Д. Қасенов. Жаза

Уй iuii ж ып-жылы, TeMip пештщ устш деп сэры шэупм мен кек шайнек бур к-бур к етш кайнап тур. Ертенг1 шайларын ещп 1шкел1 жатыр екен. К,ызара берт1п, ыдылдап эндетш журген У лж а м ал апай жалт eTin окыс 6ip карады да, кабагын каре жауып, Kipniuie жиырылды. Е ам ж ан ага да ю рж щ ете калды. Ол екеуж щ к ещ л куйш елемей, ойнакы, кецицц журген Зорагул мен Эсет: — К ел 1ндер, кел, У йсш тай,— деп дастарканга шакырып едк У лж а м ал апай: — Ж э, тыныш отыр,— деп зекш, балаларын тыйып тастады. Сосын екеуш щ колына eKi жапырак ыстык кулше устатты да, жецдершен тартып, орындарынан тур- гызып ж1бердь Ортадагы eKi-уш жапырак нан мен уш -терт тал шакпак канттьк кебежеге салып койды. Дастаркан б етш деп баска тамактар да лезд е свредег1 дорбаньщ irniHe туст1. Олардьщ орнына каткан-кут- кан б 1рдемелер койылды. Жалынышты жанарлары жаскана жаутавдап, ба- лалар eciK алдында ш р ш п тур. Аздап жылынып кал- ганга уксайды, ту ла бойлары д1р1пдегешн койды. — Негып калшиып турсывдар? Мына атау-кере- л ер 1цд1 imin алывдар да, тез уйд1 босатындар,— дед1 У лж а м а л апай эм1рлк Е ам ж ан aFa мана-ак орнынан турып кеткен. Ба- л алар бет1-колдарын шала жуып, аяктарыньщ ушымен басып, ала дастарканды айналдыра отыра-отыра ка- лысты. Улж ам ал апай ак суды кеселерше толтыра- толты ра куйды. Балалар алдарындагы каткан-куткан, кикым-сикымды бшпеш, 6ip туш р кокым калдырмай шыныларына салды. — Т ук калдырмай жеп койындар,— дед1 Улж ам ал апай, буы буркыраган ыстык суды устемелеп куйып жатып. Аздан сон калган-куткан таба наннын кyftiri ыстык суга ж 1бш, аз-маз саргыш тартты. У лж а м ал апай касыгымен куйген нандарды ке- сеге батырып-батырып койды. Туш м ен iurrepi улып, кездер1 бозарып, суык сорган панасыз балалар алда- рындагы астарын irnin болы сы мен, лы п-лы п eTin орын­ дарынан турысты.

— Енд1 уй лерщ е барындар,— дед1 ¥ лж а м а л апай. Балалар Teric eciK жадда беттедь — М ен от жагып делейш , уй ж ылыганша мына yuieyi осында отыра турсы н,— дед1 Эшш тай дарлы- гынды унмен. — Отыра турсын, ycin елед1 гой,— дед1 Зорагул жаны ашып. — Онда дыбырламай сол арага отырындар. Бул сезге жерден алтын тапдандай дуаныедан балалар о д жад босагадагы тем 1р пеш тщ тубш е барып, шедиш-шедшп отыра дети. Буларды д дабыргасына дырау турган, ж ер табан, сыз уйлершщ жуырманда жыли доймайтыны да, оган жагатын отын да ж од едеш У лж ам ал апайга бел- ruii едь — К,айда журс1ндер-ей, шайларынды iuiinflep. Бэ- p i« 6ipre ш д е н ге мына дш дентай дастарданга сый- майсындар. Bip дазанга дараган eid уйл1 жанбыз, дыс д о з1 дырау, азыд-тулне дат, согы сты д дадап турганы мынау. М ыналардын анасы Ж уасхан да ауруханадан шыдпады, экелерш ен де хат жод. « Ж у т ж е н агайын- ды » деген осы,— дед! У лж а м ал б 1раздан хеши. Е а м ж а н аганьщ уй -iiui жапырласып, дайта дастар­ данга отырды. Ы сты д дулш е дайта дойылды. Сут датдан шай баппен дем делш дуйылды. Ж арты дур- сад, дыл мойын уш еудщ кездер1 дастарданда. Ci- ледейлер1 шубырып, элсш-элсш жутынып дояды. Эсет пен Зорагулдщ 6ip долында дант, 6ip долында дулше. Устер1не xepuii эйел Сэдем xipfli. Буйра бас, тэм- шш мурын, ж ы лауы д дара дызын жетедтеп алыпты. — Мына балаларды телм1ртш дойып, ездерщ шай iiuin отырсычдар ма? Б ул байгустарды д аналары эл1 шыдпады ма? — Ш ыдпады. Балалардын дарны тод. Ж ана гана шай iuiin алган,— д ед 1 ¥ лж ам а л аузы-аузына жудпай. — Булар ана суыд уйде ме? — Иэ, ездершщ ушнде, онша суыд емес. — 0лед1 гой байгустар ол уйде. Т ер т данат 53

тамыцныц 6ip бурышын кисан e rri. Бетенщ емес| 6ipre туган бауырыннын балалары гой. — 03iMi3 де сейтеш к деп ж урм 1з,— деп Minrip] лед1 Е ам ж ан ага, тарбиган, отда кушп бырысдан саусактарын сипалап. — Мы на Райхан мен базардан келгенш е у й л е р Ы де отыра турсын,— деп, юшкене дызын керсеттн — Отырсын, отырсын. Б ул уйде ойнайтын бала ж еткЫ ктн — Кун какап тур, ойынга дызыгып, дала Fa шы- гып кет1п ж урмесш ,— дед1 У лж а м а л en-eripiK, меш- piMfli адамга удсап. — Р ас айтасыц, бугш уйден шыгатын кун емес,, базарга амалсыздан кетш барам. К,ара ала сиырдын eni KyHri сутш жиып отырмын, соны сатып шай-туз экелмесем болаты н емес. EpKeri ж од уйдщ куш осы. Анау балага б1здщ есек арбаны ж еп п бер, жьщгыл басып экелсш, аздап маган да карайласындар. — Болады, бэйб1ше, жадсы айттьщыз, е з 1м1з де долда салгалы отыр е д к ,— деп, ЕЫмжан ага Сэдем- нщ соцынан ере шыкты. Эилнтай ангал-сангал жаман уйлерш щ iiuiH жинас- тырып, ещц от жаккалы жатдан. — К,ой, б у л уйге от жадпа. BapiMi3 6ipre турамыз. М ына садылдаган сэры аязда 6ip уйд1 жылытып алсад та жарар. Одан да сен Сэдемнщ есек-арбасымен отынга бар. Б!здщ уй деп етшр балтаны ал. Астына азырад кепкен шеп салып берем. Барганда eceriHHiH алдына тастайсын- Т в м ен п ж олм ен ж уре берсец, табасыд- Байда, ардан-ж1бщ Tycin далмасын. Арба жеккенд1 б ш е м к щ ?— дед! ЕЫмжан. — Бгпем. — БЬхсен, тш тен жадсы. E xi уйдщ баласын асы- рап-багу онай ма, мына заманда. Эилнтай у н а з к ел к тд К ел к п ес к е шарасы бар ма?! Оны ocipece « 6ip уйде турам ы з» деген с ез ду- антты. Эшш тайды ж олга салысымен о л уйге Kipfli. ЕЫм- жан 6ip ж ылдан 6epi дасапханада ктейтш . К ш кентай далаш ыдтьщ датын-далаштары сонда барып, iuiex-

карын аршысып, кешке карай а з-м уз тчске басар 6ip- дене алып кайтатын.— Сен мешмен ж ур,— дед! ол Н урилага карап.— Бел1вд1 бекем бу, бэтецкеннщ бауын мыдтап байла. Басьща Улж амал апанньщ жа- ман uianiciH сал. Бугш нен бастап ж ум ы с к тей сщ . Селбесш жан бакпасак болатын емес. Улж ам ал, сен де отырма, ж ылы кшнш, балаларга нан алып кел. А л сен екеущ мына тш кен тай ларга карап, уйден шыкпай отырындар. Уйсш тай, сен улк ен сщ гой, бэ- р1не бас-к ез б о л ,— деп, Н уриланы epTin, уйден шыкты. Булардын сонынан ше-шала У лж ам ал апай да exi баласыньщ колына exi жапырак нан, eKi шакпак кант устатып 03i дукенге жиналды. — Пешке су отын салып койдым. Уй суи бергенде, аузын ашып урле. Iurreri шоктын дем1мен хепхесш e3i жанады. EciKTi ашушы болм авдар. Эсетж ан сыртка шыккысы келсе, кшмш к и п зш шыгар. — М акул,— дед! Уйсштай жылы уйде калганына куанып. Б ул балалардын ен улхеш Эшштай он терт- те, Нурила он екще. Уйсш тай жетще. У р и ла алтыда едь Э сет пен З орагул уйде калган ехеуш ен д е Kiuii. У лкендер ту ге л х ет !ам е н б улар балалармен 6ipre тор ­ ге шыгып, хш зге барып отырды. Ы сты к cyFa салган xyftix нан эл болсы н ба, ж ум сак нанга х е т л д е р ! ауган сайын сшехейлер! шубырып: — Май жаккан нан т э т а ме екен, экелпн, 6ip тктейш,— дед! Уйсштай Эсетке. — М э,— дед! о л нанын усынып. — Мэ, сен де жеп кор,— дед! Зорагул Урилага. — М э, сен де 6ip т к т е ,— дед! Сэдемнщ кызы да... Балалар манагыдай емес, озара хулкш , сыкылык- тасып, кецшдене бастады. — Енд! улхеш м !з — эке-шеше, KiiuiMi3 — бала боп ойнайык,— дед1 Уйсш тай. — Сонда калай? — Былай, мысалы, мен бэрщнен улкенм!н, демек, экелерщмш. Райхан — шешелерщ. Сендер б!зд!н ба- лаларымызсындар. Bi3 сендерд! багып-кагып, тэр- биелейм1з. Ж умсаймы з, ойнатамыз, уйктатамыз, оята- 55

мыз. А л сендер 6i3Ai тыцдайсывдар, айткдн тивд аласындар. — Жарайды. Суыкка тонып, карны ашкан балалар емш-еркш ойнап, талай к унп кеш л м рбщ ш ен арылып, 6ipa3 ceprin калды. Кдрындарынын ашканын да ¥мытып кетт1. Аздан сон Сэдем кызын алып кеттк Т уске таман нанын колтыктап ¥ лж ам а л апай келдь К еле салып; «У й д 1 шандатып ж 1б ер ш а н дер !»— деп тыксырды бэрш. Пеш устж де шай турган. 1шше толтырып кеткен отыны жана гана тутанган. У й салкындау-тын. Кел1- с1мен Уйсш тай мен Уриланы: «А н а лыпаларыцды ки1п, тунде боран сындырган шырпы-бутактарды те- pin к елщ дер »,— деп жумсады. Exeyi абыр-сабыр кшнш сыртка шыкты. Зыр ж у- ripin кар уст1нде жаткан уак=туйек шепшектерд1 тердь Сосын ушып-жыгылып уйге келгенде, Улжамал exi баласын ек 1 жаты на алып, тер ле п -те п ш т ракаттанып шай iiuin отырган. Мана 6ipre ойнап, уйрешсш калган балалар: «У ри ла, кел, Уйсш тай, к е л »,— деп жандары калмай, курак ушты. — Ж э, болды ! О лар кейш iuiefli. К ш к е н е жы- лынсын. Е лд! е с 1ркемей, э уел1 ездерщ тойып алын- дар,— деп шытынады апасы. Суыкка эбден тонган eKi балада манагы еркшдйс жок- Устер1не ьпген Kip-кожалак шапандарын босага жактагы бурышка тастап, пеш тубш е 6ypicin-6ypicin отыра кетт1. 0здер i асыкпай, дэмдшеп-тэттшеп туск1 шайларын iuiin болган сон, буларды дастарканда калган кикым- сикымга шакырды. Екеуш е eKi кесе ак су куйып б е р д 1. — Т у к калдырмай ж алап-ж уктап койындар,— дед1 эм1рл1, каткыл унмен. Балалар айтканын орындап, босагадагы е з орындарына кайтадан барып отырысты. К ун бата ж ак жундер1 урпшп Н урила келдь — Далада, езен жагасында ж ум ы с штедж, iuieK- карынды суык сум ей жудык,— дед1 Tici-TiciHe тимей сакылдап. Урила мен Уйсш тайга « б 1рдене таттындар м а?» дегендей, к езш щ киыгымен карап кояды. Exeyi 56

6ip уыс боп бур к к ен Н урилага жандары ашып, ун-тун- ci3 отыр. « Е л туске шай апарады е к е н »,— дед1 соз арасында ¥ лж а м а л га муцы н шагып. Кеш ке карай ж ел к етер ш п , кун суыта т у е п . Д а- ланы кою карадгылык басты. Эппнтай ел жата арен жетть Тоцган колдары арбаны догаруга икемге кел- меген сод, уйге Kipin Е ам ж ан араны оятты. О л отынды Tycipfli, есегш орнына байлады. Эппнтай карны ашып, тодып келгенмен, тун ш ш д е м м оран шай кайнатып 6epciH. — Ж аты п дем ал, е р тец гкш 6ip-aK ш е р с щ . ¥ л ж а - мал да уза к кунге 6ip сэт тыным тапкан жок, ба- лаларды д шайын 6epiciMeH нанга барып еда, кезекте кеп турып, суы к OTin кетш тк Жет1 тунде мазалам ай-ак кояйык, кайтесщ соны,— дед! Еамж ан. Эшштайда карсы турар шама бар ма?! А л ы е кумда, сакылдаран сэры аязда киындык Kepin тоды п к елсе де, у н а з келкть Ертесшде о л шай-суын iuiiciMeH, шуберек сем кесш мойнына Lain, мектепке дайындалып жатыр едь — Э ж ептэу1р куп-куррак оты н алып к е л т е щ . К,ыс коз! кырау, 6ip уйде шиеттей ceri3 жанбыз, куннщ ызгар шашып, кытымырланып турганы мынау. Отын-судан да, iiuin-ж ем нен д е тапш ы лык Kepin отырмыз. Ед болмаса балалар жылы отырсын. Сэдем есек-арбасын 6epin турранда отын жинап алм асак болмайды. Б у п н де барып к ел,— дед1 Еамжан. Keuieri керген бейнет, тарткан жапасы ес1нен кетпесе де Эппнтай ам алсы з к ен дь «Н а р а - зы лы к бивдрсем, ана аш-арык, ж алад б у т нн- карындастарымды суы к уй лерш е кайтадан куып ж 1бере м е »,— деп корыкты. О л тары да отын экелуге кетть Бундай жагдай жш кайталана бердь Нурила да ертемен кез1н жыртитып ашысымен iiueK- карын аршуга кетедь Кдлган-кутканды Tepin жеп, уй сыпырып, от жагып, су тасып, бала ойнатып, уйде eKi бауыры ж ур сумендеп. «Бар тапканымызды осылардыд кулкынына тырып жатырмыз. Сойтсе де арандары ашылып, дастарканра одмеддеп турганы. К у кудай-ай, 6i3re тыныштыкпен тамак ш м з е м к щ , 57

ш ю збей м к лн !» Б ул — ¥ лж ам а л апайдын уйренилкт1 с ез ь Эшштай мен Нуриланьщ суык, сорып, мойын- дары ыргайдай болганына он кун. Аналары эл1 ауруханада едь Оган барган eiiuciM жок. Кешюсш . суйретЫ п 03i келш ть Ы нк-ынк eTin, демн-ш эрен сейлейдь 0Hi де катты езгерген. Ш ашын устарамен алып тастапты. Жуз1 сарп>1ш тартып, eKi бетшдеп шешектен калган корасан дагы терендеп, айкындала тускендей. Балаларын 6ipiHeH сон 6ipiH кушагына алып аймалап жатыр. У ри ла жатыркап ж олар емес. — Мен апаларьщмын гой, айналайын, балала- рым!— деп Ж уасханда дегб1р жок. О л балаларын тастап кете алмай, ауруханага эбден жуйкелеп, титыктап барып тускен-дк Онда да е ю K03i терт болы п, балалары н ойлап децбекшш жатты. Ауру мендеткен эж 1мд1 ж уз1 солган , жудеу. — Ж азган кудай-ау, адам танымастай езгерш кеткем б е!— деп о л кезш е жас ушрдк Ж уperi сазып, K63i карауытып, е з-езш ен т т р к е н е береди — К,ой, Ж уасхан! Ш ыда, «баска туссе баспак- ш ы л» деген. К,удайдын салганын керерсщ. Ж ы лап- жасыганда не 6iTipeciH. Онан да енднп TipmLniriHfli ойла. Анау ею улкенщ нщ 6ipi ж ынгыл тартып, 6ipi imeK-карын аршып, колгабыс кып жургенше ш уюр кыл. 0 з щ болсан аурушансын,— дед1 Kepiuici Сэдем. Ол, шынында, элш з еди Бойында куш жок, уй imiHiH о л -п у л жумысына жарамайтын. Е ю юш- кентайын ею канатына алып, эйтеу1р, балаларга бас-кез. У лкен адамнын аты улкен адам — бэрш байкайды, бэрш сезедк кынжылады. BipaK У лж а м ал оны адам екен деп отырган жок. Е ж е л п эдетш ше нанды бунын балаларына аздау, е з балаларына кептеу береди К еж е куйса да, е з балаларына казаннын тубш ен алып коюырак, бунын балаларына суйыгырак куяды. Осы уйдщ отымен Kipin, суымен шыгып журген де бунын балалары . Осынын 6api Ж уасханны н жанына дык болы п тие берди Дастарканга журтпен катар отыр-

ганмен, буны н балалары ны н колы дастарканга ба- тынкырап кетсе, алдындагы тагамды ары карай ысырып тастайды. Немесе, тамак ж елш ш жатканда: «Крраны ц аузы ж абылмады рой деймш , кершшщ сиыры Kipin кеэтп ж урмесш , барып карап келшЬ>,— деп, буны н балалары н ж умсайды. К,айта отыра бер- генде: «Самаурынны н отын карап келпи, епйп калмасын. Устш е устемелеп жанка салып кой»,— дейдь Оны 6ixipin кеп, ещ р тамакка к ол соза бергенде: «М ы на жуындыны иттщ алдындагы ыдыска куйып к е л »,— дейдь Ж уасхан н ьщ балалары е лп eTin, тура ж уг1редк Ж уасхан кезш де eTi Tipi, аягы жени», сез1мтал адам болаты н. Е ш м м ге ececiH ж1бере коймайтын. Айтар сез1н б ет щ -ж узщ демей к езге айтатын. Бул кунге дешн тузде еркектщ, уйде эйелдщ жумысын 6ip 03i аткарып келш едк Ещц, MiHe, абысыныньщ колына карап, кэрш болы п отыр. Ж айш ы лыкта ырып ж уретш У л ж а м а л да: «Клм ге керек сендердщ сорыц мен сорац. Енд! маран не ктемексщ , колыннан не келед 1, аурусыц, масы л- сьщ »,— дей ме, ектемдеу сей лей дь Оны ез1 де, балалары да сезгенмен, амалы HeuiiK. Абы сыны мен кайнысыныц мына кылыктары ж урегш е кану салды. К е з алдында балалары ны н кагажу Kepin, ж алтад к ез боп отырганы шин удай ашытып, дерт болып турады да, Ж уаскан ез-е зш е н fleMirin, туйше бердк Iiuxi дуниесш де улкен 6ip шайкас болып жаткандай ж уреп сыздап, ол тушмен уйктай алмады. Д эп 6ip б у л кергеш аз боп жургендей ертенгк1н Еслмжан: — Мына суркай заманда жан 6aFy онай емес. Exi кшкентайды эбден жазылраньщша балалар уйше бере турсак кайтед1?— деп акы лгейсщ к Ш ыдамы 6iTTi ме, элде мына тосын с ез дур сшкш д1рд1 ме, Жуасхан: — Ж о к !— деп санк ете калды. Б ую л жан дуниес1 тенк ер ш п тускендей.— Кез1мнщ Tipicinae балалары м- ды ешкайда ж1бермеймш. Окуларын да окиды! — деп ызага булыкты. Ж у зш д е ерекше 6ip жан толкы - 59

нысы бар. Е йм ж ан ага темен карады. Улжамалдьщ да буйреп булк ете туей. — Сендерге кушмд1 туарм есш . Кеудемнен жаным шыкканша, балаларымды ешю мге к ез туртю кып коймаспын. От жагып, казан кайнатып отырганьщ менщ балаларымньщ аркасы. Сенщ каныпезерлтщ е к е н т , ту-пшмд! еппрмесшн. Анау отыннан жагып, мына iiueK-карыннан алып, е з ушме, влен твеепме барам. К елп р й ген акыл-кецесще, бакай есебще ракмет! О л осыны айтып орнынан атып турды. Ашудан алкымыньщ куре тамырлары б т е у л е н т , кегерт KeTinTi. T y p i суеты, кимыл-козгалысы кунак. Э л а з к еу д е ст е белекш е куш-куат юргендей. — Ж еп отырганьщ менщ балаларымньщ наны, ауыздан кагып, швм1штен катырып, соншама cunci- лейсщ кеп. Карточкасы кайда булардыц?! Ж уасханньщ Ka3ipri кесюш жан шыдатар емес. Typi ерт сещцргендей. Улж амал оньщ бул мшезш б ш е т т . BipaK булкан-талкан ашуланар деп ойла- маган. — Не боп калды, жедеш е?— деп У лж а м ал енд1 жуасып, бипаздай свйледь — Балаларымды калай багып жаткандарывды керм ей-бтм ей жур гой дейш ещ? Бэрш бшем! Енд1 кеп эжетке ж арайты н' ею баламды 6ipiH кул, 6ipiH кун кылып, нанга ортагын балалар ушне етюзбекпп екенещдер гой. Ондай етюзпш болсан, е з баланды неге етю збейсщ ?! К е з туртю боп eMip баки колдарьща карап калады дедщ бе?! К,удай куат берсе, эл!-ак жазыламын, балаларым да ер жетедк экелер1 де келедь О л бар куш1н бойына жиып, шиыршык атып сыртка шыкты. Белш бекем буып, жаман уйш сыпы- рып, тазалап, керпе-жастыгын, кш з-тесеш ш ш кагып- ешкш, уйлерш е Kipri3iciMeH, отынды аямай жакты. Ш ы ны -ш айнеин экелш , пештщ уетш е шай койды. Н ур ила экелген imeK-карыннан салып, казан кетердь Бул жалганда эрюмнщ ез баспанасы болганга 60

не ж етсш . Bapi кен тыныстап, ем ш -еркш сейлеп, аяк-колын жазып, масайрап калды. Ертесш де о л ек1 баласы н жетектеп мектепке алып келдь Хал-жайын, жай-кушн айтып, сабакка келе алмаган себебш тусш д1рдк K,ahap шашкан кату кимыл, намыс-нала, жан cLnxiHici д1мкэст1пн де елетер емес. У ш каткыл, кабагы кату. Т ак бозынан турды да, Нуриланын орнына e 3i ж умы ска кетть Bip ж ум адан сон ш ек-кары н аршитын мекемеге Kemin келдй Т унд е кузетте, кунд1з елм ен 6ipre ж ум ы с ютедк Жаца мекеме бастыгы булардын жай-куйлерш жанымен угып, кемепн аямады. Е л-ж урт та отын- су, керек-жарак, ол-пулм ен карайласып, кол ушын бердк Е н д т жерде булар да жатпай-турмай карма- нып енбек erri. К,ыс кетш, кектем келдк М ал телдеп , ж ер жыр- тылып, жада т1ршшк басталды. Булар да ел ка- тарлы жер ецд ед ь К,аршадайынан тагдыр тэлкеп н е ушыратан бейкунэ балалар ештецеден аянбады. Эшштай мен Н ур и ла мектептен к ел1с 1мен iuieK- карын аршып, ж ун-ж урка жуысып аналарына ке- мектест1. Отын бутап, о т жагып, уй сыпырып, шай кайнатып У йсш тай мен У р и ла да х ал- кадершше колтабыс жасады. Майданнан алгашкы жылы хабарлар жете бастады. Экелершен хат алды. Ецбектщ жазбайтын ауруы бар ма. Эдтлет пен эдьпетспздж жагаласып ж урш , аналарын сыркатынан айыктырып ж 1бер д ь К ш к е н - тайлар 6ipiH-6ipi демеп, куннен кунге ширай тусть Сотые emxiMfli тыныш отыргызбады. Енкейген к эр ь ден енбектеген балата деш н енбекке араласты. Bip кезде шацыраты шайкалып, к ун п рт тарткан Есен уй i- нщ оты кайта маздады. Ж уасхан ананьщ жэне онын балаларыньщ басынан кешкен таукымет1 де 6ip к ун п - дей болмай ете шыкты.

}KOFAJIFAH АК.ША Орыс тин сабагы едк М ария Исаевна эдеттепдей б у п н де сыртына мшкентай балалардын cypeTi салынган ж укалау, эдем1 мтапш а экелш, ш ш ен 6ip батыр бала жайында эцпме окып бердк Эцпме окушыларга катты эсер e rri. 9cip ece Д уйсеннщ бала киялы дуниенщ терт бурышын шарлап Kerri. О л ютапты кеп окитын. — М ария Исаевна, кггабыцызды 6ip кунге бере турасыз ба?— дед1 киылып. — А л а гой, Д уй сен ,— дед1 устазы. — Ракмет,— деп, ол ютапты эдеппен колына алды. Сабак аякталысымен Д уйсен ушне кайтты. К,а- сында Бейсен мен Сэрсен бар. Ж о л д а келе жатып Д уйсен семкесшен мугал1мнен алган штабын суырды. — Экелнп, 6i3 де кереш к,— деп, Сэрсен iuiiH ашып калып ед!, он сомдык Кызыл кагаз жарк eTin шыга келдь Бейсен: — Б у л KiMfliKi, с е н ш м е?— дед1 ол. — М еш ю емес, апайдпсь — А п а й д ш екенш кайдан бшесщ? — Енд1 KiMflixi гой дейсщ? — Клтапханадан алса, кайтш апайдш болады? — Мумк1н, жацылып анасы, иэ баласы салган шыгар? — KiM салса, о л салсын, акшаны апайга кайырам. — Оны кайырудын кажет! жок- — Кдйырам,— дед1 Д уйсен келкпей. — О л акша апайдьш емес, басканыкк — Ж о к ,— дед1 Д уйсен. — , в з щ 6ip тегш акшаны пайдаланбайтын акымак екенсщ . Кдйырып бергеннен саган не пайда?! — ¥стазы м ньщ акшасын алып, бетш е калай ка- рамакпын. — К,арай гер мунын адалын,— деп eKeyi терк айналды. 62

— 03i иемденгел1 ж ур. Баска 6ipeyfliKi болса, оны апай кайдан бш сш ,— дед1 Бейсен Сэрсенге былай шыгысымен. — Сураса ше? — Онда ештеде кермедж дей салады. — А л егер к1тапты акшасымен кайырып, екеу1м1з- fli апайга айтса ше? — Онда курыдык- — Былай етелж ,— дед1 Сэрсен.— Ертен анысын андиык- Егер бермесе, алдаганы. — Егер класта балалардын кезшше табыстап: «Б ейсен мен Сэрсен азгырса да кенбед1м, мше, ci3re кайтарып турм ы н » деп, жагымпазданып шыга келсе ше? — Онда жагдай киын. Opi-capi оймен ертесш е eKeyi мектепке ерте келдь Аздан сон Дуйсеннщ де Te6eci керш дь BipaK о л тура класка тартты. К,онырау согы лды. К оп кеш1кпей класка апай да Kipfli. Ж урнал бойынша балаларды TeKcepin шыккан сон, еткен сабакты сурауга KipicTi.— Кэне, к1м айтады?— С элден кешн Д уйсен колын кетерд1. Бейсен мен Сэрсенде зэре жок. Озгелер де тып-тыныш. — А л айта гой,— дед! апай. О л колына кеш еп к1тапты устап, тактага шыкты. У й тапсырмасын мулт1кс1з орындап к елш тг Кундел1г1не « 6eciH» койдырган сон, апайга к1табын кайтарып берд1. Арасында он сом ж ургенш ескертуд1 де умыткан жок. — Бэсе, кайда ж огалтты м деп ж урсем , осыныч imiHe салган екем гой,— деп, апай Д уй сен ге ризалы к п ш ш м ен кул!мдей карады. Бейсен м ен Сэрсен дег- б1рс1зденш отыр. BipaK Д уйсен акша ж енш де баска ештене демед1. Е к е у ш н куангандары сонша, осы сэт ушып турып Дуйсенд1 кушактай алгы лары келдк «К,аз1р айтканда не болар ед1к, адал деп, м1не, Дуйсенд1 айт. Нагы з дос — Д у й с е н »,— деп ойлады олар. Сабак аякталды. К,онырау согы лды. Балалар 63

узинске шыкты. Бейсен мен Сэрсен Дуйсенге жу- ripin кеп: — Ракмет саган, адал ' екенсщ ,— дестч exeyi кул1мдей колын алып. СЫН ТУЗЕЛМЕЙ... Акбастау мектебшде жылда кабырга газетшщ жарысы ететш. Биыл тштен кызык болды. Газет- тер ипш амен, балалар тус-тустан каптады-ай дейсщ. Э р к т ез газетш мактап, б 1р ш ш нен 6ipi м1н тауып, шетшен сыншы болы п кетть BipaK бул жай гана балалар арасындагы талас едь Т алкы лау тустен кейш_^ тйгп кыза TycTi. OFaH жогары класс кецесшщ торагасы, редколлегия мушелер1, Д улат агай катысты. Кдзы лар алкасы алдымен газет шыгарушылардын п ш р ш тывдады. Олар e 3flepi байкаган кемшьшктерге токталды. Газеттщ безенд1рщу1 мен макалаларыныц орналасуын, ем ле катесш, к ер кем д тш с ез етть Bopi де эдептен озбай, п ш р лер ш айтты. Т ек Д есбермес кана: «Bopi алабажак, poyiiiici3, салган cyperrepi де, макалалары да мэз емес, сейлемдер1 олпы-солпы курылган. Грамматикалык кателер1 де жетерлж. Ж алпы б у л газеттердщ ешкайсысына 6ipiHmi орын беруге болм а й д ы »,— деп, ез класыньщ газетшен бас- каларын icxe алгы сы з кылып тастады. Ец сонында казылар алкасы: «BipiHmi орынга лайык газет ж ок» деген тужырымга келдь — Бар,— дед1 осы кезде Д есберм ес орнынан атып турып. — О л кай газет? — О л — б1здщ тврт1нш1 « А » класыньщ газеть Балалар бул сезге ду кулдк — Тагы к1м сейлейд1? — KiM сей лесе, о л с е й л е с т , осыньщ ш т д е бгадщ газеттен жаксысы жок,— дед1 Десбермес езеуреп. 64

— Ж арайды, орньща отыр,— дед1 оган Д у л а т агай. М унан с оч С03 к ез еи бесш ип « Б » класынын оку озаты Тем !рбекке тид1. — М ен б у л газеттердщ ешкайсысын жаман дей алмаймын. Эрю м е з элш ш е шыгарган, м эселе 6i- peyfli мактау да немесе даттау да емес, взара niKip алысып, 6ip-6ipiMi3fleH уйренш, ©HepiMi3fli шындап, ж етивдре тусуде. А л б1здin класты н га- зетш е келетш болсак, кемшшжтен кур алакан емес, оган эди1 багасын оздерщ берщдер,— деп б т р д 1 с е з 1н ол. Кдзылар алкасы редакторларды тугелдей тын- даган соч, озара келюш, жарыс корытындысын кешк1 жиналыста айтатын болды. У з ш с кезшде балаларды н 6api эр газеттщ алдына уймелесш , оларга кызыга карайды. , 9 з газетшен басканы тукке алрысыз гып тырсиып Десбермес ж у р ., 0зге редакторлар кабырга газетш безенд1руд1Н эд1с- тэалдерш айтып, озара шушркелесуде. Д есбермес еш м м ге мойын бурмады, тек кешт!н TycyiH acbiFa кутт1. Осындайда уакы ттьщ отпей коятын эдет1 емес пе. Журег1 алы п-уш ы п, тагаты таусылы п 6iTTi. М ш е, сагат беске таяды-ау, эйтеу1р. Ол асыкканмен, езгелер асыксын ба? Ж иналыс б ел п лен ген м ерз1мде, тура сагат алтыда басталды. Д улат агай: «К,абырга газет! — мектеп айнасы. Бу- гшде аты ж уртш ы лыкка мал1м типш лер д е ездерщ ceKUifli мектеп кабырга газетш ен ecin-op6ireH ...»— дей келш, конкурс корытындысын жариялай баста- ды. Десбермест1н ж у р е и лупш деп, аузына тыгылды. ,9 з газетшщ аты аталганша жаны жай таппады. BipaK, е к Ы ш к е орай, о л ешкандай орынга ие бо ла алмады. 3—253

ЖОЛДА Асан калада Досандж ш де жатып окитын. Кани-| кулге шыгысымен, о л досын аулына ертш келдй Yiu-терт кун еткен сон, уй imi: «Енд1 жайлауга барып, аталарына сэлем 6epinflep»,— дед1, 6ipeyiHe ездерш щ кула кунанын, екшнпсше Kepinici Ж ум а- байдьщ ж узпш торысын ерттеп бердь Жануар, шынында, ж узп ш едк Коктем кезш де су тасыганда мектеп балалары ауыл арасындагы езеннен е к ь уш тен MiHrecin ететш. Асаннын экеЫ журерде: «Ат-турмандары на абай болындар, еткелден ертерек eTin алы ндар»,— деп ескерттк Асан мен Досан теменп еткелден етш, он жак капталмен жогары кетерищь Т абанда ж асыл сайды жарып аккан асау езен. К ейде тура, кейде HipLnin агып, гуршдеп жатыр. К ум бездей кемкершген кек аспан шайдай ашык- Алы ста кек мунарга оранган к ек нлл калын карагай. Ы кшам кишген жас ж олау- шылар езгеш е кешлдк Ж алгы з аяк тау жолы барган сайын жогары ерлеп келедь Mip-киыр тар сокпак жаркабакка жакындаган 6ip сэтте балалар езенге к ез тастап ед1, коныр кошкылданып еш б узы ла бастапты. Аш у кысып, асау тайдай тулайды. Ж урпнш ш ер аздан сон жайлаудын етепне ш ктк Азы рак ат шалдырып, бой жазып, шелдерш басып, аттарына кайта конганда, аспан тутасып, улкен ак тамшылар сыртылдай бастаган едк Балалардын кез1 apFbi жактагы б1рде ж е л т , б 1рде шокырактатып асыгыс ж алгы з жорткан салт аттыга туст1. Т ура тартып келедь , Ш амасы, 6epi етпекип, тау езеш долданып, Ы ккенд1 жалмап- ж улмап ж1берердей, толкынньщ шуы барган сайын кушешп, еркеш тенш ештене ест1ртер емес. Э л п адам суы т ж урш келд! де, айылын тартып, куйысканын кыскартып, емш д1р т ш мыктап, суга койып кеттк Атка отырысы мыгым. Балалар темен Tycin, «апырмай, не бола р екен?» деп, к ез алмай турды. Су узенпден асып, ат бауырын сокты. А т устш д еп адамнын eKi кара санын басты. Кара 66

кошкылданып аттьщ шоктыгына да ж етть Дом боп жараган ай мандай аргымак кос кулагы н кайшылап, eKi к е з 1 шатынап, тасыган сура шошына карайды. Аздан сон ат сауыры тугелдей сура комыдь Ортага купит сарынга жете жиинппгш тас сокты ма, жануар курт cypiHin кулдилай ж ен елдь Арынды озен устш деп адамды ж улып экетть Кдрманура муршасын келт1рмедь Б алалар куткару уш ш элг1 адамга тура умтылды. Досан шауып келш, шылбырын туйдектей лактырып калды. BipaK ш ылбыр ж етпедь Осы кезде Асан anri адамныч алдына Ж узпш торыны салды. Судары Kici узен г1ге ж армасты. EcTi жануар дереу Kepi бурылды . Б алалар к оз айырмай карап тур. Т ор ы бар пэрмеш мен аршындай ж узш , жагага таяй бердь Б алалар дереу anri' адамды жарага шыгарып, басын ещ ске каратып жаткызды. Эбден туншыккан екен, аузы-мурнынан су лак-лак Teruifli, талайга деш н есш жия алмады. А зд ан сон ол кезш ашты. Асан мен Д осан екеулеп суйеп отыррызды. О л e xi рет терен дем алды да, eciH жиды. — К,ай баласы ндар?— деп сурады. — Осы ауылдьщ- Сайрам аулынын балалары- I мы з,— дед1 eKeyi жарыса. — Bi3 К дзанк елге барамыз. Танертен осы арадан мал айдап еткенб1з. Онда су аз е д 1. . Озекте аялдап, | ж ылкымызды тугендесек, кула айгырдын yftipi жок- [ Бупннен калса, ит-кустан калмас деп, i3flen келе жатыр ем. А л , шырактарым, м ен щ барыма тап болран е кен свд ер, айналайындар!, вр кендер щ occiH!— деп, атына мш ш б е л асып к егп . EKi дос к ещ лд ер 1 маркайып, енд1 аталарына жет- кенше асыкты.

БАКД1АДАРЫ САЛАТ Ж аздын алгашкы айы едь Кияр nicin, кызганак та кызара бастаган. Алм а мен EpiK уйде болатын. Апалары дукеннен ол-п ул, керек-жарактарын экелуге жинала бастады. Ш ашын эдемшеп тарап, жука ак ж 1бек кейлегш кидь Алм а мен EpiKKe : «У с т е л уст1нде кияр, кыз- танак, пияз койдым, жуып, салат жасап ж ендер»,— дедь EKeyi де салатты унататын. Дереу к к е Kipicri. EpiK кекен1стерд1 жуды. А лм а эдемшеп турады. — Буран ту з салу керек,— дед1 Алма. Оцайда ту з ж ок екен. EpiK уйдщ бурышындагы улкен калтадан кэрлен кесеге туз салып экелд1 де, устелдщ шетше койды. Алм а мшкентай саусак- тарыныц ушымен туздан Шымшып алып, аз-аздан cerrri де, агаш касыкпен асыкпай араластырды. EpiK шанышкы эз1рледй Олар салат жасап, енд1 жегел1 кол соза бергенде, Ерж тщ шынтагы столды ц шетшдеп туз4 салган шыныга Twin K e rr i., Ш ыны еденге кулап, ортасынан как белш дь Т уз актарылды да калды. Алма куйшш кегп. Тузды жинап алмакшы болып умтыла бергенде, салат толы тарелканы да жерге ушырып ту а р д г Тарелканын meri сынып калды. «Ещц к а й гп к ? »— деп, EpiK те шошып калды. — К ш элы сенсщ! Сен шыныны кагып т у а р - мегенде, ештеме де болмайтын едк— дед1 Алма. — Ж ок , сен кшэлысыц. MaFaH ту з экел деген ©3in гой,— дед! EpiK. — Ал, экелдщ, неге абайламайсыц? — , 03in неге абайламайсыц? Тузд ы койшы, бэршен де салатты айт. Кдншама ецбепм1з зая KeTTi. — М ен сындырайын деп сындыргам жок. К,алай болганын ©3iM де бшмеймш. — М ен де бьлмеймш... — Жарайды, солай-ак болсы н, енд1 кайтем1з? — Таптым! Т е л л г е н тузды да, актарылган салат- 68

ты да бакшанын тубш е к ем ш тастайык,— дед! EpiK.— Салатты жед1к деш к. А л уСтел устш е баска шыны мен тарелка экеп коямыз. , Шынында, сервант imi ыдыска то лы болатын. Алм а куанып KeTTi. ... Апалары дукеннен к елген сон, кшмш ауыс- тырып кид1 де: «Ж упр1н дер, енд1 бакшанын арам- шебш отап тастайы к»,— дед!. Е кеуг апаларына epin, бакшага келсе, корил уйдщ Kyuiiri топыракты аршып, булар кемген салатты сылкылдатып жалап-сыктап жатыр екен. К есе мен тарелканын сыныктарын топырак уст1не шыгарып тастапты. Апалары буган тан калды. — Б ул не бэле?— деп, екеуше кшт бурылды. Олар жауап б ерудщ орнына уялы п, том ен карады. ЖАЙЛАУ КУШ Ж у м аш пен К,урмаш ж айлаудагы аталарына барды. Курмаш атасына кемектес!п, козы бакты. Ж умаш кешке дейш асык ойнап, тайга мшш мэз-мейрам болды . Оган кун тез батып кетет1н секшденд!. «Ж а й ла уд агы куннщ кыскасы-ай»,— деп налыды ол. Б1рде Ж ум аш ойыны канбай кайтып, К,урмашка: «Ж а й ла у жаксы екен, 6ipaK кун! кыска, шарт-ш урт ойнап жатканда, батады да кетед1» , — дедк Курмаш: — Ж ок, кун кыска емес, ойындарын кызык шыгар,— десе де болмады. EKeyi жат та кеп таласты. Акыры, К,¥Рмаш: — Онда менщ орныма ертен 6ip кун козы бак,— дедь Ж у м аш кел!ст1. Ертен1не колына та як устап, козыны opicKe шыгарды. К озы ла р тескейде жамырап жайылып жатты. А у ы л жакка к оз тастап efli, балалар ойнап ж ур екен. «М ен де барып ойнасам» деп асыкты, 6ipaK кун асыкпады. Кайта-кайта караса да, орнында турды да койды. К озш жумып, 69

кайта ашса да, болмады. TinTi 6ip орнынан коз- галмай тургандай болы п кершдь «Б у л калай, кунде мундай емес ед1 рой» , — деп тавданды Жумаш. «К,ой, мынау б у п н бататын кун е м ес »,— деп шыдам- сыз жалкау туе болмай, козыны корага айдап келдь Келген бетте Курмашка: — Ж айлауды н куш эр турл1 болады екен. Keft6ip кундер1 кыска, кей куш узак. Ocipece б уп н ед узак кун болды ,— деп козыны тасгап, тура женелдь НАЙЗАРАЙ Ж а згы каникул кундерк Bis ж угерш щ арам шебш отап ж ур едж. Кун куйш турган. Туске таман acnaHFa кара б у л т вайда болды да, улгая- улгая, аспанды ту гел жайлап алды. Д ала кудг1рт- тен1п тунере туст1 де, жадбыр куйып Kerri. К,ос едэу1р ж ерде едь Ж у р т паналар ж ер тап- паган сод, кетпен-куректерш тебелерш е тосты. Твд- кершген квп кетпен жыпырлап тур. Найзагай жаркылдап, шатыр-шутыр кун курюрегенде, метал- дыд жай тартатыны eciMe тусе Kerri. — К,ашыддар!— деп, айкай салдым. — Кетпенд1 тастап кашыддар!— деп дауыстады Болат та менщ ойымды туешгендей. К енет шыккан ащы дауыстан шошып калган ж ур т кетпен-куректерш лактырып, коска карай кашты. Д емде узап кегп к. К еп кеилкпей жаздыд жылы жадбыры басылды да, лезд е аспан шайдай ашылып, б у л т арасынан жаркырап кун шыга келдь Кайтып орнымызга келеек, элг1 жерге жасын туеш ть Кетпен-куректердщ кейб1рш жапырып, кейб1- рш Tecin, cinin кетштк Б ул кер ш к тен жаны турплккен карттар: — Опырмай, осы ж ерде тура берсек не болар ед1! Бшгендерщнен, окыгандарыднан айналайын, вркендерщ ecciH,— деп, Б олат екеум1зге алгыс айтты.

К6МЕК Ж а з. К ун куйш тур. 0 зе н ж агасы каптаган бала. Су 6eTi ж ыбы р-жы бы р толкын. Bipey суцгш, 6ipey кулаш тап ж узш , асыр салып мэз. Эр1ректе 6ip топ б ала бауырын кумга тесеп, аркасын кунге тосып, кыздырынып жатыр. ■ Bip к ш кен тай сары бала apFbi ж агага ж узш ж ете алмай, какалып- шашалып 6epi кайтьп келдь Б алалар оны кастарына шакырып: — К,арап тур, 6ia калай ж узш етем 1з !— деп шулады. Сары б ала колы н 6ip сштеп: — Уак.ытым ж ок !— дед1. — Сы лтауы н кара, уакытыц неге ж ок ?— дед1 олар. — Атам тез кел деген. Бакшага барамыз.— Сары бала кише бастады. — Е, онда не бар? — . Ш еп шабамыз, картоп туптейм1з. Балалар оган мурындарын ш уй1рш: — К,арай rep 631H, мына ракат сап-салкы н суды к ез1 киып к ет1п бара жатканын. — Кш кентай езеннен ж узш вте алмай журш, о л не ж умы с icTen киратады! Ха-ха! Олардьщ сайкымазагына тек Самат кана косыл- мады. — Эрине, бос жургеннен жумыс ктеген жаксы,— дед1 ол. — Онда сен неге бос ж урсщ ? Акы лды сы н карай гвр! — М ен ертец к олх о зга жугер1 туптеуге барам. Балалар сезден тосылып калды. — Бурын ж угерщ е болы п па ен?— дед1 Канат оган. — Былтыр болгам. «Каникулда жаксылап дем алындар, ты ны гьщ дар» деген1 кайда апайдьщ. Ж ум ы с icTereH дурыс, адам ж умы ста жаксы демалады. — М ына ыстыкта куй1п кетпейм1з бе? — Д ала каладай емес. Т а у жактан самал ecefli. 71

K,a3ip eric даласы жупар атып, кулпырып тур. Ешкандай шад жок- Ауа тунык. К ек mci мурын жарады. Айнала кыбырлаган адам. Балалар да бар. Кед1лд1, мектеп окушыларыныд 6api сонда. — Ж умы ска кай уакытта барасыддар? — Ерте барамыз. Кун кетертгенш е талай жердщ арамшебш жуламыз, отаймыз. — Ш аршамайсывдар ма? — Ж ок, тусте ж аксылап демаламыз, суга тусем1з. — Онда озен бар ма? — ©зен болмаганымен, каналдьщ суы белуардан асады. EKi ж и еп шагыл кум. Баурыдды тесеп кыздырынып жатасыц. Суы таза. К,асында ж ер асты- нан кайнап шыгып жаткан м е лд 1р булактар каншама. Асыр салып, демалып, тамактанып, салкындап ceprin алган сод, куннщ ыстыгы кайта жумыска шыгамыз. Кеш ке карай тыд кушпен 6ipa3 ещцрш тастаймыз. Эбден шыныгасыд. Денец кунге куйш, булшык етщ де шымырлана туседь — TycK i тамакты кайтеаддер? — , 03iMi3 алып барамыз. — Онысы болмаган екен,— ц е д \\ Канат. — Heci бар, уйден 6ip кунге жетерлш жейтш тамагыдды, алма, ерш, кызганак, наныдды эдемшеп кагазга орап, семкеге салып аласыд. Е лдщ 6api сейтедь Т ек сусынга шайды м ол алу керек. «CeHiKi», «мен1к1» дегенд1 бшмейм13, 6apiMi3 апарган тамагымызды ортага сап, 6ip дастарканнан ж ейм1з. Д алада ш к ен тамак кандай дэмдН — Балалар ойланып калды. — Ж а я у барасыддар м а?— дед1 Бекен. — Иэ. Онша алыста емес. Кдланыд шетше шыксад болды, тшп тур. — К,андай ки1м кию керек? — Осы устерщ деп кшм жарайды. Ж алп ы жедш, ыкшам кшнген жаксы. — Онда мен де барам,— дед1 Ж омарт. Буларды д 6opi 6ip мектептщ окушылары едк K e 6i кластас. Самат бо лса класс старостасы, e3i едбек суйпш , мектепте де ж умы стан колы босамайды.

Самат «а л ойланындар» дегендей балаларга жагалап кез жуйртть — BapiMi3re ж ум ы с ж ете м е?— дед! 8 сет. — Ж е т е д ь Tinxi наукан кез1, каз iр к олхозга балалардын кем еп ауадай кажет. — К,андай курал апару керек? — Курек, юшкентай кетпен де жарайды. Бул кез, шынында, жумыстьщ кауырт, карбалас шагы efli, ж угер 1 алкабы ндагы лар 6ip колы н exi ете алмай a6irep. Bipece баскармадан, 6ipece бри- гадирден кемек сурап, звено ж етек и ла Эбсэмет агайда дамы л жок. М ундайда ж ум ы с колы оцай табыла коя ма? Кдйтерш биш ей eci шыгып ж ур efli. Bip топ баланы кергенде куанышы койнына сыймай: — Ж аксы болды! М ерз!мшде отактан арылтпай, сугара алмай калам ба деп коркып ж ур ед1м. М ен балаларга жумыс тэрт1бш тусшд^решн. Самат, сен кетпендерш шындап ж 1бер ,— дед ь М эн-ж айды тусш ген б алалар б1рден icxe Kipicin KeTTi. СЭТС13 ЖОРЫК, Е рб о л мен Е ргали api дос, api корпи. Аралары нан кыл етпейдь М ектепке 6ipre барады. У й ге 6ipre кайтады, сабакка 6ipre дайындалады. Ж уптар ы н ж аз- бай мектеп eciriH аш калы 6ip партада отырып келедь К,аз1р бесшпйде. Э л ! кунге 6ip-6ipiHe сен калайсыц деген емес. Екеушщ де ес!л-дерт! — ерлж жасау. Bipax, ек!н!шке карай, канша ойласа да сонын орайы келмей-ак койды. Ата-аналарыныц айтатындары ылги сактык. «Е ш м м ге тиме, ештемен! булд!рме». Устаздары болса: «Партага жазба, eciK-терезен! сызба, картаны ж ы ртпа»,— деп ecxepTin жатканы. Мейл1, айта берсш, 6api6ip б улардьщ баста- 73

ры толган киял, арман. Е рлж тен баска сез Kipin те шыкпайды. Е рболдьщ атасы алыс-жакын аймакка белгип багбан, ауылдан торт-бес шакырым ж ерде турады. Ж азгы каникулга шыгысымен eKeyi солай карай тартты. Сагымды мац дала да, кыр самалы да эн- детш, екеуш ерлж ке шакырып турган секшдь Ж о л бойы ашкылтым майкара жусанга тунып тур. Лекшдеп сайын даланыц самалы еседь Keruiflip аспанда казбауыр • акша булттар баяу калкиды. Шартабак кун бетшен шашырап сэуле тепледь Д ала мамыражай. Аздан соц eKeyi багбан атайдыц бакшасына да ж етть Пэлек бойлап сонадайдан торы ала, сэры ала эцгелектер коз тартады. Одан тем ен п жуйектеп кауын-карбыздыц к е п т т н д е кисап жок, сабактары желкищеп, кек буйралана ^жайкалады. Бакшаныц д эл ортасында — атасыныц куркесь Эр жер-эр жерге калкитып каракшы койыпты. Е рлж 1здеген eKi достыц сшекеш шубырып коя бердк Атасы да кептен кермеген, сагынып капты. Екеу1н мацдайынан кушырлана шскеп-шскеЬ алып: — Иэ, окуды калай аяктадыцдар?— дедь — BeciHinire озат боп кедгпк. — Онда, жарайды, эцгелек узш жецдер. — К,арбыз nicnefli м е?— дед1 Ербол. — n icin калды. Буйырса сэрсенбш щ сэтше узем1з. Ж аксы келдщдер гой, бупн тустен кешн ауылга барам, бастыктарда шаруам бар, уйге де согамын, бакша сендерге аманат. Ерболды ц басына 6ip гажап ой сап ете тусть К ектен 1здеген1 ж ерден табылгандай, ез-езш ен ж ымыц-жымыц етедь Ергалидыц да KOKiperiH куаныш кернеп Kerri. «TLneriMi3fli 6epfli. Б уп н 6ip шайкасып керелж . EKeyi куб1рлесш, элденеге келйгп. Сол-ак екен, Ергали 6ip карбызды ш ала-пула жеп алып, дереу келген лз1мен Kepi кайтты. Кел1с1мен достары- на: «Ж ур ектер щ н щ т у п барларыц маган ервдер. Жорыкка шыгамыз. Командирлерщ — м ен!»— дедь KiM калыс калсын, ешшм бас тарткан жок. Эуел1 74

кузетш жщ Ербол екешн естшенде, шетшен батыр боп Kerri. К е з алдарында Hid мурын жарган, дэм 1 т !л уй1рген шырын кауындар мен сулы, тэтт1 карбыздар тура калды. — К,ауын-карбыз салатын капшык альщ дар,— дед1 Ергали балала рга., © 3i атасынын, ала коржынын иыгына салды. Bepi ьщ гайлы, ык,шэм кшнш, кед1- лершщ бауын мыктап байлады. Устерш деп эр туст1 кшмдерш uieuiin, к езге тусп ес уш ш кара конырланып кшндь К е з байланып, карадгы TyciciMeH белдерш буып, балактарын турш, тун жамылып ж урш бердк Ж ан адамга кершбей, еппен сак басып ауыл щетше шыгысымен, ж алгы з аяк сокпакка Tycri. Ешкандай дыбыс шыгармай, 6api ynci3 ецкендеп келедь Айнала мещ реу е л ! тыны штык- Bapi тым-тырыс. Ара-тура эр ж ерден ш епрткенщ 6ip сарынды шырылы естшедь Д ала тастай карангы. А й ani тумаган. У сак жулдыздар туу-туу шыркау аспанда э л а з жымын- дайды. Аспанньщ эр ж ер-эр жерш де ж ецш ак шштер б у л т бар. К,айсыб1р кырлауыт тебед ен карайып- зорайып алабота, топ-топ карагаш, туп-туп сусы л- даган ши ушырасады. Балалар ш тей тынып, жан- жактарына ж т карап, Lnrepj ,ж у р т к еледь Т у н де барган сайын коюланып, кенш ге б ей м эл1м урей салады. Ж оры кш ы лар жан-ж актарына ж т карап, бакшага таяй бердь Алды мен карауытып багбан- ныд к ур к е а керш дь EciK алдына байлаган тайыншасы да кыландады. А л д а — Ергали. Б алалар т1зелер1 д ь ршдеп, бакшанын шетше де LniKTi. Кездер1 курке жакта. Бакша imi жым-ж ырт. Ергали коржынын оцтайлап жерге тушрдь Баскалар да ьщгайлана баста- ды. Бэрш щ демдер1 жийпеп, тыныстары тарылып бара жаткан сиякты. Айналаларына уркектей карайды. Ербол бакшаны кузетш, елевдеп эзер отыр. Тырс еткен дыбыс бшшбейдк Бакшанын бурыш-бурышына канша ж т уш лгеш мен, сезж т1 еш тенеш кере алмады. 1шшен балалар тез урлыкка туссе екен деп тшедь Кеп куткеннен бе, тунп салкын денесш т т р к е н - 75

Дфш, каитып келш атасынын еск 1 купэйкесш кидь Бакшага урлыкка тусуге келген балаларга ipi денел!, узын бойлы, айдынды api суеты кершу ушш, атасынын етнчнщ вкше жагына ж ун салып бшктетш к и т , сыртка беттедь Осы кезде аяк асты- нан атасынын келе калганы... Е рбол селк етш: — Неге ерте к елдвдз?— дед1 сасканынан. — К е ц ш м е р е к п т жата алмадым,— деп, атасы iuiKe Kipfli, куркенщ туп жагына суйей салган косауызына кол созды. Ш анын cypTin, кобдишасынан ол-п улы н алып, октауга KipicTi. Ерболды н 3apeci зэр тубш е кетт1. Ш ынысы жалтырата суртшген майшам куркенщ iiuiH эжептэу1р жарык кып тур. — Ж ата берщ1з, бакшаны б у п н мен-ак кузете- йш,— деп киылды. — Ж ок , болмайды. К дрбы з nicin калды. Атасы уст1не шапанын жамылып сыртка шыкты. Крсауы зы мойнында. Е рбол капел1мде не icTepiH бклмей коркып тур. Ж у р е п дурешдеп, атасына жалтактап карап кояды. Неге екеш б е л п а з , атасынын ж уз! суеты. — Мен бакшанын аяк жагына барып келешн,— дед1 атасы. — М ен де барайын,— дед1 Ербол. — Жет1 тунде саган не бар, е з ь а к кузетедк Онан да жатып уйкта,— деп, э ж е а д е 6ip жагынан жынын келпрдь — ¥йкы м келер емес... — Онда маган ж ун т у т е . К,ыска калын шулык токып берешн. Ерболды н ж урепн элдекандай 6ip коркыныш билеп алды. Атасы карангыга Ывд* де кетть Ербол злдене 1здеген боп акырын сыртка шыкты да, арыктын imiMeH ж у п р е ж енелДь Б ул кезде балалар бакшага Kipren едь Атасынын кайтып келгеш н бшмейдь Е рболды н eHfliri максаты — оларды Kepi кайтару. Атасынын Typi жаман. Ергалиды немесе баска 6ipeyfli жазатайым атып салуы мумкш . О л корык- 76

канынан шарк уры п балаларды !зд ед ь Т у н кезге туртсе Keprici3. Bip кезде карангы тунд 1 как жарып, мылтык даусы гурс ете калды. Б алалар бет-бетш е каша жвнелди Иттер абалады. Мазасызданып, таргыл тайынша да орнынан турды. Эжеш куркеден ж у- ripin шыкты. — Ер... бо...о...л! Y h жок- «Абайсызда немересш атып алды м а?»— деп 3apeci жок- Бакша im i опыр-топыр болд ы да Kerri. Ербол коса кашты. Бул манды будан жаксы бтетп й жок. Он жапл тж жар. Тура кашса, улкен тоганга кумп береди Кдйтсе де, балаларды ж олга салып ж1беру керек. М ы лты к та гы атылды. Е рболды н ене бойы калтырап, шандак ж олмен жалгыз ты- рагайлап кашкан б!реудщ сонынан куйгыды. Ж ете 6epin, ж ещ нен устай алды. Еррали е к е н ., в зш д е он мен туе жок- Е рб о лга тандана карады. — К,урыдык, атам конбай кайтып келшти М ы л ­ тык атып тарсылдатып ж урген — сол. Атамнын, ашуын бйпесщ рой. Еррали: — Е, солай де,— дед1 eHTirin. EKeyi кальщнан елж тей атылып шыкса, ж олда ж алгы з атты женил арба л е к т п барады. М ы лты к тагы атылды. Атасыныч айрайлаган даусы ж еги кулактарына. , вк ш елеп куып келе жаткан секилди EKeyi жан ушыра э лп арбага тура умтылды. Тил катура шама жок- К,оржындарымен ceKipin мшдй — Уай, б у л KiM?!— дед1 д ел б е устап отырган Kici. Булар ундемеди — М ы лты к осы ларга аты лган бо лд ы ,— дед1 ар- бадагы екеудщ 6ipeyi. Э бен агайдын даусы. О л Kici — булардын класс жетекш кй Маскара! — Айт жендервдк юмандер? — Коржындарында энгелек бар екен,— д ед 1 ка- сындагы гужйлдеген ж уан дауыстысы. 77

— 1м... Ж аксы болды , багбан картка алып бара- лык-— Д елбедп атынын басын ipiKTi. Екеушщ жан- дары мурындарынын ушында, ж уректер1 таре-таре согып, ене бойлары ток соккандай тыз-тыз етедк Ергалидын басы айналып, ж ур е п ло блы п Kerri. Е рболды ч кос ш екеа солкы лдап барады. Арбадагы бож бан кара Kici багбан карттьщ курда- сы болы п шыкты. Онан сон: «К о л х о зд а гы халыктын бакылау тобынын м уш еам ш . Маган к о к е т е жагы тапсырылган,— д ед ь— Дуйсекен: «К а р б ы з nicin кал- ды, абай болы п ж ур » деп едь Булар да бшген екен. вздерш щ с'азайын береш н». — Алды мен багбанга апарайык. Канша зиян жа- сады екен. М ум кш , ез1г»пздщ колхозшылардын балалары шыгар. Ата-аналарын шакыртып, шыгынын телет п р е р м 1з. — Ж уан кара атыньщ басын Kepi бурды. Ербол мен Ергалидын з э р е а ушты. Барж ecTifli. «¥ я т-а й ! Будан артык маскара бар ма? Енд1 к а й гп к ? »— дед1 imiHeH Ербол. — Эуел1 бет-ж уздерш кереж кип,— дед! э л п жуан дауысты делбеш ь Эбен агай cipinKe жакты. Ею бала eHfli TinTi катты састы. Сойтсе д е беттерш арбадагы кек шопке тыгып керсетпедк BipaK дэу кара онайлыкпен ж 1берер емес, колдарынан тас кып устап алыпты. — Е, кер ер м !з пэтшагарлардын ж уздерш ,— дед1 Э бен агай кайта орныгып отырып жатып. Т ор ш олак ж олды н борпы лдак бо с топырагын таш асы нан кешш келш келедь Арба элден уакытта бакшага жакындады. Кдрсы алдарынан багбаннын даусы есплдь — Уа, юмандер? — Bi3 гой, Дуйсеке, Н урэдт. — Ж ол-ж ен екей бала к ор м едад ер ме? — К ердж , о р кояндай оргып ана тустан зытты. EHfliri уйлерш е ж етш калган болар. — Оларды койшы, тэшрь.. Э л п 03iMHin немерем жок. — М ылтыкты сонша атканыцыз не? 78

— Бак,шара уры туесе, атпай кайтейж. 8 й теу1р,. осы туе бытырлап K erri. Сендер кайдан ж урандер? — М олдабай аксакал Fa жольжып, содан кайтып бара жатканбыз. М ылтык даусынан шошыды бшем, eKi бала сасканынан б 1зд щ арбага отыра кеттк ' — К,айда олар? — MiHe. — Куркеге, жарыкка алып журщдер. Ерболым- нан шошып турганым... — М ы лтыкты дэлдеп атып па е д Ы з? — Алгашкысын карайганга туралап ем, содан сек ем д е н т... — Апыр-ай, э!— деп, арбадагылар да абыржып калды. Эжесшщ жаны кыл уетжде. — Bip кэдж. Не де б о лс а сен куртты н м ы л- тыктын астына алып. — Аспанга аттым дед1м гой саган. — Уйде бала барда не бар мылтык атып, ж урег1 ушып Kerri оныц. Эйтпесе, кайда жур? Жагым сембегел1 жарты сагат болды. — М ыналардын 6ipeyi болы п ж урм есж ,— деп, бож бан кара Е рболдьщ ж елк есж ен тартты. — Буларьщ KiM efli? — О здердщ бакшага тускен урылар. — Не дейд1?! Yiueyi жабылып балаларды жерге туардь — Айналайын, Ерболжанымды кермедщ бе? Балаларда ун жок- Томен карап бастарын тукырта бередк Э лг1 жуан дауысты ецгезердей дэу екен, ж урм есж е кояр емес, eKeyiH е ю колынан сыгымдай устап алыпты. К,олы мундай катты болар ма. С уйегж уатып ж1берердей кыса туседк Саусактары тура тем1рдей. — Эй, шамды 6epi экелпн! Эжесп — K,a3ip!— деп емпендей ж онелдь Безгек устагандай екеуж щ денелер1 ез-езж ен калтырап, flip-flip етедь К,олга тускен торгайдай бугып, беттерж колдарымен тас кып басып алыпты. — KiMHin баласы сьщ ?— дед1 атасы Е рболга TOHin. 79

— Э у е л 1 балаларды бастап келген осы eKeyi бол- масын,— деп Нурэдш ipK-ipK куледь Э ж е а шамды жакындатып балалардын беттерше тосты. — Жаным-ау, Ерболжанбысын?! Ойбай-ау, шал- ау, алжасайын дегенб1сщ, вз баланды танымай! — Не дейд!?! — Мынау — Ергали рой! — Апыр-ау, т1л-ауыздарын байланып калган ба? Неге ундемейсщ дер?!— Багбан ата басына жай тус- кендей акырды. EKeyi ауыздарын аша алсыншы, кэне. Тастай катып бозарган. Bapi де анырып тур. Эбен агай: — О зб е н 6ipre шырып па efli булар ?— дед1 элден уакытта. — Иэ, осынын сонынан epin кеткен.— Бул — эж есш щ с е з 1. — Онда б1здщ арбага койып кеткеш калай? — Бала емес пе, о к тшп кете ме деп корык- кан Foft,— дед! э ж е а жаны жай таппай. — К,оржынындары энгелег1 Heci?— Тыкактап турган Нурэдш делбеш1. — Е, кашкан балалардж1 де Tycin калган.— Эж ес! ap6ip сезд1н TiriciH жаткызып элек. — Онда неге тшдер1 байлангандай ундемейд1? — Мугал1мдер1нен уялган гой. Нурэди1 тукке тус1нсе буйырмасын. Д эп 6ip ж ум бак жайтка тап болгандай, анырып эркайсы- сына 6ip карайды. Екеу1н1н вне бойын тер жуып кеткен. — Мына досы н уй1не кайтып кетпеп пе ед1? — дед! атасы Ергалига еж1рейе карап. — Кеткенмен, кайырылып кел дегем... — Бакшага TycciH деп пе, 6ip кора баланы бастап? — Ж ок , ж оры к жаса деп... — Ж оры к?! О л кандай жорык?! — Ерлж жорыгы... Нурэд)лд1н K03i шарасынан шыга жаздады. EKeyi- нен кезш алар емес. Эбен агай турган орнында

тенселш-тенселш кояды. Э ж еа ан-тан, кимыл- кыбырсыз сш ей ттт д е калыпты. Атасы аш у кысып к,алш-калш етедь — Ерлж дегенше — урлык десенин, бэтшагар?! — Жок, ерлж! — 1сщ бар болсы н. К ол х о зд ы н кауынын хан талапай кылмак екенсщ гой сонда?! — 9з1м1здщ кауынга туе дегем... — Тштен жетюпршещ? — М ен TycipMec ед1м... — вй д ей т деген! Анау не, туар м есен ?! — Э нгелек ,— дед1 Нурэдш мырс етш. — Не icTen турганывды бш есщ бе? Мундай акылсыз болармысын, балам-ай! Атасы аш уга булы гы п кайта калшылдап кеттк К,алгандары сен соккан балы ктай эр ж ерде кал- шиып-калшиып тур. — Б1з алсак, экеп беретш едж ,— дед1 Ергали. — Бул не сонда, epiry ме? — Ойын гой эншейш, еш тене де емес... — М... iM... ойын дейш ! Урлыктарынды осылай жуып-шаймак екенещ дер гой! К,арай гор буларды н ойынын. К ерсетеш н мен сендерге ойынды! — Бэсе, айтпадым ба, тегш емес!— деп, Нурэдш танданып, кайта-кайта басын шайкап-шайкап кояды. — Дуйсеке, ерлж ке елж тегеннщ epemiri жок, 6ip ашуьщызды киыныз,— деп, Эбен агай басу айтты. Багбан ата туйше карап, ерш кезерш, мачдай Tepici кыртыстанып, кимыл-кы бы рсы з калды. У стаз C03i ой салды ма, элд е алы ста калган балалы к шалдуарлыгынын 6ip C9Ti eciHe туст1 ме, лэм - м и м а з куркесш е карай аяндады. Эжеск — Б у л калай болды , Е рболж а н ?— дед1 еш тенеге туеше алмай. — «Ж | п т адамнын 6ip касиет1 — ерлж , ер бо л, к ар аты пям », дейтш е зщ 1з емес пе?— д ед1 ол. — Б ул ер болганды гы н ба? Жет1 тунде жаткан елд1 дурлнепрш .— Эбен агай е р ж а з е зу тартты. 81

Нурэдш басын шайкап, ат басын кара жолга тырп етпей карай бурды. Е рбол мен Ергали 6ip орнында э л 1 тур. Ертес1не караса, арык бойынан узын саны уш кауын, eKi энгелек ж улыныпты. Yiueyi бакшанын аягында, бутаньщ тубшде жатыр. — Дегенмен, тс к е н ш узш сщ дер,— дед1 атасы квншд1 кул1мдеп. Аш уы таркап кетштк жуз1 жылы. — К олхозга ж енелтетш мына карбыздарды кур- кеге тасындар,— д ед 1 межрбан ж умсак унмен. — Ата!— дед1 Ергали осы сэт. — Не, балам? — Ана eKi кауынды мен урлаган болам ба, жок па? — Окасы жок, ерлж жасаган-ак бол. Ергалидын к ен ш кенш сала бердь Куанганнан ала карбыздарды аягы-аягына тимей зыр жупрш таси берди Кунжындап жымиып кояды. Шарша- майды да. АЙДАР НЕГЕ 0К1НД1? К узд щ ж айма-ш уак 6ip куш Бестоган мекте- 6iHiH окушылары к ол х о з даласына кемекке барды. Б ул к олхозд ьщ егет1н н е п зп дакылы — жугерн Комбайнмен орган ж угерш щ орны жана гана к узеген ж ылкынын жалындай теп-Teric. Кен далада балалар бой жазып, асыр салып, шапкылап мэре-сэре. Аздан сон окушылар сона- дайдан к ез тарткан сэры анызга да жеттк Звено ж етекнпа — муртты кара ж 1п т оларды колдын сала- сындай жугер1 ж уйепне 6ip-6ipfleH катар-катар Ti3in койып, масакты калай, кайтш жинау керек екенш TyciHflipfli. 9p6ip окушыга 6ip-6ip кап бердк «Та за 82

жинандар, каптарын толганда, 6ip ж ерге уйш кет1ндер, жарыста озгандарга сыйлык бершедЬ>,— дед1 к ул1мс1реп. Балалар комбайннан калган сап-сары алтындай ж угер1 сабактарын т е р т , т г е р т е й бердь Keft6ipey- лердщ кабы собыкка тез толып, эр ж ерге ушп кет1п жатыр. А л Айдар болса, кабын иыгына салган бойы, жолында шашылып жаткан ж угер1 сабак- тарыньщ 6ipeyiH алып, 6ipeyiH алмай, жылдамдата алкаптын басына 6ip-aK шыкты. Т ога н басындагы кек ш елке кабын тесел, 6ipa3 демалып отырды. Баска' балалар аныздын шетше жуырда жететш емес. А л Айдар ж ападан-ж алгы з 3epire бастады. Аздан сон орнынан турды да, Kepi карай ж урдь К,ос капталындагы карсы кездескендердщ ешкайсы- сына мойын бурмады. С ол жургеннен журш отырып, аягына 6ip-aK шыкты. Аны з аягында Нурипа апай тур едь Айдар езгелерд1 к1нэлай сейлед1. «М е н басына шыгып келгенш е, баскалар ЭЛ1 ортасына да ж ете алмапты »,— д ел, апайга масаттана карады. — Неше кап жугер1 жинадын?— дед1 апай. — Bip жарым каптай жинадым,— дед1 Айдар. — Неге аз жинагансын?— дед1 апай танданып. — Менщ жолымды комбайн таза алыпты. Б1рен-саран калганын гана жинадым. — Bip собы к калдырмадын ба? — Иэ, калдыргам жок. Калай екен1н бшмеймш, эйтеу1р, жок. Bip жаксы комбайншы орган болуы керек. — Кэне, онда TeKcepin керей!к,— дед1 апай. Айдар eKeyi ж уйекке кайта туст1. Ек1 адым аттаган сайын 6ip ж угер! собыгы к езге шалынды. Апай TinTi шашылган масактан аяк. алып журе алмады. Айдарда ун жок- Сам-соз. — Бул калай?— дед1 апай Айдарга. Айдар саскалактап не AepiH б1лмед1. — Жарыста калып коймайын деп...— дед1 ол м1нг1рлеп. — Онда жарыстын шартын туЫнбеген екенс1ц. Бул жарыста басына бурын шыккан емес, ж ерде 83

6ip дэн калдырмай таза api кеп масак, терген адам озады,— дед1 апай. калды. Айдардын eKi 6eTi дуылдап Kerri. О л еши барлык окушылардьщ сонында Айдар катты екшдь СОЛТАБАЙ Райхан Солтабайды жаксы бшетш. Ылри эл- азд ер ге ipuiiK керсетш, ед1рендеп ж уретш те б ел е ст ш бала. Мактаншактыгы да жок емес. Эйткенмен, дэл мундай деп ойламаган. TinTi мактанганда да осыншама мактана ма? Уйлерш щ жанынан етш -бара жаткан Райханды керд1 де, себепазд ен себепсмз жанында турран Батырбект1 алып урды. Ол да шакар екен, каргып турып, кайта устасты. Солтабай оны тары алып уратын шыгар деп ойлаган Райхан. Олай болмады. Керкш ш е, Солтабайдын мойны астына кайрылып, омакаса кулады. Райхан мырс eTin к у л т хйбердк С ол-ак екен, Солтабай Батырбект1 тастай сала, буран тап бердь Райхан алгашкыда сасып калды. Артынша ес жиып, каша женелдк Аралары 6ip метрдей калранда, Солтабай суршш, етпетшен т у с т 1. Ертес1не мектепке келсе, ecix алдында icin- Keyin Солтабай тур. Он колын шуберекпен танып алыпты. Т уш м ен уйктай алмай киналып шыкса керек, 0Hi боп-боз. Куяирейш, жудырыгын тушп, Райханды урралы келе жатыр едц абырой болганда класс жетекиплер1 кеп калды. О л Манзура апайды KopiciMeH Kepi бурылды. — Солтабай, мунын калай?— дед1 апай.— Рай- ханга неге соктыгысасын? К,олына не болды? — Апай, 63i маган m ic e бередь Кеше меш куам деп етпетшен тускен. К,олын сонда жаракат- тады. в з ж е сол керек!— дед1 Райхан буртиып. Солтабай 6ip кызарып, 6ip бозарды. Ызадан 84

жарылып кете жаздап эзер тур. Райханнын езуж - деп кекес1н к улю де ецсесш e3in барады. Ол ундей алмай, exi танауы пыш-пыш етш, кып-кызыл боп кетт1. Апайдын жаны ашыган бо луы керек: — Райхан, 6ip ж олга Солтабайды кеипрелж, енд1 03i де кайталамас,— дедь К,онырау согылды. Райхан вз класына Kipin бара жатып «катырдым ба, б элем » дегендей буган карап т ш н шырарды. Осыдан сон Солтабай сабакта 6ip турл1 кеш л- ci3 отырды. У з ш с к е де шыкпады. Балалармен де ойнамады, тек сабактын 6iTyiH кутть Элден уакытта мектеп мандайшасына орнатылган жез конырау безищеп коя бердк Солтабай сыртка шыкса, Райхан уйше кетш бара жатыр екен, куып жеттк — Не керек?— дед! Райхан катуланып. — Неге шагынасын? — 0 з 1н неге тш сесщ? — Тшсемш. — Tm cin корил, кэне? Апайга тары да айтып жазанды берпзейш. — Айтып кер, соныннан 6ip ел1 калмайын. — Онда ере бер, ерпппм, кошаканым, пше... I пше...— деп, Райхан ж упре жонелди Солтабай т т т е н куйш кетт1. Ешй ерсе, шынымен кошакан болтаны. Ермешн десе, ececi к е т т , зыгырданы кайнап барады. Онын колра уйреткен коныр козысы бар е д г «П ш е»... «пш е»... деп Kirn шакырса да ж етш баратын. Итке де, кудпкке де epin ж уре беретж . Алангасарланып казандагы сутке де койып кететж. Еши Райхан муны coFaH тенедь «Т е ч е у ж ж турж . Ен болм аса адамга тенесеш!, малга тенегеш Heci». Солтабайдын ызаланраны сонша, im i-бауыры калтырап, турран орнында калшиды да калды. 0 зге балалар эзищесш, к улю 1п, уйлерж е кайтып барады. Б ул кгрерге тесж таппай эл1 тур. «С оган epin нем бар едк М анзура апай да ескерт+i емес пе, ендк мже, мазак болды м. Тыныш ж ургенде ештене ж ок едЬ> деп ойлады. 0 к Ы ш те н ©3eri 85

ертенш ушне арен ж е г п де, тесеп н е сулай кет-ri. «Н ел ж те н булай? Райханнын: «пш е...» «пше...» деп келемеж дегеш неа', неге 6api к у л т барады? Корланып, 6ipece ызаланды, 6ipece капаланды. Тамакка да заукы сокпады, уйктай да алмады. Осындай узак киналыстан сон, о л алгаш рет ез кжэсын мойындады. ! ЖАЗЫЛМАГАН ШЫРАРМА Э лм ур ат кала мы н колына алып, шыгарма жазуга отырганы сол efli, сыртта элдененщ топ ете калган дыбысы естшдк Артынша корпи уйдщ HTTepi ypin, тауыктары кыт-кыттап, шу--шуркан болды да кеттк 9cip ece 6ip баланын даусы ерекше шыгады. Э л ­ мурат шыдап отыра алмады. Орнынан каргып турып, терезенщ алдына келдь 1ргелес уйдщ ауласында мек- тептес досы сулап жатыр. Eni бала жанында шыр- шыр eTin жылап тур. — Кайыржан, не болд ы ?— дед1 о л ж упрш жетш. — Анау ала допты алам деп, уйдщ тобеанен кулап калды,— дед1 шырылдап жылап турган exi баланын 6ipeyi. Элмуратты н ж уреп flip ете тусть О л досынын аягын устап кормек болып едк бебеу какты. — Ж ы лам а,— дед1 ол даусын катайтып.— Онан да эрекет жасайык. Сен екеущ улкен xicm ep келгенше eKi уйге карайлай отырындар. А л мен Кдйыржан- ды орталыктагы ауруханага апарайын. Алгаш кыдай емес, 6api де жылагандарын койып, тыныштала бастады. Ж ы лай бергеннен ештене он- бейтш ш е квздер1 жеткен секьпдь Э лм урат ж упре басып ушне келдь Онын к ш кен е арбасы бар едь Соган eceriH тездете жект1 де, inirne жумсактап шеп салып, эрен легенде К,айыржанды устш е шыгар- ды. Ойбайлаганына карамай тд е б а й л а п аягын танды. Сейтсе де, кан токтар емес, эп-сэтте-ак кып-кызыл боп шуберектщ сыртына Teyin шыкты. 86 -

Э л мурат улкен ж олга т у а а м е н eceriH жон фкадан салып Ж1бер д ь Кайыржан арба солкы лы на иыдай алмай гей-гвйлеп келедь — А з шыда, каз1р ж етем1з,— деп ж убатты . Д еген- иен, аяк сынган одай ма, окта-текте арба з 1рк еткенде К,айыржаннын жан даусы шыгады. Ондайда: — К,ыздар гурлы жок,пысыц. Кдншайым да кынк етпей шыдады гой аттан ж ыгы лганда,— деп, намысы- |на тие сейлейдь — Бэлем, аягын сынса, керер ем шыдаганьщды,— деп, Кдйыржан да тез1м дш к керсетуге тырысады. Элмуратты н бар ойы — оны т е з1рек дэршерге жет- м зу. К,ырсык, кылганда ж о л бойына ж угерш щ аяк I суы каптап кетштк К1шкентай кезш де ауруханага j 6ip рет келгеш бар. Эрм м нен сурастырып, арен тапты. А у ла 11шнде жагын танган, басын байлаган, бала квтерген, балдакка суйенген, ж олак-ж олак кшм киген адамдар толып жур. Кдрсы алдындагы улкен жармалы е с 1ктщ алдына кеп токтады. Э лден уакытта ш т ен басына ак калпак. устше ак халат киген ж уз1 жылы 6ip апай шыкты. К,имыл-козгалысы улкен дэршерге уксайды. Eni к ез1 булаудай боп icin кеткен, арба устш - деп калканкулак, адыран коз арык баланы кврген flapirep мэн-жайды асыгыс сурай бастады. — Уйдщ тебес!нен кулап, аягын сындырып ал- ды,— дед1 Э лм ур ат дегб1рсдздене. — Э ке-iuenieci кайда? — Ж умыста, уйш де eni iHiciHeH баска ешшм жок. Б1здщ уйдщ адамдары да ж угер 1 жинауга кеткен... медпункт ж абы к.— Оньщ даусы 6ip турл1 бузы лы п шыкты. Дэршер арба устшде куп-ку болып куйзелш отырган Кдйыржаннын аягын айнал- дырып керд1 де, эп-сэтте кол зем б 1л ак ёлпзд к — Досынды кеплкт1рмей ж етш згенщ дурыс болды . Мше, мунын — нагыз камкорлык,— дед1 сосын Э л м у- ратка суйсж е карап. Элмуратты н кеудесж элдекандай 6ip куаныш кер- неп кетт1. Енд1 коркатындай ештене жок, Kayin- 87

катер етть Кайыржаннын таяу арада айыгып кете- TiHiHe о л кумэн келДрмедк BipaK кайтар ж олда 03i катты киналды. Манаты су ж ол бойына тугел жайылып KeTinTi. Жолдыц кед1р-будыр, ойлы-кырлы тустарында есегш щ аягы тайып, арбасынын денгелег! батып, эуре-capcaHFa тусть Ол арбасынын 6ip жагын суйемелдеп, белуардан су кеше ж урш , уйше ел жата эрен жеттк B ip a K онын кец1л куй1 KOTepiwci едь Досы уцпн 6 ip KyHri шаршап-шалдыккан ештене емес. Кайыр- жаннын аке-ш еш еа жумыстан жана тана келштк Ж айсы з хабарды естклмен, ауруханага барталы жатыр екен. Элмуратты 6api шуркырап бас салды. Жылы хабарды ест1с 1мен тугел куанысып, жайрандасып калды. — B yriH бармай-ак койыцыздар,— дед1 ол бар жайды бастан-аяк TyciH flipin.— Кдйыржанды flapirep- ге м езгЫ нд е жетюзд1м. Ак халат киген жаркын ж узд 1 апай кабылдап алды ,— дед1 кониин дауыспен. «Айналды к сенен!» деп Кайыржаннын ата-анасынын куанышы койындарына сыяр емес. 9м1рде бауырдан жакын, бауырдан ыстык не бар. Кайыржаннын Ылер1 куангандарынан кезек-кезек Элмураттын мойнына асылып, бакшадан э лп н д е гана узш алган алмалары н кайта-кайта усынып бэйек. Осы куаныш эсерш де журш, Э лм ур ат калайша кеш Tycin кеткенш биш ей де калды. Bip е м ш и т а , о л шыгарма жаза алмады. Бат- пакты ауыр ж ол езш эбден калжыратыпты, карны ашып, iiueKTepi шурылдап, ыстык iujiciMeH буын- буыны босап, отырган орнында калгып кеттк Содан ертенпсж 6ip-aK оянды. ¥йкысы канып, эбден тьщайып калыпты. Ол орнынан каргып турып, тукт1 орамалмен денесш ыскылады. Сосын тамагын iiuin, мектебше кетть Айнала эдемь Кун ашык. Аслан кекпенбек, тап- таза. Элмурат жаксы окитын. Ауызша сабактарды кол- ма-кол кулагына куйып алып, кайыра айтып беретш.

(,ырсык кылганда кеше уйге ж азбаш а ж ум ы с берш- генж карашы. Ж алпы Эбсэм ет агай шыгарманы жш жаздырады. U laKiprrepi де оган уйренш алган. Б ул жолы «К,амкорлы к» деген такырыпка шыгарма ж азып келу тапсырылып ед1. К,оцырау согы лы сы мен агай эдеттепдей ж урналын колтыктап, жайлап басып класка м рдь Сэлден сод: ' — Калай, жазып келдщдер ме?— деп сурады. — Жазып келдж,— дед1 балалар. — Кэне, онда етк1з 1цдер. Балалар ж апур-жупыр семкелерш ашып, дэптер- лерш алып абыр-сабыр болып жатыр. Тек Элмурат кана кимылсы з отыр. Агай оган: I — Сенщ шыгармад кайда?— дедь О л орнынан ж айлап к ет ёр ш п , Kemeri окиганы бастан-аяк айтып бердк Ештеме жасырмады. Окушы- лар онын с е з 1н а л т щ е й тынып тындады. Bapi онын iciHe iuiTeft суйсш ш отырган сынайлы. Э бсэмет агай да риза кейшпен: — Калай, балалар, Элмураттын уй тапсырмасын орындай алмаганын себешч дейм1з б е?— дедк — Эрине,— деп шу ете TycTi балалар. — Онда осы окиганы шыгарма етш, к елеа сабакка жазып келе гой,— дед1 агай. Уйге бершген тапсырманы орындай алмаганына катты кысылып турган о л устаз сезш куана куп алды.

БИМ¥РАТТЫЦ Б1Р KYHI Бимурат танкы танау, адыран кез, кара бала Анасыныц т Ы н алмайды. Сабагын жендеп окымайды. Осы кылыгынын Tepic екенш ез! тусшбейдь О л бугш де эдеттепсшше есшеп-кусшеп, Kepi- л т -с о зы л ы п , орнынан эзер турды. Кеше кешккж бей-берекет шашып тастаган кшмдерш !здеп, уй iuiiHin астан-кестенш шыгарды. Кш мж кикнмен, б етьк олы н ш ала-пула жуып, тамакка отырды. Майлы ыстык шелпект1 шиыршыктай орап, комагай- ланып асады дейсщ кеп. — Акырын, асыкпай iiu,— дед1 анасы. — Енд! шай бер,— дед! ол. — Сабагынды окисын ба? — K,a3ip окимын. Анасы уй iiiiiH реттеп, казан-ошагын, устел ycTiH, ыдыс-аягын жинэстырып жургенде, ол тауык коранын бурышына тыккан тасатары мен лэцпсш жып е тм зш калтасына с у н г т п ж 1бердь — Ендп сабагынды окы,— дед1 анасы. — 0 з 1м де сейтемш ,— дед1 де, б 1рден сабакка KipicyfliH орнына мысыгына кикым-сикым жепзш, шыныньщ тубш деп шайдан калган c y rri iniKi3in, куйбендеп журш алды. Dip кезде мысыгы зып 6epin eciKTeH шыгып Kerri. Осы кезде сырттан «Агы бай атаннын балтасын экеп бере койш ы» деген анасыныц даусы естищк BipaK ол: «С аба к окып оты рмын»,— деп бармады. Сэлден кейш ашык турган есж тен 6ip балапан торгай уйге ушып к1рд1 де, шапур-шупыр терезеге соктыкты. О л оны устаймын деп терезенщ алдында турган г у л д 1 ыдыс-мыдысымен аударып туар дь Аударылган гулд ! орнына койып, сыртка кез тастап едк анасы келе жатыр екен. Асы га семкесш !здедк Кеше кешккпн эбден шар- шап, ycTi-басы су-су боп келш, ауыз уйд1н он жак бурыш ына тастай салган. С о л жерден тапты. Сырты сатпак-сатпак балшык. Ютаптарын б1р-б1рлеп алып жатуга epiHin, устел 90

'стше тецкере салды. 1шшен 6ip 6ympi TeciK ала (обын алды. Семкесш щ ту бш д е п кокыр-сокырдын >spi еденге т е п л д к О л оган абыржымады. Сыр- гындагы балш ыгын женцмен суртш , шан-тозанын урлеп яйбердь Сакасын wipin, mireciHe куйган корга- :ынын шукылап, тэйке Tycipin кердь Одан л э ц г к ш retiTi. Сыртта тыкырлаган аяк дыбысы естшгенде, сабак, окы Faн боп отыра калды. Bipaic, анасы уйге нр м ед ь EciK алдында жаткан ecxi себетт1 алды да, кайта кетт1. Бимурат устел устш де кокырсып жаткан оку куралдарына карал, ойланып 6ipa3 турды. BipaK eui6ipiHe кол тиг!збедк Айбак-сайбак ускынсыз кок дэптерш колына алды. 1шш ашып Kepin ед1, Kip- кожалак екен. Эрш терш щ 6ipi ерге шыгып, 6ipi томен Tycin, 6ipi кнсайып, 6ipi шалкайып жатыр. Бетше май там Faн, сорпа шашыраган, кауынньщ, кызганактьщ шырыны жагылган. Озш е де унамады бшем, коп карагысы келмедк Одан ютаптарын api-6epi тонкеркт1рдь Олардын im i-сыртына т у л - кшщ, мысыктын cypeTi салынган. Осылай эр к1тапты 6ip ашып-жауып, 6ipiHiH уст1не 6ipiH каттап, тук бЫ рм ей сыртка шыкты. — Сабарынды окып болды н б а?— дед1 анасы. — . А з калды. — BiTipin oip -ак шыкпадын ба? — Азы рак бас тыныктырмасам, миыма Kipep — Онда алма жинауга кемектес. О л 6ip колы мен алма жеп, екшин колымен алма Tepin, аз журд1 де: — Сабагымды окиын,— дедь — Жарайды оки Foft,— дед1 анасы. О л уйге келш , керенау кимылмен к ундел1гш ашты. Орыс TUii, казак т ш , математика, шет тин, биология — кшеч ауыр сабактар. Басын уста л 6ipa3 отырганнан кешн ерше орнынан турды. Д обы н колына алып Tecirin жел1мдемек болы п едк жел1м табылмады. К,айта отырды. Сагатка карады, он б1рден бес минут к ет ттк Отыра-отыра 3epiKTi бшем, абыр-сабыр мек- 91

тепке жинала бастады. ©iiiipriuiiH, карындашын, сыз-J рышын, пластилинш б 1р -б 1рлеп сомкесше салып койды. Асыктарын устел устж е тчзш, сук, саусагымен ш е р т т отырганда анасы мрдк | — Не icTen отырсын? Ол жауап берудщ орнына семкесж ' жемю- жидекке, кант-кэмпитке сыкап алып сыртка шьщты. — Ерте емес пе? — Мугал1м б у п н ерте кел1вдер деген. Ж олай о л мшкентай балаларды коркытып, элсш- э лс ж саусагын аузына сала ыскырып, агаш басына конган кустарды урмте журш, базарга сокты. Ш еюл- Деуж, айран-сут, о л-п ул сататын жерден етш, эр ту р л1 eHflipic буйымдары дукенж е, одан шыгып. азы к-тулж дукенж е м р дь Сосын мектепке карай аявдады. Б ул келш кластьщ eciriH ашканда, туске д е й т окитын балалар эл1 шыкпапты. Оларга Бимурат миыгынан жымиып, кекесжмен карады. бйткеш бэрж щ imeKTepi шуркырап, карындары ашып отыр- ганы белгип гой. Бимурат сем кесж ен кол басындай май ш елпект1 алып, eciKTiH санылауынан ш теплерге KepceTin турып т к те д ь Сосын «кандай т э г п » дегендей тамсана саусагын шошайтты. Балалардын назары eciK жакка ауды. Телм1ре карайды. Бул ойын жалыктырды бжем, б 1раздан кейж о л мектептщ сыртына барып, л э д п тепть BipaK ж алгыз ойнаган кызык емес екен. Iiui пысып, кайтадан мектепке Kipfli. С элден кешн конырау согылды. Балалар | дурм рей у з Ы с к е шыкты. Д э л 1зде отряд вожатыйы ушыраса кегп. — Негып журсщ , неге сонша ерте келдщ, ani 6ip сабак бар,— д ед 1 ол. — 03iM, neTin... Уйге бершген есеп шыкпай... — Рас, сен1н сабакка ж аксылап KipiceTiH уакытын жеттк Окуга ежи бар куипвд! сал. Кэне, керсетнп есебщдк — Ракмет, тэтей, каз1р ез1м1здщ кластьщ балала- ры келедк б 1рлесш шыгарамыз.

— Мейл1, онда, ж алпы сен жаксы баласьщ, гек ж алкаулы кты тастасан болган ы ,— деп к е т т цалды. Бимураттьщ тэтейге iiui ж ылыганы сондай, ешц жаксы окырысы келд ь BipaK э уел бастан мойнына мыктап MiHin ал ран ж алкаулы к кайдан ж1берсш. Май шелпек ш е л д е г п бшем, кудыктан су iiirri. Одан екшдн кабатка кетерш дь Bip класта шет тш нен сабак беретш буйра бас тэтейдщ даусы ерекше шщк-шщк етедь Ещй б1ршдё тарихшы агайдьщ даусы 6ipece гуж ш деп, 6ipece м щ п рлеп кызык ёстшедк Ол мурал!мдердщ даусын кызыктап, кшт салатын тесжтен сыралай-сыгалай тагы да ез класынын алдына келдь Акырын ашып керш едк — EciKTi ж ап!— дед1 картадан элденеш к е р с е т т жаткан сумбш шаш апай. О л муны бшетш, дереу ж аба салды. Сыртка шырып 6ipa3 сенделдк Терезеден iuiTeri балаларра мойнын созды. Bapi тырп етпей, б1рдеце ж азы п жатыр. Бетш терезенщ ! эйнегше басып, типн шыгарды. Мурны б ез м ен бет j боп кетсе керек, 6ip кыз буран мырс e rri. О згелер де ж алт карады. Bip бала оран к езш алартты. Бул мурнын тыржитты. Мугал1м «куып ж1бер» десе керек, шашы тш рей ген 6ipey сыртка ж угчрт шыкты. Бул каша женелдк Мше, тустен кешн окитындар да келе бастады. Ф утбол аланында уш -терт бала ж ур екен. Бимурат соларга карай тура ж уп р д ь — Не icTen жатырсындар?— дед1 ентше жетш. — Ештеме, лэцгщ бар ма? — Бар. Ойынныц 6aci не? — Ж ещ лгеш м1з женгешм1зд1 жиырма метр жерге аркалайык. — Жарайды, келгстпс. Л э ц и 6ipey болгандыктан, еш -екщ ен 6ipiKTi. Бимураттьщ cepiKTeci ж ы лдам екен. Exi алаканына кезек-кезек Tyxipin, бар ынта-шынтымен KipicTi. К,а- йыстай кара б ала да калысар емес. Е м эяры б 1рдей лы п-лы п етед 1, дэп 6ip с ер тп е д ен жасалгандай. Мундайда м м намысын 6epciH, eKi ж ак та барын 93

салды. Кдйыскара ештемеш елер емес, танауынын асты шып-шып терлеп, барган сайын у д е т т барады. Eni жак та ак тер, кек тер болды. Аягынын магнит бар ма, калай тепсе де, кайыскарадан л э ц п кетпед1 Булар да аянбады, эйткенмен анау озатын сиякты Алгашында Бимураттын ж ен етЫ н е ceHiMi м ол едй K,a3ip жагдай баскаша. ¥пай санын арттырып, карсы- ластары алдымен ж е^ске жетть — Ал, аркаландар!— дед1 кайыскара. — К,айта ойнайык. — Алдымен бэстщ шартын орындавдар. — К,айта ойнайык дед1м гой са га н ! Ойын б т п , егес басталды. — Ш ыдамайтыньщ бар, неге ойнайсын? Сен ж т т емессщ , мйдтсщ. — б з щ м1птсщ! EKeyi 6ip-6ipiHe тап-тап бердь Бшектерш сыба- нып, кездер1 еяйрейш, тебелеске шьщты. Ж уп рш кеп 6ipiH-6ipi 6ip-6ip nepin етть Оны к ор т , онда- мында ойнап ж ургендер б 1рдецеден кур калгандай д ур л1ге ж упрдк К,айыскаранын жудырыгы катты тид1 бклем, сэлден кейж Бимурат оны алкымынан ала туст1. Танаулары д е л д и т : «К,алай екен, б эл е м !»— деп, 6ip-6ipiHe ю ж ш т - м ж ш т кояды. Оган кейб1реу- лер мэз. Б1раздан сон eKeyi де eHTirin, шаршап калды. Bip жаксысы — осы кезде мектеп мандайшасы- на орнатылган ж ез конырау бебеу агып, безищеп коя бердь Балалар iuiKe лап бердь Бимураттын д е а кайтып калган, у н -т ун а з отыр. Басы зе ц т , эр ж ер1 шым-шым етедй — Кэне, бэрщ 6epi карандар,— дед1 м угал1м. Бимураттын бар ойы — кайыскарадан еш алу. Ж уды ры гы ту к ш , Tici кайраулы. Э л с ш -эл а н кабагын туйш, шытынып кояды. «Б1ракекш ил жекпе-жек сэтт1 аякталса жаксы. Кдйыскара осал карсылас емес». Онын сыртка шыккысы келдь BipaK ол ушш сылтау табу керек. С эл ойланып отырды да, 6ip колымен аузы -мурнын басып, колын кетердь Б ул — не мурным Канады, не TiciM Tycin калды деген б елп . Апай руксат 6epiciMeH, ездер1 л э ц п тебетш жаман тамнын 94

тасасына келдь Т убж де ani оты сенбеген темеюнщ калдыгы жатыр. Бимураттын о кеане шаруамен келш журетж дудар бас агай капаланса болды, шылым шегетж. С ол eciHe Tycin eKi-уш сорып efli, какалып- шашалып, к езж ен ж ас парлап коя бердь 1шке кеп сорып ж 1берсе керек, т у т Ы колкасы н кауып, KeHcipiri ашып, тым-тырыс отырып калды. Аздан сон о л кайыскаранын теб елестен кейжгч TypiH Keprici к елд ь К еп кеппкпей балалар у з ш с к е шыкты. О л кептщ imiHeH карсыласын (здедк BipaK таппады. EKi-уш баладан сурап едк ешкайсысы керд1м демедь «М енщ жудырыгым да осал тимеген». Онын к ец ш кетерипп калды. К,олын калтасына салып, алшандай баса класына Kipfli. 0 з «ер лн ч н е» ез1 суйсж ш , орыс TLai сабагында к ещ лд ! отырды. Оку- лырын алып, уй тапсырмасын караган болды . Апай сабак тусжд1руге Kipicri. О л окулыгынын бетж е неше ту р л 1 кос канатты самолеттердщ сурет1н сала бастады. 0 з 1м ен -ез1 еш к1мд1 мазаламай отыргасын ба, элде байкамады ма, апай ескерту жасамады. К,онырау согы лы сы м ен ж уп р ш сыртка шыкты. Ай нала ка к ез жупртт1. BipaK кайыскара кер1не коймады. О л евдц бш егж сыбанып, доп ойнап жаткандарга келдь Олар допты калай болса со- лай куып, шапкылап ж ур едк Б ул да косылып кетть Жартысы — шабуылшы, жартысы — коргаушы. Ол ойыннын кызырымен ушжцп сабакка юрмедк Кдйыскарадан еш алуды да умытып кетть А яры- аягына жукпай, куйгытып келе жаткан. К,айдан сап ете тускеш б е л п а з, дене шыныктыру сабагы- нан беретж агай келе калды. Ойын сап тыйылды. Бимурат мойнын imiHe алып, жаман тамга карай каша ж онелд ь С эл дамылдап, ш е к и т отырып ент1гж басты. Алдындагы 6ip топ курайга уш -тер т торгай конды. Bip жаксысы тасараты калтасында екен. 1шже тас салып, дэлдей бергенде, о л пыр е т т ушып KeTTi. «Тары конып к алар »,— деп 6ipa3 кутть Эне, бакырауык к е м т р д щ шубар тауыктары осылай карай беттеп келедь 1шжде айдары ж елкшдеген нэн этеил бар. К,ыт-кыттап мангаз басады. Эрнеш 95

6ip шокып, Бимураттын д эл алдына келдк Бул оны бастан кездеп турып тартып ж1бердь Ш убар тауык ок тигендей ж алп ете т у ей де, табан астында сеспей катты. Бимурат сасканынан тары каша ж е- нелдк Осыны кут1п тургандай конырау да шырыл- дап коя бердь О л зымыраган бойы коп баланын ортасына койып кетть Саргая бастаган тал-теректердщ жапырактары калыктап Tycin жатыр. BipaK тай-кулындай жарыскан балалар куз салкынын елер емес. Бимурат та туягы кызган тулпарш а эрызып жур. Кеципндё ешкандай алан жок. Сэлден сон балалар Teric класка мрдь Сабак басталды. Бимурат терезеден сыртка карап едк колына шыбык устап келе ж атк а« кемшрд1 K63i шалып калды. Жана e 3i елт1рген тауыктын иесь 0лген тауыктын басын томен салбыратып, котерш алыпты. Эне, карсы кезжкен балалардан шыбыгын шошавда- тып б1рдене сурап жатыр. BipaK олар тауыкты к1м о лт 1рген1н кайдан бшЫн. Bopi де бастарын шайкап, кет1п барады. Ол, эрине, таба алмайды деген соз. Апай картадан Грецияньщ калаларын керсет1п жатып, KeMnip жакка 6ip карап койды. Бимурат тук бклмейтш адамша томен карап, ун-туншз отыр. Элс1н-элс1н аула жакка коз тастап кояды. Д эу де болса кемшр осы мектепт1н балаларынан керш ж ургеш анык. «М ы к ты болса, тауып керс1н». Сурай-сурай жалыкты б1лем, аздан сон KeMfiip KeTin калды. Сабак та 6iTTi. Балалар семкелерш алып уйлерше кайтты. Елд1н сонын ала Бимурат та шыкты. KeMnip де, кайыскара да KopiH6eftfli. Бимурат эл1 де ойыны канбай, айналасына коз ж уг1ртш eai, арры KemeHiH киылысында nipmin турган уш -торт балага K03i TycTi. О л куанганнан жандарына ж етш к ел1п: — Кел1ндер, асык ойнайык,— деД1. — А сырымыз жок,— деп тымырайды олар. — М енде бар. Э л п л е р «не 1стейм1з» дегендей 6ip-6ipiHe карады. — Ойнасак, ойнайык,— дед1 кысык коз кара бала. 96

— Онда ecici к лубты ц арты на барайьщ . Б у л ж ердей м угал1мдер Kepin к,ояды. — Ж арайды,— дед! Бимурат. Шынында да, б у л жер ынгайлы едь Ж щ ш к е кара баланьщ к олы -к олы н а ж угар ем ес, !зд еген ге сураганньщ дэл e3i болы п шыкты. Ойын кызган сайын ута бастады. Э р ьберщ ен сод ымырт ympuiin, кез байланды. — Енд1 к оя лы к ,— дед1 анау. Бимурат уйш е карны ашып, cw e ci катып оралды. — Н еге сонш а кешЬстщ?— дед! анасы. — М угал!м содынан алып калып, есеп шыгарт- ты,— дед! ол. Сабак деген сон, ешкайсыньщ аузын ашпайтыны б е л гш , анасы ту п л, эк еа де лэм демедь — К,арныд аш кан шыгар. Ш еп п н ш там агы дды iiu,— дед! анасы MycipKen. Iiu eri шуркырап, зрен жеткен сабазыц ай-шайга карасын ба, колы-басын шала-шарпы жуып, с ы е к е т шубырып дастарканга отырды. Т ам агы н асыгып-ycirin imTi. Сосын ж ылы уй, ыстык ас туда бойын маужыратты бьпем, отырган орнында калгып Kerri. М шеки, балалар, сендер Бимураттьщ 6ip кунш щ калай еткен!н адгарган боларсьщдар. А л енд! Бимуратка не дейсщдер? Осы жур1а дуры с па, б ур ы е па, е зд ер щ ойланы п квр!ндер.

ДАЛАНЬЩ ДЭМ1 Ермектщ атасы еп стж тен оралган сайын: «1Шркж, далада iiiiKeH тамак кандай дэмдН»— деп тамсанып отыратын. Б ул созд! Ермек экесш щ аузынан да еститш. — О зд е р eric басына барганда тамактарьщызга б1рдеме косасыздар ма?— деп сурады о л 6ip куш экесшен. — Ештеме коспаймыз. — Онда калайша тэт™ болы п кетед1? — О л унпн тамакты далада imyin керек,— дед1 экеск — К унде ез1м1з iiuin журген тамад па?! — Иэ, сол кэд1мп уйдеп тамак. — Онда оны кайда агТарып iuice де, 6api6ip емес пе? — Bapi6ip емес, далада iiuceH, уйдегщен элде- кайда тэт™ болады. Бул сезге о л сенерш де, сенбесш де бшмедк эйткенмен даланы д дэм ш таткысы келд!. Бул тшепн эке-шешесше айтып efli, олар карсылык бивдр- медь 0здер1мен 6ipre шай, алм а-epiK, та га баска nici- Р'лген тагам алды. Eric басына дейш 6ip сагаттай журдк К ел ш м е н экес1 арбасын догарып, азыгын келенкеге апарып койды. Арык жиепндеп кегалга атын аркандады. — Ермек, кольща анау юшкентай кетпевдй алып, су салып кел. Сонау KepiHin турган жалгыз терект1н жанында тоган бар, к о м е т бекггуль А узы нд ага тастарды алып тастасан, су аткактай женеледк— дедь Ол арык бойлай ж упре ж енелдь Бул кезде кун эж ептэу!р к ет ер ш п калган. Ш екесш ен шып-шып тер шыкты. К ун де ыси бастады. Тоганньщ ке- мейш мыктап бекггкен екен, коп эбкерлендк Оны 6iTipin к елген сод, aKeci: — EHfli мына кулактарды аш,— дедь 0 3i шалгысын етм р леп кайрап алып, шшендж- TiH mo6iH сыр-сыр е т т з ш шаба бердк 98

Ермекке кулактарды ашу да онайга туспедь 8кес1 топыракты улкен ры п уйю , мыктап турып шыммен бемткен екен. К еп кеипкпей бipiнш i такта сура толды, оны екшнй тактара аударды, одан ушшнпсше... Осылай ол 6ip сэт тыным таппады. 0Keci шаршайтын емес, сырылдатып шшещ й шауып жатыр. Б ул болса кулактьщ 6ipiH жауып, екшипсш ашып ж урю эбден титыктады. Iiu eri шурылдап, карны ашты. Бел1 де талып барады. Экес1 м ы нк етер емес. К ун тебеден ауа ол суды картой еккен шаршыра бурды. Б ул ете улкен едй 6ip-eKi сагатсыз тола коймайды. Т у е ауа экеск «Ж у р , Ермектай, енд1 ана кара- раштын келенкесш е отырып, тамактанайы к»,— дедй К,арны ашып эзер турган о л карагаштын тубш е жуг1ре ж ен елдь 0Keci шалрысынын басын сура сальш койып, арбадагы кара кш зд 1 келедк еге т е - седь Асыкпай б еткк о лы н жуды, аузын шайды. Ермектщ карны ашып, шыдамы таусылы п барады. Онан сод дастарканга нан турап, жайланып отырып, экелген тамактарын алдарына койды. Апасы 6ip тостак сутке бектершген тары, ею токаш салыпты. А л шай жеткЫкт1 едь Кдсыкты да умытпапты. — А л енд1 тустенелш ,— дед1 экесГ. 3opFa шыдап отырран Ермек нанды аузына толты ра асады кеп. Бурын Ермектщ мундай карны ашпаган шырар. Уйде д эл б улай араны аш ылып там ак ж емейтш . 0Keci ара-тура буран к езш щ киырын салып, карап кояды. Нан да, шай да ж еген сайын тандайына бал татып барады. — 0 ке, 6yriH тамак калайша тэтт1 б о ль ю кет- кен?!— деп сурады ол. — Е цбектщ аркасы рой,— деп кул1мдещ экесь— Нанды осы лай енбек етю ж еу керек. Даладары жеген тамактьщ т э т п болаты ны содан. Ермек «д ала д эм ю щ » сырью енд1 туешгендей мэз болью , э к еан е жымия карады.

«УМЫТШАК,» Жакайдыц бесшип класты аудан орталыгынан тэмамдап, ушне оралганы кеше рана. Уйге кел1ам ен uieuieci: — Ж амал апайдын елеуш пн апарып бер де, туз сурап кел,— дедк Онын ежелден жодтан езге уак- туйекн елден сурайтын эдеть Мунысын Жакай жактырмайтын. TinTi eKi ж уз е лу баласы бар интернат та еш ммнен ештеме сурамайды. Баска уйлер де ейтпейдь 8cipece дукенде толы п турран нэрселер- дщ езш сурайтындарын кайтерсщ. Осындай ойлармен Жакай Kepiui уйге келш калсанын байкамады. Ж а м ал апайдыц елеушпн бердк 6ipaK туз сурамады. — Экелген тузьщ кайда?— дед1 ineuieci оран. — Т у з сурауды умытып KeTinniH. — М унан к1шкентай кушнде умытпаушы едщ, саган не болд ы ?— дед1 анасы ренжш. BipaK Жакай ундемедь Ертес1не колына 6ip уы с кэмпит устатып анасы буны енд1 Кдлипаныкше жумсады. — М ынау с1зге экелген базарлыгым деп бер де, сузпсш экел. Ж акай К,алипа апайдыц балаларына экелген базарлыгын бердк 6ipaK сузп с ш сурамады. Уйге келгенде рана: «Ой, эттеген -ай !»— деп, умытып кет- кендей сыцай танытты. Эке-шешеш буран тац калысты. — К,олына ештеме устатпай, ж умсап керел1к,— д еси сосын. — Муртымды басайын. Кдпалайдыц устарасын сурап экеле рой,— д ед 1 экесь О л баруын барганмен, устарасын сурамай кайтты. Б ул келгенде, э к е а айнага карап, муртын сипап койып дайын отыр едь Жакайдыц колында устараныц ж ок екенш керген экеск — Адам болмайтын неме, осы умытшактыгыцды кашан коясыц,— деп зекщь ЮО

— Слздер уад-туйект1 елден с ураранды дойрэн- да,— дед1 ол буртиып. 0Keci мен uieiueci 6ip-6ipiHe дарап, ундей алмай отырысып далды. КАТЕРЛ1 АСУ Салауатты, салидалы Бекасыл ага fler6ipi дашып: «К,азанкелдег1 ж ылды га дасдыр шауып жатыр дейдь Т устен кейш аргы бетде етем1з. Атда жен<л рой, EpciH ауылра барып, б1здщ уйдег1 о д -д э р ш алып д елсш »,— дегенде, уйдегьпердщ 6api ауыздарына дум дуйылгандай тына далды. К,орыдпай дайтеiH. Ерсшнщ сыры мэл1м. Аты шулы с у л ж дараныц жайы белгип. Ж ер д е те п е емес, Hip-диыр тау ж олы . Ж азы м болса ше? Б у л с ез д 1 ест1генде, Ерсшде ее далмады. Exi K03i оттай жайнап, эдесш е диыла дарады. Оныц 6ip дасиет1 — атда MiHce, ©3iH-03i умытатын. Анасы «адырын ж ур » деп дудайдын зарын дылатын. Бедасыл ага — ферма Menrepyuiici api Ерсшнщ туган нагашысы. К,айтем13 дегендей уйдегш ер 6ip- 6ipiHe дарады. — Барып делсш,— дед1 элден уадытта здесь С ол- ад екен, EpciH сыртда атып шыдты. EpciHHiH атда мш бегенш е талай болы п едц сагынып далыпты. Атасы ер-тодымныц узенгклн дыс- дартып, те с айылын тартып бердь Ж у й р к аттын уетш де к е н ш дедде ©рлеп, самгап к еледь Уш сагаттын 1плнде дайтып оралуы дерек. «Б уны орында- са, EpciH гана орындайды»,— деп, Бедасыл ага эдеш ж умсап отыр. Оны EpciH де TyciHefli. Асты н- дагы жануар да тау-тас, сай-сала, ой-дыр демей, ор дояндай оргаты п, ауыздыгын дарс-дарс шайнайды. С улж дараньщ омырауы терге малшынранмен, арыны басылар емес. Туягы дызган сайын ж елдей ecin, дуйындай жуйткидь Бекасыл ага атда адырын ж уретш . Д е н е а 101