З. Тамшыбаева. Жер туралы жыр

— С о л дур ы с . О н ы mipiK басы п ж атканнан re p i тозы п б1ткен1 ж аксы . Ж ерд1 кайта ж а ц гы р туга KipiceMia. — Ойбай-ау, мынауьщыз гылым колдап отырган тэ - cin re цайшы, api ты м беймэл1м, негайбы л нэрсе,— дед1 Болат безектеп.— Бу ш алдардыц айтцанын ктей берсе- Н'з, 6ip кун! олар: «Ж ерд1 тракторм ен емес, епзбен жы рты цдар»,— дейдк — Негайбыл болганы жаксы. Тэуекел етуге колайлы. — О ндай тэ уе к е лге мен, мысалы, бара алмаймын. MeHi институтта гылым га сенуд1 уйретт!. — Сен окыган институттан белек тагы «ем1р» деген институт бар. О л тэж1рибеге сенуд1 уй р ете дк Мен сол институтта окып журм ж . — О к и берщ|3. К арсы лы гы м ж о к . А л , 6ipaK, «сулы егем1н» деген эк сп е р и м е н т^ зге карсымын. — «Ж е р жанарады» екен деп жоцыш ка erin, тагы да кыры к-оты з ж ы л сарыла кутуге мен де карсымын. Сулы e rin 6i3 не и лр ж те н ар ы лам ы з, не ж е р д е н айрыламыз. Е ж н щ 6 ip i,— дед1м мен, е ц п м е осым ен 6iTTi де ген сыцай 6m flipin. — Барлык месележ жалгы з шешетш болсацыз, dare агрономныц не каж е л бар? М еж кызметтен босатыцыз. — Ж аз арызьщды. Болаттын, арызы дайын екен. — М ш е к и,— дед1 о л калтасы нан кагаз суы ры п. — Йем ене, ар ы з се н щ ка лта цда ж у р е ме? — С1здщ «та уе к е л » ж и те п барады. Сонды ктан неге де болса камданып журген жен. — Ендеше, былай... Мен кагазды жы рты п тастадым. — Апасы, ж ы рта берщ1з. А р ы зды кайта ж а зу киын емес,— flefli Болат мырс е лп . — М енщ тт1мд1 алсан, сен арызды емес дайындап ж ур ген диссертациякды кайта жаз. Ж оцы ш ка жайлы жазгандар сеназ де ж е тк Ы к л. Сен сулы жайлы жаз. О л уш ж сулы erin, эксперим ент жаса,— дед1м мен. С улы е гуге Болат узтд !-к е сш д1 карсы шыкканымен мен! партком секретеры Нурм олда Кацлыбаев колдады да, агроном ж !п т м е ц к т-м е ц ж п басылды. bipaK «Ж о к ты к ж о м ар т е р д щ колын байлайды» де - мекил, б!здщ совхозда бос жаткан ж ер ж о к болатын. Eni- M i3re нан да к е р е к . С о н д ы кта н бидай ericiH кыскарта алм адык- Калага сут те керек. Сонды ктан жоцыш калыкты да кыскарта алмадык- Кекеж сл кыскарту жайлы л п л сез еткен!м !з ж о к- С улы е гуд! кеш еу!лдет!п алды к. Оны егу

уш ж тыцайган жер карастырып, керш! совхоздардан уа- кытша пайдалануга ж е р алуга тур а к е л д Г BipaK мен кант цызылшасын сулы еккен ж ерге eryfli батыл колдаймын. Рас, Украинада б у л д а кы лд ы к у з д ж бидай, жугер1мен ауыстырып erin ж ур . Украина уш ж б у л дуры с та шыгар. Бiз д iн, ж е р жагдайы на, то пы ра к кур ы лы сы н а с ул ы еккен жерд1 пайдалану дуры с кой деп ойлаймын. О к тя б р ь д щ 60 ж ы л д ы гы аты ндагы « Е ц б е к ш Ь с о в х о - зьжа келген алгашкы адымым осылай басталды, алгашкы айларым осылай етп. Мен мунда агроном Болат Токсан- баев, инженер Казычко Густав Ю лисиевич, кеж п кы зы л- шашылар Битай Тэтенова, Зэкария С еж това секм д! одак- тастар тапты м . Bi3 ешкашан ж е ке басы м ы здьщ м у д д е с ж б iр iнLLJi к езе кке койган е м е с тз . С о в хо з ы м ы зд ы ц д э у л е п шалкыса, жумысш ылардын, турм ы сы жацсарса, 61здщ шыккан бжпм1з осы деп есептедж. Осы багытта ецбек У Й Ы М Д А С Т Ы Р А Б1ЛГЕН У Т АД Ы «Ж1Г1ТТ1Ц ж ум саган к уш ж сурама, 6iTipreH iciH с ур а » д е - мекил, ез1ме буры н бейтаныс бо лса да , осы со в хозга к е л­ ген сок етене жакьж болып кеткен кант кызылшасыньщ е ж м ж м о ла й ту ж е н ж д е не !стед1м, соган ке л е й ж . Б ул жас кызылшашылар уш ж кажет кой деп ойлаймьж. 1970 ж ы лга д е й т 6i3flin с о в хо з да кант кызы лш асы ны ц эр гектарынан ж уз жиырма центнер, бидайдан он сепз центнер е ж м алынып келгенд1пн естерщ1зге салгым ке- nefli. Тыцайган жерлерд1 игерш , ж е р д щ к¥нар ьж ж а к са р - тып, уакытша арыктарды жойып, каналдарды кецейту, суды молайтудыц нэтижесжде соцгы жы лдары жалпы eric келем1 алты ж у з гектарга кебейд1, бидайды ц еж м ! эр гектарга жиырма сепз центнер, кант кызылшасыжк1 алты ж уз центнерге ж е тп. М емлекетке кант кызылшасьж арты гымен сататьж б о лды ц . Тэтт1 туб 1 рлер дщ к а н тты лы - гын ар тты р у жен1нде 6ipa3 icTep атк а рд ы к . С е й т т , соцгы уш ж ы лда ел1м1зге ж у з токсан тонна таза кан т б е р д ж . Ж уз токсан тонна! Ыр совхоз уш ж ы лда ж уз токсан тонна кант 6epin о ты р !.. О с ы ц и ф р га Tin 6iTipin, о ны ц магынасына ой ж у п р т щ д е р ч л , до ста ры м ! О л саган к ун ге кужп, жел кагып тотыккан кызылшашыныц кажырлы ецбепн, жерге тамган т е р т , кегш д!р даланы кергендег!

куанышын, та у боп уй !лге н кызылшаны кызыцтаган шат- ты гы н айтар efli. О л саган дицанныц беймаза тун дер ж баяндар e fli. О л саган кызы лш аш ыны ц асцак арманын, алдагы м ураты н ж ы рла р efli. Цызылша дегеж м !з осы, достарым. «Тэнорибел! епнил ел1мен кецесер, ел кец еа аз десе, жер1мен кецесер» дем екил, е лп керсетю ш ке ж е ту уш ж б1здер не кте дж ? Ен алдым ен, совхоз дицандары кант цызылшасынан м ол е ж м алуды ц ж аца резервтер1 мен м ум кж дж те рж к а р а сты р ды . О л у ш ж м о л е ж м н щ е ц басты непз1 б о лы п саналатьж ж ер игеруд! ж ене ецдеуд1 агротехникалыц талаптарга сай ж у р п з д ж . Кант кызылшасы е а р т е т ж е гк тж т е р буры н кектем де гана ж ы рты лы п келген екен, енд1 6i3 оны к у з д е те р е ц е т т зяб ьк е е ц д е у д ! цо лга а л- ды ц. Сондай-ак, м ол еж м нщ тагы 6ip басты xenmi — о р- ганикальщ тыцайтцыш болгандьщтан оны да ep6ip гектар ж ерге цы рьщ -елу тоннадан сщ1рдж. Рас, б у л ж ум ы с та р д ы те хн и к а к е м е п н а з ж у з е г е асы- р у м ум кж емес efli. Сондьщ тан, ец алдымен трактор па рю н ти!мд1, sp i д у р ы с па йдалануды н, ж о л ь ж царасты р- ды ц. Бурьж шынжыр табанды тракторлар мен мелиора- тивт!к техникалар ж еке -ж е ке бел1мш елердщ царауына б е к т л т бершш, оларды ж ендеу жене кке пайдалану брига да бойынш а гана ж уз е ге асырылып келд1. Техника- ны TniMfli пайдалану эрб!р м еханизаторды ц, бел1мше механиктержщ ккерлж тер! мен тэж1рибесже байланыс- ты б о л д ы . Ягни, цай бел1 м ш еде тэж1рибел1 м ехан иза тор кеп болып, ккерлж пен жумы с ктесе, сол ж ерде жумыс е ж м д ш Н артып, ал басца бел1мшелерде, керкж ш е, тех- никанын, бос тур ы п цалуш ы лы гы ж ж кездесетж . Осыдан кел1п, бел1мше арасьждагы маусы мдьщ жум ы старда да ала-цулалы к байцалатьж. С о д а н 1972 ж ы л д ы ц цы сы нда па ртия , к э с т о д а ц , к о м ­ сом ол уйымдарымен ж зне мамандармен ацылдаса огы - ры п , б а р л ы ц техни кан ы 6ip ж е р г е 6ipiKTipin, м е ли ор а ци я- льщ ж ум ы стар атцаратьж арнайы отря д курдьщ . Отрядца е луге ж уьщ ш ынжыр табанды трактор, он «К — 700» трак- то р ь ж , бульдо зе рле р д1 , скреперлерд1, грейдерлерд1, ж а ц бы рла тцы ш цонды ргы ларды , ж е р ецдейл'н, дисю лей- т1н л ущ и л ьн и к те р д1 , плугтер д1 б е к т п берд1к. Со н да й -а к о т р я д к а к ос а лцы ж у м ы с а тц а р уга е ж автомаш ина, ек1 май таситьж машина, газбен тем1р ден екер леуил жы лж ы м алы агрегат ж ене баска да техника б е лд ж . О трядта гы сьжган техниканы ж ендеу, техникальщ жердем керсету, жанар ж е н е ж а га р м а йла рм е н цам там асы з е т у ici д е 6 ip о р та - 102

льщтан ж у р п з тд н О тря дты ц барлык жумысына басшы- лыц е ту жэне техниканы жумы ска б е лу инженер-механик- тер мен бас гидротехниктен, бас агрономнан талап е ттд К Отрядты ц жумысына бакылау ж ур п зш т, оныц себепаз туры п цалмауын ^амтамасыз е ту уш ж ею механик, 6ip ecenuii ж эне слесарь ж енд еуил бе лж д н Осы шаралардыц нэтиж еанде трактор паркж пайда- ланудын, THiMfliniri ар тты . М эсё лен , Аманкелд1, «Б ес ка й - нар» бе л!м ш елерж е Караганда «К ец ар ал» ж эне «К ар а- тал» бел1мшелержде кектемп дала жумыстары кеш бас- талатындыктан, науканды ж умы с кезж де олардагы шынжыр табанды тракторлар бурын текке царап тураты н. Е н дiri ж е р д е б у л к е м ш т ж т е р ж о й ы лы п , агр ега ттар ж у ­ мыс кай ж ерде бурын басталса со л ж ерге ж1бершетж болды. Буры нгы ж ы лд а р ы цант кь|зылш асын е а р ум е н то ты з звено айналысса, каз1рп кезде олар ipm eHflipinin, алты звено болып цайта куры лды . «Ж алкауга жатса да — мейрам, турса да — мейрам» деген, Осы жагдайды болдырмас уш ж жеке адамдарды кай звенога жэне юмге ж!беруд1 катты ойласты рдык. Бу­ тан д е й т к ейб1 реулердщ Ф тем еген iciH «ic T e fli» д е п ж а - зып w i6epy ф акттер1 кездескен, Сондай кем ш Ы ктщ туб1рже балта шабуды кездедж . Осы тус та eciMe таты д а С а д ы р к ул тус е д н Bip звено ж е те к ш ю б у л Kicire ж а гьж б а к б о лы п, а р ты к е цбе к ж а - зып ж1бередн Соны еслген Сады ркул жатып туры п аш у- ланады. — ©зщ уры болып коймай, ж уртты да уры етюц кел- fli-ay!— деп сегедк Кеж ж рек, сол окига есж е туссе, куле бастайтын Са- декец, мьжа 6ip эц п м е ж айтатьж: «Кара е р ж агашьжа шыгып алтан керш ж щ баласьж керген багбан, оны мы к- тап туры п коркытпак болады да: — Кет, де р еу туе, эйтпесе, экеце айтамьж,— дейд!. — Киналмай-ак койыцыз,— дейд1 бала к у л т . — Э кем анау агаштыц басьжда отыр. С о л айткандай, сэл б о лм а га н да 6i3 д е ур ы б о ла ж а з - да та н б ы з». Совхозда квнт кызылшасьж кулп-баптау жумысы топты к од!спен аткары лады. М эселен, С о ц и а л и с т Ецбек Epi Витай Тэтенова мен ком сом ол-ж астар звеносьжыц жетекш ю Шуйкен Киымбаева баскарган звенолар соцгы жылдары осы эд к к е кеш л. Топтык э д к тщ пайдасы сол, жумыс дер м езплж де, epi сапалы аткарылады. О л уш ж 103

Кант кызылшасын сирету, ш ептеу, устеп коректенд1ру суа ру жум ы стары басталган кезде ap6ip танап еюге бел1- Hin, eui звеноны ц б1рден ж ум ы ск а косы луы на ьщ гайлас- ты ры лады . М уны ц e3i кай жагынан да тжмд1. Б1ржилден, ж ум ы сты ц сапалы аткарылуына звено жетекиллерж1н ез! ката ц б а к ы ла у жасайды ; е к ж ц лде н , тэж1рибел1 кы зы лш а- шыдан енеге уйренедь Кант кызылшасы — ы лгалды суйетж дакыл. Сонды к- тан кызылша епле тж ж ердщ топырагы ылгалды болуьж о йла сты ра м ы з. С о н ы к е з д е п , ж е р ж ы рты лы сы м ен оган ауыр тырмамен 6ipre ж е ц т тырма да саламыз. Булей е ту — топырак кабатындагы ылгалды узак сактауга непз калайды . Kefi6ip ш а руаш ы лы кта рда ты рм а ericTiKTi те п с - тегеннен кейж журпзш ед1. Бул — тт м а з . ©йткен! уакыт- ты н 6spi те пстеу жумы старьжа жумсалады да, топырак Кабатындагы ы лгал осы кезде бута айналып кетед1. Сон- дыктан е гк л к тщ ылгалын м ол сактау уш ж жерд1 ерте кектемнен бастап ты рм алауды ж узеге асыру шарт. « Ж а к с ы мурапты н, артьж ан с у еред1, жаман м урапты н артьжан ш у е р е дЬ деген сез бар. Ыз тек арнайы суш ы- ларга гана иек артпай, олардын, кабатьжда sp6ip звено- водты ц e3i суш ы болуьж , жацбы рлаткыш агрегатты бес саусактай б ш у л е р ж камтамасыз етт'ж . Кант кызы лш асынан ж о га р ы е ж м а лу д а онын, тук ы м ы - н ы н сапалы api е н п ш тж д э р е ж е г е жетк1з1лу1 д е ш еш уил р оль аткарады. Кызылша тукы м ыны н 6ip партиясында сы рткы келем1, салмагы, ш ы гымдылыгы жагынан сепзге бе лж е лн Typi болады. Ырак соларды ц кайсысьжыц суар- малы ж е рде жаксы еж п, м ол е ж м бер етж ж алдьж-ала б о лж ау киын. Лабораториялык е н п ш лп кер сеттген со р тты тукы м н ы н Kyaniri бола тур ы п, себжгеннен кейж ол енбей калып ж ургендж тен, тукы мды себер алдьжда е ю н и л р е т с е б у к он дицн я сьж а жетк1зем1з. Соц*ы eKi-уш ж ы лд а н 6epi 613 тук ы м д ы жугер1 уны- нан жасалган е р т н д к е араласты ру аркылы ендейтж болды к- Ж ане оны д э р те уд е н де етжзем1з. Осылай ет- кенде тукы м тез енед! жэне о л зиянкес жэнджтерге жем болмайды. С о н гы ж ы л д а р ы 6i3 Казак С С Р -ж щ е нб ек cinipreH агр он о м ы , Т а лд ы к о р га н а удан ьж д агы К П С С X X II съез1 а ть ж да гы к о л х о з д ь щ бас агроном ы Б. Ф . Розб ицки йдщ тэж1рибес'| бо й ьж ш а к ы зы лш а тук ы м ьж © скемен K°PFf - сын-мырыш комбинатынын кую ртл-м ы ры ш е р т н д к ж щ калдыгы мен ендеуд1 ж узе ге асырып келем1з. Ыр тонна тукы мга тер т-бес килограмм гена мырыш калдыгы ж е т-

k IjiIktI. Б ул ер!т1нд! к ы зы лш а там ыры н к ем !р уш ! ту р л ! жендж тер мен баска да зиянды еамджтерд1 жойып, кызылша тамырынын 61ркалыпты дуры с дамып, е суж е cem iriH ти п з е т ж д к ж е тэж1рибеде то л ы к кез1м1з ж е т л . Тукымды осылайша сапалы дайындап алганнан кейж оны дер кезж де агротехникалык талаптарга сай себуд! жузеге асыруга куш саламыз. Сондыктан се б те тж ту - кымнын м елш ерж е п сп ч ылгалдылыгына, тукымньщ шыгымдылыгына, мерз1мже карай белп леп , 6ip гектар ж е р д е 110— 115 мьщ ту п е а м д ж л ч ен!п ш ы гуы н кам та- масыз етем1з. Б1зде, сонды ктан б о лар , тук ы м н ьщ енбей калып, колмен кайта себш ген кез1 бо лган емес. А р ты к тукы мга жумсалган шыгын еч сочы нда кызылша еркен- держ1ч ж и илп есебжен алынган арты к ежммен е теледь Ызд1ч со в хозда со чгы ж ы лда р ы кызы лш а тукы м ы н ш а р- шы-уялы эдкпен себу ж узеге асырылып ж ур . Бул ете C e6 e6i катараралыгы жи1 орналаскан кызы лш а е рк е н - держ1ч арасына арам шеп аз ш ы гады . BipeH-саран шыга калганы гербицидпен очай жойы лады. Сондай-ак мундай эдкп ен себшген кызылша ты гы з болы п шыгады да, жачбырлаткыш к°ндыргымен суарылганнан кейж жапы- рагы те з ecin , е п с т ж л ч ту б ж е кун к е з ж туа р м е й , то п ы - ракта ы лгалды ч узак сакталуын камтамасыз етедь Кол­ мен суарганнан rep i ж ачбы рлаткы ш кондыргымен суарган м ундай кы зы лш а там ы ры ны ч Ty6 i д е ш1р1мей жаксы е се дь BipaK со в хозда кы зы лш а тукы м ы н ш арш ы- уялы эдкпен себетж сеялка мен оны ч е ж м ж жинайтын комбайндар ж е ткпе ге н дж те н б1здер б ул э д к л , ежж ш ке орай, к е ч врб1те алмай келем1з. Совхозда тукы м себу аякталысымен eric алкаптарына келденечжен шыгыршыкты мала басылады да, терт-бес куннен кей ж е а м д ж ж е р бет1не е н т шыкпай тур ы п, кызы лша плантациясына ирек iafli ж е ч т ты рм а ж у р п з т е - fli. Бул — топы рактыч усп ч ге кабатына турган кабыршак- тарды усатып, кызылша кулактанып шыкканнан бурьж бас к етер ген арамшепт1 ж о йы п ж1беруге к е м екте се дк Кызылш а еркендер1 кулакта н ы п ж е р бет1не е н т шыкканнан кей1н e «i б а гы тта : к елд е н е ч ж е н нем есе кигаш ты рм а ж у р п з ш е д к М ун ы ч e3i кызы лш амен ж ары са ecin келе жаткаЙ а р ам ш еп те рд !ч б1разын к ур ты п ж1беред! жене еркендерд!ч катараралыгын сиретуд1 жеч!лдетед1. Сирету кезж де ep6ip гектар ж ерде ж уз мыч туп е а м д ж еркендер! калдырылады. М уньщ e3i еж м жинауга жакындаган кезде ep6ip гектар ж ерде кем дегенде то к -

сан-токсан бес м ы к туп там ы рды к ecin шыгуына мум юн- fliK б е р е д к Д е м е к , e p6 ip Ty6 ip 550-600 грамнан салмак та р та ты н бо лса , э р гекта р ж е р д е й 500— 550 центнерден е ж м жиналады деген сез. Е п с тж тщ ар ам ш еб ж хим иялы к ж о лм е н о та уд а б1зде жинацталган м о л тэж1риб* бар. Кызылшашылар кызылша е р к е н де р ! ж е р б е тж е eHin ш ы гардан 25-Зй кун буры н е гк тж жерд1 гербицидпен екдей дк Гербицида пайдала- нып ж урген мамандар оныц каншальщты пайдалы, epi зиянды екенж жаксы бш едь Ек кеп колданылатын герби­ цид — ТХАН . О л мысык куйрык, царасулы, курмек, селеу, баска да арамшептерд1 жою га пайдаланылады. Ерекше- niri суда жаксы ерид!, Ty6ip аркылы, топырактын, асты- мен арамшептерд1 уландырады. Адам га уы онша эсер етпейдь Онымен е пстщ тек>репн, ж о л жагалауларын, канал бойларын молынан е кд е уге болады . Егер оны февраль, март айларында, топырактыц ылгалы м ол-кез- де, арамшэптер жер бетж е е н т шыкпай турган кезде сщ |ретж болса, ж акадан ecin келе ж аткан арам ш ептердщ ак ж т тамырларыныц бой алып, дамып, есуже м ум кж дж берм ейдь М уны ц оз; с е б тге н тукы м н ы к eiu6ip кедер п - с'|3 ж е р б е тж е д е р к е з ж д е е н т ш ы гуьж а Mri е се р ж т и п - зед1. Кызылша плантациясы алгаш топы рак суынан еткен соц вр кен дер д!к катар аралыгьж тексеру жумыстары ж у р п з т е д ь О н д а эр катарда 6ip-eKi е а м д ж те н калды - р ы лы п, к е й ж ш октаны п е ск е ж , не калы п койган арамшеб1 болса ж ульж ы п тасталады. Бул ж ум ы с ары кеткенде 12-13 кун ш ж д е ая кталад ы . Б уден со к е а м д ж катар ара- лы гы ек1нш1 р е т к ул ь ти в а то р м е н коп сы ты лы п , э р гектар- fa 6ip м е зплд е 6ip жары м центнерден азот, е лу кило- грамнан ф о с ф о р ты кайткы ш тары ciKipm efli. Осыдан ке- йiн плантация екж ил р ет суарылады. С уар у аякталган сок кы зы лш аны к катар аралы гьж ы к арамшеб1н о та у ж ум ы с­ тары ж ур п зте д1 . Ар тьж ш а ол культиватормен копеыты- лады. Ж аз бойы кант кызылшасы осылайша он-он ею рет ж акбырлаткы ш кондыргымен суарылып, сонша рет коп­ сытылып, тер т-бес рет устеп коректенд1ртедь Куакшы- лы к ж ы л д а р ы ericTiKTi ж а к б ы р ла тк ы ш кон ды р гы ла рм ен суа р уды к ез! кеп пайда 6epin, кант кызылшасынан турак- ты м ол еж м алуга септ!пн т и п з т ж ур . А уа райьжык ыс- ты к к у н д е р ж д е ericTiK ж е р л е р д ! 6i3 к е б ж е ту н д е суа р е- мыз. Тэж1рибел! дикандардык «кунд!зп су — бу, тунп су — н у » дегендер! рас. EriHfli тун д е суа р у с у корьж 106

ти!мд1 пайдаланып, е п с п к жерд!н, то пы ра гы н да ы лгалды м ол сачтаура м ум кж д ж береди М о л е ш м ж ч тары 6 ip сы ры е п с л к к е м и н ер алды ч тычайткыштарды дурыс ci^ipyre де байланысты. Тыцайтчышты е п с тт к е сщ|руд>ч нацты белпленген мелшер1 ж о ч . BipaK ты цай ткы ш ты удайы чарабайыр е д к - пен пайдалану да em 6ip н етиж е б е р м е й лж н жачсы б т е - Mi3. С очры у ш -т е р т ж ы лда н 6epi б1зде ты цай тчы ш е п с л к - Ti е ч д е р алды н да cih^ipmin ж у р . С о л сиячты со в хозда органикалыч тыцайтчыш та чызылшаныц непзп череп р елнде берЫ п келеди Eric келем Ы ц ж ы лм а-ж ы л улга- юы тыцайтчышты да мол дайындауды кажет е лп отыр. 9 p6 ip гектар жерге кем дегенде алпы с-ж етпк тонна тыцайтчыш с1ц!рмейжше чызылшадан турачты мол ежм алу м ум кж емес. О нда да тыцайтчышты е п слк ж ерд! ерте кузде зябьке ецдер алдьжда ci^ipy пайдалы екенж тэж !рибеж ц ез! керселп отыр. Bip кенекез чария: Мурап суыныч сатасын айтар, ©пенил влвч айтчан тойын айтар, Дичан *пн1н1ч бабын айтар»,— депн. Мен жорарыда айтчандарымныц берж алрашчы ж ы л- да ры чагазра ж азы п ж у р е тж ед1м. Б е р лн че ле о л е де т Чвлды. Епн и ллж лц чауырт та ауыр жумысьжа кун делж л араласып ж ур ге н со ч оран ебде н бо й ы ч уй р е ж п , кез1ц чанырып, о зщ ж аттырып кетед1 е к е н о ц де, к е р г е н -б т г е - ж ц ж ц 6epi кеюрепце чуйылып, сонда жатталып чалады Ж ер жы рту, тучым себу, оныч е ж м ж жинау ж ум ы с- тары механикаландырылса да, чант чызылшасын ecipy жене оны кулп -бап тау жумы стары eni кунге дейж ч°л ецбепн кеп кажет етеди КПСС X X V съезж!ц шеилмдержде ауыл шаруашылы- ры eHflipiciH интенсивтенд1ру чо л е цб е пн кеп ча ж е т е те - л н жумыстарды механикаландырура, химияландырура байланысты деп аныц айтылран. Олай болса, енд1ркке механизация мен химияны чалай бо лса со лай ecenci3 пайдалану е ж м ж ц е зж дж чуньж чымбаттатчаннан баска em6ip лайда берм ейди М ысалы, ге р б и ц и д л ц есе рл! б о - луы судкер тереч де сапалы жы ртуга байланысты. Кузде ericTiKTi е ч д е уд е н етю збей оран ге р б и ц и д л cinipyre, ал ац!рген соч тепстеп ечдеуге болмайды. 107

Хим иялы к препараттармен арамшептерд1 жоймайын- ша жерд1 е пске сапалы е т т эз1рлеу м ум кж емес. Сон- дыцтан ецбек процестерж механикаландыру жэне оныц тж м д Ы гж е ж е ту ец алдымен епнш Ы к мэдениетж жуйе- ni тур де ж ур п зуге байланысты болмак- М еха ни зац ия де м е к и л, б у л ж е р д е 61з д Ц агр он о м да р мен и нженерлерд1ц де кейб1р уты м ды эдютер1 мен жаца- льщтарын айта кету ж ен сияцты. Кант цызылшасын ecipy- fli то лы ц м еханикаланды руда цызылш а еркендерж сире- Tyfli ж узе ге асыру шешуш ! роль атцарады. Ы зде еркен- д е р ж е р б е т ж е е н т ш ы гар а лд ы н д а ж э н е ecin шыкканнан к е й ж ericTiKKe ты р м а ж у р п з т е д ь А гр о те х н и к а ль щ б у л едю тщ мацызы зор. Онсыз кант кызылшасынан мол ежм а л у м у м к ж ем ес. Т ы рм а ж у р п з у ар к ы лы 6i3 е р к е н д е р д щ ж иш !пн с и р е тт, арам ш ебж жойып, ылгалын сактап, е о м - дж тщ дуры с дамып есуж е тольщ жагдай жасаймыз. Тукы м ны ц кейб1р ж агда йда енбей калу ce6e6i сеялка- лардагы жумысшы органдарьжьщ дурыс реттелм еужен болады . Егер сеялканы ц дэн тус е р шумектер1 ж ерге су- гынып турса, онда дэн копсытылган топыракпен араласып к етедь К ейж о л децбекпен тапталган кунде де баска тукы м ж ер бе тж е е н т шыкканга д е т н топы ракты ц катты Кабыршагымен бастырылып, туншыгып текке булж едь М ундай кемшшжке ж о л бермес уш ж агрономдар ер- кендер ж е р бе тж е е н т шыкканга д е й т тукы м ны ц тус у repenflirin ж эне топы рак кабатьжа орналасуын м укият тексеруден етю зедк Егер б у л ж ум ы стар сапалы ж ур п зш - ген болы п табылса, тукы м ны ц ж е р бетж е е н т шыгуын кутпестен -ак механизаторлар ею -уш кайтара тырма ж ур - ri3efli. О л е зж ацтап та келед ь Арам ш ептерм ен курес ж у р п з у уш ж ericTiK жерд1 еркендер е н т шыкканнан кейж емес, шыгарга д е й т тырм алаудан е тж з у элдекайда тж м д ! болатьж ы н накты тэж1рибеде аныктадык. ©йткеж арам ш эптердщ топы рак бетж е е н т шыгып улгермеген «а к ж т » там ырлары ты рм а жуз1мен ж улы ны п калады да, тукы м н ы ц топы рак кабатынан те з е н т шыгуына жагдай жасайды. Кант кызылшасын ысырапсыз, сапалы куш нде кабыл- д а у пу н к тте р ж е тапсы ру да курдел1 ж ум ы ста рд ы ц 6ipi. К ы зы лш ан ы ц о ж м ж ж и на п а л у д ы ц т е р т т у р ж щ imrneH 6i3 — карапайы м ж э н е та с к ы н д ы э д ю ж е н д !р ю те к о л д а - нып журм1з. Ж е р 6eTi б1ркелк! емес — тастак, сортац, Keflip-б у д ы р тана птарды ц кызы лш асьж к°паргыш пен шанактары 6ip жагы на орнатылы п, кайта жабды кталган «К СТ— 2» комбайнымен жинайтьжбыз. Бул эдю тиеу ж у- 108

мыстарын киындатып, цызылша тиепш терд! кеб!не ти!мд! пайдалануга м ум ю ндж бермеген сок, Terri Ty6ipfli ж инау- ды к о м б и тр е й ле р лж таскы н ды eflicneH ж у р п з у г е б1ржо- лата кеш тж. М унын e3i экономикалык жагынан да тш м д! екенд1г1н кер се ттк Э р гектарына, байыргы едкпе н салыстырганда, ш ы - f-ын уш есе аз жум салаты н ы на кез ж е т л . к те л г е н ж ум ы с - ка тариф бойынша ацы телегенде тракторш ы мен ком - байншы таскынды едкпен цызылша жинаганы уш!н эр гектары на 64 сом , нем есе карапайым е д к т е п д е н 2 сом арты к алды . BipaK, к е р к ж ш е , таза лаудан 54 со м ды , ти е у - ден 96 со м ды ун е м де п калды . А л енд'| цызылш а e cip yu im e pre ецбекакы калай т е л е - нед1? Наукандык жумыс басталар алдында жумысшылар арасында жиналыс ашып, ep6ip адамга ж ум ы с келемш , нормасын, багасы мен социалист1к жары с шарттарын T yc iH fli p eM i3 . Менщ бул баяндап отырганым — «Енбекш !» совхозы- на ке л ге л! керген-бш гендер1м, к е ц !лге токы ган да ры м . Х а лы кта : «К ала сайын уй сал, ас ж е се н бал ж е » де ген сез бар. Мен бул накылдьщ байыбына бурын бара бермеуш! ед1м. Сей тсем бы лай екен: «Ертеде 6ipey елер алдында баласын шакырып алып: — Кала сайын уй сал, ас ж е се н, ба л ж е ,— де п есиет айтыпты. Бул астарлы се здщ магынасын тусш беген бала- сы уш ж ы лд ь щ imiHfle кедей бо п б1тедк Bip кун'| оган 6ip кария к е з д е с т, жен сурапты. Бала болган icri баяндайды. Сонда enri карт: — Сен атаннын есиет1н укпаган екенсщ . «К ала сайын уй са л» деген!: «Кала сайын достары ц болсын, барганда ту с е л н » деген efli. « А с жесен бал ж е » деген1: «Енбек ет!п ас !шсен, балдан T e rri б о ла д ы » де ген ! e fli,— д е п т!». С о л айткандай, б!зд!н кызылшашылар аянбай енбек eTTi, кант кызылшасынан тур а к ты ен!м а лу ж о лы н д а кеп енбек cinipfli. Ж етпкш ил ж ы лдары одан ж енд! еж м ала алмай, табыстары азайып, бул дакы лдан тун !луге айнал- ган олар, цаз!р кайта ж !герленд!. Алпысыншы жы лдары OHiMfli ж у з ж е тп!с цен тн ер ден асыра алмаган о лар каз!р, кей жылдары оны алты ж уз центнерден асырып ж ур. Кант кызылшасынан туселн таза пайдага келеек, ол былай: жетп!с!нш! ж ы лдары совхоз бойынша жалпы та - быстын отыз процент! кант кызылшасынан туссе, о л б!р- Т 'н деп есе келе 1977 ж ы лы — токсан те р т пр о це н тке ж е т- Ti. О н ж ы л !идндеп орташ а к е р се тк!ш алпые уш п р о це нт.

С о в хозд а е п ле тш е с!м д!кте р д!ц о ты з то р т процент! гена бола тура, жалпы табыстыц алпыс уш проценты 6epyi, цант кызылшасыныц ти!мд! дакыл екендИн дэлелдейд!! Егер: «IciM унем! сетт! б о лд ы » десем, муным асыра айтцандык болар ед!. Б!здщ д е ж оспарлы ен!мд! ала алмай кып-кызы л зиян шеккен кездер1м!з болды . Кейде езара дауласып, кец!л калдырган, кейде аудан басшыла- рымен к е п к е алмай, р ен ж к к ен кундер1мЬ де болды . Bi- рак... алысканымыз ем1р гой. А л eMip... жаркырап турган кун емес. Оны ц к уц п р т кездер1 де кеп. О л дацгыл жол емес, окапты сокпагы да мол. О л кейде тауга шыгарады, кейде жарга жыгады. Кейде адасасьщ, суршесщ, кулай- сыц, канта турасы ц. © м!р ушЫ кайта алысасыц. «Бес кун ©мтрдщ он кун арпалысы бар» деген осы. Б !здщ Tipujini- пм !зде наннан, дэм нен улк е н еш нэрсе ж о к. Bipeyfli кар- гасак та, 6 ipeynepre ант берсек те «нан ур сы н » дейт!н!м !з сондыктан... Бул ем1рде дикандардан ардакты тагы еш- к!м ж ок. О ларды ц осы б!р киын да касиетт! жольЫда He6ip апан, неб!р топан жаты р. Нан е а р уш ш е р солармен алысады, е л иг!л!г'| уш!н еш кнындыктан тайсалмайды. Сондыктан да оларды ц eMip жолын — ерлж жопы десек те болады. Б!здщ совхоздын, жетекш ! салаларыныц 6ipi — мал шаруаш ы лыгы . Б1зде н;азiр уш мы цга ж уы к сиыр, бес мыцнан асатын кой бар. Кой ес!рум ен те к соцгы ж ы лда- ры гана айналыса бастады к. Кант кызылшасыныц тамыры мен жапырагын мал азыгына пайдаланатын болгандыктан ip i кара м а лды н еп зг! тул!к к е айналдырып отырмыз. Сиыр малы непзЫен «Кецарал» жене «Каратал» сияк- ты ек! бел1мшеге орналаскан, кыска карай те р т бел1мше- ге бе лЫ ед!. С о ла р ды ц 1ш!ндеп е ц н еп зпс! — «Кецарал» бел!мшес1. «К енарал» жан-жагы нда езен-сулары мен шабындыгы м о л, калы ц агашты, саялы, шурайлы ж е р . Ш е л б т к есед|. М алга е те колайлы , к утты коныс. Бел1мшеде механика- ландырылган уш сиыр фермасы уйымдастырылган. О ларды ц еркайсысында eni ж узден сауын сиыр бар. Кол ецбегЫ кеп кажет ететЫ сиырды сауу, азыктандыру, мал- ды ц астын тазарту, суару жумыстары толык механизм куш!мен аткарылады. Бурынгы жылдары бул бел^мшеде жиырма терт са- уыншы ецбек ететЫ . 1975 ж ы лдан 6epi эстонды к сауын- шы Л. Пейстщ бастамасы бойынша ep6ip сауыншыга елу сиырдан бек!т!п 6epin, тогы з сауыншыны баска жумыска ауы сты р уга м ум кш д!к алды к. Каз!р алмастырушысымен НО

коеып есептегенде, бел!м ш е де он бес сауыншы ецбек етед!. М ун ы ц ез1 ж ум ы сш ы к уш ж д у р ы с па йдалан уга м ум ю ндж 6epin кана поймай, ер сауыншыньщ ецбек ацы- сынан акы сайын о р та есеппен 2760 сом нан, ал ба р лы к сауыншыньщ ецбекакысы есебжен жиырма бес мыц сомта ж уы к мем лекет царжысын унем деуге кол жетюэш отыр. Сондай-ак бул — сауыншылардьщ м езгЫ м ен дем алуына да колайлы. Осы едю ке кешкел1 6epi ep6ip са­ уыншы аптаньщ бес кун ж де ж ум ы с ютеп, ею кун ж де дем алады. Сиыр сауу жене малды азыктандыру, суару жумыста- рынын, барлыты эле ктр куатымен аткары лады. Б ул м ж д е т ж уктелген слесарь-ж ендеуш тер аппараттардыц, автосу- аргыштардьщ жаксы жумыс ю теуж, жарыцтьщ дуры с туа р м уж , транспортердщ козталысын бакылауга алып отырады. 0 p6 ip базга 6ip механизатордан б е к т л т бе- р тг е н . О лар малга ш ел екелед1, м алдьщ кец ж тьщ айт- кыш дайьждайтьж арнаулы орындарта апарып тегед!. «А с ы л малдан — ен!м м о л » дейд1 теж1рибел! маман- да р. Ы зд е 1974 ж ы лга д е й ж м а л тукы м ы н а с ы лд а н ды р у жум ы сы к олта алы нбай к е л д ь Онын, ce6e6i, м а лдьщ iiuiH- де туберкулез жене бруцеллез аурулары кеп болды . О л кайдан келген, бутан дейж ол ауруларды ж ою га мал мамандары неге мен бермеген деген суракты б!з ауылга келген e p6 ip е ю л д щ аузынан ecTin ж у р д т . BipaK оны ез1м1з д е д е п басып таба алм ап е д !к . Баксак, о л бы лай екен. Сонау алпысьжшы жы лдары осы «Ецбеки л» совхо- зьжан K83ipri «Ж е т1 ж а л», М уса бе к аты ндагы со в хозда р б е л ж т ш ы кканда со лар га бе р ш ген 6 ip м ьщ жет1 ж у з сиырга жы л бойы ешкандай емдеу-санитарлы к жум ы ста- ры ж ур п з ш м е ге н е кен. 1970 ж ы лы м ун д а ты сауын си ы р - ларды мал мамандары тексеруден е тю з т каратанда бес ж узге ж уы к сиыр туб ер куле з ж де тж е ушыраган болып шыкты. С о л куннен бастап б ул апатпен курест! мыктап к олга алдьгк- Си ы р ла рд ы ж д е тте н а р ы лту уш1н т е р т ж ы л уакытымыз кетт!. Соьхозда мал тукы мьж асылдандыру ж ы л ббйы ж ур - гЫ лед!. Сиырлар облыстыц мал тукымьж асылдандыру ж е н Ы д е п м е м ле к е ттж станциядан кел!с1м ш а рт бойы нш а ж етю зш етж шеуетпен колдан уры ктанды р у дан етюз1ледь С и ы р ла рды колдан ур ы к та н д ы р уд ы к еп ж ы лд а н бер1 осы салада ецбек е т т ж урген теж1рибел! маман Котайбек Атакенов жолдас ж ур пзш келед!. Буры н б у з а уд ы сауынш ы ньщ ез1 к ут!п , а зы ктан ды р а- тьж . K « ip олай емес. TyfaH бузауды жиырма кунге дейж

арнайы ек! адам багады. О дан йоц ек1 айга де й ж баска 6ip те л к утуш ж щ карамагына етед1. А л ек! айдан те р т ай- fa д е й ж п мерз1мде 6ip адамньщ карауында болы п, одан алты айльщца де й ж п бузаулар ды к утт-б а га ты н баска 6ip aAaMfa тапсы ры лады. Мунын, eai м алды ц коцы ж е тш т, етп, сутт! болуынс жагдай жасап отыр. М ал тукы м ьж асы лдан ды ру совхозда непзж ен 1974 ж ы лдан бастап жуйел1 ту р д е ж у р п з Ы п келедК Алгашцы ж ы лдар ы алатау сиырьжыц тел1 мен букасьж сатып алып будандасты рды к. Ka3ip б1зде алатау тукы м ды он 6ip бука бар. О н ы ц 6eceyi таза тукы м . Эркайсысы Tipiflefi алты ж уз килогремга дейж салмак тартады. Со в хозда, амал неш!к, мал жайылымы ж е тк п е й д !. С у - армалы ж е р л е р дщ б а р ж кант кызылшасы мен дэнд1 дакылдар алып жаткандыктан бойдак малды жыл’ сайьж май айыныц ортасынан сентябрьдщ еюнил жартысьжа Дейж жазгы жайылым — Калматай жайлауьжа шыгарып жаямыз. Жайлауга шыгарда барлык мал жеке-жеке ел- ujeHin, салмагы арнайы ж ур н алга т1ркел!п, бакташысымен келк1м-шарт жасалады. Ы здер олардан етке е ттзш е тж малдыц салмагьж кузге дейж уш ж уз елу килограмга ж е тю з у д ! талап етем^з. Э р м алды ц салм агьж осы де ц- гейге жетюзсек, совхоз бар шыгьжын етеп, тек пайдага кеш ед!. Совхозда малшыларды моральдык жене материалдык жагынан ьжта лан ды р у шаралары да ж уз е ге асырылып отырылады. Мысалы, cyTTi сапалы етюзген sp6ip ферма- ныц малшысьжа да, сауьжшысьжа да он процент мелше- р1нде кось1мша акы те ле н е дк Егер е тш зш е тж с ут сапасы темен болса, ецбек ацыныц он процент! кем1т!лед1. Сауынш ылардыц ш ж д е сут булагын агызган айтулы е цбек озаттары кептеп саналады. О л а р ды ц цатарында КПСС м уш еа Хадиша Аязбекова, Зылиха Ахметжанова, Тайса Чемоданова, Н е стб а ла Бестбаева, Кел1мхан Ж е к - секова сияцты сауыншылардыц еам держ курметпен ерекше атауга болады. «Ай да п салды ц малы еспес» деп дана халык бекерге айтпаган. Т у л ж тщ кай ту р ж болса да молайтып, одан ен- flipineTiH ен!м дер д! кеб ей ту уш ж ец б1р!нш! бе р ж ж е м - шеп коры кажет болса, екжылден, оган жылы к°ра ке- рек. С о в хозд а осы жагы кун1 бурьж ескершген. Ipi кара Жене кой шаруашылыгы уш ж кора меселес! тубегейл! ш е ш тге н . Ш аруаш ы лыктагы барлы к ip i кара мен кой стандартты, жарык та кец баздар мен кораларда турады. О л а р ды ж ы л сайын м ж д е тп ту р д е ж е ндеуде н етшзедыз. 112

Совхозда азыцтыц да кы лдар ericTiri мен кеп ж ы лды ц екпешептер келем1 онша кеп емес. Тогызыншы б е сж ы л- дыцта мал азыгындыц дацылдарга арналган уш ж уз ж е т- nic гектар ж ерге кеп ж ы лды ц шеп erinin, одан ж ы л сайын ж иырма 6ip м ы ц ц е н тн ер шш ен да йы н далы п келсе , цаз1р буган тагы да алпыс гектар ж ер цосылды. М уны ц сыр- тында шаруашылыцта сурлемге арналган ж уз сексен гек­ тар жугер1 ericTiri бар. Одан ж ы л сайын цырыц бес мьщ центнерден кек балауса алуды жоспарлап отырмыз. Бул, ерине, ж ы л сайын ecin , е рк е н де п, да м ы п келе жатцан цогамдыц мал уш ж ж е тк М к а з. Сондыцтан табиги шабындыцтар мен жайылымдыц ж ерлердщ келем ж у л - гайтуды , олардын, ш ебж малга турап, нэрленд1рт беруд! жаппай цолга алдыц. Мен бул ж ерде совхозымыздын, экономикасы жыл артынан ж ы л еткен сайын дэу1рлеп кетке н дкж е , ж ум ы с- шылардыц табысы артып, турмыстары жацсаргандыгьжа егжей-тегжейл1 тоцталгы м ж оц. Себеб!, жагдайы ж ацсар- ган адамнын, ез1 д е ж ацсарады , о ны ц о й -e p ic i дам иды , мацсаты бижтейд1, когам м уддесш е кезцарасы да е зге - pefli. Бурьж олардын, совхоздан алатьж жалацыларынан repi ж еке меншж пияз erin, содан к е л л р е тж табыстары элдецайда кеп болатын. Сондыцтан да олар совхоз ж у- мысьжа енжар-тьж, оган жан сала к те уге ыцыластары ж о ц бо латы н . М ен ба рлы ц ж!гер1мд1, кабшет1мд1 со в хоз де ул е тж м олайтуга жум сады м . Пияз erin, ж е ке басьж куйттеп кеткендер цогамдыц шаруашыльщца сонда гана цайтып о р а ла ть ж да р ьж TyciHin, б у л icTi па ртиялы ц, epi адам ды ц м1ндет1м р е т ж д е атцарды м . Кеп узамай совхоздын, xani тузе ле бастаган соц, адам- дар да езгеруге айналды. Олардын, ецбекке деген бел- сендЫ п артты. Пиязбен сауда жасау м улдем цойылды. Бурьж кеш бола бере, арацца тойып алгандар ауылды бастарьжа кетер!п, азан-цазан болып, жага жы рты сы п, тум сыц бузылы п журуш1 efli. О ла р да басылды. Бурьж а р а п д ж ур лы ц та к е з д е а п тур а ть ж . Енд1 о ла р да сап болды. Шынымды айтайьж, бурьж бук!л ауданга аты шулы со в хо зды ц булайш а ж ы м -ж ы р т бо лган ьж а 1штей к у д ж т е - Н'П, «Уза гь ж ан суй ж д1 р » де п ж ур е г!м с уы лд а ум е н ж у р е - т!н. Солай келе жатцан тыныш тыц 6ip-aK кунде бузы лды . E ip царьж м айды б1р-ац кум алац m ip irri. О л бы лай болды. «Кецарал» учаскесжде Даданбек деген шал туратьж. 113

Талдыкорганда к те й тж жалгы з баласыньщ колына бара- йын десе , ©Mipi да ла да кун кеш кен к е м тр -ш а л каланыц турмысына уйрене алмай, «туган жер1м» деп б!здЦ сов- xo3fa к о ш т келген болатын. Багзы кезжен ат жалын ку- шып, цымыз b i n дардыланран царияга баласы бие сатып алы п бередК С о н ы ц с у т ж сауып, кымызын iujin, азын- а ула к пенсиясымен кун Kepin отырран елмел1 ш алды ц ж алгы з биесж элдею м дер урлап кетед). Цария оны opi |здеп, 6epi 1здеп таб а алмай кояды . Сонан со ц о л маган келд1. KecKiHi ж у д е у , рецю лес. Э ц п м е сж бастауга бата алмаган се к ш д е н т, кипактап 6ipa3 оты р ды . — Зы ли ха карагы м ,— дед1 о л солрын дауыспен,— бием цо лды б о лд ы де п ренж!м ейм ш . Тату-тэтт1 отырран бейбгг а у ы л е д ж , ты ныш ты ры м ы з б у з ы л д ы рой, де п цай- рырам... «Биемд1 уры а л д ы » де п милитсара барып, 6ip итке бола б у к т ауылды царалагым келмейдк Елге цыз- м е тщ жарып, ecin келе ж ащ ан баласы ц, « е л ж жендеп устай алм ады » деген ат^а сеж де калдыррым ж ок. Мына сезге ыршып туст!м . Ж упр е барып, куш! кайт- цан, бары тайран ^арияны кушак;тай алды м . @м1рд1 адал кеш кен аксакал, енд1 неш е кун румы ры барын бшмесе д е , е з ауылдастары нын, абыройын ойлап, маран да ж ацсы- лы к тш еп, камцор болы п тур . Осы сатте куларыма сонау те скей б е тте н жанра ж ай лы самал ecin, о л м е ж ж1бек леб!м ен e6in е ткен де й б о лд ы . «И Н р к ж , казацтыц кария- лар ы -ай ! Картайран ш ацтары нда, колдары нан т у к келмесе де , уй артындары те б е д е о ты ры п, ж астар ды ц iciHe м а цул- дауын косып, оларра тш еулес болран адал ниеттерщ- а й !»— де ген ой сап е тт! маран. — Э к е , е тте н жараты лран ж у р е п бар адамды 6ip жылататын, кеудесж де титтей де болса намысы бар адам ды 6ip кайрайтын сез айтты цы з маран. К е птщ 1ш1нде 6 ip ж ам ан ж ур с е — б Ы н б е с, ал 6ip ур ы ж ур се ... бэр1м1з- fli оцдырм ас. ¥ры алыстан келген ж ок, ортамыздан шык- ты . О н ы ез1м1з табайьщ дед1м мен. С о л кун1 е р бел1м ш едеп аксакалдар мен бе де лд! адамдарды жинап алдым . Э ц п м е не туралы болатынын се зген о ла р , юнел1 к у д д ы е з де р ! с е к ш д е н т, маран тж те п карай алмайды. — А ул ы м ы з 6ipa3 ж ы лда н бер! ты ны ш ед1, 6ip биеге бола атымызды шыгармайык. Биеж алган адам ешюмге бш д!рм ей, оны сол орнына апарып, байлап койсын. Bip жолра — кеш !р!м. А л м ундай нерсе кайталанса, ол адам­ ды таппай коймаймыз. Барлырыныц жауабьж сол беред!. 114

— К1м бо лса да та б ы ла ды о л и т... Биен! апарып ба й- лап чояды... Солай етпесж е коймаймыз,— д е с т бас ш ул- Fbin тарасты олар. М е ж ч ойым д э л келд1. Даданбек чария е рте чж е ерте турып далага шыцса, бурынгы орнында байлаулы турган биесж керед!. Бую л ел болып соцына тускенж керген уры бул курыктан кутьтм а с ь ж сезсе керек. Б1здер содан бастап сел цырсыц с е з те цалса, б у к т ауыл болып жаза- лауды адетке айналдырдыч- Бурынрыдай емес, шкшЕк азайды, бузакылардын, аспаны тары лды . Айчай-уйчайдан эбден ыгы ры ш ыччан а дам дар 6ip « y h » д е д к М 'ж е, к е р - fli^i3flep гой совхозы м ыздыц экономикасыныч ныгаюы адамдардьж да жан дуниесж байытты, оларды ч шаруа- шылычча деген ынтасын куш ей ™ . М е ж ч осы совхозга келгел! 6epri он бес ж ы лдьщ !с- теж!рибем д! чоры ты ндылаганда— чысчаша осы. А дам ­ да р afiFa уш ы п, техника зым ырап дамып бара ж атчан ескелек заманда б у л теж!рибем келер урпачча Ч°раш KepiHyi д е м ум ю н. Б!рач агалар салган сэра ж о л е с ж р - месе керек. Дауы лды куннщ циындыгымен цайыспай к у- рескен е ке ле р ici еш песе керек. О с ы 6 ip ула га тты заман­ да кун кешкен, адам уш!н, соларды ц и гЫ г! уш ж арпалыс- чан б !з д е р д !ч iciMi3 тар и хта чалса кер е к. М ен соган сенемж. KYPEC УСТ1НДЕ KA3IP ол кундер еткен шачка айналды рой. Сонда да болса ел! еам де... директор болы п тарайындалран алгаш- цы к уж м маран цуаныш пен KyfliKTi 6 ip re екелд1. П а р ти я- ньщ маран арткан б у л сен!м! маран ж !ге р б е р геж м е н , о л сен!мд1 актай алмай, атары да р д а й с о в х о з ды ц ш аруаш ы - лырын аксатып алсам, онда не болраным?— де л кей кез- flepi ж урексж е берд!м. Оны ч устж е ауыл арасьжа тарап кеткен: — Апырай, еркектщ неб!р зыттыбайлары гстей алм а- ран !ст! б у л калай алы п кетер екен?— д е ге н се з д е 6ip жарьжан алацтата берд1. Куаныш пен цоркы ныш арасьж да осылайш а д у б е р а бо лы п ж ур ге ж м д е , 6ip кун ! с о в х о з ды ц со л к е з д е г! бас агрономы Б о лат Токса.нбаев к е л д!. Б о ла т — у з ь ж бой лы , кеч иычты, цара торы, ажарлы ж !г!т. Кимылы шалт, мжез! TiK, се зге шешен. Bip нерсен! ойьж а алса, оны о рь ж да п шычпайынша тьж ы м таппа йтьж бейм азалы гы тары бар.

O n е т.р .кк е м у л д е м ж о ч -ты н . А л д а -ж а л д а ет1р!к сей- леи чалса, ке з щ !з ге тур а царай алмай, 6ip цызарып, 6ip бозарып, берекеа цашатын. Бес ж ы л 6ipre к те й журш , мен оньщ айтар ойын 6yrin чалганын, не солчылдачтьщ еткенгн керген емесшн. Он ьщ осы агынан жарылатын л к MIH63IH б1лелн совхозды н, басшы чызметкерлер1 м эселе- нщ бе лн ашып, шындыгын аныктагылары келсе, дереу Болатца жупнел'н. Осы адал мжез1мен чабат, Болат ез ю нщ шьж мама- ны efli. Алматьжын, ауыл ш аруаш ылыгы институтьж б т р - ген ол, цант чызылшасынын, табигатын е з д тм е н 1здежп, кеп ю таптарды ацтарып, жете танысыпты. Мен совхозга келге н ж ы лы Б о лат со л да ч ы л ж е ж н д е нагы з 6iлг|р ма- манньщ ез! болы п ж е ллге н екен. — А па сы ,— дед1 о л маган 6ipiHiui к ун ьа ч ,— бупннен бастап цент цызылш асьжын цыры-сырьж уйренуге Kipi- — Неге? — Оны ж е те бтм есец1з, ди р ектор бола алмайсЫз. Мен к у л т ж1берд!м. © зжш е тусж ген Болаттыц мурны терлей бастады. Бул оньщ ашуы цоза бастагандыгыньщ белись — С з д е н бур ы н гы ди р е к то р ла р TmiMfli алмай, кы зы л- шага ден ч°ймай-ач к е тл . С з ейтпещ з. Б1здщ совхоз ерге шыга чалса, тек цант цызылшасьж баспалдач е лп шыгады. — О лай болса, маган сабач бер. — Ж а ра йд ы , бш геж м д1 аямаймьж. Bipan; 6ipiHiui саба- гым ызды чызылшаны шикшей ж еп уйренуден бастаймыз. — Неге? — Ce6e6i, цызылшаньщ дэм ж ез аузымен татпаган адам еищашан оньщ чад1р*не ж е тп е й д ь А л оны шын Кад1рлемеген адамнан еищашан чызылшашы шьщпайды. Бастапцыда б ул оньщ уйренилкл чнчарлыгы гой деп цалган ед1м. С е й тсе м , ш ьж ы . Ею б е л ала улап ту р . Кажет бола чалса, д э л турган ж е рж де чызылша уш ж жан беру- ге эз1р. Н а гы з фан а тик. — Ж арайды. Bipan кызылшаны кеж ж рек жейж ,— деп у э д е 6 e pin, Б о латты ар е н кенд1рд1м. Болат маган кеп нэрсеж уй р е тл. О л меж ею кун сов­ хоз ж е р ж аралатып, эр учаскедеп топырацтьщ чурамы, нунары жайлы кеп м аглум ат бердь Маган бурьж жерден ж е р д щ еш айырмашылыгы ж о н сияцты керж уил efli. Сейтсем , чум дан, тастак ж ерден басчаны мен м улдем таны м айды екенм1н. Э р то пы ра чтьщ е з сыры, е з ба йлы - гы, ез еж бар екен. Ж е р д щ чуйчасьж эбден танып алмай

■ Е ч in, eriH iui болам ы н д е у щ б е к ер ш ш ж екен. М ына 6ip t - a ani ес|'мде. ■ !Олат м еж алгаищы кектем де ^ызылша erm in болган | * шца е р т т барды. Э р ж ердщ топырагын саусагымен — A rin к е р т ж ур ге н о л, кенет то цтай цалды . — Ты ц дац ы зш ы ! Ты ц дац ы зш ы !— дед1 о л коз! оттай нал.— Тырс-тырс... Тымп-тымп... Топырацтыц асты то л - чршЫ к. Кызылша туцымдары озара сырласып ж а- . Бала секшд1 о ла р да ушдейд1, б ы лды р ла й ды ... А л -Sipi « ж а ц б ы р ж о ц » де п то ц к ь|лд а й д ы ... Ты цдацы зш ы , дацызшы, апасы! Алгашында Болаттыц бул сезж уцщалацтыты деп цал- да, оны ц даусындагы д1рш м еж де елец дете бастады. амд1 iuiiMe тар ты п, ж е р цойнауына цулац тургеж м д1 1д е байцамай цалыппын. С е й т т туртаны м да, о тажап, ы рацты ц тыпырлап, децбекш ш жатцанын сезгендей _ 1ды м . Кулаты м а б улцы ны п к еле жатцан ж аца ем1рдщ I ipeTTi ne6i ж е тт!. Bip таж ап эн е с ттг е н д е й б о лд ы . — жарьщца талпынып, цауашатынан бурийк жарып ке- жатцан жас ш ептщ алтаищы э ж efli. — EciTTiw ! М ен эн е а тт!м , Б о ла т!— дед1м ай да лада осам да сыбырлай сейлеп. — А н ьщ е аттщ 1 з бе? — Аньщ. — Ендеш е, цуаны цы з. Ж е р э н ж ест1ген сэ тте н бастап, шын дицан болды цы з. Кызылшаныц децбекилгенж :генщ1з, б у л с!з дщ да ц ы л ды тусж ге ж ц1 з,— дед1 Б о лат >танатты дауыспен. Ж ер дауысын еслген со л кун дицанш ыльщ ем!р1мжц >ш басы б о лта н е д к Со да н бастап Болатца де ген к е з - 1эсым е з ге р д ь © з ж щ цы зба м ж е з ж щ к е о р ж е н б у р ь ж - директорлармен тус ж к е алмай ж ж ж ум ен келе жатцан латца е р кж д ж берд!м. Бул сежм Болатца цанат б т р - ндей б о лды . Кант кызы лшасын ecipyre о л бур ь ж ты д а н те р цулш ы на KipicTi. Б1рац о л к е кте м д е цанатты кец •йып ул ге р е алм адьщ . К ы зылш аныц эр гектары нан ж у з :in ic центнерден-ац е ж м алдьщ. — А пасы , ренж1мец1з. Б1з би ы лты ж ы л д ы есепке а л- жьщ . Бар енер!м !зд1 к е л е а ж ы лы те ге ж к ,— де п ж у б а т- меж Болат. Ырац келеа ж ы лы да е ж м д! мандыта алмадьщ, эр ■<тардан ек! ж у з це н тн ер де н э р е ц асырдьщ. — А пасы , аздап in re pm ey бар. BipaK eni де ж е т к Ы к - 1. Тагы да Keneci ж ы л д ы к уте й ж ,— дед1 Б о лат е з ж юно­ шей цолайсыздана сейлеп.

Б1з к елес ! ж ы л ы , ш ы ны нда да , 6ipa3 ж е р ге ы ргы ды к. Б у л ж о л ы е ж м у ш ж у з алты це н тн ер ге ж е т л . Б1з уш1н б ул улкен табыс болатын. Ce6e6i, эконом истердщ есеп- теп шыраруы бойынша, совхоз егер кант кызылшасыныц ар гектарынан уш ж уз центнерден е ж м алатын болса, онда ол б а рлы к шырынын етеп, пайда Tycipyre кеш ед!. Б!з б у л м е ж е ге 1972 ж ы л ы ж е т т ж . — К ы зы лш ан ьщ беретж1 efli кв п, ал1 м о л. Т о к та л- майьщ. апасы,— деп буры нгы дан да ынталана T ycii Болат. Б'З тары д а !з д е н д ж , ежмд1 м о л а й ту д ы ц ж о лы н тары да карастырдьщ. Осындай талпыныс устж де Болаттыц к е р тд е с п е ге н адамы калм а ды . Кейб1реулермен TinTi жауыгып алды. — Сен ж уртпен я л табура тырыссайшы. Кур айкаймен ай да ла да ж а л г ы з к аласы ц. О н ы ц icKe зияннан баска Tyri ж о к ,— дед1м оран талай р ет. — Э р ю м ез орньж б т у г е , ез м ж д е тж м у л л к а з атца- рура THicTi. М ен соны талап е те м ж ,— д е й тж Б олат. — «Кызылшашы болрыц келсе, кызылшаны шиюдей жей б т » деген не талабыц? Ж ок, ол болмайды. Сауын- шыра сутщд1 ш ию дей iiu, шопанра eTTi шЫ рмей ж е десек не болады сонда? — Д у р ы с та л а п ! С е й тке н адам рана е з ic iHin маманы б о л а д ы ,— д е п жец1ст1к б е р м е уш ! e fli Б о лат. Бо латты ц осы кызба мжез1 болмаса, о л жалпы, ез iciHe м ьщ ты e fli, ж ур тты соц ьж а н epTin, жумысты гстете Кызылш ашыларды осылайша ецбекке жумылдыра бш удщ , ж е р куйкасын ашып, дуры стап суаруды ц, тыцайт- Кыш беруд1ц н эти ж е сж д е кант кызы лш асыны ц ежм1 уз - д ж с !з е сум е н б о л д ы . 1973 ж ы л ы б !з о ны уш ж у з ж е тш с центнерге ж етю здж . — Б ул да аз,— дед1 Болат. Keneci жы лы ер гектардан тер т ж уз жиырма центнер­ ден алдык- — Кызылш а eni ез мумк1нд!г!н то лы к ашкан ж о к- Э л ! де аз,— дед1 Болат. Сонан соц еж м бес ж уз центнерге жетсе де, Болат орэн да токталрысы келм ед!. « А з , аз»,— деумен болды . — К алкам -ау, канарат керек емес пе? Bip кездер1 ею ж у з г е д е кУвнУшь| е д ж кой,— д е й м ж мен е д е т сы р тар ты п. — Апасы, ен!мд1 м ы ц центнерге ж етю зб ей токталм а у керек. Б1здщ уран со л болсын,— де й лн Болат жанары уш кы ндап, 118

— Ofa H ж е те апамыз ба? Ж е р то з д ы , ш !р!к басты ... !| — Ж о ц ы ш ц а , ш ы н ы н да да , ж ерд1 ба йы тца ны б о лм а са , |оны ж а ц а р тп а й д ы е ке н . Э з щ !з а й тк а н да й , б 1 р тж д е п с у л ы иегуге кеш у керек. Кы зы лш аны сул ы лы к к а е ге й ж ,— д е й тж Болат усьжысымды колдап. О с ь ж д а й к и ы н ш ы лы к та р га к* рам астан б1 здер 1976 жылы ешмд1 бес ж уз центнерден де асырдьщ. С овхоз бойьжш а ж алпы пайданыц токсан процент! тек кызы лш а- дан TycTi. Бул — шьж ж е ц к болатьж. О с ы л а й ш а а лты ж ы л д ы ц к;алай етк ен гн д е а ц га рм ай калыппын. Совхозды н, xafli кед!мг1дей туз е л д !. Ш а руаш ы - льщ оцала бастады. Ж ум ы сш ы лардьщ табысы молайды . А д а м д а р д ь щ тур м ы с ы н ы ц ж а ц с а р уы енд1 а у ы л м а д е н и е - TiH кетер уд 1 м ьщ тап ц о л та а л у га Heri3 к а ла ды . BipaK б у л icTi е дегеннен ж е те л е й ж е н е л у ге ж агда й ж о ц -тьж . Б1здщ совхоз ш аруаш ы льщ тары м айда, ездер1 усак ж ет! колхозда н цуры лганын айтканмын. О л к о л хо з- дардьщ буры нгы ортальщ тары жеке бел!мш е болы п к а лд ы да , каз1р б1зде ж е т ! а у ы л б а р . О л а у ы л д а р д ы 6 ip ж е р ге ж ина ктасак, со в хоз о рта лы гы KiuiiripiM калага айналар е д!. BipaK олай е ту кай жагы нан б о лса да ти!мс1з. Б!рж инден, ericTiK ж е р л е р м ен ш а бьж ды ц тар дьщ бы ты - рап ж аткандыгы , оларга баратьж ж о лдьщ узакты гы ж ум ы сш ы ла рды ерл1-берл1 тасуга кеп б е ге т б о лды , epi б у л цы п-ц ы зы л ш ы гь ж -ть ж . Ек!нш1ден, 6 ip орта льщ ка коныс аударган ж ум ы сш ы ларга уй iprecineH б е лж е тж ж е р д щ келем1 азайып к ету ж ене с у ж е тк п е у цауп! туд ы . А л жумысш ылардьщ цосалкы шаруашыльщтарьж ныгайт- пайьжша, олардьщ турм ы сьж ж акса рту мум к!н е м ес-тж . М же, осы с е к тд ! аякка оралгы нэрселерд! ескере о ты - рып, б1здер ж еке ауы лдарды буры нгы орындарынан козгамауды уйгьрдьщ . Алай да со вхозда шагын е лд! м е кен де р дщ кеп бо луы , олардагы м эдени-турм ы сты к багытта жумсалатын кар- жыны кеп кажет e rri. Э р бел!м ш еде балалар бакшасын, мектеп, магазин am yfa тур а к е лдь А да м да р ды н тур м ы - сы жацсарса, олар кай !сте болсьж езара бесекеге тус!п , 6ipiH eH -6ipi о згы ла р ы к е л е тж е д е тте р ! бар. М1не, осы тус та ауы л мен а уы л езд!-ез1 ж ары сца тус т!. А у ы л корю ж е н ж д е 6ipiH eH -6ipi асып rycK in ep i к е л т , ты р м ы - сы п-ак бакты. ' Ж ум ы сш ы лардьщ б ул ьжтасы ауыл м едениет!н кетер у ж олы нда гы курест! epi к уш е й тл, epi ж е де лд е тт!, Bip KyHi «К ец ар ал » бел 1 м ш есж е кел1п, кай к¥Ры лыс-

ты кашан бастау к ер е ктИ жайлы ауыл активтер!мен акы лдаскан ед1м, Д а д а н б е к д е ге н цария ж у р тты н сонын ала кол кетердк — Карагым Зылиха,— де д! ол.— Хальщ та «У й щ ж а- ман болганы м ен, Ы н д е наны кол болсы н» деген сез бар... — Оны неге айттыкыз? Сен осы ауы лга келгел1 6epi кызылшаньщ жомын сыртца саткызбай, совхоз эж етж е жараттырып ж урсЦ . Сауын сиырлары н кебейд1. С утте н тус е тж табысын м о- лайды дел е с т т ж урм ж... — Рас. — О лай болса, сен биыл жаксы кора салдыр. Малды б !з д щ «К е н а р а лга » кеш1р. Б у л ж е р д щ uje6 i ш урайлы , конысы колайлы,— де д! Дэкен- Карияныц сезж басцалар да цолдады . Сиыр малый ж ан-ж акка бытыратпай, оны 6ip коныста, «К енаралда» у с т а у ниет! о сы лайш а к елге н е д к Булей е т у д щ тагы 6ip оцтайлы жагы болды . Б!здер каржыны м ол тектж те, ш аруаш ы лык курылы стары н те з 6iTipin, сонан сок тур - мыстьщ жагдайды окдау жагына туге л кеш т!к. Осы ж ы л- дар ш ж д е ж уз алпыс тургы н уй, 6ip орта, ею сепзж ы л- дьщ м ектеп, то р т магазин, уш монша, ок!мш!л1к yfii, м эдениет yfii салынды. О р та лы ц усадьбада, бел1мшелер коныстарында су кубыры тарты лды , кош елер асфальттан- ды , барлы к уйге газ цонды ры лды . А лты ж у з алпыс бес сиырга арналган с ут ком плекс!, б уза у корасы, минерал- ды к ты кайткыштар, улы химикаттар коймасы, механика- ландырылган астык кырманы мен коймасы салынды. Ш аруаш ы лык саласындагы непзг! кол жеткен табы- сымыз — совхоз жумысш ыларынык айлык орташа енбек акысынык eni ж уз сомнан асып Tycyi болды . М унын 6opi совхозда кант кызылшасынан тусет!н пайданы артты ру- ды ц нетижес! ед!. С о л туста Болатты обком га шакырды. — Неге ш акы рды екен?— деп ур ю п калды ол. Ж урге н ж е р ж улаган-ш улаган кылып, ж ум ы сты к кар- к ы н ы м ен айкайын катар ж у р п з е т ж Б о лат, т!пт'| болм ай б а ра ж а тс а о м ы р а ула й ба стайты н. С о л о ж а р лы гы н 03i де се зетж о л, басш ы лар шакыра калса: «Тары нен! б у л д !р т Койдым?»— деп коркып ж уретж . Осы ж о лы да солай болды . О л обкомга амалдын жогынан аттанды. Мен де элденеден секем алып, к у д т - тенумен калдым. Болат обкомнан ж аркы лдай к у л т , жайракдап кайтты. 120

— А лакел ауданына ж1берд!. Сондагы 6ip совхозга д и р е к то р болам ы н,— дед1 о л куанып. Муны есткенде Болатца жаным ашып кетт!. О л , ш ы- нында да, ккер, алгыр, уцыпты болатын. Кей кездер! иненщ жасуынан пальтосынын, услне тон жамылып та е т!п к е т е тж eTKipniri ба р-ты н . BipaK... BipeK о л 6ip тайпа елд1 баскарып к е те р лж те й д э р е ж е ге эл1 к е т е р т г е н ж о ц e fli. Д и р е к то р р е т ж д е eni nicneH ж о к -т ы н . Онын, цолына б и лж ти е калса, аты н ^амшымен кем ш , б1рде болм аса тагы б1рде оцбай с ур ж е тж ж кун! буры н сезд1м. — Карагым, ойландын, ба?— дед1м мен. — Ойландым ,— дед1 о л ныц. Сонымен Болат Алаке лге аттанатын болды . Мен оны уйге шацырып конец етлм . С ол кеш теп Болаттыц жай- дары м ж е з к а й ! О л баян тар ты п, энд1 т э п -тэ у !р айтуш ы efli. Оньщ цызба м ж езж щ услне осы cepm iri цосылып, ж ур ге н жер1 дум ай бо лы п к е те тж . Осы кеш л де Болат лен келжш еп жарцыратып ж1бер- fli. Eneyi цосылып эн салганда, олардын, эсем даусы талей жерге к е т т ж атты, талайдыц ж ур епн е ж е л п ж атты. О л эн м е т ойга шомдырды, еткен шацты кез алдыма цайта к е л л р д й Б олатпен 6ipre ем1р1мжн 6ip б е л!г! к е те - л н ж сезд1м мен. С о в хо зд а гы бастапцы кундер1м, е гж 6iT- пей, мал еспей, шьж циналган шацтар, мазасыз тундер, м арды м сы з icTep,— 6epi, 6epi eciMe туст1. ©MipiMfleri со л ен, циьж кездер1 Б о лат м е н т цасым да б о лы п ед1. Куансам да, цайтырсам да о л жанымнан табылатын. О л ойы да, мацсаты да 6ip одацтасым, м еж туге л ту с ж - ген, мен бастаган !ске ш ьж бе р ш ген адал cepiriM б о лд ы . О л менен жеке басына ерекше жагдайды сураган да емес. Куткен емес. Барга цанагат е т т , те к совхозды н кер к е ж п к е т у ж Tm eym i efli. Болатты алты ж ы л Ы н д е туган !ж м дей жацын туты п кетт!м . М ен ата-анамньщ ж а лгы зы м ьж . 0 з !м д е не ага, не ж! болмагандыцтан, Болатца директор емес, ез апа- сьждай болуга тырысатынмьж. Оган келген жацсылыцты ecipin, жаманшылыцтын, бе тж цацпайлап отыратынмын, оныц болаш ацта улкен басшы цы зметкер болы п eceTiHiHe кэм!л сенетжмж. BipaK, амал не, Б о ла т ди р е к то р лы ц ты н т!зг!н!н сэл ертерек алды. Кызбалыгы басылмаган, мацдайы oni тасца тимеген ж т т омацаса кулады . Кэп узамай ол А лакелден ауысып кетт!. Нел!ктен екежн осы уацытка д е й т б т м е й - м1н, Болат со л кеткеннен м е ж м е н д е ат куй ры гы н у з д ь М аган 1981 ж ы лы С о ц и а л и с т Ецбе к Epi атагы б е р т г е н - 121

де , одан Ж а м бы л облысыньщ 6ip ж ерж ен кутты ктау теле­ гр амма алган ед1м. Со да н к е й ж хабарсызбын. Ka3ip со л Болат бастап кеткен кезецд! еске TycipceM, квп нерсе к т е л т п . Ka3ipri кезде ш аруаш ылыцта кант кызылшасы ауыс- палы erici жоспарлы тур д е енпзш у у спиде. Тогызыншы бесжы лды ктьщ е зж де механикаландырылган мелиора- тивт1к о тр я д ты ц кем еп м е н бе с ж у з ж е т п к гектар суа р - м а лы ж е р те пстелд1 . 1шк1 ш аруаш ы льщ с ул а н ды р у ж уй е - ле р ! кайта кур ы лды , алты ж у з гектар суармалы жер эз1рленд1, та н а птар д ы н к о н ф и гур аци ясы жакса рты лды . Кант цызылшасын суаруды ц озьщ тэ сЫ — жацбырлата суару тэ сЫ колданылатын болды. Б1здщ шаруашыльщ кант кызылшасы алкабыныц ал- пыс бес пр'оценттен астамын тасцынды эдкп ен , отыз бес проценттен астамын тасцы нды -уйм екл эдк п ен жинап, шижзатты кант заводына ком битрейлерлж эдкп ен тасы- м а лдай ды . Тек осы ндай ш аралар н э ти ж е с ж д е тана эр гектарга жумсалатын ецбек шыгыны он сепз адам-кун азайып ж э н е алпы с алты со м га кем!д1. M iH e, осы атка ры лган ж ум ы с та р д ы ц !ш ж д е Б о латтьщ да кэп yneci бар. Гулдер солып, ж улды здар сежп, адам- да р е л т ж а та д ы . Б1рак а д ам затты ц 6 ip ерекшел1п со л — о дан i3 калады , к калады , сэ з калады . Совхозда ежелден кызылша еарумен шугылданып ж ур ген к э ж п дикандар кэп. С олардьщ 6ipi — сонау сурапыл согыс жы лдарьж да шаруашылык баскарып, ай- б а тты сез1мен анага — цайрат, а ц л к е — ж к е р берген ул к е н ж у р е к л абзал ана, С о ц и а л и с т Ецбе к Epi — Битай Тэтенова. Тэтенованын, ем1р ж о л ы е з ж ш е 6ip дастан. О л кант к ы зы лш асы н е а р у м е н 1941 ж ы лд а н бастап айналысты. 1945 ж ы лд а н звено ж е те к ш ю бо лы п е цбе к e rri. О л кезде епстж ке тукы м себу колмен аткарылатын. А л кызылша- ныц к ата р ар алы гы атка ж е п л г е н ж а л гы з i3fli казтабан культиватормен копсытылатын. Кызылшашылар Момын- байдыц кыстауы деген ж ерден eri3 арбамен к°РДа та - сып, эр уйден кусты ц сацгырыгын жинап, эр Ty6ipre кол­ м ен ш аш атьж. 1949 ж ы л ы с е п з ге к та р кызы лш аны ц эр гектары нан 836 цен тн ер де н е ж м жинап, буры н -со цды болмаган р ек о р д жасаган Битай апамыз Ленин ордежм ен н аградталды . А л келес! ж ы лгы рекорды уш ж оган Социа­ л и с т Ецбек Epi атагы б е р тд к Содан ол денсаулыгы бо лм а й 1954 ж ы л ы е ц б е к те н к°л У3Д '. У з а к е м д е л т , 122

сауыгып шыккан со ц Талгар да гы к!ш ! а гр он о м да р да я р - лайтын уш айлык курсты б т р д к Ецбек адамды сауыктырады, мерейж арттырып, куа- нышка бе ле й д ! д е й л ж рас кой. Витай апайды ц каз1р денсаулыгы жацсы, цашан да алгы шепте, ж ум ы сты ц кайнаган ортасы нда ж ур ге н ж ке р уге болады . Ецбекке кайта араласкалы 6epi Казакстан Компартиясыныц XIII, X IV съездер ж е делегат болы п катысып, О ктябрь Революциясы ордежм ен наградталды. «Ж алгы з агаш орман ем ес» демеким, басшы каншама icuep, тож1рибел1, бш!мд1 бо лса да к е п ш Ы к а з 6ip e3i еш нэрсе тындыра алмайды. Ж умысты кте й лн адам- дар — кепш1л!к. А л басшы сол адам дарды ц ж урег!не те­ р ец бой лап, о ла р ды ж1герленд1ре бтге н 1 ж е н . Б у л icTi де сол кепиллж ортасынан дара шыккан озаттарга бастату керек. С о ла р д ы ц 1скерл!г1не, б е д е л ж е суйенген дур ы с. Кеб1не жацсы нерсен1 к о л м а -ц о л кетер1п э к е т у керек. Солар аркылы кепшЫ кпен т!л табысу кажет. Оган мьжа- дай 6ip мысал к еллр еж н . Жетп1с1нш1 ж ы лда р ы совхозды н, ж алп ы табысы анау дерл1к мандымаганнан кейж енжарлар да кебейд1. О лар ж ум ы сты ж ур д1 м -б ар ды м |'степ, бас цам дарьж ойлап кетл. Егер жагдай бул цалпьжда тура берсе шаруашылы- гымыз оцалмак емес. Сонды цтан не icTey керек? О йлана келе, 6ip кун1 Витай Т этенова мен Закария Сеж то в ан ы оцаша ш акы рып алды м . Екеу1 д е звено бас- карады, Социалист^ Ецбек Ерлерк Аулы мы здагы ец табысы м ол цызылшашылар да осылар. Оларга ж ум ы с- шылардыц арасьжда енжарлыц барын жасырмай айттым. — Бул кеселд! немен емдесек болады? Ек1 апай ойланы п ца лды . Кара ж ум ы сц а к е л ге н де а л- дарьжа жан салмайтьж олар, цатты циналып ж ургеж м е журектер1 сыздаганымен, б у л туйыцтан цалай ш ы гуды ц ж о л ь ж айта алмай муд1р!ст1. — Мен с1здерге 6ip жагдай айтцалы отырмын. — Е, айт,— д е с л олар. — О з д е р биыл цосымша ацыга б!раз ацша алгалы турсы здар. Соны маган киы цы здар. Бул е л ж ш л тура магьжасьжда т у с ж т калган олар. «Басты ктан нем1зд1 аяйм ы з»,— Aecin, « е , ал, а л »,— деп каукалактады да калды. — BipaK о л акшаны кайда ж ум сасам да ренж1мейс1з- де р ме? ~ врине... Е, енд!..,— Aecin, eKi апам б ур ы н гы дз н бетер бэйектене туст1. 123

— Ж умысшылардыц ш ж д е жалацылары кункеркте- р!не ж етпей жургендер1 бар. О з д е р д е н алтанымды со- ларта 6enin берем ж. — О й б а й -а у, о лар та 6i3 6 ip ж врдем десерм 1 з, eKi... Bipan цашанты...— деп ею апам шошып кегп. — С о л 6ip жэрдемдер1ц1з ж е тер деп ойлаймьж. Keneci ж ы лы оларды ц е здер!-ац цосымша ацы алута талпынар. Ею апай менщ к е ц т!м д ! жы та алмай, бастарьж ш ул- М еж ц ойым де л келдл Keneci ж ы лы совхоз турты н- дарыныц сексен процент! уй тенцрепндег! бацшалыц ж е р л е р ж е пияз ес!ргенд1 цойы п, цо там д ы ц ецбекке ара- ласа бастады. Витай мен Закария апайдыц сол берген ж е рд ем де р ж е н ешк!м байып та кеткен ж о к, вздер1 ке- д е й л е н т те цалтан ж о к. Bipan тоцсан ауыз сездщ тобы ц- тай туж н ж д е й болтан со л жэрдемдер1 б ул ем1рде адамга адам царайласуы кер е кткж щ зор ynrici болды . С овхоз ж ум ы сш ы ларьж ецбекке ж ум ы лды р уда матан кеп ж ердем еткен де р дщ 6ipi — Са ды рц ул ацсацал. Бул ю а ж ц ж у р т цулатына сщ ккен аты — Садекец. А уы лды ц Kepi-ж а с ы т у п -т у г е л о ны о сы лай атайды . Рас, бастапцы да С а д е к е ц матан цырын келд1. М е ж к ер се таматына 6ip нэрсе туры п цалтан с е ю л де н т цацыры ны п-тую рж т, селем!мд1 алтысы келм ей Tepic айналып кеткенше асы- таты н . Bipan 6 ip e p айдан к е й ж т т табысып, TyciHicin к е ттж . Матан алташцыда: «Еркектер алып кете алматан ж ум ы с- ты б у л цайдан о ц д ы р с ы н »,— д е п куд1ктене каратам ол, к к е ш ь ж ы цыласы м м ен цулш ы н а к1р!скен1мд! к е р т , райьжан цайтты. Соцты ж ы лдары ез аулыныц ете ж удеп бара жатцанын к е р т, ж ур е п сыздап журген Садекец матан те з буры лды , е л-ж ур тпе н т т табысуыма денекер б о лды . Аманкелд1, «Бесцайнар» учаскелерж дег! пияз erin, е лтец-селтецм ен ж ур е тж де рм ен Садекец ымырата келм ейтж айцасца шыцты. Оларды цатты жасцады. С а д е к е ц м е ж ц б а таге й цариям efli. К уж бойы далада болы п, кеш цуры м кецседе узатырац отырып цалсам, С а де ке ц цолы ндаты таятымен еденд1 д у р с т д е т т , кабине- л м е к е л е тж . Ш оцш а сацалын цолымен сипап, кабинеттеп к у н д е Kepin ж у р ге н таны с н е р се ле р ж е б у п н кер ге ндей болы п, узац т е с те царайтын. __ Зыцабас, шарш атан ж о ц сы ц ба?— д е й тж о л матан ж ы лы ушырай царап. 124

iciHihi мен! «З ы ц а б а с » fle y i е ке м д ! eciM e тус !р уш ! гайган, наукас э к е м ж ц цо лда н и еле р кайраты да, MafaH кам кор б о лы п, ж аксы лы ц т!леп , ж е бе п н ж ы лы к е й т к в з алды м а к е л уи л e fli. О л Kici те к с, е ц жацы н до сы м , сы рласы м , м уц дасы м б о л а - ?м кайгы ма орта цтасы п , ал к а а р е л м е цатты к уй - куанышымды бе лю п, менен де катты шатта- 'кабас, те к а р ты м да кал, а р ты м да кал. Т ец !р де н л л е п м осы,— деп оты руш ы efli ол. шрюн, жастык-ай десецш!! Экемд1 елм ейлндей пн. Оны м эц п лж деп ойлайтынмын. Сейтсем... I ewipfli сокпайды екен, елмест1 жаратпайды екен. р д е 6 epi де втк1нш1 е кен. © M ip де ген 6ip ж а р к ауле екен. Экем нщ элденеден камыга отырып, эйында айткан мына 6ip эцпмес1 кулагы мда тур. ы кабас,— де д! о л б1рде маган бар денеам ен ры лы п,— саган б у л э ц п м е н ! айткан-айтпаганым ж оц. BipaK тагы 6ip рет тыцдап алсац, артык .улагым сенде, аке. ем соцгы кездер1 тас туй !н боп туй|'л in, ж ады р ап й, к е с ш т свйлем ей, вз1мен-вз1 б о лы п, ун е м ! оцаша . Ж уре пн де запыран барын, о л оны жег1дей жеп, гуж жанын кинап журген!н сезсем де, акы л 6epin, .шан де м е р лш те й ахуа л о ж ы лд а р ы м е н де ж о ц IH. Тек ш те н ты нып ж ур ге н м ж . I Менщ нвуцасым куннен-кунге ауырлап барады. i болмаса 6ip куш саган масыл болы п, бейнетке !оам ба де п коркам ы н,— дед1 о л KypciHin. (ere олай дейсщ, аке! Саган шай кайнатып 6epin маган куаныш. Адамбы з гой... Адам болган соц, ойга келм ейлн ж о ц екен...— дед1 экем д е м ж те р е ц алы п.— LUip- ие, аруана дуние, денсаулыцка, жасты кка не ж е т- Кас ш агы цда аспан б ж к , та у ы ц жацы н, ду н и е кец... •лсац, уш цан кусш а к екке самгап, б у лтта р д а н да ем1рд1ц ж т е р л ! еж н да уы л да ты п , н есер гы п ©м!рден осылай боп етпесец жер басып ж ур дщ ■медщ не?! экем!.. М ж е, Са декец: «Зы кабас, шаршаган ж о к - ■»— деген к езд е ес1ме о сы лар тус т!. Ш ацкай тус те . мунарткан сагым секшд1 кезден гайып болган < шагым кез алдым а келд1. Ога н и!л!п селем бе р - 1;й б о лды м . К°л б у лга п кош таскандай сезж д1м. Э к е м 125

секш д! жанаш ыр болы п отырган Садекекд1 бурынгыдан б е те р ж ац сы Kepin к е тп м . — Ж у м ы с кой . Ш арш аганм ен амал бар ма? Е... ж ум ы с. Д ун и е ге к елге н адам ем1р баци ты р - ба н ум е н, талпы нум ен , 6 ip н эр сеге ум ты лум е н етед1. м р ш М к тар ты сы , тур м ы с талкы сы таусы лга н со к ем1р де тамам болады . О ны ц ар ж агы нда OMip cypin те цажел ж о ч .— Дед1 С а д е к е ц к ур с ж ге н д е й бо лы п. Ж е р ж и е п н е ж е тш о ты р ган акса калды ц б у л сез1 цат- ты цоба лж ы тты . Соцгы кездер1 сел цалтырай шыгатын да усы н ecyin 6 ip Typ ni аяп к е т п м . О й га — алгы р , се зге — ж у й р т ед1 о л Kici. «Б о л ь ш е в и к » уч а с к е а н д е еткен ж у - м ы сш ы ла р д ы к ж а лп ы ж и на лы с ы н да е нб ек TepTi6i царал- ган болатын. Совхоз жумысына журд1м-бардым царау- шылар жиналыс усн н де 6ip тебе болы п б е ле к те н т, сезге конак бермей бара жатцанда С адекек шыдай алмай, ортага шыкты. — Уай, то ктац да р !— дед1 ол.— Сендер неге да уры га- сьщ дар? Канша таласса ц да , енбекс1з ем1р — сенген KeMip. « А ц ы л с ы з ж ы лы н са — то н ким естей , тойса — нан жем естей бо лад ы ». С ен дер соларсьщ дар. Карагым Зы ли- ха, «аз жауын жерд1 былгап кетед!, кеп жауын — былга- нышты ж уы п к е п р е д Ь . «Бацаны масаты юлемге отыр- гы зсак да 6epi6ip балшьщца каш ады » деген. Сен буларды нес1не yriTTen о ты рсы ц? Б ула р м ен басцаша сейлес. С а де ке ц н Ц осы сезж ен кейж э л п л е р д щ б1рден ж ун - flepi ж ы гы лды . А та лы сезге д а у айта алмай, ж ер шукылап отырып калы с-ты . Садекец оларды осылайша оцдырмай ж ы гы п 6epfli. С ол С а декек!- — Садеке, м еж кептен 6epi толгантып, тусж е алмай ж ур ген 6ip ж айт бар... — Е, айт. — Б1здщ совхозда сепз ж узд ей жумысш ы бар. О лар ды ц б эр ж туге л санап шыцтым десем, оным жалган болар. Ырак, 6ip байцаганым: сол сепз ж у з адамда сепз ж у з ммнез бар. С о н ш а м ж е з цайдан шыгады? Со н ы айта аласыз ба?— дед1м мен. — Е-е...— д е д: Садекец.— «Ж !г !т ж уз ! — 6ipey, цан- ж ар ж уз! — екеу» деген. М ж еза з адам болмайды, ци- сыксыз кадам болм айды. Б ул жалганда уш дауасыз нерсе бар: 6ipi — к э р Ы к , 6ipi — ажал, 6ipi — м ж ез. С о л дауа- сы зга тез!мд1 б ола бш. Мен ойланып цалдым. М е зп л тун болатьж . А уы л уйцы кушагында. А н да- 126

санда урген иттер д щ арпылдаган даусы алыстан ест!лед1. Аталы -балалы екеум!з актарыла сырласып узак отырдьщ. Квп эцпм е айтылды, квп эцпме айтылмай калды. Сол кеш теп С а де ке ц ж ц сездернай, омрюн! Э ц п м е ж де л солай майын там ыза айтаты н кариялар 6i3re енд1 таб ы лар ма екен, бшмед1м, бтмед1м. — Садеке!.. Э к е !..— дед1м мен елденеден кец Ы м коб алж ы п.— О з уз а к ем1р сурдщ1з. KenTi кердщ 1з. О з ба кы тты сы з ба? — М ен о ты з ж ы л кы зы лш а ес!рд1м. С е н секшд1, м е ж ц д е арманым — ел1ме кантты кеп б е р у б о лд ы . С о л ж о лда талай киындыцка кездест1м, кысастык керд1м. Талай табыска жетт1м, куаныш керд1м. Ец бакытты кун де - piM, ж ы лда р ы м с о л ел1м уш ш е цбек еткен , киы н ды кка тезген шактарым, Зылиха... С о л Садекец1.. А ж а л KiMfli аяган? У ш к ы р о йлы , уы тты сезд1 Садекен, д е дун и е де н e u i. О л а р д ы ц орны н к е ж н п ж ас тар басты . О л а р да м е ж ц сен1мд1 cepiriM e айналды. Ка з!р п ж ас кы зы лш аш ыларды н, 6 ip ерекшел1г1 с о л — о ла р ш етш ен са уатты . BipiHUii кун н ен -ак техни кан ы ц TiniH б т у г е талпынган олар кант кызылшасыныц егж ей -тег- жеж н !здежп уйренедк 0 з жумы стары н жацаша уйым - дасты ругв тырысады. 1980 ж ы лы м е ж ц каб ы лдауы м а Ж э н и па Токтабаева деген жас келш ш ек келд1. — А пай, к ы зы лш а e cipriM к е л е д !,— дед1 о л еш Kipic- О рта бойлы, ашац да ж укалац келжш ек. Ш ымыр ту л - гасынан ецбекпен б1те кайнасканы б Ы н т ту р . K icire эр! ойлана, api барлай карайды. Бар болмысынан байсалды- лы к сезшед!. — Буры н кы зы лш а да ic re n пе ед1ц? — Ие. Б1рак ба ла басты б о лы п о ты р ы п калды м . — 1степ кете алсац... — 1стейм1н,— fle fli Ж эн и па н ы к сэ й ле п. — С е ж м д ю ц гой,— дед1м оныц батылдыгына риза болып. — KyfieyiM тр ак то р ш ы . М ен о ган унем1 ж э р де м ш ! болып ж урм ш . Кызылшаны 6ipre баптаймыз. — Э-о... Мен дирекция мушелер1мен акылдастым да, Ж энипа- ны ^разда н 6epi наукасты болы п ж урген звено ж е тек- ш!с!жц орнына тагайындадым. «Апы рай, б у л ж ум ы сты алы п кетсе к уб а -к уп б о ла р e fli-а у » ,— д е п куд1ктен1п журд1м. 127

Ж энипа дирекция се ж м ж актады. Ойлаган жердей шьщты. Кызылш а ecipe бастаган екж ил ж ы лы -ац эр гек- тардан алты ж уз центнер ежм алган едь Келер жылы одан да асып туею , ж ет! ж узден алды. Будан кейж жастарга сенбей кара! А м ан ге лф уча скеа ндеп ком сом ол-жастар звеносы- ны ц ж е те к ш ю Ш уйкебала Киынбаеванын, да кызылшашы бо лы п ocin ж е тм у ж о лы вз алдына 6 ip дастан. О л м ек- тепте оцып ж ур ген к е зж д е -а к б ул да кы лды ц цыры-сырын 6inyre катты ынтыгады екен. © зж щ катар-курбылары каникул кездер ж де сиыр фермасына барып, колгабыс етуд1 колайлайтьж болса, Ш уйкебала тж е не Битайдыц, не Закарияныц звеносьжа суранады екен. А л оны кызыл- шашьжын, ауыр ецбеп ур ю ту орньжа цы зьщ тыруы э л п ею апасьж ка тты с у й с ж д 1р е тж . А м ан гелд! учаскесж деп тураты н жастар той-думанга, ойын-сауыкка баскалардан repi 6ip табан жакын ж ур е тж . О ла р ды н , 1шжен тентектер1 д е та б ы ла ты н . Б'|3 Ш уй к е б а ла - ны, м ж е, осы жастарга ж етекил еттж . — Е ге р ж ум ы с ы ц а у ы р лы к е тсе , ай тар сы ц,— дед1м мен оган туспалдай сейлеп. — О ндай болса, мен кайта айтпаймьж,— деп жымиды Ш уйкебала. — Неге? — Менщ ауыр жумысымды юм к е л т ж е ц тд е тт бе- pefli? Не болса да ез багымнан керем ж . Ш ын к те й алм ай- ть ж ы м д ы б т с е м , б у л а уы лд а н е з 1м -а ц к е те м ж ,— д е д 1 Ш уйкебала ж уз ж сэл аудара сейлеп. — Неге кетесщ — дед1м кабак шытып.— Сен жумы с к те й алм аган га ауы лды н, не ж а з ы гы бар? — А уы лга екпем ж о к- Ы рак ез1м о сьж дай ж ерде туы п, ынжык, жасык болып ескежме еюнем де, кезге к уж к болмай, кара керсетпей кеткенд1 м ацул керем. Ш уйкебаланын, бар айтцаны осы бо лды . Сейтсем, бул аньщ ез-езж е берген cepTi екен. Кеп узамай дирекция- ныц се ж м ж то лы к актады. © з курбыларым ен т!л табысты, ж И тте р г е айтканьж к т е т е 'б т д ь Ш уйкебаланы ц осы 6ip кауы м ш ы лды гьж кергенде, жас шагым, туган аулым — Шанханай, Алты н Емел, Т у л к тж щ кегорай шалгыны, тес- кейден ескен коц ы р жел1 ес!ме тус уи л е дь Фермага^ ез т т е п м 1з б е н сауы н ш ы б о л ы п барган он кы з он у й д щ е рке Ф е д ж . Ka3ip с о ла р да н А ж ар хан н ан баскасы Tipi. О л а р Ka3ip он уй ге басш ы б о л д ы . Э р кай сы сы н ьщ тэ р б и е - л е п о ты р га н е з еркелер1 бар. О л а р ecin к е л е д ь 6ip кун1 б1здщ орны м ы зды басады. ©Mip ^еген осы гой, цлркж . 128

С оны м ен, Ш уйк е бала звено жетекш!с1 б о лга н ба стап - КЫ ж ы лды н, е з ш д е -а к eHiM fli ер гекта рдан бес ж у з ц е н т- нерден асыра алды. Келеа жылы да солай болды . Онан со ч да... Бур ы н гы да й 6 ip ьщ гай дум ай цуаламай, е нд !р !ске шын ыкластарымен бетбурыс жасаган жастар осылайша уз д ж е ц б е к л ц улг1с!н KepceTTi. E rid iK ж е р д щ то з а ба стаганы - на карамастан, о ны ч эл|’ 6epe p i м о л е ке ж н д э л е л д е д 1. Ш уйкебала бастаган жастардын, енегесш баска бел!мш е- ле р де п жас ерендер де костей ж енелд!. Ж астарды ч бул ж 1ге р ле р 1, ерен е цб е к тер ! со в хо з е н д !р 1с 1н !ч ныгаюына кеп есерш ти п з д Г Ш уйкебала, 6i3 оны Ш уйкен деп те атаймыз, баскарган ком сом ол-жастар звеносыныц дачкы Ka3ip б у ю л р е спуб лика га тар ап о ты р . О л а р га Ж у л д ы з д ы калашьщ та Ю р и й Гагарин аты ндагы « Ж у л д ы з вымпелЬ> табыс е тш д 1. Будан к е й т жастарга сенбей кара! Мен ез1мнщ ецбек ж олы м ды сауыншылыктан бастага- нымды айтканмын. С онды ктан да маган мал шаруаш ы лы- гыны ц кы ры -сы ры ж аксы таны с. ©Mip ж о л ы м е ж екеп кант кызылшасын егетш совхозга т!регенде, алгашкы бай- каганым — си ы р ла р тэ т т ! т у б 1р д ж жапы рагы на да , ез!не де кум ар-ды, Улкен урага кем Ы п, аши бастаган ж ом ды урлап казып жеген сиырлардыч кездер 1 шатынап, аякта- рымен ж ер тарпып, мец!реп, алас уры п жургендерш та­ лей KepfliM. He6 ip т е р т аяктап тур а л а п калган м а лга кы - зылша ж е м т берсеч'з, оныч тез оцалып, «ж улкы н ы п » шыгатынын да керд!м. Осыдан барып: «Б1зге неге сауын сиырларын кеб ей т- песке, cyTTi молайтпаска?— деген ой тус тГ— Бул жумыска да неге ж астарды тартпаска? С о в хо зд а с у т е н д !р у ici м а рды м сы з бо ла ты н . Буры н эр ж уз сиырдан отыз те р т бузау алынады екен. Э р сиыр- дан сауылатын сут еш жден алынатын суттей гена. Б1з алды м ен мал тук ы м ы н ас ы лд а н ды р у icrne KipicriK. Гвардия ауданынан сиы рды ц «а ла та у» тукы м ы ньщ 6ipHe- ше бузауы н а лд ы р ды к - С о л б уз а ула р д а н ерб1ген ур п а к бес ж уз баска жетш , б!з оны уш гуртке белд!к. Фермада он eni сауыншы бар. Бузауларды тукы м сапасына карай ipiK Tey ж ум ы сы н со ла р ж у р п з е д Г 1979 ж ы лд а н бастап асыл тукы м ды бузауларды баска ш аруаш ылыктарга сата- тындай дэреж еге ж е ттж . Тукымы асыл болган соч сиыр- лардыч cyrrm iri де молайды. Осыдан он ж ы л бурын ер оиырдан мыч жарым килограмм с ут саусак, каз!р уш мьщ литр алып ж урм !з. А л жас сауыншы Кадиша Аязбекова 5— 2097 129

ер сиырдан бес мы ц килограмра д е й т сут сауып, бул салада шын мешнде улкен ерлж ктедК Будан кеж н жастарра сенбей кара! Мен б ул ж ерде жастарра устазды к е т т ж урген Зака- рия Сейггова хакы нда а зд е р ге баяндап беруге тж е пм ж . С онау 6ip курк1реген сорыс ж ы лдары кызылша даласын- да кажы май-талм ай ецбек е ткен де р дщ ш ж е н б ул жумы стан осы уакы тка дейж кол узбей келе жатцан — жалрыз Закария. — Закария — бакене бойлы, дембелш е, децгелек ж узд 1 , т е м т ш м ур ы н д ы , кара то р ы Kici. О л к е й д е iciereH ж ум ы сы нан баскада шаруасы болмай, томара туй ы к ж у - pefli де, кейде санкылдап сейлеп, каркылдап кул!п, ж а- ды рап кетед1. А д а м н ы н Kenifli кейде ш ел, кейде кел д е - Закария осы ауданнын М укы р селосында туыпты, Бул — атакты Нурм олда Алдабергеновты ц колхозы. Ж ас- т ы к шары У л ы О т а н сорысынын, е н киы н к е з е н ж е де п к е л ге н З а к а р и я 1942 ж ы л ы о н у ш ж а с ы н да к о л х о з ж у м ы - сына шырады. Анасы Н урсулум ен 6ipre акпанныц бора- нында, ж азды н ыстырында, куздщ кара суырында «бала- м ы н » д е п к ь|и кы лда м а й , « е л 1м келмейдп> д е п р е н ж 1мей ецбек етедк О л ж ы лдары буларды н звеносы он гектар кант кызыл- шасын, е л у гектар ж азд ы к бидай erefli екен. Бидай суара- ты н ары кты колм ен казы п, е п н д ! к°л/*ен оры п, баулап, маялап, кыс тусе молотилкам ен бастыратын болыпты. Он уш жастагы талдырмаш , незж Закариянын суы к ж елдщ е т ж д е , е с к 1-к у с к ы к ш м м е н б у р с е н д е п , м о ло ти лк а р а б а у 6 e p in ж а тк а н ь ж к е з г е е л е с те т у адам к е н ж ж epmci3 е л ж н р е т е д 1. У й л е р ж д е д е та л ш ы к та р ы аз к о л х о з ш ы л а р е з д е р ! бастырып жаткан бидайды да кездер 1кимай, карьждары ашкан кезде канылтырра бидай топаньж куырып ж ейтж болы пты . «Бер! де О тан уш ж , 6epi де жец|с уш ж !»— деп аш -ж алацаш ж у р т , ай бьж ды уран кетерген неткен киын заман ол! Закариянын сорыс жылдарындары енбепн б те тж м ж . С о нды ктан оны алгаш кер генде, о л маран о т !ш жен шьщ- кандай, азапты ж о лда н арып-аш ып ж еткендей есер erri. Закарияны н кездерж ен кара да уы лды н кас!рет!н, улкен е р л ж тщ айбьжын керд1м. О л маран мойымас ерд щ кай- сар ж !ге р ж , ер ж ур е к е йе лдщ н езж сеэ!м!н еккендей болды . Ен кызык, ен тетт!, ен салтанатты жастык деуреж тар ш ы лы к-ж окш ы лы к кезж д е eMip уш ж арпалыс ус тж д е еткен Закарияны мен шын ж ур е пм м е н аяп к е тлм , оны

кушактай алып: «Апатайым, апатайым м ен!ц[»— деп екс!п жылап алгым келдк Захария да ж ур е пм де буркыраган дауылды , булкынган агынды сезген секш дежп, елж!рей Караганда к е з д е р ж е н мей1р1м т е г тге н д е й б о лды . Закариялардын, кант кызы лшасын ecipreHflepi де ез алдына б е ле к дуни е , киын шак, TOTTi д е ур е н . О л а р к ы - зылшага тыцайткыш ретж де беретж отты ц кулж , кустьщ сацгырыгьж уй-уйд1 аралап ж у р т жинайды екен. М алд ы ц кец ж ферм алардан таситьж болы пты . О л кездер1 жас кидын тапшылыгы соншалык, кызылшанын уш ж ил суьжан кейж сагага ш укы р казып, оны соган terin, сонан сон су ж 1берсе, е л п ки кы зы лш ага 6ip к е л ж ж айы лады . © с1м д ж - т ж саргая бастаган ж апы рактары сонын, ар тьж ш а те з о н а - латьж болыпты. С о л жы лдары кызылшашылардын, ею -ак тракторы болыпты. ХТЗ деген денгелекл трактормен жер айдап, «универсалмен» тукым себедк Суперфосфат тынайткы- шьж орталыктан каппен тасып е к е л т, ж ерге тукыммен 6 ip re сщ !р е д 1екен. Кы зылш аш ы ларды н ес1мд!к зиянкестер1мен кур ес ке н - flepi кызык-ак. Кызылш анын Ty6ipi т у п л , жапырагы да TeTTi болган ды ктан оган ш ы бьж -ш !р кей, к ур т-к е б е л е к , ко* ныз, т!пт! талтак аяк курбака да еш. Закариялар епст!кт! айналдыра ор казады екен. Бауырымен ж оргалайтьждар сол opfa кулап, одан шыга алмайды. А л е пстж тщ орта- сына науа койып, оган патока куйса, шы бьж-ш !ркей, ке- белектер соган уймелеп, цызылшамен шаруасы болмай кетед! екен.Гексохлоран, дуст секмд! дершерд1 Закария­ лар дорбага салып, колмен себетж болыпты. Согыстын кызган xe3i, ж ум ы с колынын аздыгы fofl, кызылшашылар гексохлораннан улап цалса да, е пспкт! тастап кетпей, «е л - сек е л !п м 1з осы ж е р д е н ш ы ксы н» де п, к у н д !з -ту ж сонда болады екен. Адам дар ез муддесж ен repi котам м уд де - ciH xe 6ip e x ойлаган, осы ж о л га жастьщ кы зы ктарьж да Курбан еткен неткен дуб1рл! кундер ол! Закария 1950 ж ы лы звено ж е те к ш к ! б о лы п тагайы н- далып, ол осы жылы он exi гектар кант кызылшасьжын ер гектарьжан те р т ж уз центнер е ж м алады. С о л еж м д! алты жылдан кейж алты ж уз центнерге жетюзген Зака­ рия Ецбек Кызыл Ту ордежм ен наградталады. Закариянын шьж кызылшашылык касиет!, icxepniri, ойлылыгы сексенжил жылдары ашылды. Осы туста кант кызылшасын егетж звенолар кайта курылып, Закарияга 470 гектар ж е р бер1лд1. Бутан д е й т мунш ама аумакты 131

ж е рге техникал'ыц да кы л erin кврмеген ол, бастапкыда ж у р е к с ш т цалтан-тын. Кобалжыма, апатай. Касьщда — сержтерщ , цолыц- да техни ка бар. Талай ж ы лты тэж1рибец Tafbi бар. Кала 6e pfli, 6i3 барм ы з,— дед1м мен отан. — 1стщ caTiH салса, тасца да г у л б1тедК С в тш салмаса, ш е п р тк е Teyin те е ллр е д 1 . CoFbic ж ы лда р ы б1зде адам ж е ткпе д!, трактор аз, сонда да ежм алтанбыз. Осы жолы д а 6ip Hapceci б о ла р ,— д е п ж уб а тты оны Витай Тэтенова. Bipa^ бер1м1здщ сез1м1зден ra p i С а де ке цн щ айтцаны мьщты келдн — Сенщ сер ж тер щ ы лти журект1 адамдар... М енщ экем : «Корцак;тын, 6e piri болтанш а, баты рдьщ cepiri б о л» деп оты руш ы efli... «К орцацтьщ сойылын сокканша, ба- тырдын, сойылына ж ы ты л» дейтш тэты да... «Корца^^а ж а л а у бо лтанш а, ба ты р та о ж а у б о л » де й тш бас шай^ап... М ен щ д е айтары м осы,— дед1 о л аш ынды ра сейлеп. З акария сонымен к к е Kipicin к е тп . З венодагы ж е р к е л е м ш щ улта ю ы отан 6ipa3 бейнетпен 6 ip re улк е н табыс экелдК О л бурын бес ж у з центнерлш ежмд1 елу-алпыс гектар жерден алып ж урсе, енд1сондай вж м д1терт ж уз ж е т п к гек та р ж е р д е н е н д 1р д 1. Bip ж ы лы куацш ылык болы п, Закариянын, кызылшасы е н!м бе р м е йтш nayin туган ы эл1 е а м д е . С о н дагы оныц куйш геж-ай! — А й тц а н уэд ем н е н шыцпай, ел1ме цантты аз беретш болды м -ау,— деп цайгырды ол. — С у ж е ткпе й, бес ж узден ала алмай цалсам, ол уш|'н м е ж ж азты р м ас, Keuiipep. Bipax;... М ен дуни е ге сай- ран уш1н к е л ге ж м ж о ц . М ен нан ж е у уш ш ем1р сур м е й - MiH, е м !р с у р у уш ш нан ж е йм ш . Ж е ген нанымды кайыр- масам, басцаларта мен де нан бермесем, онда менщ юм болтаным? ©з кш е осылайша ацырына дейш адал бершген Зака­ рия цант цызылшасыньщ ежмш бес ж уз центнерден ке- м ккен емес, Кызылша отан абырой экелд1, оны атакты eTTi. Отаны м ы з оны ц осы ецбепн баталап, Енбек Кызыл Ту, «К ур м ет Бел rid », Халы цтар достыты, Октябрь Рево- люциясы, Ленин ордендер1мен наградтады. Социалист^ Е ц б е к E p i ататын б е р д л 1967 ж ы лы Каза^ С С Р Ж о тар ты Советш е депутат болып сайланды. Казахстан Компартия- сыньщ X II, К П С С -тщ X X V съездерш е делегат болып ца- ты сты . Соты е жы лдары ньщ азапты жолдарынан еткен Зака- рияны мен бурыннан-ац цатты сыйлайтынмын, тебеме 132

катере цурмет тутатынмын. Ж уре п кец, к е ц т! жайдары Закарията табктат алыптыц купли, цайсардыц цайратын бердь О л мойымайтын ецбекцор болды , бейнеттен цо- рыцпайтын ер болды . Осындай ерекше цасиет дарытцан табигат Закарията ж алты з-ац бала 6epfli. О л отан Райса де ген ат цойды. О л о тан ац л л е у т т е - fli. «А за м а т бол, цатарыцнан цалма, жамандыцца бар- м а»,— д е д 1оган ол. Fafica да э к е с ж е тар ты п узы н бо й лы , ш еш есже тарты п те р ец ойлы боп е стл О л Закарияныц цуанышы efli, бацы- ты e fli. О л о ны ц eM ipi e fli. С о л Райса... С о л Райса он ж е л ж а с ьж да кен е тте н о пат б о лд ы . Гул1 ерте солды , ж улды зы ерте сенд!, артьжа дер т тастап кетл. Ана ж урепне жазылмайтын жара салды. Оны туман ортасында жалтыз цалдырды. — О , Райса, анац сен! б у л дун и е де н саты нум ен, ceHi тьж ы м сы з !зд еум ен етед1 то й, б ш е а ц бе сен оны? А н ац уш ж сен м е ц г Ы к е лм е й а ц . О л у ш ж сен T ip ic i4, л р к щ , л р к щ ! Жатцан ж ерщ жайлы болсын, цулыным! — Сабыр етин, апатай, таусылмашы...— дед1м Зака­ рията, цалай ж уб а та р ы м ды бш м ей датдары п. — Кайтейж, Зылиха? 1илм е р т е н т барады ... « С у а у - дартан децбектей, ж е л аудартан цацбацтай» болды деген осы той,— дед1 Закария да усы э р е ц шытып. Табитатьжан цайратты Закария б у л цайтысына да те - теп бердк Емен майысцанмен сынбады. Баласьж цырыц кун азалатан ол, цайтадан жумысца шыцты. Кез жасын е ш к1мге керсетпей, цайгысын басцаларта сезд!рм ей, бар цаарелн жумыс услнде умы тута тырысты. М ж е , сондай к ун д е р д !ц 6ipiH fle Закарияны ц е п с л п н е о блы сты ц партия к о м и те л ж ц 6ipiHmi хатш ысы Э у б э ю р Э ли ев и ч Тьжы баев к е л д !. Закарияны ц цайгысын ecTireH шытар деп, мен отан еш теце айтцан жоцпын. Э уб э ю р Элиевич те жайдары цалпымен Закарияныц цолын алып: — Халы ц цалай, З эке!— де дл Со л-ац екен... Тыныбаевты партияныц е к Ы , ал партия- ны езж1ц экеа деп бш елн Закария бар даусымен жылап цоя бер дл Айдалада, е п с л ц ортасьж да туры п, кезж ас- панта Tirin ж о ц та у айтты. Э уб эю р Элиевич сасып цалды. — Матан муны неге бурьжырац айтпадыцдар?— дед! о л 6i3re сел р енж и царап. С о л с этте Тыны баевты ц кез1 ю р е ук е тар ты п, б у а л д ы р - ланып тур efli. Кесюш б1рден солты н тартып, былайты кездер1жайдары да айбарлы ж узж е н жаны ашытандыц

к уй зе лк табы керж е кетт!. Колында бил!г! турган адамды ж у р т к е б ж е ба к ы тты де п о йла йд ы . А л о л ба кы тты ма? Е л - ж урты ны ц eMipi мен турмысыньщ ж ауапкерш Ы пн мой- ньжа алган адам е лж е бакыт дарымай турып, ол eai ба­ к ы тты б о ла ала ма? Канша де ген м е н , зады м э й е л той. М ен сол сэтте Э уб эю р Элиевичтщ адамдарга деген ыкыласьж, олар дьщ кайгысына ортацтаса бш етж ж тусж е койдым. — Таусылм а, Закария,— дед1 Тыныбаев даусьж кал- тыратпай нык сейлеуге тырысып.— Сен партияньщ жа- уы н ге р кщ . Сен елщ е керексщ . Саган ерген кептеген жас кызылшашылар бар. Сен оларга керексщ. Закария ж ы лаудан сап ты йы лды . Обком хатшысыньщ о сы 6 ip карапайы м ж у б а т у ce ?i онын, е ла р е ге н , е л ж 1р е- ген ж у р е п н ж е б е д 1, д е м е д 1. Апырай, адам к е к Ы неткен нэзж, неткен зерек! Оны Куанту уш ж де , к улазы ту уш ж де 6ip-aK сез ж е тк Ы к т!. B ip се збе н адам к е к 'л ж аспандатып та ж 1бе р есщ , астам - датып та мобересщ. Казагым 6ip ауыз сезге токтап, ас- тьж дагы ж а лгы з атьж да сойып тастайды , 6ip атым насы- байдан к е ц Ы цалса, ж алгы з атпен каптаган жауьжа да ш абады. А да м Kenifli — ол да 6 ip дария: ш алкиды, кур - Kipen тасады, г у р т д е п кай гады . Каласа — е ткелж беред!, каламаса — те р е ц ж е ба ты р ад ы . С о л к е к 'л д ! 6 i3 кейде 6ip ак сезбен нш дей бузам ы з. С о л сезд1 калай айтсак та, оньщ ж гр алай ты н жер1 — адам кекш к Адам ньщ кец Ы ак болса, оган адалды к та ж ак, е д ш д т те жак- А л арам к е ц т д е н ж ам ан о йла р туа д ы , арам ic Tep басталады . А к кек<лге 6i3 неге дак саламыз? А да л кец!лгс неге келецке тус1рем!з? М ай да се з ге epin, улк е н к е ц тд 1 н еге ж е р етем1з? © M ip о нсы з да к е л те . С о л ем1рден б!з неге ж а - расты кпе н етпе йм !з, куан ы ш берм ейм !з? C e 6e6i 6 ip сез­ бен сужнд1руге де болады, куйж д!руге де болады. Осы- ны ум ы тпакдарш ы , достары м ! Закария каншама б е к ж т, каншама сыр бермеуге ты- рысканым ен кай гьж ьщ кара тум ан ы 6e p i6ip ба сьж да е д 1. О н ьщ кушагынан куты лу, ей, кайдам... — З эке,— дед1м 6ip кун! оцашасын тауып,— ерщ ж е т т с т е н асты , е з щ д е 6ipa3 жерд1 е ц к у ш а лдьщ . Уй ге к елее к , ж а лгы з с ы ц . Тун саган уз а к - С е ж icTep емес, ойлар шарш атады. Саган алданыш керек. — Сонда не icre дейсщ, Зылиха? — Д э л каз1р А л м а ты га аттанайы к- Со н да гы балалар уй ж е барайы к. М у н д а сен баланы аксасак, о нд а ана ж у ­ репн жоктаган себилер бар. Солардьщ б!реу!н алып бе- 134

рей ж . Сен оны ядам Fbin e cip. Гайсага 6epin улге р м еге н анальщ махаббатьщды соган сыйла. Закария тагы да ж ы лап ж1бердь «Ж ар ай ды » деп бас изедь Ы здер Алматыга аттанып кетлк. — Закария, сен былай е т: кез келген баланы алма. Алды м ен, сен олардьщ кезж е кара- Бала кезжен барж кересщ . М уцын да, зарьж да, ынтыгьж да, ьщыласын да ба ла квз1 ту г е л айтады. Сен е зщ е ьщ ыластана цараган баланы уста. — Ж арайды,— дед! Закария. Ба лалар у й ж д е п ж е л м д е р б Ь г е тацдан а да ур пи е па­ рады. Олардьщ балац журектер1 бейсауат ж урген б1здер- д щ б у л келюм1з те гж емес екенж сезе цойды. Ылги 6ip ж эуд!реген кездер 6isre телм1ре карайды. Осы сетте, мумюн, олардьщ аналары естерже тускен болар. Алы ста калган бултсы з кундерЬ ш еказ куаныштары, муцсыз уй- кылары, камсыз ойындары кайтадан елее берген болар, к!м б те д !... У й м елеген то п ба ланьщ imiHeH кара до м а л а к 6ip e yi маган емес, Закарияга кез то ктата карады. — Балам, неге карадьщ?— дед1 Закария. — Бш м ейм ж...— дед1 ба ла те м е н карал. — М аган бала бо ласьщ ба? — Б тм е й м ж ...— дед1 ба ла тагы да. А л к е з ж е н кос там ш ы м е л т eTin ж е р ге там ды . — О , айналайьж, бейбагым-ай1 С е н щ д е к е ц т щ ж у - де у екен гой,— деп Закария баланы кушактай алды. — А ть щ KiM? — О , айналайьж... — А л менщ атым Галия,— деген дауыс шьщты касы- мыздан. Ж а л т карадьщ . Т е р т-б е с ж асар суп -суй ю м д ! кыз 6i3re еш сескенбест.ен, ж а к ьж ту та карап ту р . Кездер1 шайдай ашьщ, аспандай тун ьщ . KecniHi бейкам . Б ул ем1рде кайгы - KacipeT ба рьж эл1 б т м е й т ж па к ж ан. — Зылиха, мен б у л кызга да ана болам ,— дед1 Зака­ рия б!рден MempiMi т у с т , кобалж и сейлеп. С е й тт Энуар мен Галияны Закарияньщ атьжа аудар- ты п берд1м. А л ез1м ею баланьщ к ж д ж uieiueci б о лды м . Алматыдан оралып.Закарияньщ куанышын бую л ауыл болып тойладьщ. Ата-ана жаксыльщты ез баласьжан кере ме, е зге н щ баласьжан к ер е м е,— оны та гд ы р б т е д к Bi- рак бала куанышы б е р 1м 1зге о рта к, аналарга о р та к - Bis 135

в м 1р д ! со ла р у ш ж сур е м 1з, бар ж ац сы лы цты солардан кутем !з, соларга ум'п артамыз. — Ж ары к дуние-ай! Ж ары гыц неткен жацсы едП Ж а- цы лы спаспы н л р л И м де п айтсам нак сенП— д е д 1м мен сол кеш те.— Куш ачка сыйсац, куш ырым канып ебер ем, Tin Ti бо лм а са куш а ктап тур ы п в л е р ем1 Б у л м е ж ц шын сез1м, eMipre д е ге н к уш та рлы гы м . С о - н ау 6ip киын к е з д е р 1адал с е р ж бо лта н , ж э р д е м берген, ун е м 1 касы мда б о лга н э р т т е с т е р 1ме де ген ьщыласым. Д О СТ АРЫ М , CEPIKTEPIM , БА У Ы РЛ АРЫ М С Е Н Д Е Р ГЕ с о ц гы ж ы лд а р ы ез1м байкап ж у р г е н 6ip ж а й т- ты айтайын, достары м! Ж ан-жагьщ а карасац, дуние бэз-баягы калпы тунып тур . Кустардьщ даусында еш е зге р к жоц. ©м!рдщ эжн шаттана ж ы рлауда. Ана Кексу да, А к с у да бурынгысынша б уы р кан а aFbin, к е к те м д е ж ай ы лга н ж е р л е р ж е б у р ь ж гы - сьж ш а OMip e rin бара ж а ты р . А н а у М етай, мы нау А р к а р - лы , О р д а Ш ьщ гы с каншама гасы р лар е тсе д е , эл1 со л тэкаппвр куй лер к Баурайьжда жайцалган е гж ге, шалцыган келге, нурланган далага, сонау б и т аспанга, ж е н к те кеш - кен б у л тта р г а , сы цсы ган орм анга, тасыган цырманга 6ip- де тунжы рай, б1рде жадырай карайды олар. Дала кезген самал ж е л де е ж елп энже салып кейде азьжайды, кейде е л д е б 1р н э р с е л е р д 1 айты п тьж ы м с ы з сарнайды ... bapi со л калпы. Тунып тур ... Со н да не езгерд1? Тыцдацдарш ы, е й те у!р , 6ip д у м п у б а р! Bip нэр се ж о га л д ы , 6 ip нэрсе ж а н а р д ы . Bip нэр се е зге р дК О л не? О л е зге р ген не ай- тьщ дарш ы, адамдар?!.. М ен-ак айтайьж, ендеше. О л езгерген — адам жаны. А да м к е ц Ы . Ада м дар дьщ арасындагы домбыраныц нэзж пернесждей т а т у -тэ тл карым-катынас. Оларга жаца за­ мен, ж а ц а агы м бе р ген д о с ть щ сез1м. Б а уы р м а лды к. Ж о л - дасты ц. BipaK-- Он адам он турл!: Сырты да, iuJi дв. взжше журмекил, Улкен де, Kirni де. Болатын кез1 бар, Ортак ой, ici де. Адамныч адалы — Сол нагыз Kici де?| 136

Б!зде; «Досын, к!м екенж айт, езщ нщ к!м екенщ д! се­ дан соц айтам»,— деген накыл бар. Бажайласак, нагыз даны ш панды к се з. А д а м з а т ар да к тута ты н до с ты к сез1м еж елден-а к бар. CofaH д э л е л р етж д е мына 6ip ацызды айтайын: «Парсыларда Кир атты у ш патша болган. Солардын, екжилс! кеп цолмен Кавказ аркылы е т т , Тана езенже (t<a3ip ri Д о н ) ж е те д л О с ы ж е р д е ск и ф те р д щ кеп цосы ны - на ж о лы гы п, ж ойцы н согы с, катты цыргын бо лады . Тана- ныц суы адам цанынан цы п-кы зыл боп кетед л Ею жагы 6ip-6ipiMeH ж е ц к е алмай, езен ш ц ею ж агы на б е л ж т , тыныстауга ю ркедл BipaK парсылар с к и ф те р д щ патш асьж тутк ы н да п к е т т - Ti. С к и ф те р б е р тм е с е , оныц басын алатындыгы, ерине, — М ен цурбан болайы н, б1рак се н де р б е р тм е н д е р ,— деп селем айтыпты ез эскерлерж е скиф патшасы. О л ез басьжан rep i е з халкы ньщ бостан б о лу ем1рж б и т мурат тутса керек. Патшаньщ Скилоп деген досы бар екен. О л патшаны кал ай еткенмен д е кутца ры п а лу д ы м аксат е т т , Танадан е т т , Кир патшаньщ алдьжа келедл — Уа, патша!— дейд! ол.— Халкым ньщ сен туткы н да - ган патшасы менщ досы м едл Патшаларга лайык сураган куньщды берейж, босат оны. Кир патша мырс етсе керек. — Уа, бутка табьжган скиф !— депт1 ол.— Сенен кун сурайтьж ез1м д е байм ьж. М аган малдын, каж ет! ж о к . Д о - сьщды шын дос тутсац, менщ сурайтьж баска затым бар. — Сура,— дейд! Скилоп. — Ш ьж бе р есщ бе?— д е й д ! Кир. — Берем,— дейд! Скилоп еш ойланбастан. — Ендеше, ею кезщ д! бер, сосьж досьщды босата- мьж,— дейд! Кир, анау оныц б ул талабьжа кенбейд! деп ойлап. К е з— адамньщ шырагы. Ж арыц дуниеж кол дан беру деген се з — eMipfli кию де ген се з . Д о сьж аса б и т к а д !р - л е й тж С ки лоп , 6ipaK соган да барады . — BepfliM. BipaK те з !р е к альщ дар ейтпесе айнып к а- луы м мумк!н!— деп айкайлайды ол. Ж ендет кел!п, С килоп тьщ eni кез!н ойып алады. •— А л боссьщ ,— де й д! Кир тутк ь ж га , С к и ло п тьщ м ьжа е р л кж е кайран калып. С ки ф тердщ патшасы мен сокыр Скилоп кол устасып, осылайша ел к е з т кетед!. 137

Сен мен уш !н е ц цы мбать1Ц — к е з щ д ! де кидьщ ,— дейд! патша ез досына.— Сен кермеген жары ц дуниёж мен негылам? С о н ы ай тады да , ею к е з ж пышакпен оры п Mi6epin, о л да соцыр болады». Еж елг! заманнын, достары осындай е рл ж ке барганда ж ац а заманньщ, с о ц и а л и с т кауы мньщ , т у б 1р 1мен е з ге р - ген кары м -ка ты н а стьщ адамы не !стемек? С о н а у 6ip ж ы л - дары акын Куандьщ Ш ацгытбаев маган жазуш ы Мукан Иманжанов пен Баубек Булкы ш евтщ шынайы достыктары туралы тамаша хикая айтып берген едк Улы Отан согысы басталган к уж Баубек майданга аттанганда денсаулыгына байланысты Алм а ты д а калып койган М укан досын кнмай, вокзал басында еж реп ж ы лап ж1берсе керек. А л сонан соц б!раз уакы т етш , Баубектщ окка ушканы жайлы хабар к е л ге н де , б у л каза ж у р е п н осы п етк ен М укан б1рнеше кун тесек тартып жаты п калган екен дейдк Сонан соц кеп ж ы л д а р е тк ен соц, а р ты н да i3fleyuuici ж о к Баубектщ едеби мурасын М укан жинастырып жарьщка шыгарыпты. М!не, адалдьщ1 Кеп узамай М укан да кайтыс болады. Оньщ алые са- парга аттанар алдындагы акыргы есже алганы Баубек eciMi б о лса кер е к. Не тке н до сть щ ! «ИП р ю н -ай , адамдар дуниеден осылайша етсе екен!»— деп армандайтьжмьж сонда. Казак 61рде «ек1 д о с ты айырган — о бал, ею жасты коскан — с а уа п » д е й л ж ... тэ ты б 1р д е «айры лм астай до сы ­ та кайрылмастай сез айтпа» де й л ж ... тагы 6ipfle «колпаш - таган — до с емес, кол уш ьж берген — д о с » д е й л ж ем!р шындыгынан туган кагидалар. М енщ де достары м кеп. Шагын ауы лды ц кызы болга- ныммен, Ж е л с у секш д! байтак елкеден кеп дос таптым. А л ез республикамньщ па р л а м е н те депутат болуым, «Е ц б е кш т совхозы ньщ атак-дацкы бую л Одакка шыркап к е ту! epiciMfli м у л д е м к е ц е й л п ж !берд1. М аган каз1р С о ­ вет Одагы ньщ тукп!р-тукп!р!йен кептеген хаттар Tycin жатады . О л хаттарда... О л ж а й лы се л к е ж ж р е к баяндарм ы н. А л каз1р ез1ме шын до с, Kefi6ipiH ага, кейб1рж эке туты п кетке н адамдар тур а лы сез козгайы н. Сондай кездер1 ес!ме ец алдымен аяулы Нурм олда Алдабергенов туседл Кайран, Нурага! О с ы ю та п тьщ алгаш кы тар аулар ы н д а о л ю сж щ маган Кол уш ы н созганы н, е з eMipiMfleri е ц киын ке зе ц д е ж э р - дем еткенж айтканмьж. О л жы лдары ез аулым Шанха- 138

найда туратынмын. Согы сты к зардабы таркамаган, ж аг- да й ж ацсары п, тур м ы с онш а туз е л м е ге н к е з . Б1з д щ к о л ­ хоз сонда да болса, цалтасыньщ туб ж кагып, е й тт-б уй т!п к луб салды. Ka3ipri бж ктен царасацыз ол, эрине, ж апы - райган там icne ne c. С о л тустагы б!з тураты н то к а л там - да рм ен са лы сты р са цы з, о л — з о у л 1м б и т сарай се к 1л д 1. — Енд1 м ун ы ц те б е с!н к а к ы лты р м е н жаб ай ы ц. 0 p i с у е тп е й д 1, эр ! ж у р т та к к алсы н,— д е с т! д а к г о й ба сш ы ла р - д ы к б 1разы . — О л дуры с кой. BipaK какы лты рды кайдан ала- мыз?— дест! сол кездеп киын жатдайдк! тус те тЫ д е р . — Е, о р та м ы зд а З ы ли ха о ты р га н ж о (у па? Д ы р д а й д е ­ путат. О л сурап барса, какы лтыр Tyrini одан да зорын берер. Мен А лм а ты га ба руга кенд!м . BipaK т т е ба руга ж у - рекс!н!п, атагы со л кезд е д у к к т д е п турган А лд а б е р ге - новтык аулына тарттым. Н у р а га к д ы с о л ж о л ы 6 ipiH iui р е т к е р д !м . М е ж к б у - й ы м тайы м ды о р ы н да п б о л д ы да , о л K'ci. , — А л ез халщ калай?— д е д ! маган. Мен сасып калдым. — Жаман емес. — У й щ бар ма? — Ею белмел|',— д е д 1м д е сез!м д1 ту з е г !м кел!п ,— 6i3fliK а уы лд а р ы ла р д ы к 6a p i со н дай у й д е ту р а д ы ,— дед!м. — Басцалар тур а берс!н. А л саган болм айды . Сен депутатсы к. Саган конактар сонау М эскеуде н келед!. С е - hi'k то к а л та м ы к н ы к сикы н к е р ге н д е ш ош ы п к е те р о ла р . С е й тт! де , к о л м а -к о л ж э р д е м е тт!. © з!м асар icTen, кесепн куйдым. С о л кездег! ек кат нэрсе— есж -терезеж Нура га к ж !бе рд !. «К е д е й д !к 6ip тойраны — шала байыра- ны » демекш!, дем нщ арасында тэп -Teyip уй л! болы п, ар- ка-жарка болды к та калдык- Куркеден сирагы шырып жататын сек!лд!, тум ы сы нда жапырайган то кал тамнан баска тук керм еген экем , 6ip ш елек сура е к к е й т дура окып, сол суды ырым рып, бар белмеге шашып шыкты. Сонан со к маган буры лды . — Э кем керсете алмаган, канша тырбансам да ез1м- н!к де колы м жетпеген нэрсеж сен керсетт!к, Зыкабас. 0 м!р!к осы уй ceKiflfli к ек болсы н, е кс ек еккейм ей, ер калпымен етан , калкам. С е й тт! де куш актай алды, макдайымнан HicKeni. С о л

евтте байпасам, экем нщ иыты flipm flen, сакалы селю лдеп тур екен... Э ке м , экеилм ! А лты н квкем!.. К езж тырнап аш калы к о р те ж — ж о к ш ы л ы к , ж а с ты к шары т у п -т у г е л — ж а лш ы ль щ б о лта н э к е м ! С е ж ц а узы ца дэм1 таты та н ас е нд ! рана ти ге н ш акта, сур а п ы л соры с ба ста л ды д а Kerri, курю реген кундей болып, талай ж анды тэллр е ктетт!. А у ы р к ун д е р д щ азабын merin, аштан бура ла ж у р т , ж ар ­ ты та б а наннын, ж а р ты сы там аты нан в тпе й , оны Ke3i б у л д ы р а й о ты р ы п маран усынран, кайран э к е м ! К вй тейж , к а й те й ж !.. «Б ала сы сура ке тсе , экес1 о ны не алы п шырады, не бурын сура к е те д Ь деген осы рой. — Квке-ау, б ул там ды салтан мен емес, салдыртып берген Нуратан,— дегеж м де , экем 6ip сэт ойланып цалды. Н у р м о л д а — е л арасы,— дед1 о л . Р е л н та у ы п , Н у р м о л - дадан flapic алып кал, к ун де р дщ кун ж де кажетщ е жа- райды. Э кем нщ осы свздер1 д э л келдь Нурарацмен аз бояса да кептей, шарын бо лса да ш ап-ш ак келген сукбаттары м болашарымда кеп кэдеге асты. Тасьжган шатымда «та к- т а к » д е д 1, жасыран к е з д е р 1м д е к е у д е м е д е м б е р д ь Сол экем! © к е м н щ ecTi с е з д е р ж е с т е л ж р е т ж д е жазран ед1м, оным квп адамнын, кец Ы н е двп тид!. Окуш ы лардан кеп- теген ха т алды м . Соларды н, 6ipeyiH em6ip е н д е у а з 6epin отырмьж. Мжекищ1з: «Асы л курбым! М е н д е 1936 ж ы л ы тур а н м ь ж . С з си я к ты е лм р дщ талай ауы р тп а лы р ьж ба стан кеш1рд1м. Естел'|гщ1зд! з е й ж коя то л ы к окы п шы ктым . О кы п отыры п б1рнеше рет жылап та алдым . Кандай тамаша жазылран, б!рден езщ д! магнит- ш е та р ты п , ж ан д у н и е ц д 1, ж у й к е ц д 1 бо са ты п ж 1б е р е д ь Естел!гщ 1зде ез!м !здщ с у й ж л жер1м!з, ж е р жаннаты Ж е лс у д ы кандай тамаша суреттеп жазып, оныц аты эй гЫ аза м а тта р ы н д у р ы с к в р с е те б ш ге н а з . © м 1р д щ неш е т у р - л ! а уы р в тк е л д е р ж ба стан Keuiipin, оны эркаш ан да ж е ц е б !л ге н с 1з . 0 м 1р д е е з щ !з ба стан к е и лр ге н ф а к т т е р д 1 д у ­ рыс жазрансыз. © cipece с уй ж л экеж здщ а здей жалрыз баласьжа эркаш ан да акы л-кецес 6epin, тур а ж олра са лу- д а ай ткан с в з д е р ! ж а лр ы з ci3 емес, б1зд! д е кайран к а л- д ы р д ы . Э к е ц 1з кандай там аш а адам б о лта н . О з вз балаларьщ ы здьщ жорары бм !м алуьжа, олар- ды н заманьжа сай лайьщты адам болы п шыруына да зор к в ч т белгеназ. О сы ндай аса зор абырой-атакка ецбек аркылы ж е т л - 140

Сондьщтан менщ ж урепм О з д щ журег!ц!збен врка- да 6 ipre согады, ^уанышыцыз бен желает! ецбегщ !з- ен де азбен 6 ipre куанамын. Аса зор курметпен сэяем ж олдауш ы курбы-заман- К антай Н урм анова. чАн;ой» совхозы, Капал ауданы ». Кантайдан келген хат осы. Мен сеж танымаймын, Кантай курбым, керген де а с т н . BipaK се н щ адал е ке н щ д 1 сезем ш . в й т к е ж сен ищ досымсыц. А л дос ж ур е г! ешцашан алдамаса ке- •- С е н щ д е е нб екке шын б е р ш ге ш н д ' сезем ш , кур бы м . 1ган бетщ нен тайма, то к та лм а . «Жаксыньщ жаксылыгын айт — нуры тасысын» дем ек- i, Нураганнан кер ген ж аксы лы гы м д ы айтам ын де п , н е- iri тацырыптан сел ауытцып к е ттп ш . Енд! Нураганньщ 1м б т е т ш 6ip e p к асиеттерш е тоцталайы н. BipiHUii оцига. Нураган, Ш убар га п р е д се д а те ль бо лы п арган ж ы лдары ауы лда Есболган деген кария eMip ке- ] ;лл. Бул юешщ ж алгы з баласы ерте цайтыс болы пты j ia, к е л Ы к е т т цалып, e 3i ж а л гы з н ем ер е ам е н тур а д ы Ькен. О л туе — Н ура га н ньщ э л п eewi та м да р ды кулаты п , «аца уйлер салдыра бастамаган кезь Есболган кария ж а- ырайган жаман там да, жалгы з уй, бьщсып-сыцсып туры п чатады. Карияньщ цолынан келер бар жумысы — кара- 'ы лдыц. Содан алган азы н-аулак тиы н-тебенш канагат ылып, 1л1жп-салынып к ун елтед к Сейте тур а, баскалар >зше ж ап ы р ла п к е л т ж атса да, Е сболган кария оньщ алдына ж а гда й айты п 6 ip р е т те ке лм е п ть KiMHin KiM еке кш тани бастаган Н ура га н карияньщ e pi лус е тр лк ш , epi текаппарлыгын б:рден сезе цояды. Кар- |айган ш агы нда Kip-цоцын ез1 жуып, там агы н ез1 к те п , немересш e 3i багы п, к о л х о з кайда жум саса , 6ip ауы з сез ;атпай сонда барган карияньщ б у л к е н б к л п н е шын тан .алады . 0 3 i келм еген царияны Н ура га н ш ацырты п алады , одан хал-жагдайын сураса, шал: «ш ую р -ш уж р »-де н баска сез айтпайды. — Не е л ж ш щ !з бар?— дейд1 акыр соны Нураган- — Бел1мнщ куяны кайта шыгып, ауданга бары п к е л е - пн KeniriM бо лм а й ту р ,— дейд1 кария. — Цыс жакы н дап калд ы . О ты н ы ц ы з бар ма? — Жок- — О у, елпнде сураганымда «ш уж р » дегенчен баска ештене айткан ж оксы з гой.

— Жасатан матан о баста ештеце бермеген сок, сенщ 6ip берген карызын, матан не болады? Барта канатат кы- лып, ш ую р ш Ы к е те л ж м сол,— де й д1кария. — М ен Ц к олхо з есебжен б е р елн ж ердем !м д! неге карыз дейаз? — Каратым, мына ж е р басып ж урген адамдардыц 6a p i п е н де , о л а р 6 ip -6 ipiH e м ейм ан. © й тк е ж eM ip ш!рк!н е тк ж ш ! н эр се. П е н д е л е р д щ 6ip-6ipiHe к о л уш ь ж со зуы — о лар ды ц парызы epi царызы. Мен соны мезгеп айттым,— дейд1 Есболтан. Карияньщ мьжа такуалыты е зж катты к°балжыткан Н ура тац канша каткы л мжезд'| болтаны м ен, кем екейже 6ip ексж л р е л ге н ж сезбей де цалса керек. — Аксакал, тац ертек сатат ж е л д е машина келед!, со­ ны MiHin а уда н та бары п кай ты ц ы з. С а та т о н е ю д е 6ip машина кем1р келе д !. О ны т у а р е т ж оры н дайьждап КОЙЬЩЫЗ. — Ж арайды,— дейд! кария онша сенщжремей. — Таты баска етж'|шщ1з бар ма? — О лай болса, тэты 6ip улкен елжим м бар. — Айтыцыз. — К е л Ы м н щ к уй е уге т и т к е тк е н ж ест1ген боларсы ц? Ж а к а ба ртан ж е р ж д е ка тты 3e6 ip к ер ш ж у р с е кер е к. Бе- де лщ бар адамсыц той, соларта айтып, арашала сорльжы . — О йбай-ау, атасьж, баласьж тастап, бай !здеп кеткен адам д а с о р л ы ма? — М ен отан р е н ж !м е й м ж ... О л да пе н де . © M ip е з д е - ген!н к те тп е й к°йм айды. И т те болса, ж алты з нем ережк анасы той, кайда ж ур се д е аман болсьж , бакытты б о л- сын,— д е й д 1кария. Ш а лдьщ б у л кекд|г1не риза болтан Н ура тац орнынан тур ы п к е л т , оны к¥ш вктаса керек. Со н ы ц е ртецж е Ес- болтанньщ уй ж е д е л айтылтан уа кы тта машина келед!. ©3i в з болта лы уй ж щ алдына едей!леп машина к е л т кер- м е ге н к ар ия е з к е з ж е e3i се нбей 6ipa3 ацырып тур ы п, сонан соц: — Апы рай, «болайьж деген атты аятыньщ шалысынан емес, шабысьжан таны » деген екен бурынтылар. Мен адам танитыным рас болса, мьжа бала узакка шапкалы тур ,— депт!. Кариянын, сол айтканы де л келд!. Ек!нил окита. Н уратакны к колхо зьж д а да б!здщ ауы л- даты Сотантай се к тд ! К°жамбек деген тентек болады. С о л к«с! Н у р а та ц н ы к у е тж е н а удан та, о б лы ск а , А лм а ты та кайта-кайта арыз жазы п, вбден ы тырьж шытарады. О л 142

1зган ары зды те к сер е келге н ком иссиялар е ш те н е тап - Iды да, акы ры болм аган сон, Нурагаца: — Сотка арыз тус!рщ !з. Ж алакор р етж де жауапка нуга эбден болады,— деп кенес бередк Нуратац уй елм ельсуйелм ел! бала-шагасы бар адамды |датып ж 1беруге аяйды. «А п ы р а й , б у л неге м е н щ кыр >нымнан калмай ж ур ? О й ы н д а не бар? Не ту л е н т у р тл ? 1)з 1мен аш ык с е й л е с т, алды м ен соны аны ктай ы н ш ы »,— еген туж ы р ы м га к е л е д л С е й т т , К,°жамбект1 ш акы ртып 1ады. О л те н те к тщ кырсы гын карасацдарш ы, уш ш а кы р - т ж да куш керсетш, кодырайып, ерец келедл ' — Кане, Кожеке, бетпе-б ет отырып, актарыла сейле- f зыкал. Кайдагы-жайдатыны Tepin, бар б а л е т у й т -т е п п , i рызды тепел, жумыс кте туд! койдыц. Не жазыгым бар, » йтшы?— де й д! Нура га ц. К — Саган жумы с icie Ty ryrm i, б ул ауылда ж ур п зб е й - ■ -а ж ,— д е й д 1анау сурланы п. II — Неге? — Сол. — О у , « с о л » -д ы ц да ce 6e 6i бар емес пе? — Себеб! сол, бы лты р менщ селем1мд! дуры с алмай, | ж уре сейлестщ. Нурагац кул!п ж1бередл — Б а р-ж о гы со л -а к па? — О л саган аз ба? Сен — е л агасысьщ. Bi3 се к !лд ! j багынышты адамдардыц салем ж эуе л бастан алмайтьж ' болсац, сен е р те ц ат-а тагы ц шыга келсе, б 1збен се й л е с уд 1 де коясыц гой. Аю га намаз уйреткен — таяк. Саган сабак беретн деп, е д е т жаздым. — Ойбай-ау, е лр ж жала жауып, сол уш!н отырып кел­ еек не болады? — М ейлк Мен ел камын, кала берд1, с е ти , болаш акта жаксы болуы цды ойлап жаздым. О л уш ж отырып кел- сем де ризамьж,— дейд! Кожамбек кайыспай сейлеп. А ты ш улы тентектен мундай ecTi сез кутпеген Нурагац шьж асыл ой, ш ьжьжда да, ел ш ж д е жатканын сезедл Нурагакны к кейж ел бастаган кесем, етк!р Tinfli шешен болып калыптасуьша Кожамбек тентектщ осы 6ip сезде- р!нщ д е cenTiri тид1 ме, к!м б!лс!н. Уи лнш ! о кига. Ш уб а р да ж ум ы сты ж аксы !с тейт!н !ске тындырымды А хм е т деген ж И т болады . BipaK 6ip кем - ш !л1г! — се н б1, же ксен б ! ж акы ндаганнан ж ьж ь ж а н а й р ы л- ган баксы секш д1м э ц п р т , 6 ip нарсе !здеп, алактай бере- Ai екен. Сондагы наукасы — арак болса керек. T en -Teyip ж ю т т щ б1рт!ндеп к улд ы р а п , к о р б о л уд ь1щ43

сэл-а к алдында екен!н керген Нурагак оган шын жаны ашып, агалы к акы лын айтса да , ж е ю п карее де , анау оны кулагына ш мейд!. Ж ылы сезге, уп тке кенбеген кош ке eHfli баска ам алы н к т е у г е к!р!сед! Н ура га к- М агазин А х м е ттщ уй ж е н 6 ipa3 ж е р д е . А х м е т оган ат арбамен ба рады . О н ы ц со лай аракка баратын к е з ж 6ip ж к к к е ацдытып кояды да, Нурагак оны ж олдан бурып, шацыртып алады. — 0 й , А х м е т !— дейд1 о л.— Ш ы н ы кды айтшы, табыс а р ты к па, арак а р ты к па? Шын маскунем болып улгермеген я«п т: — Эрине, табыс артык,— дейдк — О л а й бо лса , е р т е ц п сенб1 мен ж е к с е н б к е саган ты гы з тапсырма бергел! турм ы н. З ак бойынша бул ею к ун щ е акьщ ею есе те л е н е д к Барасын, ба? — Агасы , ci3 айткансын... барайын. — Сен барсац мен уш ж емес, езщ уш ж бар. — Барайын. Н урагак тапсырма 6epin, А хм е т шыга бергенде: — Эй, токта!— дейдк— Арак ш ю м к е л т тур. Еш- те ц е ц бар ма? — 1шпейд1 д е п есл'м ем ...— д е п сасып калады А хм е т. — Сен ш ке н де мен неге ш пейм ж ? Сонда не, аракты маган кимай турсын, ба, алде м еж аракка кимай тур - сы ц ба? — C i3fli аракка кимай тур м ы н . — Э , бэрекелдН Ойы м ы з 6ip ж ерден шыкты. Мен де сен! аракка кимаймын. К елж нщ пальтосы ж о к кержедк Ж ум ы с кте п , ацша тап. Аракты негыласык? — Оны кайдан б т д щ 'з ? — дейд1 api абдырап, api тацыркап калган Ахм ет. — Мен о л ту гЫ се ж к женд1 костюм щ жогын да 6i- ле м ж . — А кы р ы 6mefli екеназ, маган ж ум ы стьщ ауырын 6epin, кемектесщ1з. Турмысым ж уд е п бара ж аты р efli. ж е н д е п алайын,— д е й д 1а к -та к б о лга н ж 1п т . — Болсын. Нураган, осылайш а камектескен А хм е т будан сок арактан м улде м арылыпты. Колхоздагы эр уйд1ц, кала 6epfli ар адамнык немен тыныстап, неж армандап ж ур - ген!не де й ж бш етж Н урагакны к осы зе и ж д Ы п , б и т адамгерилл1п, Терек камкорлыгы жайлы ацыз ел аузын- да осы уакытка дейж сактаулы. Тертш ил окига казактык кернект! жазушысы Сабит М укановпен байланысты. Сабек мен Нурагакнык кеп 144

ж ы л б о н ы д ос б о л ы п е тк е н д е р 1, улкен ж а зу ш ы ере н ер жайлы Te6ipeHe отырып, жаксы шыгармаларын жазган- дыгы барш ага белплК Нурагак OMipim K соцгы ж ы лдары наукасты б ол д ы . О л ю а ж к д ен саул ы гы наш арл ап, кек>л! жудеп жургеннен хабардар Сэбен аяулы досын Алматыга ш акы рты п, тауд агы де м ал ы с у й л е р ж щ 6ipm e ор н ал ас - тырады. © M ip i ат устж д е, улкен jcTin кайнаган ор т а с ы н д а откен Н урагак караптан-карап жата ала ма? Iш i пысады, наука- сы к^йта удей тускендей боп сезж едк Сонан с о к шыдай алмай, С эбе ке телефон согады. 61'р а з — Уа, Сэбит, iiuiM пысты. М аш и н ак м е н к е л т , кы ды ртсайш ы ,— д е й д 1. — Е, м акул,— дейд1 С э б е к - Нурагак мен Сэбек Алатаудык койнау-койнауына терек бойлап, б!раз ж ер шарлайды, 6 ip a 3 жер шолады. Кек орм ан жамылган биж тауларды к ак сэлдел1 ш окы - ларын тамашалайды. Тау 1шжде турып аспанга царасакыз, ол да 6ip таусы л м ас дастан гой. Койнаулардагы ат сауырынан келетж шалгын шептер- fli кергенде, Н у р а г а к т е р е к к у р с ж е д к — Эттек, илркж, мына кыруар ш ептщ КУР боска рэ- суэ болуын-ай1 Буларды орып алып, колхозга тасып эке- тер ме едП— дейд1 ол армандап. — Эй, Нурмолда-ай! Цай-кайдагы ш елл ойлаганша, е зщ н щ денсаулы гыкды куйттесейил,— дейд1 оган Сэбе к- — А д а м баласы кез1 ж у м ы л га н ш а л р ш ш ж кам ы нан тыйылган ба? Бул eM ipre конакпын деп караген адам — карагайга 6 ip тун ко нак тап кеткен ка ргам е н тек- © м 1р д щ e3i арпалы с кой. А д а м e M ip re арпалы са келед1, арпалы са ке те д 1... — Эй, Нурмолда-ай! Кайтейж, арысым-ай... — Сэбитж ан! EcKi дос! © з щ е гана айтайын. © згеден емес, ез1мнен коркам... сезем мен. Кез1мнен коркам, е р ж м не н к о р к а м б езерген . Д э л каз1р... у ш а р га канат, м1нерге келж ж о к менде. Дарига-ай, илркж! Ж е лсу ж е р !м д 1 тугел ш ар лап ке те р ем... — ©й, Нурмолда!.. ©й, Н урмолда! Бул не сезщ ? М ы - науык... М ы науы к...— Д е й 6 e p in T i сасып калган С э б е к - © м 1р д ж ак ты к с э л такалганы н г р -?*» типа

Квзац СС Р Ж огаргы Советж е депутатты кка ею рет сайланганымды айтканмын. Ую м елм Ездщ ж огаргы орга­ ны п р е д с е д а т е л е й о р ь ж б а с а р ы да б о л д ы м . Д е п у т а т __ халыц кызм етила. Халы к оны парламентке езж щ екЫ болсын, м ук-м уктаж ы н, арызын, арманьж ж е тю з т отыра- тьж ара агайыны болсьж деп сайлайды. Б у л — баршага аян нэрсе. М ен осы м ж делм д1 барьжш а адал актауга тырыстым. Д е пута т р е тж де кеп нэрселерге араластым. Халы ктык кайнаган о ртасьж да бо лды м . Сондагы н е п зп ацгарга- ным — д е пута тты ц адалды кпен 6ipre бауырм ал б о лу к а ж е тл п . О л ха лы кты к ж аньж тус ж б е се , онымен 6 ipre кайгыра б т м е с е , к а ж е тл ж е р ж д е 6ipre куанып, кала 6epfli, онымен 6ipre жы лай да алмаса, ондай депутаттан кызметил шыкпайды. Мен мысалга мьжа хатты келлрейж . «К у р м е тл Зы лиха апай! М ен б у л хатты зонадан жазып о ты р м ь ж . BipaK ci3 б у л ж у р г е н 6ip б уза к ы е кен д е п се с- кенбец1з. М ен — 6 ip д е к ге л е п кисайып, тузе лм е й ж урген а д а м м ь ж ...» Керд'щ1з бе се з саптауын? А д а м д ы б1рден е лец е тю - зед1, о ны к с е зж е epiKci3 к ула к ту р е а з . «М ен балалар уй ж д е тербиеленд1м, Э скери боры - ш ы мды етед1м. Онан кайткан сок 6ip жагы кара жум ы с к те п , 6ip ж агы окы п, институт бтр д 1 м . Сонан сок Павло­ д а р тр а к то р з а в о д ь ж а и нж е н е р б о л ы п к е л д 1м . Кайгыга, м ж е, осы заводта ж у р т ушы рады м. Енд! гана уйленейж деп ж ур ген ш агым efli, алтьж ш ы м арт к уж м ежм ен 6ipre к те й л н эйелдер к е л т, ез шаруаларымен кала туб ж де п колхозга алып барып кайтуы мды елн дЕ М енщ астымда за в о дты к машинасы. BipaK сол кун! ейелдер мейрамы болганды ктан олардьщ к е к т ж жы га алмадым. Колхозга барып, кайтып келе жаткан ж о лда машинаны аударып алы п, уш ейел ж аракаттанды , 6ipeyiH in баласы каза тап- ты . А л маган те р т ж ы л тур м е жазасьж бе р дк..» Мен осы туста тагы ойланып калдым. Апырай, бул ж И т т щ кте ге н 1 д у р ы с па? М е м л е к е т м аш инасьж к уд д ы м е н и лк т! м у л к ж д е й MiHin а ла д ы д а , о ны м е н койм ай, ки- р аты п та с та й д ы , а д а м д а р д ы ж а р а к а тта й д ы , Kici ел1мже ур ьж д ы р а д ы . Б ул не бассыздыгы? Э й е лд е р етжд1 екен деп, э ул е к Ы к к е са льж уга бола ма? М ен б у л ж ю ттщ е л - ж ш ж е к ула к аспауга бею нд!м . BipaK хаттьщ соцгы ж агы тагы ойландырды . « А п а й ! М ен ту п -т у г е л юнел1мж. Колы м м ен icTereHfli м о йн ы м м е н к е те р е м . А к т а л г ы м ж о к - М е н щ KacipeTiM

баскада. С о л цас1ретчме с!з тараптан ти л м д е й ж э р д е м бола ма деген умкпен хат жазып отырмын. Мен турмеге Камалысымен уй ле н ге л! ж ур ге н суйген цы зым баска б\\- реуге турмыска шыгып кетл. MeHi те р т ж ы л к утк ю кел- мед1. А л мен оны шын суйет1н ед1м. О л баска 6 ip ж акка кырьщ ж ы лга кетсе д е к уте р е д!м . 0MipiM ж о л караум ен етер efli. Сезем ж, мен оны ешцашан ум ы та алмаймын. Онымен жолыккан кеш тер, айлы тундер, агаштардьщ сы бды ры , кустардын, е ж — 6epi, 6epi е а м д е . М ен адам - да рга се н е л н ед1м. М ахаббатка се н елн ед1м. О л кыз мен1ц со л ба р лы к се ж м !м д! ж о к к а ш ы гарып к е т л . Оны е з 1м шын суй ген ге , о л да м е ж с у й е д 1д е п о йла уш ы е д 1м. Сейтсем оным бекер екен. О л мен! ен киын кезецде, басыма ic туске н , к е з булды р а га н , ж ан киналган к езд е тастап к е тл. Мен ешюмге киянат к те ге н емеспж, бузацы - лыгым да ж о к, турм еге де ж у р т к е ц т ж цимаймын деп к ездей со к т у с л м . М енщ ш ы гуы м а 6 ip-aK ж ы л калд ы . Э к е - шешем жастайымда кайтыс болганын, жакын туыстардын, ж о кты гы н , е з 1м балалар у й ж д е е с к е ж м д 1 айтканмын. М енщ каз1р барар ж е р , басар тауы м ж о к - А л ан ау м е ж тастап кеткен кыз туратьж калага кайтып бара алмаймьж. Онда барсам, ж ур е пм деп жазылмаган жара кайта канай- ды, ауруы м кайта мендейдк Бул ем1рдег! ен киын нэр- се — басыцда бостандык ж о к кезде, ж ур е ктщ д е р тл бо луьж да екен. Ондай кездер1 тун де узак, ой да узак— О з д щ совхоз жайлы, езщ!з жайлы макалаларды газеттен оцып, ради одан тьщ да п, а з г е де ген ц ур м е т1м о ян ды . М ен ciefli туга н апам сеюлд1 жацсы к е р т к е т л м . М аган 6ip ж аксы льщ к те с е , осы Kici ieTep де ген оймен хат жазы п отырмын. Апай! Мен турм еден шьщкан сон маган 6ipep ж ы л, мен ес ж и ы п алганш а пана бо лас ы з ба? М ен щ колымнан келмейтж нэрсе ж о к. Мен кара жумыстан бас- тап, ш офер, тракторш ы, комбайнер, механик болы п !стей аламьж. Маган оньщ барж ж е лм дж , жалгы зды к, киьж турм ы с уй р е тл . Bip уж р ж е н адаскан бала тагы да жансак басар деп с е ж м а зд ж бшд!рмей, ез канатынызга алсаныз, а з г е eMip баки кар ы здар бо п е те р ед1м. О з д щ и п л ж л к щ !з ге колы м нан келгенш е к е м екте се р ед1м. М аган се н - бесещ з д е екпем ж о к - © й тке ж а уы р е м 1р мен ж е л м д ж басканьщ берж уйретсе де, екпелеуге уйреткен ж о к — 1нщ 1з К алдарбек Э л г о ж и н » . Хат осы. Ж И т сыры да осы. Bip кездер1 ангалдык к т е - ген, содан бары п онбай сур ж ге н азам ат еткен к к е е к ж е отыры п, опасы зды к еткен к ей б1р е у л е р д 1 кум^рене еске алады. Ие, сурж бейлн туяк, жанылмайтьж ж ак ж ок. Адам 147

кейде омацаса цулайды , цайта тур ады . Кейде оны басца- лар оцды рм ай ж ы гады , ал о л жагаласып цайта турады... 0M ip зацы о сы л а й . ©Mip у ш ж ар па лы с де ге ж л м з осы. С урж е б тге н адам, оцала да б тс е , бул естш жтщ бел- ric i. А л э л1 м ж е ттж e iin , е з ж е н элс1зд1 ж ы кц ан адам дар ше? © зж е сенген адам га опасы зды ц е т т , орта ж о лда та с та п к е тке н а д а м д а р ше? О л а р д ы ц iciH не дейм !з? М ен б ул ж е рде Калдарбекке опасыздыц еткен цыз- ды ц атын е д е т атамай отырм ы н. Серттескен ж к т н к ут- Kici келм ей, басцаныц е теп н ен устап кеткен екен. Ж арай- д ы , барсын, алдынан ж ары лцасы н. Bipan 6ip опасыздыц еткен адам, оны еюнил р ет цайталамасына к!м кепт? О с ы ла р еске туске н де , цорцамын, цорцамын. 0з1м уш ж емес, ушцалац ой мен ж е ц тте к ж ур к к е салынган, аяцкж- м1н ц о ц ы л та я ц киге н , к е й л е к тщ о рны на кенеп ж ам ы лган ж астар ды ц болаш агы уш ж цорцамын. Ы здер, ага буын к ей ж п ж астарды ц цызыгы уш ж боранмен алыстыц, ж а уьж да б урсецд ед ж , ш тд е н щ ы сты гьжа к у й д т. Б!здщ ж а с ты ц ш а гы м ы з, е ц цы зы ц, ен, т э т п ш а гы м ы з е л басына кун туган ец циын кезд е eTTi. Б1здер киер кейлекке ж ары - м а ды ц . Bi3 цы р м ан га ба ры п, б и д а й д ы ц то п а н ь ж э к е л т , соны куы ры п ж еп 6ip тойсац, пеш ш ке к1ргендей болуш ы едж. С о л до зац кундерге лагьж ет айта отыры п, ондай кун- ш ц б а л а л а р ы м ы з д ы ц б а сьж а т у с п е у ж т1лейт'жб1з. Т ш е й- м1з... С о л уш ж Kypecin журм1з. Ж астар!.. Ж астар!.. Э р кунщ , эр сагатыц алтындай цы м бат. © й тке ж о л саган e «i р е т берш м ейдь «0м 1рден енш щ азайып, цуанган мен кулгенге цызыга царар 6ip кезец эрю м нщ де а лд ьж д а турм ац, Ж а н-ж агы - на сабырмен, салмацпен царап, сол б е лж д е турган адам- ды ауган куннщ тьж ы ш ш угы ласы ж аца цуаныш, жаца к улк к 1 м е н , ж а ц а т т е к , ж а ц а icTepiM eH к е л е ж атц ан ж ас урпацца цызыцтыра царатады. Ж азгы тургы цулпыра жай- цалган, тагы да жацарган дуниеж кергендей, белде тур ­ ган а д а м ез'| д е ж а с а р га н да й б о л а д ы . К уа н га н дар га м а - цулдауы н , куресе б к ге н ге мацтауын цосады. А з к те п, кеп цуанады ма, кеп к те п аз цуанады ма, 6epi6ip ем1ржде босца кеткен кундерж , болмашыга шашцан кеп куш терж е сж е алады . А р ть ж а царап е ж ж ш керсе, алдьж а царап ум к кередь Жаца ж уртца жацсылыц тте й д !. Осыныц атьж адам дейм1з!» А кадем ик — ж азуш ы Вабит M ycipenoe осылай дел ж а з га н . K iM fli, HeHi, не ту р а л ы ай тад ы о й лы агац, о й ла н - ш ы , о й ла н ш ы , ж а с ур п а ц ! 0 зщ д'| ем1рден то н а лга н да й 148

сезш1п, чуанган мен к улге н ге чызгана царап, кун де п ж у р - ген ж о ч сы ч ба? Соны да ойланш ы, ж ас шыбьщ! А л меж, шынымды айтайын, К а лдар б еклч хаты чатты теб1рентт1. 0з1м д е е л п е ш те й тж анасыз, ж е л м , ж о ц ш ы - лы ч ортасы нда ескен ед1м. Со н дьщ тан б о ла р К а лдар б ек ­ л ч тагдыры меж чатты толгантты . Bipax;: «С а п , сап, Зы лиха,— де д !м ез1ме,— сез1мге ты м аса бер ш м е . О л ж И т л ч жазганы рас па, е л р ж пе? Алды м ен соны те к с е р т ал». Мен сол к уж ж1пт отырган колониянын, бастыгына телеф он сочтым. Барi рас екен. — К а лдар б ек е те ы нталы , к к е р ж1г1т. Не тапсы рсач да ы ж да га тты о ры н дай ды . BipaK--- BipaK е те куйрек. «Абайсы зда болса да, адам enTipin а лд ы м -а у!» деген ой жанын жепдей жейлн болу керек. ©те сулыч, ете чайгы- лы ,— дед1 о л. — О л , cipa, махаббат мучын, ж И т ж ур епн е суйген цызы салган жарены, ол тастап кеткен ч а а ре тл бтм ес е керек. О л туралы ештеце айтцан ж о ч. Жан жарасы мен ж ур е к сырын Калдарбек тек маган ачтарыпты. — M ep3iM i 6iTin, боста нды чча ш ы гысы мен хабар к у т - пей-ак 6i3flin ауы лга к е л е б е р е т ,— дед1м мен. Арада 6ip ж ы л еткен соч тачертеч ерте туры п, мал фермасын аралап, туске тырмыса кечсеге келсем, чзбы л- дау белмеде узын бойлы, ашач, сел децес мурынды, цара торы ж Н т к у л п оты р екен. О л м еж к е р т , орнынан турып, колониядагы э де лн сачтап, басындагы беркж алды. У с л н д е п кжм1 жупы ны . Typi де ж уд е у. — Зылиха апа, м ен— К а лдарбектн. — Кел, чалчам. Кабинетке юрген соч, мен оган чайтадан кез точтатып чарап ед1м, кесю жн к е р т ш ош ы п к е т л м . KacipeT, ц а а р е т! Кездер! толы м уч. Сэл жылы леп ессе, жылап чоя бере- лндей болып, Kipeyne тартып тур . Тычырлап алдырган шаштары енд1 faHa все бастаган екен, кер да лан ы ч ач с е - neyi секшд1 агарып кержед1. T yp i ж а п -ж а с, шашы аппач. О , KacipeT, ча а р е т! А б а й айтчан: ие тонап жатыр— ici* бар ма? J, баягы туа ч бар ма? Дам! кайтпас, буэылмас тэтт! бар ма? Bip бес куннж орны жок аптыгарга. Досты — душпан, жачынды — жат кыларга?» 149