ете TycTi. Баскалар да бастарын KOTepin-KOTepin алды. Орындарынан турып эдеппен амандасты. О л е з козше 03i сенбей, 6ip орнында cuieftfli де калды. Сайлауды таныды. Bipre сабак окып отыргандарына api танданды, api куанды. Жуз1 жылы- ды. BipaK ундемедь Сабактарына богет болмайын дегендей, кпе-шала сыртка шырып кеттй Бейсен ецсесш баскан элдеб1р ауыр жуктен жещлдегендей, еркш тыные алды. Бейсен кониин б1рлегенмен, Д уйсен мазасыз едй BipaK ол мына жайдан бейхабар болатын... 152

Д уйсеннщ aKeci уйге келе сала: « Э л п сотанак кайда?»— деп сурап едь Урдайым эжей дереу мэн- жайды TyciHflipfli. О л сенерш де, сенбесш де б т м е д ь — 1шшде кез1 кегерген бала бар д е й а з бе? — Иэ. — Олар кайда? — Сабак окимы з деп, 6api Б ей сен дш н е кетть Оган б у л окига тосын керш дь Дайын турган шайга карамай, icrin анык-каныгын бшгенш е асыкты. Бейсеннщ aKeci eciK алдында ж ур efli, керцпсшщ неге келе жатканын imi ce3in: — Ж о л болсын,— деп кул1мдедь — Б 1зд щ ш еш ейдщ айтканы рас па? — Рас. K eiuipiivw б ала екен, ею кызды epTin e3i келш тк Б1здш нде — сабак окып отыр. Д уйсеннщ экеЫ жадырап калды. У й ш е жуз1 жы- лып, кецицй оралды. Л езде ашуы да таркап кеткен секищь Дуйсен мен Бейсен ертещнде кластан бурын- гыдай ьщгайсыздыкты байкамады. Ештеме болм аган- дай 6api кул1мдей, эзщ десе сейлеседк Bapi ашык- жаркын. К,оцырау согы лы сы м ен окушылар парталарына отырып, дэптерлерш алдарына жайды. Эрю м ез1мен- 03i, тып-тыныш. К азак тишпц мугал1м1 класка Kipi- с1мен, эдеттегщей: — Кезекнл юм?— деп сурады. — М ен!— деп, 6ipiHiui партадагы ж укалан сэры бала орнынан ушып турды. — KiM жок? — Bapi тугел. — У йге кандай тапсырма берицц? — Отыз 6eciHiui бап, ж е т т с ушшпп жаттыгу. — Кане, онда дэптерлерщд1 ашывдар, жатты- гуды карап шыгайын. 153

Балалар ж апур-жупыр жаттыгуларын дайындады. Д уйсен мен Бейсен де дэптерлерш ашып койды. Бурын eKeyi acbiFbin-ycirin, калай болса солай жаза- тын да, эрштершщ 6ipi кисык, 6ipi KHFaui тусетн. Не ерге шырып, не томен Tycin, 6ipiMeH-6ipi уйлеспей туратын. Кеше Райхан б1ршама эдем1 жаздырып, жана дэптерге кайта коилрткен. К,азак тиннен сабак беретш агай екеуш е зер сала асыкпай коз токтатты. Т ек дэптерлер1 рана емес, ycTi- бастары да мунтаздай, туймелер1 салулы. К,олдарын партаньщ устш е койып, тэртш сактап тып-тыныш отыр. Ала бетен ештеме байкалмайды. Класс imi де кец1п суйсшгендей: такта суртул1, таблица 1лул1, бор да ез орнында. Такта суртетш шуберек™ де жуып, тазартып, мугал1мнщ устелш е ак шуберек жапкан. Ж аттыгуды Texcepin болтан соц: — бтк ен сабакты м м окып келд1?— дед1 aFaft. Д уйсен Бейсенге карап 6ip ыржиып алды да, колын кылтитып кулагынан асыра котердь Агайдыц imi жылып калды. — Ал, айта гой. ' О л орнынан лы п етщ турып, тактага шыкты. Бэ- piHiH назары Дуйсенде. О л уй тапсырмасын айта бастады. Э л а н -э л с ш тамарын кенедь Окушылар ты- ныштала калды. Агай унЫз тындады. Д уйсен KiflipMeft айта бердь Т ек откен сабактыц ережесш айтып болып, мысалына келгенде, окыс TymKipin, жацылып калды. Балалар мырс-мырс кулйдп алды. Д уйсен ыцгайсызданып, сасканынан тецселш, салмагын 6ip аягынан екшин аягына ауыстырды. Балалар к ем ектескш келш, сыбырлай бастап efli, aFaй байкап калды. Д уйсен 6ipa3 Ki6ipTiKTen, тап- сырманы api карата жалгастырды. Агай осы сат: — Жарайды, жаксы дайындалыпсыц, орныца оты- ра гой. К елген ж ершен жалгастырып KiM айтады?— дед! окушыларга коз ж упртш . Ж огары котершген 6ipHeme колды кердь— Кане, Бейсен, сен айта гой.— Бейсен самайын сипап, т ш курметинп тутыгыц- 154

кырап айтатын сабакты. Б уп н де сей тть BipaK квп юб!ртжтемедй А гай ырза болды. Ара-арасында сурак 6epin, Бейсеннщ ойын уштады. Алтыншы сабак — дене тэрбиесь Класаралык жарыс басталгалы ею -уш кун болган. Агай: «Тустен кейш 5 «а » класымен футбол ойнайсындар»,— дед1 сабак аягында. Дуйсен мен Бейсен уйлерш е келе сап тамак- тарын апы л-гупы л iuiin, мектепке кайта зымырады. 1ле-шала взге балалар да жиналды. Агай келнлмен, командалар дереу ойынга Kipicxi. Бейсен какпага турды. Дуйсен — шабуылшы. Алгашкыда 5 «а » класынын ойыншылары басымдылык Kepcerri. Айна- лып-ушршш 5 « б » класынын какпасыньщ алдынан кетпедь Элсш -элсш шабуылдап, ес жидырмады. Бей­ сен какпага 6ip де 6ip допты етю збед ь Зымырап келе жаткан допка мысыкша атылды. А зд ан сон, карсылас команданын месел1 кайтты. Ш абуылдары сэтс1зд1кке ушырай берд1. Бейсен ею алаканына кезек-кезек TyKipin, какпаны сак коргады, ф утбол аланы каптаган бала. Райхан мен Зейнеп те жур. Олар 5 « а » командасыньщ кайта-кайта тенд1ре соккан добын Бейсен какпакылша кагып алган сайын кол согып, куанумен болды . К,ален агай жымиып кояды. « А » класындагылар ызалана тусть Б1р1нш1 таймда есеп ашылмады. Бурынгы ойындар- га Д уйсен мен Бейсен катыспаган-ды. Балалар Бейсенге дэн риза, дуылдап «жарайсы н» деп колын алып жатыр. <<А» класы жак езд1-ез1 куцкш- шункш. Элдекалай ж е н и т , 6ipiHiui орынга ие бола алмай каламыз ба деп абыржулы. EKiHmi таймда « б » класы кушейдк Ж1герлен1п, эп дегеннен ша- буы лга шыкты. Ойын ортага ойысты. Бейсен сымдай тартылып, бурынгысынан да ширыга туст1. Тышкан андыган мысыктай eKi кез1 допта. EKiHmi таймнын орта шен1нде Сайлау бар енерш корсетт1. Элден уакытта окшау шыккан тенб1л допты аягы-аягына жукпай зулаты п кел1п, коргаушыга шалдырмай, ор- 155

тадагы шабуылшыга бердь О л inrepi апарып езше кайырды. Д уйсен он жак, бурыштан какпага зу етм здн Ентелеп карап турган ж урт 6ip ду е т т басылды. Ф у тб о л аланы у-шу. Ойын 5 « б » класыныц пайдасына шенплдк 5 « а » класынын балаларыныч ундер1 шыкпайды. Д уйсеннщ ойыны Зейнепке унады. «Н агы з футболшы. Ж улды здай аккан допты калай шап 6epin устайды десещ ш »,— деп Бейсенге де iiui ж ылып калды. Баска кыздар да: «Б е с т и й « а » допты солдан да, оннан да зулатканмен, 6ip де 6ipeyiH какпага етю збей турды -ау б1здщ Бейсен. Мундай внер1н бурын калай бишегенб1з»,— дести Жарыс TapTi6i бойынша булар сатылы екшил орынга шыкты. Алда — финал. Б упнп ойын 5 «б » класын сешм- ге ж етеледи Барлыгынын жуздер1 жайнап, каракат кездер1 мелд1рей ушкын атады. Олар ойыннан сон кундепдей сабакка дайындал- ды. Райхан есептщ шартын егжей-тегжейл1 тусш- flipfli. Ш ыгару ж олы н керсеттй «Е ге р шынымен ынта койып ойлансандар, ездерщ де шыгара аласындар. Еш киындыгы жок- Т ек ержбей ечбектену керек. Кызьжу, ынталану каж ет»,— дедй Бупн мектепте бесшни «а » класынын керкеменер- паздары внер керсеттй О лар жап-жаксы дайындалып- ты. Э а р е се эн-билер1 Tayip. Не керек, уйымшылдыгы KepiHin-ак тур. Такпак айтушылары да муд1рмеди тандайлары так-так етедь Bip-exi энцпФ эн эуенж с эл-п эл бузганымен, н еп зж ен жаман орындаган жок. в н ерлерж е мугал1мдер жогары бага берди Содан ба, эп-сэтте кейб1реулер1 мактанып шыга келдй Ф утбол- дан женйпгендержщ ececiH кайтаргандай мэз-мейрам. Б е ст и й «б »-н ы ц окушыларына «Сендердщ осындай енерлерщ бар м а?» дегендей, шекелержен карайды. TinTi 6ipeyi: — Мыкты болсандар, бокстан жарыска тусш ке- р1ндер. Сайлауларынды б1здж К,ара тентекпен жекпе- ж екке шыгарасындар ма?— деп кокиланды. 156

— Йемене, сонда ол да класаралык жарыска жата ма? — Жатсын-жатпасын, шыгарасыцдар ма, ж ок па? — Жакында бокстан кездесу болады,— деп Кара тентек ceicipin-ceKipin алды. — Жарайды, куипцда сонда керерм1з,— дед1 Сайлау. — Ерегескенде енд! оларды бокстан ж енсек, uiip- кш...—- дест1 кыздар. — Ж ецем1з!— деп ж1герленд1 балалар. Бесшии « б » класаралык жарыс шарты бойынша казан айыныц орта шешнде концерт койып, енер керсететш болды . О л кун жакындаган сайын, Райхан мен Зейнептщ жаргак кулактары жастыккэ тимедк Сайлау да тыпыршыды. Калгандарында да маза жок- М эселе — концерт кою тана емес, бесшпп «а » - дан внерлерш асыру. Эрине, б у л уш ш кеп дайындык керек. BipaK б у л Бейсен мен Д уйсенге оцай сокпады. Bip турл1 жалыктырып ж1берген секьпдь Оныц устше буп н географиядан «е к ш к » алып, апай екеуше де урысты. Т уск е дейш сабак, тустен кейш api сабакка, api концертке дайындалды. Тацертецнен кешке дейш колдары 6ip босамайды. 0 з беттерш ш е ойнамагалы кашан! Сейтш журсе, булар га тары урсады кеп. Ж а г- дайды TyciHce нетт1?! EKeyi географ иядан сабак бере- TiH апайга аздап ренжщй Bip турл1 сабакка зауык- тары сокпай калды. Бейсен 6yriH кундепсш ен жай турды. Кабы рга- дагы сагатка карап едк ceri3re он бес минут калыпты. Ж о лай Д уйсенге сокты. — Енд1 кепйккен шыгармыз!— дед1 Бейсен. — BipiHmi сабактан KeuiiKTiK, eKiHuii сабак К ален агайдыкь Ж азамызды бередк онан да бармай-ак коялык- 157

— Сонда не ктеймйз? — Асырывды алдыц ба? — Жок. — Мен алдым. Аздан сон кинотеатрдьщ алдына балалар жиналады. Сагат он 6ipre дейш ойнаймыз. Онан сон кинога мрем1з. Т устен кейш футболга барамыз. — С 0мкем!зд1 салактатып к е т е р т жургенше, осы жерге калдырып кетелж. — Ж огалы п кетпей ме? — Жогалмайды. Арыктьщ iuiiHe тастап, устш жапыракпен жабамыз. Арыктьщ ш ш д е аткешр боп жаткан жапыракпен свмкелерш жапты да, ж ел ушырып кетпесш деп, устш таспен бастырды. Аслан ашык. К ун шуакты. Ж е л жок. Ауа тап-таза. EKeyi кещ лденш, кинотеатрдьщ артына кёлш, асык ойнауга kipicTi. Ары к жагасынан бетелкенщ сы ныры н тауып алып, шенбер сызды. Одан орта нуктесш бел п л е д ь Дуйсен калтасына салып шыккан бар асыгын о рта га Tirin, eKeyi шенбердщ екГжарына турып, 6ip сакамен кездеп, кезек-кезек ата бастады. Екеушен баска жан жок. Apbi-6epi еткендер акырын квз тастап кояды. Bip кезде екеуден екеу 3epiKTi. «К,ойсак кайтед1?»— деген Д уйсенге Бейсен: «B i- раз кол у й р ет т, жаттыгып алайык- K,a3ip балалар келсе, сымпитып, утып аламыз»,— дедь Айткандай-ак, аздан сон, кастарына уш бала келдь — Bi3 д е ойнайык,— дед1 адырак к ез жщ^шке бала. — Асыктарьщ квп пе? — Ж етед ь Асы к таусылса, тиын бар. Д уйсен мен Бейсен кепкаларын мандайларына бастыра, Tepic каратып к и т алды. К,олдарына кезек- кезек TyKipin, с о л к@з1н кысып, он колын созып сака- ларын дэлдеп турып шиырып xri6epicTi. Ойын кызран сайын куздщ танертещз салкыны да жумсара тускен тэр1здй Э лден уакытта Бейсен сак е т м з т m end асыкты 158

шенберден ушырып шыгарды. Садасы каз-катар тйтл- ген асыктыц тубш де далды. Ш ертпеге келгенде еш мм- fli алдына салмайды, долы-долына жудпайды. О л ещц тштен табан аудармай, пзш ген асыдты шетшен шертп де отырды. Дуйсеннщ долы асыд жинаудан босамады. Бейсеннщ дарсыластары асыдтарын тугел уттырып, далталарынан тиындарын шыгарды. Булар 6ip асыдты е м тиыннан сатты. Ойын дайта дызды. Бейсен дайта сыпырып алды. Д уйсеннщ э ж е а аулада Kip жайып ж ур едь Есж тен шашын тастай рып туши, ад бантик байлаган, ycTi-басы мунтаздай таза, ад дуба дыз xipfli. — Эж е, с э л е м е т а з б е?— дед1 1зетпен. — Аманбысьщ , шырад, иэ, жай к елд щ бе? — М еш класс жетекипм1з хибердь — Неге? — Дуйсен бупн сабадда келген жод. Эж ей ан-тан- Райханнын сезш е сенерш де, сен- 6eciH де бш медь — Кдрагым-ау, рас айтасын ба? — Рас, эже. — Ол сонда меш алдап жургеш ме? Кунде боз ала таннан мектепке кетедк Сонгы кезде уйге байыз- дауды дойды. Ш ал а -п ул а тамагын imefli де, тустен кешн де мектепке барады. K,a3ip б1рденеге ж ум са- маймын да ёзш. Сабагын одысын деймш. Кдсында Бейсен бар едь — Бугтн тустен кешн мектепке шадырган жод. — Онда дайда ж ур ол, э? Бейсешм ше? — Оны да. — К,ап, о л Дуйсевдд бузы п ж урген екен гой онда, жымывдап келпштеу1 жаман едг Юммен ж олдас бол- сад, сонын эдеп жугады деген. Саба к одимыз деген сод, л э м демейм1з, эйтпесе уйдщ жумы сы шеш етектен. Керек десен, су экеп бермейдь Б ул онда дайта бузы лган екен. Осыдан енд1 уйге келсш... Орнымнан ек1 п з е м далтырап эрен турам, туш мен сай-суйепм сырдырап, дадсап шыгады. Сонда да тан бозынан

турып шайын кайнатып берем. Апыр-ай, мынанын icTen жургенш-ай, э,— деп, эжей ез-езш ен куйш- nicTi. Bip жаксысы, axeci уйде ж ок едк «Адам болмай- тын неме,— эжейдщ бэршен бурын ез1мен 6ipre сжи­ тый езшдей баланын 1здеп келгенше намысы келдк— YcTi-басы тап-туйнактай, ce3i де пып-пысык, мше, нагыз окушы. Эй, екеушщ ж урк-туры сынан ез1м де секемденупп ем, бекер емес екен». Д уйсен 6yriH уйге кеш келдь YcTi-басы шан. Бэтецкесшщ басы ырсиып, какырап KeTinTi. — Иэ, кайда кацрып ж урсщ ?— дед1 каткыл унмен эжесь — Кайда журуцп ем, сабак окып келд1м. — 0TipiK айтпа. ByriH бармапсын. Шырагым-ау, саган акыл KipeTiH уакыт болтан ж ок па? Сеш де бесш- mi окиды, эп-эйдж ж1г1т дейдкау. ¥ я т кайда? Д уйсен онайлыкпен юнэсын мойындамады. — Мектепте болдым,— дедь — Ж ок, жок, меш алдай алмайсын. Барана езщ - мен 6ipre окитын Райхан деген кыз келш Kerri. Класс ж етек чп а ж1берштк Айтып ж ургенщ — ш ы лри OTipix. Не боп барасыц езщ ? Воска кангып, з1рюлдеп доп куып, асык ойнаганша, маган 6ip м е зп л колгабыс берсен кайтедь Шойнандап, шакка отырып-турам... Райханнын атын ест1генде Дуйсеннщ iuii кылп ете туст1. — Энеб1р тыкырандаган ж уксы з кара баланын сонынан epin аласы н ылги. Екеущде де адам суйсшер кылык жок. Эж есш щ ашуланганы сондай, бетш е шыпырлап эж1м толы п кетт1. — HeFbin мектепке бармай журсщ? Д уйсен кипактап кумклжи бердк — Сабактан кашып не кершдк б ш м алудан каш- каны Heci? Э ж е а жумыс icTen катты шаршагандай, демкш калды. — Элден буйтесщ , 6yriH сабакка неге бармадын? Соны айтшы, кзне? — Кызыкты кино кердж...— Д уйсен мурнынан м щ прледь

— Эй, саган кино оку б о ла ма? Осы кезде какпаньщ ар жагынан элдек!мш н Te6eci керш дь Д уйсенш н ж он аркасы кумырска ж урш еткен- дей жыбырлады. К,ашып кететшдей ш еш еа Бейсенд1 колынан тас кып устап алыпты. Досыньщ ж уз! сынык. — Ш еш ей,— дед1 етжецд1 д ец гелек жузд1 Ж а м ал апай жакындай 6epin.— Bi3fliH уйге 6ip кыз келш едк айтканы рас болс а, осы турган ею бала Tepic ж олга тусш , доп куганына м эз боп ж ургенге уксайды. Bip- лес ш жап-ж аксы сабак окы п ж ур е д ь TaFbi да бузы лы п бара жаткан с ею л д ь Бетпе-бет сей лесей ш деп келд1м. Акы лдасы п кенесешк. Б уларды осы лай б е з м е н ж1бе- рем1з бе? Бейсен мен Д уйсен 6ip-6ipiHe квздер1шн астымен карап, унс!з тура бердь — Б у л да ж ап-ж аксы efli, 6i3flin баланы бузы п ж урген и з д щ б ала ма, элд е а з д щ балакы зды бузы п ж урген 61зд1ч б ала ма, мен д е айран-асырмын. Екеушде ун ж ок- К вздерш е ж ас келш кал га ндай KipniKTepi ж ы пы лы к-ж ы пы лы к етедь Бейсеншн iueiueci: I — А л , айт, к1м сеш бузы п ж урген?— дед1 бала- сына. Д уйсенге де суы к кезбен карап втт|. — И э, кэне, кайсысын?— дед1 Дуйсенн1н э ж е а де такымдап. EKeyi капел1мде не дерш бишей, сылтау таба алмай катты киналды. — О л айтпаса, сен айт, кайсысыч жаман ж олга бастап ж урген?— деп, эжей енд1 Д уй сен ге ш уй лж ть — EuiKiM емес... — Онда неге сабактан кашып ж уран д ер ? — Сабакка дайындалмаган сон — Агай урсады екен деп... — С в зд ер Ы н сурепет1н. Онан да ойы нныч ж оспа- ры орындалмады десечдерпп. Сасканы ма, элд е эжес1шц сезш щ магынасына тусш бей калды ма, Д уйсен: — Иэ,— дедь 161

— Ертеден кара кешке дейш таусылмайтын ол кандай ойын? — Т усш ж Д ,— дед1 Ж ам ал апай.— Енд1 буларды м уга л1мше е з 1м1з апарайык. Д уйсен мен Бейсеннщ зэрелер1 ушты. Мектепте не болатынын ойша елестетш e rri. Барлык к ез бу- ларга кадалады. К,ален агай: «Сендер-ак шаршат- ты ндар-ау»,— дейд1 к у р а н т . Маскара! Ата-аналары: «Мы наларды э к е л д к . Енд! кия бас- тырмаймыз. Аямаймыз. Ж азасы н 03iMi3 берем13»,— деп ж елкелейдь Ею дос е з ойларынан ездер! шошып, к узп жапырактай калтырады. Ж о, жок, кайткенде де мектепке апармайтын 6ip ж ол табу керек. Бейсенд1 апасы колынан тас кып устап ж1берер емес. Элден уакытта: — Бупн бос кушм едь Неге екенш бшмеймш, жумыска шакыртыпты. М ектепке ci3 барып кайтса- Ныз. М эн-жайды а з д ен есп р м ш ,— дедк Эжей Lne-шала уйге Kipin, камзолын кидь Осы сэт Дуйсен: — Э ж е,— деп, еркелеп мойнынан кушактай алды. Эж ейдщ -KeHuii босап Kerri. Немересж щ не дегел1 турганын imiHeH сездк — О, не кулыным? — 03iMi3 барамыз, ci3 эуре болм ай-ак койыцыз. — Э лп н д е Ж ам алды н не дегеш е ац д е ме? — Bip ж олга Kemipini3mi! Екшшщей кайтала- маймыз. Emu сабактан калмаймыз, тентектж жаса- маймыз,— деп киылды. Урдайым эжей е к г б а л а г а назар салып едк езде- рш щ кэд1мпдей сагы сынып, ецселер1 тускен екен. Жаутандап карай береди А яп кеттй — Барсам, сендерд1 жамандайды дейсщ бе, муга- Л1мдерще icTin ж онш айтам да, эйтеу1р, сендер адам болсы н деген ой гой. — Эж е, 6api6ip жаксы емес. Агайлардан, класта- гы балалардан уят. — Ендеше, ездерщ барып кшэларыдцы мойындай- сывдар ма? 162

— Иэ. — Сабакка неге келмед1цдер десе, не айтасын- дар? — Ф утб о л ойнадык, сол уш ш ата-анамыз ж аза- мызды бер д ь Енд1 калмаймы з дейм1з... KemipiM с у- раймыз... — Ж арайды онда. Эйтеу1р, меш алдамавдар. — Алдамаймыз. — М енщ барганымнан сонша неге шошып тур- сындар? Э лд е баска да кылмыстарьщ бар ма? — Ж о -ж о к . Т ек здздщ боска уакы тьщ ыз кетед1, аягыныз ауырып, шаршайсыз... — К,оймадындар гой, 6ip ж олга OTiHiiiiTepiHfli орындайын. — Эж е, муны экеме айтпай-ак койшы. ЭжеЫ оган да келютк EKi достыц к е ц ш б 1рленш, устерш ен 6ip ауыр жук тускендей, едселер! кетерищк Bipax б у гш п болаты н класс сагаты естерш е Tycin, жэне жабыкты. — Кап, Райхан зыпылдак келмегенде гой, мектеп- TiH бетш дуйсенбщ е 6ip-ax керетш ек. — Bopi сонын xecipi. Онда б1здщ не ic fe n ж ур- геш м 1зд 1 уй1м1з бш мейтш едк — А л енд1 не кыламыз? — Бугш п жиналыста мыктап турып жазамызды бередк — Егер б у п н д е бармай, карамызды ертец 6ip-ax керсетсек ше? — Онда жагдайымыз киын болады. Эж еме элпнде екеум1здщ атымыздан уэде берд1м гой. О л xici ренжи- дь Exeyi уэделерш де турды. К ласс жетекпп агайдан KemipiM сурады. Bipax танертец сабакха Kemirin барды. Булар кел- генде, охуш ы лар узипске шыкхан екен. EKeyi акырын iuiKe ендь Шекшдеу1к шекш детш терезенщ алдында 163

TVP <W, YCTepiHe Райхан xipfli. К,абагы хатулы. Bip турл1 суы х харайды. Д уйсеи ьщгайсызданып хипахтап халды. Бейсен болса, оган хезш алартты. Райхан: — Уэде хайда, хайда ж уран дер сабахтан ха- шып?— дедь — Ш аштаразга бардых. — Онда неге шаштарынды алгызбагансындар? — Ж а б ы х ехен... К,онырау согылысымен охушылар flypxipen хелш парталарына отырды. 1ле-шала мугал1м де xipfli. Аман- дасып болган сон, уй тапсырмасын техсеруге xipicri. Апай аяндап Бейсен мен Дуйсеннщ жанына тохтады. — Сендер жаттыгуды неге орындамадывдар? — Кеш е уахы т болмай, эжеме хемехтесш...— деп м щ прлед1 Дуйсен. — Кггабымныц бетш iHiM жыртып тастапты,— деп кумш ж да Бейсен. Апай exeyiHe есхёрту жасады. Сосын уй тапсыр­ масын сурай бастады. «М е н айтайын!»— деп, уш-торт охушы хо л хетердь Д уйсен мугал1мнщ хезш ала 6epin, маймылдын сурет1н салып, оны алдында отырган хыздардын бурымына хыстырумен болды. Жана сабах тусш д1ршген сон, балалар жаттыгу жазды. — Неге жазбай отырсьщдар?— дед! апай оларга. — К,аламым бузы лы п...— дед1 Бейсен. — Дэптер1м уйде халып хойыпты,— дед1 Дуйсен. Апай хабагын туйдк — Сендердщ -ах сылтаулары н бггпейдк Т узе л е ме десех, xepi xeTin бара жатырсывдар. К,ур уахыт етк1зу упнн журсщдер ме? БЫ м ге осы хезден зейш хойма- савдар, хейш ештене де ухпайсывдар. Сендерге сез етпейтш болды-ау. К,онырау согылды. «Б угш онкей хиын сабах болды. Yui сабахтан суралды м, exeyiHeH «то р т», б1реушен « у ш » алды м »,— деп барды уйше Бейсен. Тамахтанып алгасын Бейсен ecix алдына шыгып едх оз1не харай х ел е жатхан бес баланы xepfli. Кшец хластастары, ш ш д е Сайлау бар. Бейсен оларга ce3ix- тене харады. Ж а м ал апай да сехем алып халды. Соны 164

сезген Сайлау жандарына келгесш : «Б1зд1ч класс жакында отряд жиынын етюзбекчп едь Кунде тустен кейш дайындаламыз. Ж олай сокканымыз гой»,— деп к ул1м ар едк Ж а м ал апай Бейсен б1рдече булд1рд1 м е деп ойласа керек, ж у р е н орнына TycTi. — Онда, жолдарыцнан калмандар. Буларга Дуйсен де косылды. Эж ес1 де келдь Сай- лауды танып: — К,алай, Д уйсен сабагынан калмай ж ур ме, еш - к 1ммен тебелеск ен ж ок па, окуы жаксы ма?— деп суракты жаудырды. — Bapi жаксы, эж е. Сабакка м е зп л ш д е келедк Ешкандай шатагы жок- Д уйсен уялы п ж ерге карады. «Енд1 сабактан кал- м аспы н» деп, iiuiHeH е зш е -ез ! узде бердь — Эп-бэрекелд1, ал ойындарын кашан болады? — Жакында. — Аман-сау журсек, барып керем'з. — C i3re не бар онда?— дед1 Д уйсен танданып. — Е, ойындарынды кермейм13 бе? — О л окушыларга койылатын концерт, ci3 окушы е м ес а з гой. — Е, сонда 6i3re баруга болм ай ма? — Неге, эже, келш к ер ущ 1зге болады, балалары - ныздын енерлерш тамашалайсыз. — MiHe, осы лай десецш ь Ж а м ал екеум!з 6ipre барамыз. К онцерт болаты н кун жакындаган сайын 6eciHuii «б »-н ы ц окушыларынан маза KeTTi. Оцай сын емес. Ж а уап к ер ш Ы п улкен. К,ызыкты OTyi тшс. Окушылар дегенмен аянып калмады, дайындыкка ынтамен Kipic- Ti. Зейнеп ж еке эн айтатындарды ipiKTefli. Сайлауга домбыра оркестр! ж уктелдк Бейсенге такпак бершдь Ортак ютен еш к1м кагыс калган жок. Эрк1м е з элш ш е улес косты. Ешк1м Kepi тартпады. К ла сс жетекцц агайдьщ уйымдастыруымен достык туралы монтаж 165

дайындалды. Хормен Отан жайлы eni эн айтылатын болды . Сахнада сэшп туру жаты да ойластырылды. BipiHmi катарда — кыздар, екж дп катарда — улдар. Хорды 6ip ул, 6ip кыз бастайды. Хорды бастаушы эншжщ 6ipi болы п Д уйсен белгш ендь Шындыгында, Дуйсеннщ даусы ашык, эдеий коныр дауыс едь Онын тартыншактаганына балалар келюпедь «К л а сс енер- паздары калай KHiHyi керек?» деген мэселе женжде 6ipa3 айтыс туды. Bipi: — Ж еке эн айтатындар бастарына у к ш берж, устер!не ою-врнект1 ултты к шапан кисж,— дедк Оган взгелерп — Ондай кжмд1 кайдан табамы з?— деп шулэды. — Бесжпн «б »-д а н аламыз,— дед1 6ip бала езшше акы л тауып. — Ж ок, болмайды, 63iMi3 TireMi3,— дед1 кыздар. Bip кезде балалар: — Д уйсен хорда гана айтып коймасын, жеке эн де орындасын!— деп дуылдады. — Айтсын, даусы бар, енерж осындайда керсетпей ме?— деп костады кыздар. Дуйсен ынгайсыздана кулдь Бул онын келкжень — М умкж , Бейсен де жеке 6ip эн орындар? — Былтыргыдай «А л м а » биже билесж! Бейсен де бэлсж бедк Достар айткасын калай бас тартсын. Дайындык барысы к еж л суйсжд1ргендей. «Осы калыптан таймаса, б есж и л «а »-д а н кала коймас»,— деп ойлады К,ален агай. Класаралы к жарыс эл1 ж у р т жаткан-ды. Бесжил « а » класы бесж ил «б»-да н баскетболдан женшгел1 булар га ш т ей ширыгуда. EHfliri yMiTTepi бокста. Оздерж ше мактанып дур- личп жур. Бокстан женетждерже кэмш сенетж секк- д ь Бар суйенгендер1 — Кдратентек. Kyurri десен — к у п т , суеты десен — суеты. Оган карсы шыга алатын 166

6ip-aK, б ала бар, о л — Сайлау. Сайлау да намыска тырысты. Сабактан колы калт босаса, денесш шынык- тырып, кум толы аспалы капшыкты дам ы лсы з пер- гшеп журдь Дуйсен мен Бейсещй де жаттыктырды. Бокска олар да кумар едй А р а-тур а езд1-ездер1 ж удырыкта- сып та алады. Сабакка да 6ipre дайындалады. У з Ы с арасында эр турл! жаттырулар жасап, турникке де тартылып, ш еберлж терш шывдай бердь К,аратен- тек болса, камсыз. О зш щ кара купине сендь Ж ат- тыгуларра да к елм едь Сайлауды элспз api тэж1рибес1з, TereypiHfli соккыга т е зе алмайды деп ойлады. К ездесу, сайыс — сэрсенбщ е. Б ул куш мектептщ спорт залынын iini-сырты б1рдей боксты кызыктаушыларга л ы к толды. BeciHmi «а »-м е н бесшпн «б »-н ы ц 6ip де 6ip баласы калмады. Ж анкуйерлер мазасыз. Бэрш щ eKi кез1 рингте. Алд ы - мен рингке Кдратентек шыкты. BeciHmi « а » оран ду кол сокты. О л аркасы курыстанып туррандай, е з - е з 1- нен жулкынып, ойнакшып, ceKipe бастады. Ж ек пе- ж ект1 бастауга б е л г 1 б е р ш а м е н , б 1рден асырыс шабу- ылдай ж ен е л д ь Оньщ б у л ектн -каркы н ы н а карап, кластастарыньщ куанышында шек жок- Bip-6ipiHe: «К,аз1р-ак нокаудка т у а р е д Ь ,— деп жымындайды. BipaK Сайлаудьщ enceci туспедк езш эдеттепдей сабырлы устады. Абайлап, андып ж урш 6ipHeiue с э г п соккы жасады. К,органа да бш дь Д е н е а кудды cepinne секшдь Екшпй раундта Кдратентек тез жещске жет- пегешне намыстанды. Сайлау саспады. Bip-eKi рет иектщ астынан кондырды. Оныц б у л ауыр api дэл соккысынан Кдратентек тэлт1ректеп Kerri. ¥пай жа- : гынан Сайлау алга шыкты. YniiHiiii раундта Сайлау К,аратентект1 нокаудка Tycipfli. BeciHmi «б »-н ы ц ж ан­ куйерлер! дуы лдап к ол шапалактады. Ж у п р ш кеп куттыктап, Сайлаудын колын алды. BeciHmi «а » су сепкендей уназ, кайтсш. Ж ек пе-ж ек ж еш спен аякталысымен, Д уйсен мен Бейсен ж упрш барып, былгары колгапка жармасты. К аш и боксшылардай рингте eneyi neprLaecTi кеп. Heme турл1 кимылдар жасады. KuiMAepi олпы -солпы б о л- 167

ганымен, эдк-тэалдер1 кешлден шыгады. Элден уа- кытта шекелер1 шып-шып терледь Екеуш тамашалап балалар жиналып калды. Денешыныктыру пэншщ м угал1м1 де кызыга карады. — Асыкпай кайтадан бастацдар,— дед1 ол екеушщ енер1не суйсшш. Ещц бас жок, к ез ж ок жудырыктаса бермей, кадцмп боксшылардьщ iciHe кеигп. К,органа ж у р т шайкасты. «Орынды шабуылда, орынсыз кимыл алыскд апармайды, боска шаршатады. Байкал ур, 6ipaK, батыл б о л !»— деп жатыр Сайлау да. К,имылдары унады бшем, агай екеуш «Ж а с бокс- ш ы лар» ушрмесше кабылдайтынын айтты. Квц1пдер1 жайланып Сайлау yiueyi сыртка шыкса, eciK алдында Зейнеп пен Райхан тур екен. Сайлауды жецйпмен, Д уйсен мен Бейсенд1 жас боксшылар ушрмесше ка- былдануымен куттыктады. Сосын Райхан: — Б1здщ концерт1м1зге м угал1мдер де келед1 екен, дурыстап дайындалмасак болмайды. Ж арыстыц взге TypiHeH ту гел жецш жатканда, концерттен каламыз ба? Шындап ю ркелш нп,— дедь — Эрине, шындап xipiceMi3. Б1здщ класс алда болуы керек,— дед1 Дуйсен. Оны Бейсен де костады. — Бесшпп «а»-н ьщ кыздары каз1р б1збен жаксы емес. TinTi кейб1реулер1 сэле м д е с ю а де келмейдь «Ж ары ста озганмен, концерттен оза алмайсыцдар»,— дейдь — Несше ренжидь Ж арыстыц аты — жарыс кой. — Соны тусш е ме? — Б1реуд1Ц озганын, артыкшылыгын коре алмай- ды. Ж аксы эдет емес. — Ж ары ста упай 6epin алгандарына жаман на- мыстанып жур. Есесш кайтарганша квцшдер1 жады- рамайды. Е регккен де концертке мыктап дайындала- йыкшы. Оку улпр1мшен де алга шыгайык- — Дайындаламыз, концерттен олардан осал онер керсетпесшз. — Сенб1 куш осы аптаныц корытындысы шыта- рылады. Багана м угал1мдер бвлмесш е юрсем, практи­ кант апай ею кластыц журналын алдына жайып салып, 168

салыстырып отыр екен. Маган: «Сендердщ кластарьщ мектептеп жаксы кластардын 6ipi, тазалы к ж енш ен де мектеп бойынша алдьщгы катардасывдар. Окушы- лар нег1з 1нен ен ер ль Bipi — пианинода ойнайды, 6ipi — домбы ра тартады. К у л а к курышын кандыра эн айтатындар да жок емес. Класс жиынын да кызык- ты eTin уйымдастыра аласьщдар. Агайларьщ эркашан да орталарывда. Б1р-б1рлерще кемек керсетес1вдер. Кабырга газетш де эдем1 шыгарасындар. Мыкты спортшыларыч да бар. Баскетбол, волейбол, футбол, с то л теннис!, курес, бокс, ж еф л атлетикадан кшен алдьщгы орында к е л е а н д е р »,— дедк Т этей д щ айтып турганы рас кой. А л оку жагынан ж агдайы мы з мак- танарлык емес. Бесшип «а»-ны бэршен женгенде, оку улпр1мшен каламыз ба? Сабакты да ынта, ыкылас- пен окиыкшы,— дед1 Райхан. Балалар кинала-кинала оган да келгсть — Ж арайды. K a 3ip сонда тек улпр1мнен гана арттамыз ба? — Иэ. Колга алсак, алга шыгуымызга болады. — Егер калып койсак ше? — Онда ж агдайымыз киындайды, Ka3ipri — каз1р- ri ме, 6eciHiui «а »-н ы н мактаншактары кеуделер1н KOTepin кетер. К алса к — мазак болам ы з. Сондыктан ойланайык. — Сонда сабакка да, концертке де б1рден дайын- далуы мы з керек кой. — С олай ету1м1з кажет. Б ул энг1ме Д уйсен мен Бейсенге ауыр тид1. Тура айтпаганмен Р айхан екеуш к1нэлап, «о к у улпр1мшен артта ж урген1м1з — сендерд1н к е а р л е р щ » деп келе жаткан секшдк Дуйсен мен Бейсен кипалактап, бас- тарын сипалай берд1. М андайлары тершда. Оларга карап ушеу1 катты кулд1. Д уй сен мен Бейсен ашуланар ма екен деп ойлап ед1, олай болмады. — М унан былай 6i3 сабактан кашпаймыз!— дед1 кайта к ездер1 к у л 1мдеп. — MiHe, дурыс сез! — Егер мунан бы лай сабактан кашпасандар, 169

«е к ш к » алмасавдар, класымыздын атына Kip келмей- д1. — Бесшип «a»-Fa карамызды да керсетпей ке- т е м 1з. — Эже, бугж б1здщ уйге балалар келедк— дед1 Д уйсен есж тен KipiciMeH. — Не болд ы ?— дед1 э ж е а ж улып алгандай,— Тагы да б1рдеме булд1рш келдщ бе? — Жок. Сабакка дайындаламыз. — Онда ж еж л-ж елш тамак ттеш н де... — Ж о-ж ок, тамак керек емес... — Ендеше, тамагынды irn те, су тасып бер, уй imiH ретке келт1ретк. Сен аула imiH, есж алдын таза- ла. Ж олдастарьщ келгенде, уйдщ imi-сырты айнадай жаркырап турсын. О л тамагын апы л-гупнл ime салып, эжесш щ айт- кандарын орындауга h ipicii. Алды м ен су тасыды. Одан уй шаруасына кемектесть К,анша жылдам кл- мылдаганмен улгере алмады, Райхандар келш калды. Д уйсен сасканынан ю рдщ суына тайып, кулап кала жаздады. •Э ж е а ауызгы уйдщ еденш cypTin жаткан. Кыздардын эжейге жаны ашып Kerri. Bipeyi колынан сыпыргышын, 6ipeyi ш елеп мен шуберепн алып дереу колгабыс жасады. Мунда'йда ю м карап турсын, бала­ лар да сырт кшмдерш meuiin, ж ещ лд ен т алып Д уй- сенге кемектесть Сайлау мен Бейсен бактьщ тубш деп iuipn бастаган Kspi алма агашын 6ip демде кулатып, аралап, майда- лап тастады. IpiciH астына, уагын устше текшелеп, коранын бурыш ына жинады. LUipireH алмаларды шукырга те к и . Ж аксыларын Tepin, шелектерд! тол- тырды. К,ыздар едещп, есж-терезелерд1 cypTTi. Шынында да, уй imiH Kip басып кеткен едь Урдайым эжей: «B ip ж астарьщ мын б о лс ы н »,— деп, алгысын жаудыр- ды. Э ж ей сосы н алмаларды ж ууга KipicTi. 170

Д уйсен аягы-аягына ж укпай су тасыды. — А лм а ла р 6ipa3 соргысын, 6apiMi3 ж абылып как, т1аем1з,— дед1 Райхан. — О, айналайындар, онда ереш еш босаты п коя- йын. Балалар эжейге бар ынта-ыкыластарымен кемек- тест1. Э ж ейдщ балаларга iuii жылып: — Енд1 сабактарычды окындар, калгандарын Дуйсенжаным-ак бпчрш тастайды,— дедь Дуйсен эжептэу1р кысылып калды. Э а р е с е кыздардан уялды. О л уйге буры н колгабы с типзбейтш . Bipirin сабак дайындалгалы байкады: бэрш щ уш мунтаздай тап- таза. Д уйсен буры н уйш е буп н гщ ей кемектесш керген емес-Ti. ByriHri iciHe e3i де тан, э а р е с е э ж е а риза, «бзш е акыл Kipin келедЬ>,— деп, iurreft куанды. Б ала­ лар б!р ж арым сагаттай эж ейге кемектесш , уйдщ imi-сыртын, аула-бакш асы н 6ipa3 ж енге келт1рш, сосын сабакка дайындалды. Класс жиыны казаннын орта шеншде erri. Райхан ж уз1 алаулап: « 0 м1рдщ сэш — достыкта,— деп баста- ды баяндамасын.— Досы н болганы кандай жаксы. Д о- сынмен эзш десесщ , мектепке 6ipre барасын, сабакка 6ipre дайындаласын, ойнап к еш л кетересщ . Д осьщ - мен 6ipre ж урген кун кызыкты api кенищ ь М ектеп кабыргасында достыктьщ Heri3i каланады ». «Е гер жаньщ жабыркап камыксан, к ещ л1нд1 кетеретш, ауырып сыркаттансан, жаньща демеу болатын мм? Эрине, д о сы н »,— деп жалгасты ра берд1 сезш . Мунан сон концерт басталды. Райхан мен Дуйсен хорды бастады. Тамагын кенеп алып Зейнеп «Д осты к жырын» шыркады. Райхан «Айж ан кызга» майыса биледй Елд1 оте-м ете риза еткен домбы ра оркестр! болды. Керермендер мшкентай домбырашылардын колдарынан кез айырмады. Сазды ун тамылжи кал- кыды. С айлау ж еке домбырада орындаган «Балбы ра- уы н» булак суындай сылдырай женелдк Бейсен де такпакты эдем1 айтып шыкты. Д уй сен ш н кулакка жагымды коныр даусы да эсерл1 естшдк 171

Концертке Урдэшм эжей мен Ж ам ал апай да кел- ген едк Кецщдер1 ecin калды. Эжей: «М ы на жаман неменщ колынан да б 1рдеме келед1 екен-ау»,— дед1 куанып. К ален агай Урдэшм эжей мен Ж ам ал апайга балаларыньщ Ka3ipri оку улпр1мш, сабакка каты- суын айтып, уйде кадагалап отыруды тапсырды. — Достары, acipece Сайлаужан 03i 6ip алтын бала екен. 03i сондай i3eTTi, эдептд мыц болгы р!— дед1 эжей сез сонында. — Балалар солай 6ip-6ipiMeH ынтымакшыл бол­ таны ж ен гой,— дед1 агай к ул1мдеп.— ¥ж ы м улкен куш. BipiH-6ipi тузейдь Bip-6ipiHeH у лп алады. Мше, б у п н п класс жиынынын да ойдарыдай eTyi — осынын нэтижесь Кун едкешп калган шак едь Д уйсен мен Бейсен эдеттегщей сабакка дайындалып, Зейнептщ ушнен келе жаткан-ды, кыска келденен кешеден eTin, т1к кеш еге тускенде, карсы алдарынан Ж орабек пен с е к л и сэры кездесть Баягыдан 6epi керш туррандары. К ол алысып, амандаскан сод: — Иэ, халдерщ калай, б1зден тагы да кемек керек емес пе?— дед1 Ж орабек. — Жок. — Неге? Анадагы бала тшспей ме? — Тш спейдь K a3ip доспыз. — О, о !— Ж орабек тад калды.— Ж ен, жен. взде- рщ содры кездер1 кинога келмейтш де болдыддар рой. — У акы т жок, тустен кёйш балалармен сабакка дайындаламыз. — Йемене, ездерщ оку озатымысыддар? Одан да ертед кинотеатрдыд алдына келщдер, асык ойнаймыз. — Ж ок, бара алмаймыз,— дед1 Д уйсен мен Бей­ сен бастарын шайкап.

МАЗМУНЫ 4 5 Эцг>мелер 7 «Балабакка барамын».................. 11190 M e fiip iM ................................... Ала мысык ............................... 14 Атка мш генде.......................... 16 М ей р а м г у л ............................... 18 e-ripiK о к у ............................... 20 А ц с а у ..................................... 21 Т а с ы м а л ................................... 22 Жарайсын. Н ур лан !.................. 24 Э з1л............................................ 25 Мараттын жауабы...................... 27 Ж а з а ....................................... 28 Э д е т ............................................ 30 Бала багбан ............................... 31 Мактаншак тен1зин................. 34 Са бы р сы з................................... 35 «Сиян эл! кеппепт1 гой» . 37 Тыныс б е л п а .......................... 38 Heci3 дэптер............................... 39 «Мен е м е с » .............................. 42 45 Айболаттыч батенкеа 47 Жазусыз хат . . . 49 Бауырлар . . . . 51 Сэби солемi . . . 62 Жыршы бала. . . 64 Намыс .................. К,иын кундер . . . 173 Жогалган акта . . Сын тузелмей . .

Жолда 6668 Бакшадагы салат . . . 69 Жайлау куш . . . 70 Найзагай 71 Кемек .................. 73 82 Сетей жорык . . . . 84 Айдар неге екшд1? . . 86 Солтабай ...................... 90 Жазылмаган шыгарма . 98 Бимураттьщ 6ip куш 100 Даланыц дэм1 . . . . 101 1«¥м ы т ш а к »................. 104 110 Катерл а с у ................. 112 Апам ауырганда . . . 114 Terri туе . . . . 116 119 Сыркаттын сыры . 122 А б ы р о й ...................... 124 Кос б а т ы р .................. 128 Дабыл ...................... 130 Жалкау Жааду . . . 134 Зар толгауы . . . . Мойындау . .............. Кутпеген сый . . . . Достар (повесть) . .

Для детей младшего школьного возраста ДАУЛЕТ КАСЕНОВ НАКАЗАНИЕ Рассказы, повесть (На казахском языке) Cyperuiici К- Еггзбаев Керкемдеуип редакторы Е. К,ожабаев Техникалык редакторы Р. Квшшнова Корректоры А. Асфргалиева

Либерии!. Басуга 23.10.92. кол койы. агазы тип № 2. Kapin Typi «Тип Таймс, 'гты баспа табагы 11. Есепт1к басылу тг Каэакстан Республикасы Баспасез жзне букаралык аппарат министрлп-ше карасты «К1тап» фабрикасы, 480124. Алматы каласы, Гагарин дангылы, 93-уй.