З. Тамшыбаева. Жер туралы жыр

мен кектей. Ф ермадагы каз!рг! механизм куш! ол кезде м улдем ж ок- Не !стесек те оны колмен id e n , аркамызбен к е те р е м !з. « Л а к м а цы рап су !шед|, ула н ж ы ла п кун кеш е- А '» демекш1, б !з д е р с е й т т ж у р т - а к ф е р м а да гы 640 са- уы н сиы рдьщ бабын тауып, коцьж жаксартып, шыгынын б о лд ы р тп а й м ы з. Зэу1де б !р б у з а у е л е калса, о л б !з уш1н улкен окига, кеш1р!лмес кунэ сиякты к ер ж е тж . Б!здер е лге н б у з а у д ы ц енес!нен б е те р кайгы руш ы ед1к. © cri, си ы р м а лы е те б а уы р м а л. О л а р in у д е 6 ip бо лм а са, б !р !- He-6ipi соктыцпайды . Ж ене 6ipiH-6ipi цатты жоктайды , ©лген сиырды жасырын кем сежз де, баскалар ол жерд! тауып алып, ж абы ла м е гр е л , азан-казан болады. Сондай кездер1 о ларды ц кэздерж ен монш актап жас акканын талай кергеж м бар. Сиы рла рды н мьжа 6ip м ж ез!-а к кызык- О л а р да кеп ж а гд а й д а е зар а ба кталас. Е гер о рта ла р ьж а н 6ipeyi ш е п- ке, суга б у р ы н ум ты лы п , ты м о зы п бара ж атса, 6epi оган жабылып муй1здей бастайды, бейшараныц аспаньж та- рылтып, кун керуден кзлды рады . О ндай сиырдыц ез! туг!л!( бузауьж да м уж здеп, ш е тте тт тастайды. Сиырлар- дын, о сы м ж е з ж к е р ге н д е , а д а м д а р д ы ц 6ip iH -6ipi кун де п, бакталасып, м уж здес!п ж ур е тж де р! еа м е тус!п, «апырай» деп жагамды устаймын. Ш о кан аты н дагы к о л х о з д ы ц е н б екш ш е р! мен! 1959 ж ы лы Казак С С Р Ж огаргы Совет!не депутат е л п сайлады. С о л жы лы жиырма уш жаста болатьжмын. © м!рден кер- ген!мнен керм егеж м кеп тж -д!. М енщ депутат болганыма куангандар да, кундегендер де табылды. — Бак конайьж десе оцай екен гой,— дед1 кей- 6 ip e y n e p . — Ж ы л д а м к е л ге н б а к ы т ж ы л д а м к е те д !,— дед1 Tafbi 6ipeynepi астарлай сейлеп. BipaK б а к ы т ж а й лы ата лы сезд1 те к экем нен ecTifliM. М ен д е п у та т б о лы п сайланган к ун ! о л Kici м е ж м е н уза к к е к е с л . © з ж !ц ж а л гы з eKeHfliriH , кей к е з д е р ! сы р ласа тьж адам таппайтьжьж айтты. — М укы м ды шагып баратьж езщ нен баска ешк!м!м ж о к , Зы каб асы м ,— д е д ! о л KypciHin.— А л сен б у д а н бы - лай ел адамы бо лдьщ . Саган жагдай айтып талайлар келед1. Атацньщ баласы болма, адамнык баласы бол, калкам. Бакты багалай б!лу де окай емес, оны кад!рлеп устау да киын. Бурынгыдан калган мьжа 6ip ецпмеге к ула к сал. «Б а к ы т— кус болы п уш ып ж ур се керек. Bip к уж ол адамны к аягьжа к°ныпты. Бак к°нган адам та л - так-та лтац басып, т т т ! ж ур е алмай калса керек. Содан 50

бак кею р е п н е бары п коны пты . Бак да ры ган к е к!ре к 1с1н1п- кабынып, менен баска ешюм ж о к деп текЕрек кагыпты. О д а н безген бак енд1 баска ба ра ды . Бас та ба к ты к кадЕрЕн бш м е йд!. Кулагы калкиып се з андиты н б о лы п ты . Кез1 ацшиып Kicmi елеуд1 койы пты . Tin i суй р е ц де п « е р ж - генд1 ба лагатта уга ш ы гы пты . С е н д е ойлаган жер|‘мнен ш ы кпадыц деп, бак о бастан да кеткен екен» дейд1. С о л айтпакш ы, б а кты алы п ж у р е алм аган адам адам ба? Бак- Кум ар б о лы п, KiM керш генм ен бакталасы п ж а т у о сп а да р - дын, ici. Н а гы з б а кы т е цб е к те то й , н еге жеткЕзсе д е сол ЖетюзедЕ... Экем ш н осы екпмесш жадыма мэцг1-баки сактап к а лд ы м . Цайда ж ур с е м де , не к те с е м де , мен ел1ме, ж у р - ты м а аз бо лса да пайдам тиюЕн о й ла ды м , е л сежмЕн к а т- ты ардактап.оны абыроймен актап шыгуга талпындым. 0з1м1здщ колхо зда мал flepirepi болы п к те й л н ж уб а - йым Токсанбай 6ip кун! маган акыл салды. — Зыкабас,— дед1 о л,— и н с ти ту тты бЕтЕргежме 6ipa3 ж ы л б о лд ы . 1с ж у з ж д е алган теж 1рибем д е аз емес. М ен енд1 гы лы м ба гы тьж а тус се м калай керес1ц? — Мысалы, кандай багыт? — Аспирантурага тускЕм келед!. Сы рттай окьнаным ез!ме де, семьяга да колайлы болар efli... — Д ур ы с ,— дед1М мен ш ьж куаны п. Осы сатте езЕмжк оки алмай калганым eciMe тустЕ. Ферма мекгеруилсЕ бола ж у р т , Ka3ipri гы лы м мен тех­ ника деу1рлеген зам анда о р та б1л1м!м ты м ш о ла к ты к етет1нж талай ж е рде сезгенм ж д е кергенм ж . Ж агдайды ц кулы б о лы п, ж о га р ы 6iniM ала алм ай калганы м а талай марте акжгенм ж. Содан болар, Токсанбайдыц аспиранту- рага тусем дегенж куба -куп керд1м. Б1рак менЕц к уаны ш ы м ды ез1ме ус та з ту та ть ж Рамаза­ нова Бижамал апай кош таган ж ок. — О л окыганда, сен неге каласьщ? Сен де окы . Сен д е сы р ттай туе ,— дед1 о л. — Балалар бар... Экем ... 9 p i жумы сбасты мьж... — С о л жумысбасты болгандыгыцнан окуы ц керек. Е р те ц баска ж ум ы ск а ауыссац, оны алы п к е туге б|л1мщ жетпейд1 гой, cinniM -ay. О н ы ц уст1не де п ута тсь щ . Е лге акыл айту уилн сенщ олардан 6inirin бж к б о лу керек кой. Бижамал апайды ц б у л се з ж е то сы лы п к а лд ы м . Рас, 6iniM ка ж е т-а к . TinTi е те к а ж е т. О с ы с э тте менЕц ес!м е Сотантай тентектщ тагы 6ip кылыгы тустк Жогаргы С оветик сайлауы карсацында угЕтиллер 51

са йла уш ы лар т!з!м1н алы п ж ур с е керек. Кезек С о тан та й- fa к е л т, уп тш те р одан: — Б Ы м ^ з цандай?— деп сураса, Сотантай мацгазда- нып, м ур ты н um ipin: — Ликбез,— дейдл Ka3ipri ж астар «Л и к б е з» дегеннщ не екенж цайдан б!лсж . — A fa fi, о л не?— д е п сураса, С о тан та й: — Бэтшагар, соны да б тм е ге ж ц бе? О л елп уш айда б т р е т ж и н с ти ту т,— де п т! кез1 шацырайы п, е з с е з ж е e3i сент. С о л айтцандай, менin цаз!р айтуга дардай орта 6ini- м1м, зым ы раган мына зам анда ба ра -бар а Со тан та йд ы ц ликбез1 ж ц д э р е ж е а н д е цалаты нын ш те й сезем1н. С е й те тура, жумы с жагдайын, балаларды ойлап, тежеле бере- MiH. Б ул ж у р е к а з д !п м е Б иж ам ал апай р е н ж т цалды . — Калцам-ау, с о ц и а ли стт жарыс те к ецбекте емес, бЫ м де де керек. Сен неге Тоцсанбайдан калуга тж с п - сщ? К ун д е р д щ к у ж н д е о л саган бш'|мжщ к е п л г ж м ж д е т етсе цайтесщ? Бижамал апайдыц б у л ce3i маган цамшыдай ти д!. «Рас- ау, Т оцсенбайды ез1ме те ц Kepin, тур м ы сца шыццан е кен- м1н, буда н бы лай да онымен неге те ц туспе ске? » Мен, с е й тт, Алматыныц будан бес жы л бурьж тусе алмай кеткен мал дэ р те р лт-зоо те хни калы ц институты- ныц зоотехникалы ц ф а к ул ьте тж е сырттай оцуга т у с т , оны 6iTipin шыцтым. М амандыгым м ал маманы. © з 6miM iMfli то лы ц ты р а т у с у ж е н ж д е мен 6 ip кезде о сы лайш а со лц ы лд а ц ты ц еткен ед1м. Ы ра к оны м ды со л туста Талдыцорган облыстыц атцару комитет! председа- те л ж щ орынбасары болы п к те ге н Рамазанова Бижамал апай те з тусжд1 де, дуры с ж ен с т т е д ь Тоцырап цалма- уы м а к еп ce nTiri ти ге н о л Kicire е те р изам ьж. Т ур м ы ста да , ж ум ы ста д а осылайш а 6ipa3 c e rr i н эрсе- л е р icTen тастаган ш ацта, цайгы те те н н е н к е л д ь Т е б е м де - ri б у л т б1раздан 6epi тунере бастаганын б тс е м де, дауыл 6ip кунде сапырады деп кутпеппж. Эрине, эке-ш еш еан цанжыгасына байлап журген еш- KiM ж о ц . Ц ор цы т ата м ы з айтцандай, тум а ц — рас, е л - м ек — хац. Е р те ме, кеш пе, efiTeyip, 6 ip аж а л бар. BipaK аз атаныц урпагы болганды цтан, экемд1 б и т тулга тута - тьж м ьж , мьщты пана керет1нмж. Э кем турганда, корган- сыз цалам-ау, басыма циындыц тусед1-ау, элдеж м дерден цагажу кер е м -ау деп ойламайтьжмьж. Жумыстан шаршап, eMipre р е н ж т келгенде тебедей боп тер алдьжда оты р- 52

ган екемд! кергенде, бар тауцы м ет!м , екпе-назым сол с э тте ж о га лы п к е те тж . О л ю с ж щ «З ьщ а б а с» д е ге н 6 ip ауыз сез! маган алы птарды ц куш!н, даналарды ц акылын дарытатын. Кайда барсам да, кандай куйде журсем де, экем нщ 6ip ауыз ж ы лы се зж сагынып, оньщ м ежрбанды к е с к ж ж те з 1р е к кер ге нш е асыгатынмын. Э ке — балага, бала — далага карайды деген сез кей- де рас та. Экем нщ сагынышы, се здщ шыны керек, менщ сагынышымнан те р ец-тж . Анда-санда облысев, не А лм а - ты га ком андировкага куан а-куа н а кетсем , о л Kici то р ы га кош тасы п, у,нем! ж о л кар ал, мен кайтып о ра лган да тацы жан,с) аткандай, к у ж ж арцы рап шьщ кандай б о лы п , е ж 1м д 1 б е тж е кан ж у п р т , Kepi к е з д е р ж е ж ан ю р е тж . А л д ы н а екел1п дастаркан жайганда, б у л дун и е н щ ба р T e rric i с о л дастарканга та у боп уш лген сек!лден!п кетуил ед! оган. М енщ табысым улгайып, наным ж ур е бастаган та к та , ол Kici артьщ еш нэрсе де м е тк ен д е емес, сураган д а емес. Кез алдьжда калкиып ж ургеж м д! ш ую рш Ы к е т т , устж - fleri жалгы з кейлеп, алдьжа келген 6ip то стак кеж есж е разы болатьж. О л бар болганы — ж алгы з сиырымызды гана кызгыш - тай цоритьж, цанша тарьщсац та, оны саттырмайты н, о л ер!стен келмей цалса, кун -тун !здеп, тыным таппай, алац- даумен болатьж. — Бул — Биб1илмнщ кезь ©з цолымен ауы зданды - рып, б!зге тастап кеткен бузауы . Жануар елее ез ажалы- мен enciH, 6ipaK еш ю м ге б е р м е д е сатла. © й тке ж 6i3 оньщ с у т 1н irnin, ж ур е к ж а лга ды к, талай тар ы кка н кезд ер ! бузауы н саты п, кэдем1зге ж ар аттьщ . М а л да бо лса , 613 оган карыздармыз,— д е л отыратын. М ей л! когам ды ю , мейл1 е з !м д ж ! бо лсы н, м е н щ малга деген кур м е лм д! вкем мен цызыл сиырымыз оятцан efli. Мен адал eMip сурудщ , доска адал бо луд ьщ ул п е ж екем- нен кер д !м . Ш еш емнен н э з ж тж дары са, экем нен 6epiKTiK ауысты. Анамньщ ак сутж щ дэм1мен экем нщ ац басьжьщ сулбел еам де м экплж калды. Олар балальщ албырт журег1ме ем !р ге де ген куш та р льщ ты e rin KeTTi. — Дуниеде ортац емес нэрсе ж ок- Bepi де ертак ©Mipfli жацсыга да, жаманга да б ередь Б1реулер арыс- тан се к1лд| аркырап OTefli, багзы 6 ip e yn e p и т се к тд 1 арпы лдал e re fli. С о л ж ам ан! © niM — акы лы то лм аган ба - ланы да аямайды, ацылы аскан дананы да аямайды. М ьщ - гырган бай болсац да барар ж е р щ — кара ж е р. Bip ажалдан ж ау цашырган батыр да куты ла алмаган, ж а у- дан кашкан катьж да куты ла алмаган. Осы гаклияны жа-

ды нда устагандарга тар дуние — кец, оны умыткандарга кец дуние — тар,— деп отыруш ы efli экем. Д униенщ тарлы гы десе еам е экем Tycefli, кез алдыма мына 6ip окига келедк CeHi е л ц ур м е тте се , саган с е ж м б м д !р с е , б у л 6ip а р - да цты да нега йб ы л нерсе. А р д а к ты д е й л ж м , елге к ур - метт1 б о л у е те циын ic. О л у ш ж уз а к ж о лд а н , He6ip тар кыспактан мойымай е тущ керек. Ел саган сонда гана се- Hefli, к у р м е тж со н да гана к е р се те дь Негайбыл д е й л ж м , ел с е ж м ж актап шыгатындар да бар, даттап шыгатындар да бар. Актап шыгу тек ерлердщ цолы нан к е л е л н ic. О н д а й е р л И н , бо лса — ж аксы , бо лм а - са... о л се н щ т1р1дей е лген щ . Мен осыныц, ecipece екж илсж ен корцатынмын. . С е й тт ж ур ген де колхозымыздын, есеп беру-сайлау жиналысы болды да, колхозш ы лар: «Председательд1кке Тамшыбаеваны усынамыз»,— деп шулап коя бердк О лар - д ы ц адал ниеттер1 гой , е л б а скар у icme eni жет!спеген ж ас е кендИ м м ен есептескшер1 келмедК Бул жагдайга 6epiMi3 абды рады к та цалды^. Колхозш ылардын, меж ты м ертерек усынып отыргандьщ тарын угы нды ру уш!н 6ipa3 yriT ж у р п з у г е тур а к е л д ь М ен, с е й т т , ез1м и г е р т кетер-кетпеам б е лп а з м ж деттен эрец кутылганмын, до ста ры м . А л а й д а с о л оки гада н кеп сабак а лд ы м . Кец1л тар болса, дуние тар екенж мен осы ж о лы ез кез1ммен кер- д1м. К о лх о зш ы ла р д ы н маган д е ге н ьщ ы ласта рьж е з кр ес- ло с ь ж а ш а б уы л де п ца бы лдаган к о л х о з председател'| С у - ле йм ен Кунанбаев 1штей eiu irin а лд ы . Bip кездер1 м еж сауынш ылыкка да e3i ж1бергенж, ферм а м е н ге р уш ттж е д е 63i койганын ум ы ты п к е т л . М енен цары м та кайтаруга KipicTi. К о лы нд а б и л т бар адам кы састы к icrefiiH десе, о п-о ца й . С у л е к е н ж и на лы ста мен1 чы зу цо лда га н баска- лар т у г Ы , Токсанбайдын да соцьж а Tycin алып, кейб1реу- лерд1 айдап салып, сел болмаганда партиядан шыгартып ж1бере жаздады . «Егер ауылдан Тоцсанбай кетсе, Зыли- ха да к алуш ы ма efli, e3i уш1н кетедп>,— д е п о йла ды о л. М ен ол туста баскаларга ж уды р ы к ала ж упргендерден repi, бугы п ж у р т , ундемей атылгандардьщ елдекайда KaTepni еке нж тусжд1м. Содан 6epi кеп ж ы лдар е тл . Кеп нэрселер умыт бол­ ды . А лы ста калган осы оциганы Фзден карымта кайтару уш1н емес, к е й ж п ж астар га е ск е р ту бо лсы н де п eciMe алып о ты рм ьж , С улейм ен ага. Cia колхо зды ец киын кезде — согыстыц зардабы жойылмаган, ел тойьжбаган 54

кезде баскардьщыз. С ол кездТч ауыртпалыгы с!зд!ц ар- кацызга батканымен, жкерщ1зд1 мойыткан ж ок, ага. С о л тустагы к к е адалдыгьщыз, елге деген ыстык ыцыласьщыз уш !н с1зге ж у р т риза. С1зге цатты налы п, уй ге к е л т , е ц к реп жылап ж1бергежмде экем: — Балам, бес кун ем1рдщ он кун арпалысы бар. Bi- р е у л е р 6in in ктейд1, 6 ip e yn e p бш м е й к те й д !. «Б тм е ге н д 1 Keiuipe бш м есец, б т г е н щ кейсы » д е ге н . KeuiipiM fli б о л ,— деген efli мен! уатып. С о л екем ... О л Kici те се к тар ты п у з а к ж атц ан ж о к . К ун делж л куйбец лр ш Ы к те де ешюмге ауыртпалыгы ж о к екем, дуниеден ешюмге салмак салмай, к ул м л ле п кинамай аттанды. Бул келген наукастан кайтып айьщпай- тынын сезген б о лу керек, дэм ге де, д э р к е де карамай Койды. — Р ел келсе жумысычнан ерте кайтып, касымда б о л- шы,— дед1 о л K63i жэуд1реп. К уннен-кунге xafli нашарлап, денес! салды рап бара жатка н екемд1 к е р ге н д е ж ур е п м н е н кан аккандай б о л у - шы efli. ©кеммен 6ipre албырт, ерке шагым, м уцсы з кундер1м, балалы к дэурен1м ке лп бара жатканы н се зелн ед1м. Енд1 акк ы лда й кел!п « э к е » д е п м ойны на асылатын, ем1рден тарткан таукымет1м мен керген кызы гымды ак- тары ла сыр гып айтып, м уцы м ды шагып ж ы лап алатын ж а лгы з адамнан айры ла ты н ы м ды тус1нген1мде 61з д 1 д у - ниеге екелелн , сонан соц л р ш Ы к тартысына ж алгы з калды раты н та гд ы р га ла гы н е т айткы м келет1н e fli. Э тте ц , Э к е м 6ip кун1: — Зыкабас, кез булдырамай, акыл алжаспай турганда саган айтар 6 ipep сез1м бар. Т ы кд ап ал, балам ,— д е д ! дем ке, ерец сейлеп. — Кулагым сенде, кеке. — Калкам, сенщ алдьщ да кейде тауга шыгатын, кейде жарга жыгатын негайбыл ж о л жатыр. Егер сен наныц ж ур !п , тасын, е р ге дом аласа,— тасыма, е ге р та у ы ц ш агы - лы п, е з ге ле р де н у с т е м д т к ер се н — жасы м а. Кайта, ашын. Шын е р д щ е н сен1мд1 ce p iri — тэ уе к е л . У м ы тпа ,— дед1 екем. — Уктым. — Адам кейде тепе ж ерде келе жаты п-ак суржед!. Кейде келден ж уз!п е т т , тайызда суга кетедК ©згеге куаныш берсец, олардан бакы т аласьщ. © згеге еш!кпе, е зщ е 6epiK б о л. © ею ч келсе, кеш1р1мд1 б о л ,— дед1 экем . SS

Тамшыбай атаннан Ж анболат, Кунболат екеум!з ге­ на е дж . Кунболаттан урпак ж о к- М енен жалгы з сенсщ. С е н Там ш ы байды ц урпа гы н ьщ соны сы н, енд1 Токсанбай урпагы нын цабыргасын цалайсыц... Б1здщ урпактьщ кесш- генже жылаймын да, жаца урпакты н басталганына куана- мын. Ж ака урпак жамандык кермесж, жаца тел берж бо п scci'h . М енен се ле м айт о лар га,— дед1 е кем се зж щ сонын эрен айтып. — Кеке, кеке! Б ул сенщ... бакулдасуы н гой !— деген кезде даусы м шынгыра шыгып, еке те сж е кулай кеттш н . Аслан шатыр e n i, ж ерге кулап тускендей болды . О т Камшы ж арк е тп... Экей дуниеден осылайша еттн Кол жайып, кунж салмастан, езгелер тутЫ , езж е киянат !сте- гендерге де каргыс айтпастан, баскаларга тек жаксылык тте ум е н адал аттанды. © м !рдщ аты eMip гой. 6ip колхо зды ц сауын сиырлары фермасына ез талабымызбен он кыз келген едж. Арада 6ip ж ы л еткен сон мен ф ерм а м енгеруш ш кж е тагайын- да лды м да, осы ж ум ы ста турацтап тур ы п цалдым. Калган то гы з к ы з д ы н б1разы та гд ы р талабы басцага жоры ган га дейж уэделер ж е адал болып, ж ена з булталакка салып, сауыншылыкты тастап кеткен ж ок- С ол туста мал шаруа- шылыгы саласьжда жум ы с колы ж е ткпе йтж , фермадагы енбек тугелдей колмен аткарылатьж. М андайдын тер! к е зд ж жасымен 6ipre агатын ен киын жы лдары енбекке араласкан сон курбы ларым неге де болса тезд1, кеп ауыртпалыкты мойымай кетердн Ы здщ ферм аныц арада 6ip ж ы л етпей-ак езге ферм алардан оза шабуы, аудан, облыс келем1нде алдынгы катарга шыгуы — солардын жан княрлыц енбепнщ нэтижесь О лар шалгай шеттеп кен1лс!з турм ы ска да шыдады. © зде р ж е ерекш е жагдай ж асауды да талап еткен ж о к- Барга м к е туты п, ногам м уд де сж е бола кеп кызыктан бас тартты , жастыц деурен- Hin кайтып о ра лм ас 6ipa3 с э тте р ж к иды . М ен о ла р ды н баскалар б т е берм ейтж , сондыктан да кад1рже жетпей- т1н осы к т е р ж е ш екФ з риза м ьж . Кайсарлыгы кайратты ж1пттерд1 д е та н калд ы р ган , баскам ы з 6 ip сиы рга ел1м1з ж е тп е й э ле к б о лы п ж а тк а н д а , 6 ip e3i б1рнеше сиы рды н к уп м ж nrepin кеткен кажы рлы К ум ктайды калай ум ы т- пакпьж? А л Э у е лб а е в а Л и з а ше? Ж к к т е р г е ты м катал, ты м ар ты к талап к оя ты н , ез1м д е ба лалы -ш ага лы бо ла- мы н д е п о й ла м а й тьж , оньщ Ka3ip бе с баласы бар.^ Кыз б о п ж а р а ты лга н ы болм аса, е р к е к мжезд1 Д о м ета й ше? Ф ерм ага б1збен 6ipre к е л т , бакташы бо лы п кте п , талай кы зды н токпагы мен таякка 6eprici3 калжьщына тетеп 56

■рген Касымхан Кайда екен цаз!р? О л а р д ь щ бы лайгы 'ip n e p i сатт1, тур м ы ста р ы T erri б о лы п к е тк е н д е р ж е се - •MiH. в й т к е ж о ла р ж асты цтары на царамастан ш ы дам ды li, батыл едК С о л жастьщ шагымдагы аяулы курбы ларым ньщ ца- |рлы е ц б е к те р ж щ арцасында абы ройсы з бо лган ж о к - N. Казахстан ком сом олы нын, X II, X III с ъ е зд е р ж е легат болы п катыстым. ВЛКСМ -ны ц IX съезж е делегат лып катысцан ж о лы Рамазанова Бижамал секш д! ацыл- oi, кам цор эпке тап ты м . С о л с ъ е зге цатыс^ан К П С С рталык Ком итетжщ секретарь! Яковлев ж олдас менщ м !р ж о л ы м д ы сур а сты р а кел1п, Биж ам ал апайга: — З ы лихадан к е з ж азб а. О л цаз1р ду р ы с ж о л д а келе 'ты р екен. С о л ж о лда н таймасын. Б ул саган партиялыц псырма,— де ген ед1 шын кец т1 м е н. Бижам ал апай екеум1здщ ем1рдег1 до сты гы м ы з, ж у - ыстагы о дацтасты гы м ы з со дан ба сталы п, эл1 к ун ге д е й ж ip толастаган емес. Достьщ кецЫм1зге каяу тускен емес. 1961 ж ы лы К П С С X X II съез1не д е ле га т б о лы п ба р га - ымда Яковлев ж олдаспен тагы кездест1м. О л Kici менщ ижамал апаймен унем1 ацылдасы п, к е ц е с т тур а ты н ы м - ы е с т т куанып цалды. — Рамазанова улк е н цогам кайраткер1 б о лга н Kici. дан алган тагылымыцныц сенщ болаш агьща кеп ж э р д е - I болмак,— flefli ол. Будан кейж КПСС X X IV съезж е делегат болды м , Ца- щ С С Р Ж о га р гы С о в е тж е ек1 р е т д е п у та т б о лы п са йлан- ым. Казак ССР Ж огаргы Совет! Президиум ы председа- j лж щ орынбасары болдым. Мен мундай атац-дэрежеге j '■TyiMfli та у асцаным, ш ы цга шьщцаным д е п е се пте м е й- н. Оны ц барлыгы да Отаным мен партияныц маган j дтцан ceHiMi д е п санаймын. С о л сежмд1 калай е тк е н де • актауы м керек, TinTi арты гы м ен акта уы м кер е к. М ен ) ем1р!ме, болаш агы м а осы тур гы д а н караймы н. 1968 ж ы лы о б лы сты к па ртия к ом ите т! MeHi басшы I пет цызметже ауыстыруга, Киров аудандьщ аткару лител председателе орынбасарлыгы кызм етже ж !бе- •те шеилм к а б ы лд а ды . М ен ж ац а цы зм е т о рны м а а тта н - Бул туган аулым Шанханайдан туцгы ш рет цоныс ауда- иуым. Б е где ж е р ге барып, 6ipiHLui р е т цы зм е т 1стеу!м. Отан деген улкен угым да, туган ж ер деген ерекше гым. Туган ж ердщ а ты — туган жер. О л ю мге де болса ■тык. © з е/Д рщ де оньщ ала ты н о рн ы айрыцш а. А у л ы м - зн отыз 6ip жасымда, ты м есейген шагымда коныс 57

аударрандырым болар, Шанханайды эрец кидым. Бул ж е р д !ц маран ер арашы, эр тасы таныс. М еж мунда кар- лыраштар да таниды, меж керсе узап кетпей, катарласа Канат царып, шы рылдаган дауыспен 6ip нэрселерд! жыр рып айтады. Ш анханайдыц шац кешеЫмен келе жатып, кез ж ум ы п-а к каларан yfifli тауып алам. Аулы м ньщ и ттерж ургенж ен танимьж, сиырларьж мещрегежнен ажыратам. Кнмаймьж, цимаймьж соларды ц барж. Картайса д а TeHTeKTiri цалмаран Со та н та й кел!п : — Калцам-ау, сен кеткен соц мен шын жет!мс!рейм!н рой,— д е п ж ы лам сы р ар ан да , к е ц Ы м босап Ke rri. — Неге, еке? — Э кецнщ кез!н керген адаммьж рой. М енщ тентек- TiriM fll е р к е л Н деп кабылдайтын едщ . EHfli юмге барып еркелейм!н?— де д! Сотантай иеп кемсецдеп. Сотантай, Сотантай! Кейб1реулердщ урымталдырьжан сен!ц уры нш актыры ц артьщ екен-ау, ойлап турсам . Сенщ ба йб алам салганын, м е н щ кейб1р к е м и л ж м д ! ашып, маран цамш ы б о ла ты н e fli. К е йб 1 р еулер дщ м арьжасы з сез1нен re p i сенщ шакырайран кезщ катты эсер е те тж . Сенщ те н те к л гщ катар ж ур м е се басцаларды ц epweniri де т э т л керж беуил ед!. Сотантай, тентек экем, ардактым менщ! М1не, б1здер аттан ы п к е т л к . Ш анханай кэп узам ай артта калды. © M ip re Ke3iM fli ты рн а п аш цанда 6ipiHUJi кер ге н аулы м , ш ацьжа талай асыр сап аунаган Ш анханайым, Шанхана- йым! Сенде менщ жастык дэуреж м калды, экемнщ. ше- шемнщ моласы калды. Сенде менщ беймаза кундер1м, уйкысыз тундер1м калды. Сенде менщ суйген жармен 6ipre карсы алган тацдары м, ж асты к леплен оянган ар м а н д а р ы м к а л д ы . С е н щ ть ж ы сь щ , eMipiKr к е л б е тщ ж у р е п м д е м э ц п л ж к а лд ы , Ш анханайы м, ^Шанханайым! Тардыр маран канша ем !р буйы ртса, сен м ежм ен соншама 6ipre боласьщ , аулым, ардактым! Машина зулап барады. Дала гулеп кетл. Алды м да кейде тура, кейде бура тарткан ж о л жатты. M EH IH Ж А Н А АУЛЫ М © 3 У Й 1 Н - Ата-анацны ц уй!... О л уй, мейл! калада б о л- сьж, не да лада болсьж , о л уй, мейл! сонау алые Ci6ipfle немесе карлы шьщы аспанмен т!лдескен Памирде бо л-

сын, 6api6ip о л се н щ е з уй щ . туга н уй щ - 1кгэлап дун и е ге келш, аягьщды тэй -тэй басып, тукгы ш дуние таныган сол уй сенщ есщде м экпл!к калады. Сен кайда ж урсец де, •(айда тур с а к да , eMip ceHi кай кияга апарса да , кай е т - келден ете алмай, А лата удьщ кай шыцына шьщсак да сол уй сенщ ж ур е гщ де ж ур е дд Басьща киындык Tycin, к езщ б у л д ы р са да, басьщ а б а кы т коны п, к е з щ ш ы рактай жанса да, сен о л yfifli ум ы та алм айсьщ , сен о ны сагы на- сьщ да турасьщ, дуниеден сол уйд! ацсаумен етесщ . Ба- лалы к албы рт шагьщда шацына аунаган ж ерлерщ , аягы- ца т1кен1 x ip in , л з е к д | кек шалгыны аймалаган д а ла к , к у - жне к у й т тотыккан, боранына тоцып шыныккан ж ерлерщ сенщ ез елще, туган ж ерщ е деген н эзж махаббатты оятады . С о л м ахаббат саган эрдайы м куш б е р ед!, о л турганда сенен мыкты ешюм ж ок- Ерте ме, кеш пе, ейтеу1р, 6ip кезде сен со л уйщ е 6ip согасьщ, туган ж ердщ балдай тэ тл ауасын емж-ерю н тагы 6ip ciMipecin, туга н уйщд1 к е р т , сен 6 ip жасап кала - сьщ, жасаргандай боласьщ . Кайтадан «апа», «ке к е » дегщ келед1, ата-анац ж аткан ж е рге берып, о ларды еске ала- сьщ, аруагына бас иесщ, басына гул егесщ. Сонан сок жас кезщнен 6ipre ескен достарьща кезде- ceciK, олардьщ да уйлнж айлы болы п, ш уж рлеген балала- рын кересщ . CeHi кергенде о лардьщ бе тте р ж де п эж1м- flepi жазылып, егде кесюндер! жас к езж д еп де й гу л ж ай- найды. CeHi де куаныш кернеп, бойьща куат дариды, сен езщ е талай ж ы лга ж е те р лж куш аласьщ. Туган уй!к, ата-анак у ж деген осы, достары м. М!не, мен де Шанханайдагы туган уй!ммен кош тэсып шыгып келем ж . Шанханайда менщ ею уж м бар. Bipi — ата-анадан мирас боп калган ею белм ел! мыжырайган токал там. Мен ол уйде жиырма уш ж ы л турды м . Е ю н ш ю — ез1м д е п у та т б о лы п сайланганнан к е ж н А л - дабергенов Нурм олда агай салды ры п берген бес бе лм е - fli, ексел! уй . О н ь щ тарихы бы лай. О л туе — колхо зда рдьщ усак, д э у л е ттщ шагын кезК Колхоз кедей болган сок колхозшылар кайдан жарысын? Турмысы теу!р адамдар аулымы зда некен-саяк- Каз!рп- дей жеке менимпне машина алмак Tyrifli, есек м ж гендер аты барларга б ул заманньщ байы деп карайтын. MiHe, со л тус та б !з д щ к о л х о з к л у б салм акш ы б о лд ы . Тур м ы стьщ ауы р кез1 еке ж н сонан-ак 6ine б е р е а з д е р , колхозга клуб салудьщ e3i ерекше окига-тын. Сонымен, Шанханайда к луб салына бастады. О л кез­ де куйд1рген ю р тш емге табылмайды . С онды ктан да уй -

д!ц кабыргасы кепкен кесектен каланады. Жауынды-ша- шынды ж е р д в мундай уй д щ OMipi канша болмак? Соны оиласты рган к о л хо з басшылары маган ак,ыл салды. Зылиха, к луб ты ц те бе сж тем1р кацылтырмен жап- пасац, б у л там у ш -т в р т ж ы лда кулап калады. Сен депу- татсыц гой. Уюметтен ец болмаса 6ip клуб уйж жебатын кацы лты р сурап алсайшы,— де п е тж !ш айтты олар. Турм ы сты ц эбден жаншып тастагандыгы гой. Мен, 6i- рак ужметтен кацылтыр сурауга журексжем. «Э р колхоз осылайша ала берсе, м е м ле кеттщ Heci калады »,— деп ой- лаймын. Алайда ке п ш тж тщ и пл!п уш ж салынып жатцан клубты ц болашагына жаным ашып: — Ж арайды, сурап кер ейж . BipaK eyeni Нурм олда агаймен ацылдасайын,— дед1м мен. — М ейлщ ,— дед1 ауы л адамдары. О л кезде Н урм олд а агай Ш убарда тураты н. Бул к!с!нщ даццы б у к т Одакка белпл1 кез. Сол ж аден цолдау тап- пасам, езд1пмнен эрекет кте уге каймыга беремж. С о - ныц е з ж д е де Нурагаца аттын, басьж т т е барып Tipeyre ж у р е к с ж т, Ш убарда туратьж Сатира апайды (жубайым- ныц апасы) сы лтау е тпе ктн . Эй, балалык-ай десец!зил! Сонымен, Тоцсанбай екеум1з Ш убарга да ж е ттж . Н урагац зор денел1, кец иьщты, такы р басты Kici екен. О 'зге караган кезде е з-езж е сежмд!, батыл адам- дарш а тж е карайды, именбей сейлейдк Э р се зж еш ойланбастан те ге сейлесе де, эр с е з ж д е те р ец парасат- ты ц !з! жата ды . Bip Караганда о л сен! жею п тастайтьждай суеты кержгежм ен, ол кю нщ эцп м еанщ байыбына бар- сацыз а зге деген агалыц камкорлыкты, экелж махаббат- ты 61рден сезер едщ1з. Н урагац маган 6ip кергеннен осылайша эсер erri. С о л эсер ж ур епм де м эцп лж сацталып калды. — Ие, цызым, а т-к е л ж аман ба?— деген кезде Нура- гацны ц сэзж е н кер даланы ц те сж е н жанга жайлы самая ескендей болды, оныц кезжен тек экелерден теплетж ерекш е ж ум сак м ежрбанды цты кергендей сез!нд1м. Осы сэтте межц еаме экем туст!. Оныц «Зыцабас» деген 6ip ауы з ce3i мен уш ж б у л д ун и е де п ец эсем эн болатын. О л евз журепмд1 толцытып, ренжкен коцЫме де м б е р е тж , куанышты болсам, шаттыгы мды тасытатын. О л се з маган аспаннан куйылгандай, сонау булды раган циыр твекейден ж еткендей болатьж. Маган ол сез таудан кулап аккан булакты ц сылдырындай, буркыраган дауыл- ды ц арынындай, кайратты кыранныц кацкыльждай, бул- б ул кустыц эсем унждей болып ж ететж . Экемнщ «Зыка-

бас» деген 6ip ауыз сез! маган канат б т р е т ш , камал боп коргайтын. Нураган, да маган «к ы з ы м » де ген к е зд е кец'л1м т о л - цып к е т т , о л KiciHi ж у п р е бары п, куш ацтай алгы м келд1, кен, тес1не басы мды койы п, iu n e ri uiepiMfli ту г е л а к та р - Ж ан дунием деп осы 6ip астан-кестен болган дауы лды Нураган б1рден сезсе керек, о л маган буры нгы дан бетер жылы ушырай карады. — К лубты ц жарасы жец|л,— дед1 о л маган,— М э а м - хан Бейсебаевпен хабарласарм ын, о л с е ж каб ы лд ар , т1- л е п н д ! Дв оры н дар . 0 з ха лщ калай, соны айтшы? Алгаш кы да о л к ю н щ сурагына туа н б е й калдым. — © зщ д е уй бар ма?— д е д ! о л сез!н ж алга п. Нураган менщ кандай уйде тураты ным ды еслген кез­ де ш ы р т е т т аш уланы п, TinTi орнынан тур ы п к егп . — А пы р ай, басшылардын, муны сы Heci? Сен со л а у ы л - дын, мацдай а лд ы к олхо зш ы сы е к е ж н д ! бы лай к°нганда, депутатсы ц гой. Саган муцын шагып бармайтын адам ж о к . О б лы ск а келге н кон акта рга да се ш н уж н н е н 6 ip шай беред1. А л сен турган тамнын, сицы анау. 0 з щ сондай уйде турып, юмд! жарылкамаксыц? Уят, уят! 0 з турмысыма эбден бойым уйреж п кеткенд1п болар, шы нымды айтайын, с о л то ц а л там ны н наш арлы гы да кез1- ме 1лшбейд1 екен... М ен енд1 осы Киров ауданы ж е ж н д е б!раз мэл1мет бере кетежн. Бул аудан Ж е тк уд ы н онтуслк-ш ы гы сы н ала Ж о ц га р Алатауы ны н, баурайына о рн аласкан. Ел1м1зд|'н куншыгыс шекарасындагы аспанмен тш дескен А лы й жай- лауларынан кунбатысында Балкаштын, байтац айдынына дейш к е с т т , Кексу, Каратал езендерж щ жасыл атырап- тарына, цум айт-ш елейттерш е цоныстанган ауданнын жалпы жер келем! ж е л жарым мын километрге ж уы к- тайды. О л кант кызылшасын, астык, кекежс, бакша дакылдарын, мал шаруашылыгынан — ет, сут, ж ун енд>- рум ен ш угы лда на ты н ен, ipreni ауданны н 6ipmeH са- налады. Мен жогаргы тарауда айтып кеткен Койлык шеЬары м онгол шапкыншыларына дейж осы Киров поселкеанщ орны нда тур ган . Тур гы н да ры н ы н н е п з п Kaci6i ди кан ш ы - льщ болганы археологиялык казбалар аркылы дэле лде- Hin оты р . 1934 ж ы лы кант заводы салына бастаганда ж е р астынан eriH с уа р у уш ш тар ты лган уз ы н -уз ы н кыш к уб ы р - лар табылган. Ш еж1режн айтуына Караганда, б е р лн келе б у л аты рапты н кедей-кепимктер1 ди кан ш ы лы кты к а с т

етш , ткагаш пен ж ер жы рты п, такиялап тукы м ceyin, тары, конак, с ул ы , ж о цы ш ца ecipreH. Ж е р б е л н ты рналап еккен eriH кей ж ы лы та л ш ы к е те р е ж м берсе, кей ж ы лы сепкен тукы м ньщ да орнын толты ра алмайтын болган. Одан бер- ri ж ы лд а р д а , е тк ен гасы р дьщ ш и р е гж де Т алды корган , Ка­ рабулак;, Ш убар , Д уц е н е м екен дер ! орнаган соц, казак кедейлер1 орыс шаруаларымен араласып, епн салудыц TniMfli э д к -тэ ж 1 р и б е л е р ж е н п з е бастаган. Ж е т к у ж е рж е , Кексу, Каратал бойларынын, к¥нарлы топырагына жай- Калтып eriH е а р ге н казак-о ры с к е д е й ле р ж — та гд ы р та - лабы ортак еж у л т е ж лде р ж туцгы ш туыстастырган, кейж о л а р д ы ц С о в е т ек1мет!н о р н а ту ж о лы н да гы кур ес те 6ip саптан табылуларьжа себепкер болган касиетт! ж ер бул. А уда н орталы гы Киров поселкес1 Кексу езенж щ сол жагалауындагы бау мен бакшага оранган табигаты кер- кем ж е р д е . Б у л e n ip оты зь ж ш ы жы лдар ды н , ба сьж да уана окш ау-окш ау караша ауылдары бар, камыс-курагы сыц- сыган, келд!-ш алш ы кты атырап едК А л каз!р... А лм аты - ©скемен тас жолым ен ж ур е калсацыз жаца замен сипа- тьж а сай керкем каланы керес1з. Ауда н экономикасы мен м эдениетжщ алгашкы бес- ж ы лды ктан 6epri кезецдеп ecin-е рке н де у ж о лы ец алды- мен багалы техникалык дакы л — кант кызылшасьж ecipy- мен байланысты б о лы п к е л е д л Б ул к е з е ц ж ц ен, Herieri киьжшылыгы кант заводтарьж калпына келт1ру, жацала- р ьж к к е к о с у гана емес, онын, ш и ж зат базасы — кант Кызылшасьж e ryfli туб1ржен кайта КУРУ болды . Соныц н э ти ж е с ж д е , со н ау 1935 ж ы л д ы ц е з ж д е -а к ел!м1здщ кызылша танаптарьжда «4— 2» тракторы пайда болды. Б ул кант кызылш асьж кутш , баптау мен жинауга арнайы б е ж м д е п ш ы гары лган техни кан ы ц туц гы ш ы e fli. А л 1940 ж ы лы к ы зы лш а e cip yu ii а у да н да р д ы ц М Т С -те р ж е 67 гек- тар га 6 ip «4 — 2 » тр а к то р ы , 43 гек та рга алты катарлы 6ip сеялка, 70 гекта рга 6ip к ы зы лш а казгы ш бо лганы н е скер - сек, б ул бапты суй е тж багалы дакы л е а р уд щ каншама Кыруар жумы сы колмен аткарылып келгенж керем!з. У л ы О та н согы сы ж ы л д а р ь ж д а ел1м1зде кант кы зы л­ шасьж eHflipyfli одан epi дамыта тусуге м ум кж д ж болм а- ды . Кы зы лш а ecipeTiH Heri3ri а удан да р 1941— 1942 ж ы л - дары нем к баскыншыларыныц кольжда болды. О л ж ер- ле р де кант кызылшасы erici мен кант заводтарыныц уш те н eKici калы п кой ды . Б а скьж ш ы лар 190 кант заводын к т е н ш ы гар ды , со н ы ц iiuiH fle 43-ж ж е р м ен -ж е к сен е л п та л ка н да д ы . M iH e, осы тус та кант к ы зы лш асьж ес1руд!ц н е п зп салмагы А лта й елкес1, Кыргызстан мен Казакстан- 62

fa туст!. А л Казакстанда кант енд !р уд щ непзг! базасы Ж е тк у екендН баршацызга мэл!м. Ел1м1зде кант кызы лш асын енд1руд1 д а м ы туд а К П С С О р та л ы к К о м и тетЫ щ м а р т (1965 ж .) П ле н ум ы айрыкша мацызды роль аткарды. Соцгы жылдары кызылша ecipy- uji зв енолар арасында э р гекта рдан 500 це н тн ер де н ж э н е одан да жогары е ж м алуды нысана туткан коллективтер саны кэбе йе ту с у д е . Каз1р 6i3flin ауда н да он 6 ip звено ж е те к и л а э р гекта рд ан 650 ц е н тн ер е ж м жи на п, б у л керсетю ш н одан epi катере ту с у ж олы нда курес ашып отыр. Тагы 6ip айта кететж нэрсе, кант кызылшасын е нд!- р уд е кол жеткен келел1 табыстар е п н ш тж тщ баска салаларын, сондай-ак мал шаруашылыгын ж е де л тур де эркендетуге мумюндж бердк Мен кызмет бабымен келген Киров ауданыныц жалпы жагдайы, мж е, осындай. Бул аудан содан бастап менщ екж ш ! аулым а айналды . © з ем!р1мжн, кёлес! сатысындагы кэ пте ген куаны ш ты мен осы ауы лд ан тап ты м . Bipa3 м у д н pic, KiflipicKe д е осы а уы лд а ж о льщ ты м . У л ы О тан ы м а , суж кп партияма калткысыз берше ецбек е тудщ мум ю н- fliriH осы а уы лд а алдым . Баягыда 6ip адам кун сайын алты б е лк е нан сатып алып турады екен. Досы оныц нелжтен одан кеп те емес, аз да емес, алты белке алатынын 6inrici к е л т н . Сонда элп адам былай деп жауап береди , — BipeyiH ез1м ж е й м ж , 6 ipeyiH тастай м ьж , е к е уж карызыма, ал енд1 е к е уж б о р ы ш ка бе р ем ж , — Мына сезще 6ip ту ж р тусж сем буйырмасьж. — Tyh, кандай тусж бейтж жан едщ ,— де пп э лп Kici.— BipeyiH ез1М ж е й м ж , та с тай тьж 6ipeyiH енем е б е р е ­ м ж , екеу!н карызыма — ата-анама, ал калган е к е у ж б о ­ рышка,— ягни балаларыма берем ж. С о л айткандай, мен д е каз!р алты б е лк е нан б е л т 6epin журм1н. Сондагы ец басты береш епм — ел1мжц алдьждагы борышым. С о л борышымды калай етейм ж , жуктелген м ж дегп аткарып кете аламьж ба, элде... деген ойлар келген кезде катты толганамын. Ауданды к аткару ком итетж деп кызмет!м узакка со - зылган ж ок- Eni apafla.6ip ж ы л етер-етпестен мен! аудан­ ды к партия к о м и те н н щ с о л к е з д е п б1р!нш! секре те р ы Турсын М ахметов ж олдас шакырып алды. О л не нэрсеге болсын улкен ыждагаттыкпен карайтьж, сабырлы, бай- са лды Kici бо латы н . Ж у р тп е н се й лес ке н де е з ж би!к у с та - майтын, кеж рек какпайтын, еш ю м ж ц ож даньж а тимейт!н. Талай ж ы л карам агьж да к т е й ж у р т , о л KiciHin\\ niKipiMeH «3

санаспай, айткан с е з ж ж е р ге тасгаган ешк!мд| кврган емесп1н. Д е нс а улы гы н да гы аздаган д1мкэстьщтыц са лда- рынан анда-санда оцшауланып цалатындыты болмаса, кепилл, цауымшыл, к ш те й ш xici efli. Сол м!незже багып' айтар с е з ж 61рден келденен, тутп ай , м е н щ к е ц Ы м е кара­ ван с е к ш де ж п б!раз м у д 1р т ца лды . — Тамшыбаева ж олдас,— дед1 ол б1раздан соц,— 6ip ауданныц кеп басшысыныц 6ipi б о лу онша циын нэрсе емес. Ш ын киын ж е р ге ба ргы ц келе ме? — Кайда? — «Ецбекш !» совхозына. Мен ундемей цалдым. Оган себеп — бул соохоздыц ш аруа ж агдайы н жацсы б т е тж м !н . Е п н ш Ы к болсын, .дал ш аруаш ылыгы ж е н ж д е болсы н, ол аудандагы ен нашар ш аруаш ы лык-ты н. О н ы ц ус тж е ецбек TspTi6i ж е н ж д е де бул совхозды ц оцып турган ж е р 1жоц. — 0 3 ip m e па р тко м се кретеры е л п ж1бер1м1з. Т уб ж д е партия ж ум ы сьжа ауысатын болсац, оган баратьж ж олды со в хозда н ба стаганы ц ж е н ,— дед1 М ахм е то в. М ен M yflipin ца лды м . К е ц Ы м е аздап ю рб щ д е Kipfli. Ацы ры барар жер1м совхоз болса, жы лы орнымды суы - ты п сонау туган колхозым нан неге келд!м ,— деген ой K ip fli. — «Ец б е кш ж щ » цаз!рг! жагдайы нашар екеж рас. Bi- рац жагдайды жаксарту да, оны ацсату да ездерж е бай- ланы сты . Е гер к к е ш ы ндап Kipiccen, ту з е л м е й т ж нэрсе ж о ц . Т е к е з щ е -е з щ сен1мд1 б о л ,— дед1 М ахм е то в сэл уназдж тен кейж. С о л ж о л ы М ахм е то в агай ды ц б1р-ац ауы з се з ж е то ц - тадым . А уатком ды тастап, аудандагы ец нашар совхозга аттандым. Алды м да цандай киындыцтар барьж бшсем де, 6ip тэуе келм ен аттанды м . Ш ьж ы м ды айтайьж, «Ец бекил» со в хо зы туб е ге й л е п к е л ге н д е туга н аулы м дай е з 1ме ыстыц болып кеткенж , болаш ац бацытты да, шабытты да, алдагы He6ip куаныш пен ц а а р егп де сол совхоздан табатьжымды мен сол ж олы бшген жоцпын. MeHi партком секретарьлы гьжа сайлаган совхоз ком - мунистерж щ жиналысьжа Турсьж М ахметов жолдастыц ©3i к аты сты . — Зылиха Тамшыбаева жолдасты бул ауылга улкен у м !т арты п ж 1б е р !п о ты р м ы з . Б1р л е с т к те ц д е р , оган ж а ц сы кем екш ! б о л ы ц д а р . С о н д а гана З ы ли хан ы ц ici оцалады , осында турацтап калады,— дед! ол. Турсьж агайдыц б у л сез! де д э л келдТ Мен осы ауыл- д а тур а ц та п ца лды м , е л -ж ур ты м е н те р е ц TyciHicin, етене 64

жацын боп кетлм . Терт балам осында ер ж е т т , осындагы уядан ушып шьщты. Жалпы Киров ауданы, оныц ш ш де «Ец бе ки л» совхозы маган б1рлндеп тута н уй!м дей бо - С о в хо з д ы ц д и р е к то р ы А л д а к е ц цунацы Tmfli, жинацы мшезд1 Kici екен. С о л тус та б у л со в хоз цы зы лш аны ц эр гектары нан *20 це н тн ер -ац еш м алаты н. Ш а руаш ы лы ц ты ц xani нашар, д э у л е т! шагын болгасын, ж ум ы с та цайдан енан? Ж ум ы сш ы лар eHflipicwe е нж ар царап, Kemumiri жеке м енш ж терж е пияз erin, соны цалата апарып сатып, кун керед1 екен. Э р ин е , м уны о ла р ам алсы здан ктейт1н. Совхоздан жарытып ештеце ала алмаган соц, пендешшж змее пе, эрюм е з д тн ш е тырбанып, шаруашыльщтыц барысы тым-тырацай болатын. Ж агдай осындай бола турса да, А лда кец оцайлыцпен цол кетеретш жасыц емес-лн. А уд а н д а е тм э м ге н 6 ip ж и на лы ста о л к ю ж ц : — Мен биыл кызылшаныц эр гектарынан уш ж уэ центнерден е ш м алмасам, м ур н ы м ды Kecin бер еш н ,— д е ге н 1бар. Бул, эрине, Алдакецнщ цалжыцы да, шыны да бола­ тын. Оны ц кулд1рг! сезж е эбден уйренген ж И тте р д у .<улfli де , оны цайрагысы к елге н Е ге уб е к де ген ж !п т : — Е, ендеш е, пуш ы ц б о лды м дей бер. Сен ешцашан уш жузден ала алмайсыц,— де дк Алдакец бул сезге де абдыраган жоц. Тагы да тап- кырлыгына басып: — М уры н кетсе негы лар де й сщ . Бас аман цалса, б о л а - ды ,— де ген -TiH. ' «Арбаны ц кемеге м ж е пн , кем еш ц арбага м ж е тж кез! б олады » демекил, 6ip кезде Н урм олда атай осы ауылда алты ай сэтт1 к ун ж к утк е н е кен. Е н д!, м ж е , та тд ы р айдап, мен де осында к е л т отырмын. Партком секретарыныц кабинет! аядай гана белме екен. 1ш1не ж е н д е у ж ур г!з!лм е ге н !н е талай ж ы л бо лта ны к е р ж т тур . Мынадай epi цапас, api лас белм еге келген едам ны ц б 1рде н е цсе а тус!п , кеткенш е асыгатыны айдан аныц. Мен ез ж ум ы сы м ды кабинетт! ж е нд етуде н баста- дым. Е ц алды м ен каб ин еттщ к о р и до р га шыгатын eciriH 6 i- т е тт, буж рдеп цабыргадан директорды ц цабы лдау б е л- MeciHe шыгатын е с т аш ты рды м . — Будан былей менщ де айтцанымды орындап тур а- сыц,— д е д 1м се кретарь цызга. 3— 2097

О л ты рж ы ч етт!. А уы л арасына: «Ж ача парторгтыч эж м ш Ы кке жаны чум ар екен»,— деген эцпм е тарап Keni. Бул веек А лда ке це ж е те тж ж бмеем де, алган бет- тен чайтпадым. Талапты езщ е де, взгеге де чатач чойма- сач, Ti3riH in fli б о са чсы ты п ала ты н ы м ды се з е м 1н. С о н д ы ч - тан да «Цы лыш тв н д1 жаралайды, веек жанды жаралай- ды » дед!м де, барже шыдадым. А л д а к е к чы зы ч адам e fli. Tini eTKip, е в зге ж у й р ж б о л - ганымен, о л Kici тж е свйлеп бетенжн, ожданына тим ей- т!н. Барынша аччы лдач м ж ездЬ ешю мге ею свйлеп, не e-ripiK айтып, к в л п р а г е н емес. Ы р гаж аб ы со л, чабыргасы чаусап жатчан мынадай кур де л1 шаруашылычты очалта алатыны на вз1 д е се н б е й тж . Сон ан б о ла р , А л д а к е ч ж ч 6ip 6iTipeTiHi — к ун ж е 6ip p e r e rid iK K e бары п те б е к е р с е т т , часчыр к в рге н адам с е ю л д е т п оды р а йы п 6ipa3 тур ы п, сонан соч чайтып кететж . О сы туста ж ум ы стагы чырсыз- ды гы, басшылыч е туд е п а л а з д Н жайлы сынга ушырап, басьжан таяч кетпе й ж у р с е де , е ч с е а тус п е уи л e fli. Кайта ашынган, ашылган се ю л де н т, уы тты тЫ бурынгыдан ве­ те р уш та ла ту с е т ж . А лда ке чн 1 ч б у л секшд1 сынга тез1м- flm iri маган кв п н э р с е ж уй р е тк е н 1н осы ж е р д е этап етю м Б1рач адам н ы ч ж у р е г 1те м 1р де н емес, е тте н ж а р а ты л- ган гой. А лд а к е ч чанша шыдамды, сабырлы болганымен, 6ip кун1 о л да м о р т сь ж д ы . О б лы с та втк1з1лген 6 ip м а ж !- л к т е чатты сынга т ж к е н ол, ауылга т у ч т т оралды . Сон- да да болса намысча ты ры сы п сы р бермей, жен сураган б!здерге к э д у т п дагдысына басып, чалжычдай жауап 6epfli. — Балычтан 6ipey: «Теч1зден чандай хабарыч бар?»— деп сурай цалыпты. Сонда балыч туры п: «Хабарым квп- ач, 6ipa4 айтайын десем , аузым суга то л ы » деген екен,— дед! ол жымиып. — © й, б у л не свз1ч?1— Двст1 6ipeynep,. — Агаш чудайга барып, балтаныч уелнен жамандап арыз айтыпты. Сонда чудай оган: «вз1 ч де 6ip сорлы екена'ч, балтаны ч сабы агаш 40й. не оттап тур сы ч»,— деген екен... А лда ке чш ч евз ту к тр ж д е з!л жатчаньж ачгарган к!с(лер одан api чазбаламай ж е л сураудан тыйылган efli. А лд а ке ч ойьж да ж ур ген туй тк Ы н айтып чалгысы келген бо лу керек чалжьщ ы л api чарай жалгастырды. — 6ip e yfli4 сачалы жанып бара жатса, басча 6 ipeyi: «Точтай тур , чолы м ды жы лыты п алайын»,— деп айгайлап- ты ,— де д! ол, 66

I — Tyh, саган да уа ж о ц шыгар. — Тышканнан 6 ip e y: «Н е ге ю ш кентайсы ц?» д е п сура-\" са, Тыщекен, ойланбастан: «М ы сьщ тан коры кканнан все алмадым» деген екен. С о л айтцандай, биж болгым к е л т , кан та бой созганыммен, 6epi6ip ез бойымнан оза алмадым. Осыны айтты да ж еней бердь Оньщ калжьщ ынын туп нег!зж тус ж е койды м да, оган не айтарымды бш мей, ж у - батарга сез таппай, абдырап отырып калдым. Алдакеннщ нобайы де л келдь Кеп узамай ол орнынан босатылды. М!не, осы туста, мен! директорльщ ка усы н- ган кезде катты састым. Себеб!, буры н колхо з фермасын баскарганым болм аса, со в хоз секшд1 курдел1 ш аруаш ы - льщта id e n кер ген е м е с тн . Ек!нш1ден, енипм е кос аяцтап аксап, ебде н титы ктаган со в хо з ти ге л! ту р . О н ы Hrepin кете алсам жацсы. Егер иыкка тускен ауыртлалыцты ке- 1ie p in кете алмасам, уяты н былай койганнын, е з ж д е , б о л а - шагым к е с тге л ! тур . М ен бастапцы да с о лк ы л да к ты к ка са лы н ды м . M ine, осы тус та а упар тком н ы ц 6ipiH mi секретарь! тагы да ашь;к сейлест1. — Зылиха,— дед'| о л — «Ж а м а н д ы к кер ге н ж е рщ н ен ецбекте де кет, жаксыльщ керген жерщ е ецбекте де ж е т» деген. Б ул ауыл сенщ ез аулындай болы п Kerri. Аулы цнын, к ер к е йге нж каласан, куш щ ж е тк е н ж е р ге д е й ж Tipecin бак, ж ы гы лса ц ж е р к е те р е д ь Саган ешк1м е к п е ле - мейд!. Махметов ж олдастьщ казаки сарынмен айткан бул с е з ж маган партия бе р ген б уй р ы к де п каб ы лдады м . — Теуекел!— дед1м мен.— Бул жум ы ска бар енер!м - fli салып багармын. А л колымнан келмегенд! ездер!ц!з де сурамассыздар. Б ул 1970 ж ы лды н, сег!з!нш1 м а рты бо латы н . Ер м сш ер эйелдерд! кутты ктап, шама-шарыктарына карай та р ту- таралгы 6epin ж аткан-тын. Мен де ю м д! кабылдап б о л­ тан ед1м, А л д а к е ц : — Ж !пттер, токтацдар!— деп кол кетерд!. Ж уртты ц 6epi ж алт карады. — Бупнпдей улкен мейрам куш Зылихага ешкайсыц- !1ы ц кольщ нан кел м е й тж сы йлы к — б!р С о в хо зд ы ц л з п н ж устатып турм ы н. Маган, риза шыгарсьщдар?— дед1 ол жымиып. © з eM ipiH fleri ец киын с э тте р д щ б !р ж басынан кеш !р!п турман А лдакен, осындай к е з д е w ire p i м ука лм ай ты н ьж керсетт!, 6epiMi3fli кайран калд ы р ды . И э, А лда ке н , с е к т - 67

д ! е з ч а те сж м о йы ндай б ш е тж , чаж е т де п 6‘|лмесе, ал- д ы н да ж атчан ту й е ж д е кврм ей е те л н Kicmepfli чаз1р сирек кеэдеслреаз. Адамнын, басынан не е т т , не кетпейдК Ш ырчау б и тке кетерЫ п, шычга шыччанды да к е р д т. Шычырауга чул- дырап, ж арга ж ы гы лганды да к е р д т . М ысалды асау Караталдыч м жезжен-ач келлреж н... Жазды куж шшде- д е ofaH барсач, арнасынан момачансып агып жатчан жуас с уд ы к е р е сщ . М ун дай кездер1 езен аспай-саспай агады. Осы езенд! кектем де керил. О ны ч бурчан-тарчан болган галаматына чараптан-чарап тур ы п чайран чаласыз. Ж у л - чы нган, булчынран, м е ч ж ге н , до лд а н га н езенд1 к е р т , оны енд1 чайты п сабасына тус п е с де п ойла йсы з. С е й тс е ч 1з... Сейтсеч1з, о л да ж уасиды. Асауга тусау демекил, тас- чынныч да чайтчаны бар. Kepi бураша буырчанып, к е б т шашчан асау езен де сабасына туседК Сондай кездер1 чо лы н а 6ip м е к е м е ж ц т!зг1н1 ти се кек !р е п н е нан nicin, тасы р ачдап e ci ш ы гы п к е т е тж кейб1р m irirre p re : «Д о сы м , ойла н, сен т у п л д о л ы е зен д е арнасына туседл>,— дег1ч Э с т е , epniM fli е з орны на па йдаланган ж е н . Ачы м ачча «ачы мачсьщ » де у ачы лдылы ч болмаганы сиячты, чолынан ic к е л м е й тж адам ды чанш ама басьщ а кетер ген м е н о л 6epi6ip узачча барм айды. О ган чанша Tipey чойсач да, о л 6 e p i6 ip TipeK б о ла алм ай ды . К а др ла р ды те р бие ле у, оларды жацсы кке баулу, ерине, и п л т л нерсе. Алайда б ул л р ц л л т т е э р ж м ж ч ез орны бар. Казач талай гасыр чолдан «ч у д а й » жасап та керген. Bepi6ip оларынан не пайда, чай « ч у д а й » чай ж е р д е чалганын чаз1р ешюлл 6in- мейд1. О л секшд1 а дам дар 6ipa3 ж ы л дабы рам ен ж у р т , ю н е н сез1 кеп б о лы п, чала 6 e pfli, кер се тж ш тер д1 чолдан ж асап, б и т б е д е л г е ие б о лы п , 6ipa3 тасИ1рачдайды да, сонан соч... Сонан со ч с у да сабасына тусед1, кун де батады, достарым... Енд1 « Е ч б е к и л » со в хозы н ы ч со л тус та гы хал-а хуаль ж а то ч та л а й ь ж . Б у л с о в х о з б ур ы н гы жет1 усач к о л хо з д а р д ы ч нег1з1нде ч ур ы лга н . У з а ч ж ы л д а р бойы экономикасы б и тк е шарьщтаган ipreni ш аруаш ы лычтарды ч 6ipi болып келген. Кант чызылшасыныч е ж м д Ы п жеж нде совхоз- ды ч атач-дачкы талай ж ерге кеткен. О зат звено ж етек- lu ici Витай Т етен ова 1945 ж ы лы тэ т т ! туб 1 рд!ч е р гекта ры - нан мыч центнерден еж м алып, рекорд жасаган. А л Би- батаева Ж а м и л а де ген звено ж е те к ш ю 17 гектар чы зы лш ан ы ч э р гектары нан 570 це н тн ер де н е ж м келт1рген.

Bip кездер! дацкы талай ж е рге кеткен б у л совхоз мен д и р е к то р б о лы п к елге н ж ы лы 750 гекта р цант кы зы лш а - сын erin, онын, е р гектары нан 170 це н тн ер де н е ж м а лы п - ты. Ж алпы табыс он мыц сомнан сэл-ац асыпты. Ш аруа- шыльщтын, баска саласындагы ж агдай мунан да нашар екен. © р ж у з сиы рдан 55-60 б у з а у алы п, ер сауын си ы р - дан к уж н е 2-3 л и тр с у т сауы латы ны н к е р ге н д е ... т у к 'л е - ci3. © сы ныц барлы гы да ецбект1 уй ы м да сты р у ж ум ы с - тарынын, наш арлыгы н, е цбе к тэ р л б ш щ к ос аяктап а кса у- да екенш керсетш тур. О с ы тус та eciM e мына 6ip к а лж ы н е ц п м е т у с л . Bipfle шопан цойды цатты урады. Аягы аксап калган бейшара кой кез жасын келдей те п л жылапты. Корыккан бак- таш ы : — Сен енд1 м ун ы кож а йы н га айта к о р м е !— деп жалынады. Кой: — М ен со р лы , б е лы м , айтпас та ед1м-ау, б|рак мына аксап калган аягым айтып кояды гой!— деп кем сецдепл сонда. «Ец б е ки л» совхозында сол аксак койды ц xani бар efli. Совхоздын, xani м уш к!л е к е н д тн ш аруаш ылыктьщ ацгал- сангалдыгы «мен м ундалап» айкайлап айтып турган-ды . Шынымды айтайын, болаш актан м е ж ц к утк е ж м б ул емес- TiH. Будан буры н бар к е р г е н -б т г е ж м 6ip-aK ф е рм а болгандыктан, мундагы шаруашыльщтын аукымдылыгы 6ip шошы тса, о л ш аруаш ы лы кта гы ж ай м е ж , TinTi к о р к ы - ты п ж !бердк «0 з ! туралаган созхозды онан сайын ж у д е т т ж1берсем не болады? Ел б е лн е калай караймын? Партия алдында не деп жауап берем ж?»— деп сескенд1м. Осы туста жастайымнан кырсыктан арыла алмай келе ж а тка нды гы м eciM e т у с л . Нагыз б а ла лы к ба лгы н шагым алапат согыстьщ ец ауыр кезецш е доп келген efli. Одан соц бул OMipfleri ец жакы н адамым — анамнан айрыл- дым. О ку жайына калды. Ецбек жолым ды да Шокан атындагы колхозды ц д е л осы сеюлд!' шанырагы ш айкал- ган сауын ферм асы нан ба стады м . С о л ш ацы ракты каппы* на келт!рем деп ж у р т , канша к у ш л сарп е тл м . Каншама ауыр кундерд1, тундерд! бастан кеш т!м. С е й лп ж ургенде бой жеткендш салтанат куратын ец кызык жы лдарды ц калай OTin к еткенш д е сезбей калы ппын. «М е н нагыз бакытсыз жанмын»,— деп ойлаушы ед!м кей кездерь С о л тустагы маган ец жакын адам — екем болганы н айтканмын. М уцы м ды 'да, зарымды да, куаныщ-кайгымды да те к екеме ш эгуш ы ед1м. Баскаларга кораш керш се

де ез!лмзге ец ыстык, ец с ул у болып кер ж е тж токал та- мымызда оцаша отырып, экельбалалы болып, узац сыр- ласушы едж. — Бакы т де ген не?— де п сур а уш ы е д!м мен сонда. Экем терец ойга шомып, узак отыратын. Кездерж ж умы п, еткен шацтыц естен кетпес елестерж кез алдына цайта к е л п р е тЫ . С о н да й кездер1 о л Kici д е 6ip се т ж уд е п , м уцайып цалуш ы efli. © зш !ц жалрыздыры, у л баласыныц ж о к ты р ы оны да кара д а уы л да й 6ip т е ц с е л те тж ж iujTefi се зуш ! ед1м. А я уш ы ед1м. Еркек цартайран шарында ца- сьжда камкоршы болатьж кем ш раз цалса, нагыз ж е лм , нарыз бейш ара со л болаты н ы н ту с ж у и л ед1м. Ы рац е кем е з басындары б у л KacipeTTi ешцашан айт­ кан емес. Б о р ке м ж лгж бш д1рт, м еж жасытпайьж, э ла з - д!к к е р с е тт жыламсацтанып, ем1рден туцшд1рмейж де у- lui e fli о л . И Н ркж , е ке ле р !.. С е н д е р рой 61з д щ айбы ны- м ы з! Ы з сура к е т т бара ж атсак, 6i3fli не Судан алып ш ыратьж, не e3i сура б ур ь ж к е т е тж се н де р рой, экёл ер ! Кайран, э к е л е р !.. Кандай екен каз1рп ж а с та р ды ц экелер1? О л а р да ж1герл! ме екен? М ы ц ты ма екен?.. — З ы цабас!— дед1 э к ем э лд е н уа цы тта.— Банытты б т г щ келгеж SMipfli тус ж гщ келгеж , цалкам. Бакыт сежц бала кундерщ , бацытсыз-ац бацытты боп жургенщ ... Бацыттыц не екенж б1лмей, ацгал, ацкау калпыцмен о й н а п -к улге н щ , о л д а бакы т, балам ... Бакы т де ген б1рде ш а тты ц , 6 ip fle м уц . Бакы т 1здеп азапка тус се ц, о л да се ж ц бацы тты кундер1ц... Ба цы тты ц у л к е ж — асыл арман. Арм анныц болмаганы — бакытты ц болмараны. Бакыт is- д е п м а л бак, м е й лщ , тас каша. BipaK мынаны есщнен тастам а, б а кы т i3flen с о р ла уд а н цоры кпа, бакы тка жет1п, сорлап ж ур се ц сол жаман... Э к е м ж ц со л айткан сездер1-ай! Т е р е ц ойга, би1к пара- сатца, тупс1з саликара р иза б о луш ы ед1м мен. — Э к е , сен е з щ ба кы тты сы ц ба?— де уш ! ед1м сыр тар ты п. — Б а кы тты м ьж ,— д е й тж о л .— Саган б а кы т 1здеп ж ур ген кундер1м, eMipiMfleri ец бакытты кундер1м, б а ла м ... Э к е м ж ц б а к ы т ж а й лы айткан осы ецг1мес! ес!м е ту с - кенде, бойымды те з ж и ды м , к°ркыныштан тез тежелд1м. Ш ьж ьж да да, м еж м унда бакыт шакырган болар — оны ю м 6wefli? М ум ю н, м ун да бакыты мды табармьж,— оны да юм бекерге шыгара алады? Осы совхозды ылдидан е р ге карай суй р е п ш ы ру уи лн бар бш1м!м, куш-ж1гер1мд! ж ум с а уы м , о л д а б а к ы т емес пе? 70

Осылар ойга келгенде, ж урек суылдауын койды, бе к ж е TycTi. © й тке ж б у л се кш д! аб ы ройлы да а уы р м ж - д е тл партия мен Отан ж уктеген соц мойныма алып оты р м ы н . Отан... О л еске тускенде, екемнщ Отан туралы айткан тагы 6ip 0nriM eci о йга о р а лды . — Зыкабас!— деген efli ол, де пута т болы п сайланган кун!,— О таны ц болмаса нетер ец, калкам ! М э ц гЫ к бакытсыз боп етер ец, б ул ем1рден ексумен кетер ец. К ус уясы з, ж ы р тц ы ш wci3 б о лм а й д ы . А л адам ше?... Э к е а з де , анасыз д а кун Kepefli, ейе лс!з де , ба ласы з да OMip cypefli. А л Отансы з... ол панасыз. О л нагыз сорлы . А д а м д а ек! eM ip ж о к - Е к! ел1м тагы ж о ц . О н ы ц е к! О та н ы бо луы да мумк1н емес. О нда 6ip-aK О тан бар. О л — м е кен щ ... Солай, достар. ©з уйщ, туган уйщнен басталатын м екенщ , ем1р ж о л ы ц се н щ ж у р е гщ д е м е ц п л ж сацталы п Калады. ©з уйщ е деген ыстьщ сез1мщ ж ер цойнына сен1мен 6 ip re к е те д к С о н ды цта н да о л сез|'мд! ар да ц- тайык, оган дак туа р м е ж к , ж ала у гып кетереш к. М ж е, осы ойлар келгенде маган ерен куш дары ган- дай сез!нд!м, цандай циындыцца болса да, те зуге б е кж - fliM. Д и р е к то р ль щ к р еслога осы байламмен о ты р ды м . А л д ы м д а He6ip киы ндьщ тар тур га н -ты н . С е з е м ж оны, сеземж. ©йткен! мен мунда парторг болып келген к уж - ац: бул ауылга: «ж аца хатшьжыц арьжы цатты екен» деген цацку сез тарап кетке н -TiH. М ен — э й е л м ж , ана- мын. Менщ тым катал болуы м м ум кж емес. Сонымен катар маган партия с е н т тапсырган м ж д е т бар. О л м !н- д е тт! аткары п ш ы гу уш ж , Ti3riHfli б о са ц уста уга тагы какым ж о к . Со н ды кта н да а лд ы м да 6ipa3 тар ты с ту р г а - ньж сеземж, сеземж. С о л тарты сты ц кеш басы директор болган ек!нш! к уж -а к басталды. Бул ауы лда С а ды р к ул деген б1ршама беделд! аксакал бар-тьж. Мен парторг боп ж ургенде, ол Kici каб ин е лм н щ eciriH ашцан емес. О к та -те к те к еш ед е жолыга калса, тамагына тат туры п калган се ю л де н т, какырынып, тую рж е бастайтьж. Менщ «сэламатсыз ба» д е ге ж м е де тус !н !к с!з 6ip н э р се л е р д! к уц к е те калатын. Mine, сол С а ды ркул аксакалды кеш еде тагы кездес- T ip fli M . — А гай , 6ip к а лт е тк е н де маган кел1п к е тсе ц !з жаксы б о лар efli. — Неге?— де д! ол ж улы п алгандай.

— Ш зруаш ы лы к жайлы... совхоз жайлы акылдасайык д е п efliM... — 0-э... О л буры ла 6epfli де, цайтадан токталды . — Ыз цаз1р м аймы л б о лган бы з. Б1зден не а'-,ыл сур а - максыц, карагым?— дед1 д е С а д ы р к ул аксакал ж еней 6 e p fli. Ы здщ тец|репм1зге 6ipa3 адам жиналып калган екен. А ксакалды н, се з ж е б1разы ж ы м ид ы , 61разы т у к с и т ун а з к алд ы . Б1рак н есж е ж асырайын, аксацалдын, мысцылын 6epi д е TyciHfli. М ен баскаларга б ш д!р м е уге ты ры сы п, Ештей к ур с ж - д1м. М ен щ и п ниелмд1 Tycm rici келм еге н ацсакалга ка т- ты налыдым. — Ж арайды,— дед!м мен ш те й .— © з ^ з д щ жацсак басканы цы зды эл1-ак ту а н е р а з . Н е ж б о лса да eMip к е р - сетер. Сол делелдер. Осыны айта тур а, арада e xi-уш кун етпей-ак Сады р­ кул аксацалмен тар ж о л успнде тагы жолыгатынымды сезген ж о кп ы н . Б1рак о л тур а л ы к ей ж , кей ж . А л каз1р бекем байламга келд1м, жецд1 сыбандым. «Курессец, атак болса да аяма, жыгылсан, ж е р к е т е р е д т деген сез бар. — Нартэуекел!— дед!м мен. КЫЗЫЛША ХИКАЯСЫ С О Н Ы М Е Н , 1970 ж ы л д ы ц м а р т айында « Е ц б е к и л» сов- хозына директор болып тагайындалдым. Бул жумыска spi ж ур е ка н е, opi цобалжи келгеж м д! айтцанмын. Себе- 6i, мен туы п -е ск е н К е р б ула к ауданы нда цант кызылшасы е а р тм е й д к Бул дакылмен таныс ем естн. Сондыктан да бул ауылга алдымен партком секретеры болып к е л т, шаруашылыцпен ею ж ы л етене араласуым кеп септ!пн ти пзд!, цызылша ж енж де кеп маглумат алдым, exi жыл кант кызылшасыныц мектебжен е тлм десем де болады. Сондагы туцгы ш устазы м Болат Токсанбаев деген ж Н т . О сы совхозда б1раздан 6epi бас агроном болып к те й тж ол, жум ы ска тьж ды ры м ды epi icxe жауапкер- lum’ iri к у и т , б о лы м ды ж Н т e fli. С о в х о з д а баска д а кы л- да р да е плге ж м е н онын, баса ден к°ятьжы кант кызы л- шасы e fli. б о ла тты ц б у л да кы лга ьщ ыласы ныц аугаидыгь| 72

соншалык, оцпмес! де, жыры да кызылша туралы бола- тын. Зэущ е 6ip кызылшага кеж с б!лд1руш шер табыла калса, олармен цызыл кец1рдек болы п айкаса кетуден тайынбайтын. Онын, эйелж щ : «Б ола т уйцтап ж аты л та «кы зылш а» д е л айцайлап оянады»,— дегенж е сенбеуил е д ж . Сонын, расты гына кез1м1з кей ж ж е ттк Цент цызылшасьжын, кыры-сырын мецгеру1ме, мже, осы Б о ла тты ц к оп кемег1 ти д к О л маган кы зы лш а ж е н ж - де зкпм е айтудан жалыкпайтьж. Э цпм есж алгашында жайбаракат бастайтьж ол, б1ртждеп кыза-кыза к е л т, калай даурыга сейлеп, айцайлап кеткенж де сезбей калушы едк — Сен неге кызылшага мунша ынтыксыц?— дейтж е д ж 6i3. — бйткеш кызылшанын, болашагы зор. А ук а т р е тж - де келеш ек кызылшада. Рас, о ны к ежмдмиг! аз1рше то ­ мен. Б1рак гы лы м га н е п з д е лге н тож1рибе о ны ц о ж м д Ы - пн молайтпай коймайды,— д е й тж о л орньжан 6ip туры п, 6ip отырып. 9 p i Болаттын, эцпм еа, opi совхоз кызылшашылары- ныц плантациядагы ерен ецбектер1 болар, б е р тж келе б ул дакылдын, нагыз жанкуйер1 болганы мды байкамай да калды м . М ж е , со л кы зы лш а ж ай лы 6ipa3 хикая айтайьж, кулак салыцдар, достарым. Егер ci3 Ж е л с у г а к е л т , К о к су б о й ьж а бара калсакы з, шалкып жаткан кок айдынды керер едщ1з. Алы ста мунартып сагым ойнайды, аспанда батсайы б ултта р ж о ц - юле кешедк Yn еткен леп ж ок. Жапырлай ескен кызылша алыстан Караганда кок ш алгьж бол керж е д!, кекш ш те к'з бол елестейдл.. Ж ер де — кок, аспан да — кок, бар олем — кокпец- бек дуние. Мына кылтиып кержген олж уаз сабактар е р те ц -а к куш алы п, каула п ecin , TOTTi Ty6 ip б е р о д i. Б ул б1здщ ырыс кой, байлыгымыз гой... Бул 6i3flin куаныш ы- МЫЗ, ба кыты мы з, табысым ы з... Кы зылш аньщ бар OMipi, бар Tipuim iri соган байланысты. Кызылшаны м олайтканда гана дикан е зж диканмьж де л есептейдК.. Ырыс кой, ырыс кой кант деген, илркж . Нан бар ж ерде, кант та болуы керек. Бул екеуж боле-жара карауга болмайды, карактарым... Осы кызылша айдьжьж коргенде саган неше тур л! ойлар келед ж . О й да 6ip, кол де 6ip. Екеу! де кейде шалкиды, кейде толкиды ... Межн, балалы к шагым кеш еп алапат согыстыц тусьж а доп келдк Б1здер тоя там ак iiu- пей, 6ip уз1м нанга зар б о л о с тж . Ан ам кей кездер1 к а л - 73

тасыньщ _б:р ту к тр ж е н кол орамальж алып, соган орап сары майдай сацтап ж ур ген кантынан 6ip ту ж р сындырып бергенде, менщ куанышымда шек болмайтьж, тебем кекке ж е т т , сэби ем1р1мдеп е ц кызык, ец шат, ум ы ты л- мас м е р е к е б а ста л а тьж . Бала да бо лса м , кантты б1рден ж е п к ойм ай б !р т!н д е п со р ы п , о н ы ц л э з з а ть ж б1рнеше кун ге созуш ы ед!м . Сонан соц к е л е а м ереке кашан келед1 д е п з ар ы га к у ту ш ! ед1м... Б!здщ республикада кант кызылшасын Алматы, Жам- был, Талдьщорган облыстары егедц Кызылша е ар удщ тэж1рибес|' мен тэ с Ы ж ы лм а -ж ы л дам ы п келед!. О ны ц Кандай н э ти ж е б е р ге н ж 1981 ж ы л д ы ц к ор ы ты н ды сы н ан - ак байкацызшы. Б ул ж ы лы республика бойьжш а ар гек- та р д а н а ль ж а ть ж е ж м 86 це н тн е р e c ri. А л те хн о ло ги я ж е нж де баскалардан кап inrepi кеткен Алм аты облысы ауа райынын, колайсы зды гьжа карамастан турацты мол е ж м а лу га н е п з ка ла ды . Б1з енд1 э р б е с ж ы лд ы к та ею жары м м иллион тонна Terri Ty6ip энд1рерлжтей дэр е ж е- ге ж е ттж . А л ж алпы алатын болсак, жасыратьжы ж ок, кап шаруашылыктар кант кызылшасыныц эр гектардан тусе- тж о ж м ж уш ж уз центнерден асыра алмай ж ур . Сонды к- тан да, сол мелшерд1 непзге ала отыры п, уш ж уз центнер т э т л Ty6ip не 6epefli, соган токталайьщ . Уш ж уз центнер туЫ рден оты з алты центнер таза кант, ею ж уз кырык центнер ж ом алынады. Ж ом — мал ж е м ж е кетед1, api одан пектин жел1м! жасалады. Уш ж уз ц е н тн е р туб 1 рден сонан с о к 13,5 це н тн е р па тока алы на­ ды. Патокадан спирт жасалады, химия жэне парфюмерия OHAipici уш ж лим он кы ш кы лы ш ы гарылады , когам ды к м а лга коспаж ем енд1ршед1. Б ул а р у ш ж у з ц е н тн е р д ж гана 6epeTiH i. А л е ге р ен!м - fli жаппай алты ж у з центнерге жетю зсек одан канша пайда ту с е л н ж ездерщ 1з-ак есептей берщ1з. Т э тл Ty6ip тек тамак емес, о л api дэ р у е ке н дтж ж е р п л ж л халык еж елден б тге н . О л туралы ацыз бар. Sip косыньж ортанш ы улы Угэдейге бастатып О ты рар- га, 6 ip косы ны н ен, ж а к ь ж ce p iri С у б э д е й ба Ь адурга бас­ та ты п Кавказга а тта н ды р ы п , ал ез1 Ka3ipri О р д а Ш ы цгы с тауьж а орда Tirin , ж аксы лы к хабар к ул п жаткан Ш ыцгыс- хан У г э д е й д щ О т ы р а р д ы алты ай ала алмаган хабарьж ест1генде iiu i ж у р м е й к а лы пты . 0з1мен 6ip re ж о р ы к та р га е р л п ж ур е тж баксы-балгерлер1 оган ем таппай эбден дагдарган екен де й дк Бастары алынатынын сезген олар

кулы кка кеш !п, ж е р гЫ к т! 6ip тургы нды 'цаЬанны ц алдына суйреп Kenimi. — А у р у — ж е р п л ж л ж е рдЫ ауруы . О н ы ц сырын да, емЫ де осылар бш ед!,— д е п л олар. КаЬан е л п Kicire тук с и е караган екен де й д !. — Е, а ур уы цн ы ц сы ры н б т е м ж , — flertTi анау еш та й - салмастан.— М ен саган T e rri Ty6 ip экеп бе р ей Ы . n icip in ewi кун ж е . 1шщд1 айдап к етпесе басы м ды ал. КаЬан е л п ю сЫ щ экеп бе р ген туб !р !н е н ею к ун ж е ге н - нен кейж, ж е лге шыга-шыга е луге сэл-а к калган екен де й дк Ш ыцгысханныц со л жеген Ty6ipi кант кызылшасы болса керек. Кызылша деген!м1з осы, достары м . Кант кызылшасьжык, erin ж ур ген дикандар болмаса, жалпылама ж у р т б т е берм ейтж ерекш е касиел бар. О л — оныц тамырьжан бастап жапырагына дей ж туге л кэдеге асатьждыгы. Ауы спалы eric танабьжда да кант кызылшасыныц алатын орны е ре кш е . К ы зы лш а е г т г е н ж е р ге Kefleci ж ы лы дэнд! дакы л ексек'з оныц е ж м д Ы г! он бес-ж иы р- ма процентке ecefli. Ce6e6i?— д ё й а з гой. Ce6e6i, кызы л­ ша е о р те тЫ жерге техника м ол пайдаланылады, оган тыцайтцыш кеп сщ 1ртед!, с е й т т, топырактыц куил арта- ды. Сондыктан да кызылшадан кейж е гтге н дакыл «дай ы н аска ие б о л ы п » кулп ы р ы п шыга к е л е д !. В. И . Л е ­ нин езж1ц «Россияда капитализмнщ да м уы » деген ецбе- гж де кант кызылшасыныц осы езгеш елж терж е ерекше назар аударган. Б1з дЫ ел1м1зде кант кызы лш асы н е п з ж д е У краина, Кыргызстан, Казакстанда ecipm efli. Б ул дацы лды ц неп зп салмагы Украинага тусетж дж те н б ул жайлы кейб!р деректерд1 сол республиканы ц !с-тэж!рибес!не береж н. Б1р гаж абы со л, Укра ин ада ж алп ы e ric кел е м Ы щ жетЫ ак проценты алатьж кант кызылшасы ес!м джтерден тусе- TiH таза пайданыц он алты п р о це нт!н б е р ед Ь А л е п с л к ж ерЫ щ те к бес!нш! бе лю н е гана ,кан т кызы лш асьж еге - TiH С ум ы облы сы eciMfliKTeH т у с е л н ж а лп ы таб ы с ты ц алпыс процент!н осы дакы лдан алады . Киев облысыныц Кабанец атьждагы колхозы кызылшага он ceri3 процент ж ер белЫ, одан алпыс процент децгейж де пайда Tycipin ж ур . Kepin турсы здар, не деген ти!м д! дакы л! Х ош , б у л к ер се тю ш те р Украинаны к! д е л !к . Bi3fleri ж агда й калай? Б !здщ xaniMi3 д е ж ам ан емес. М ы салга е з со в хозы м ды алайьж . Б1зде суа р м алы ж е р д !ц о ты з тер т процентов кант кызылшасы е гте д !. Совхоз бойын- 75

ша тус е тж жалпы пайданыц уш тен 6ip бел!пне жуыгы содан алынып ж ур . А л шаруашылырымыз цант чызылша- сын е гу ге бей1мделгенд1ктен б у л , эрин е , аз. Тым аз. Оны м о л а й ту у ш ж к еп ic, к еп чар ж ы , кеп iaflem c керек. У л ы О т а н сорысы ж ы л д а р ы чант к,ызылшасынан р е - к о р д т ы ч ©н!м алран Витай Тетен о в ан ы н 6 ip ж о л ы : « К ы - зылша чара д у р а н д Ы к л кетермейд1, онын т т ! н таба бш се н рана е ж м бередЬ>,— д е ге н ед'|. О с ы сезд1н ту п - Heri3i партиям ыз чабылдаран А з ы ч -т у л ж программасы- мен ун деседн Азыч-тул1кт1 м о лай ту уш!н творчестволы ч iafleHic кер е к. Bi3 о л у ш ж чы зы лш ан ы н шыру тарихын, ата-TeriH бту1м1з керек. О л та р и х— жатчан 6ip дастан. Кант чызылшасы адам ем1рже басча дачылдардан re p i е те кеш араласты . Видай м ен арпаны ад а м за т эл1м- сачтан б тс е , чант чызылшасын тамач деп тек бертж1рек- те тан ы ды . Tin Ti пияз, к ап уста о дан э лде ч а й д а б у р ь ж белпл1 болатьж. А д а м з а т чант чы зы лш асьж таныраннан к е й ж : « Б у л е а м д ж тщ тамыры чунды ма, элде жапырары дурыс па?»— деп таласты. Б1здщ ж ы л санауымыздан уш расыр бурын М есопота- мияда пайда болран чызылша алдымен О р та Азияра, онан со н О р та тен1з б о й ьж а, сонан к е й ж бары п Кара тен1з макайына тарады. О л туста чызылшанын жапырарьж чаз1рг! са ла т секшд1 п а йд алан а тьж . А л туб 1 рж ж е уге ж и р е н т, далара тастайтьж, ал б!рен-сарандары мальжа беретж. Bipa4 6ip Ражабы со л, чызылш анын е м дж часиет! сол тус та -а ч б е л гЫ болран. Оны ауруларра шик1дей де, nici- pin те , тун б а к у й ж д е д е б е р ге н . Bi3 м е ди ци на н ы н атасы — Ги п п о к р а т д е й т ж б о лса ч (б1здщ дэу1р1м1зден бурьжры 460— 377 ж ы л д а р ), с о л fle p ire p чы зы лш ан ы н жапырары, там ыры , туб1ржен ез1рленет!н оннан астам д э р ж щ рецеп- TiH ж азы п та с та п ке тке н . Б у л — Ги п п о к р а т заманында Чызылшанын кен чанат жая бастатанын керсетед!. Е ж ел- ri гр е к ф и л о с о ф ы ж э н е та б и га т зерттеуш1с1 Тео ф р а ст (б1 здщ фэу1р1м1зден б у р ь ж ты 327— 287 ж ы л д а р ) е з Ы н «©ciM fliKTep ж айлы з е р тт е у » деген жтабында: «К ы зы лш а- нын Ty6ipi eTTi д е ж уа н, epi Terri болганды чтан оны кеп - ш Ы к шию куй ж де жеуд1 чолайлайды ...»— деп жазган. Туптам ы рлы чызылш а Киев Р уанде X— X I расырларда пайда болды . О л одан Москва князд1пне, улы Новгород, Польш а, Литвага тарады . Кызылшанын ен кеш тараган Ж ер1 — Европа. С о л т у с т т И та лия , Ш вейцария, Герм ания- да б у л д а ч ы л X III— X I V расы р лар да рана ecipm e бастады . 76

Э р та гасы р лар да цызылшанын, ек! сорты н рана б !лд !. Эн ьщ адамга — аука тты к , малга — ж е м д ж Typnepi ecipi- пе бастады . X IX гасы р дьщ басы нда цы зылш аньщ кант алынатын жаца( ерекше сорты шыгарылды. Оньщ ата- ы — азьщтык жэне жемд1к кызылша. Соларды будан- дастыру нэтиж есжде кант кызылшасы езж щ аукаттык атасынан мирас ет1п оньщ з о р тулга сы мен д э у туб !р ш , (зл ж е м д ж атасынан туб 1 р ж д е п кан тты к касиет1н алды . С е й тт, дуниеге кант кызылшасы деген жака дакыл ■<елд1. |Б ул да кы л е з ж щ кун ды екен1н се з е тж с е к т д е н т , баска ес1мд1ктерге уксамай м улде м ерекш е ecefli. Кы- I гылшанын, к1шкентай до м а л а к Tyfiip тук ы м ы н кольщ ы зга ■злып кзрацы зш ы , оны е кс ек со л ю ш кентай туй1рден 1до ба лдай T y6ip ecin ш ы гады , оньщ жап ы р агы ср м а н боп ш улайды , о л туб1рден кант алы нады де ген ой с1зге е ш - кашан к1рмес ед1. Ырак ш ындык солай. Дикандар е л п дом алак Tyfiipfli -еялканьщ бункер1не салып, «а л бастадьщ » дейд1 де б о - р озд а га ту с е д к Т р а к то р ж е не й б е р е д к Э л п туй1рш1ктер жерге б!ртж деп те гш т, ал оны агрегаттьщ «загортач» деп аталаты н белшег1 то пы ра кпе н кем1п, агр ега тка т е с е келе жатка н к ато к то пы ра к ты таптап етед1. Б ул ж ум ы сты дикандар ьщ тияттыкпен ктейд1. Ce6e6i, топы рак женд1 тапталмаса, ж ерден ылгал кашады, кызылша тукымы сусыз калады. Осы дан с о к 8— 12 кун е те д й А л б у л кезде топы рак астындагы тукы м комагайлана ы лгал ж уты п, б е р т т , б1ртждеп ceMipe бастайды. Сонан со ц Жака e pic i3flen, там ыры н те м е нге , Ty6ipiH ж о га ры га, ж е р б е тж е ж1беред1. О л Ty6 ip кос ж ап ы р ак бо лы п, кы л- тиып ecin ш ы гады . М ун ы кер ге н ди к ан да р ж аксы к л к жоралгысьж сезед! де, топы рак астьжда жаты п-ак дуние­ ге жака eMip, жас ш ыбык экелген туш рш ж тукы м га минерал тьщ айткы ш 6 e pefli, е л Kipri3 efli. — Сен Heri3ri м ж д е тщ д ! атк а р д ьщ : eM ipre ж ас ж ап ы ­ рак бердщ - Сен — анасьщ, мьжа кылтиып ecin шыккан кос жапырак свищ балак. О л ертек бой тузейд!, кунге талпы нады , о дан алган н э р ж саган ж!беред1, сен! асырай- ды. Сенщ туншыгып елмей, сол нерден куат алуьщды Tinefifli, сен1к Ty6 ip б о лы п ж е тш ущ е кемектесед1, сенщ бойьща кант дарытады. Жапырактар сенщ карызьщды осылайш а кайырады, о ж а р ы кты к , тэтт1 T y6 ip !— дейд1 ди кандар к е к п е к б е к кы зы лш а айдьж ы на суйс1не карап.

Оларды н, cesi д э л келед!. Цое жапырак вскен туп тщ ж ерге тигвн алцымына буын пайда болады, ол буыннан тары да кос ж апы рак ш ырып, о л да кунге талпынып б и ж - те й ба стай ды . О н ы к о рн ы на тары 6 ip буы н ... О д а н кос ж апырак... Сонан сок, тары, тары... С е й т т , 6ip туп кы зы л- шара а л п ы с -ж е т тс ж апы рак ecin шырады, бар дала аласа орманра ай налады . Ж а п ы р а к та р ж у тк а н к ун н щ Hapi кызы лш аньщ Ty6ipiHe кант боп куйы лы п жатады . С он дай кезд ер ! даладары унге к ула к турЦ!з1Ш . — О , к ун ! К а с и е тл ш уа к ! К уД 'р е тт! к уш ! Сен рой 6i3- ге куа т бе рген. Сен рой ем1р еккен. Сен болм асац б!з солар е д т , еш ер е д т . Кантымыз бойым ы зда кетер efli, б1здщ п а й д а м ы зды е ш ю м к е р м е с ед1,— де п шуларандай б о л а д ы кы зы лш а . Табираттан ш ы ккан б у л унд1 ж ур е г!ц1 з- бен ук к а н да й б о ла с ы з ci3. Тукы м енген бастапкы шакта кызы лш аны к тамырын баска дакы лдарды ц тамырынан аж ы рату киын. О л да э лж узз, ж щ 'ш ке, кораш . О л алрашкы кундер1 арен деген- д е 18— 20 са н ти м е тр ге те р е н д е й д к Ж е р д щ д у л е й к уш ж е зорра тетеп 6epin, б1ртждеп куш жинап алады да, сонан с о к о т — кам ш ы дай 6 ip -aK а ты ла д ы , ар ада ею ай е тп е й - ак ею м е тр т е р е к д ж к е кетед1. А л ен'|мд1 болр алы тур р ан - да р ы , TinTi б е с -а лты м е тр тук р и ы к к а б о й ла й ды . Кешег! э лж уа з там ы рларды к булайша аскактап кетуж е калай Кайран калмассыз будан соц! Э лкисса, кызылша тамырын осылайша ж ая береж, ол те р е ц д е й б е р е ж . Б1рак и е п з п окира, басты айкас кы зы л­ шанык туб1р1нде болы п ж ата ды . Туб1рдщ салаланган тарм а ктарьж ы к 6ipi жорарыдагы жапырактарра с у ж1бе- pin е лде н д1 р т ж атса, еюнил 6ip тарм актар аркылы ж а - пы рактар тамырра куннщ н эр ж к¥яды . А да м дар арасын- дары карым -катьжас сею лд! булар да да алы с-берк, берк-алы с. «Адам н ы к кую адаммен, тамырдын кун1 ж а п ы р а ц п е н » д е ге н осы1 Кун артынан кун еткен сайьж туб1рдщ сыртьждары салаланран тарм актар б1ртждеп жарылып, туб1рдщ ка- быршары Tycin, Heri3ri туйнек кампиып жуандай бастайды. Кешеп сопакша туб1р б1ртждеп кызылшара айналады. Сонан соц оны к Heri3ri ж ум ы сы басталады : кызылша тек Кант жинаура ю р к е д !. О сы тус та оран б е р ш е тж суды , ты кайткы ш ты молайтса, кызылша мьщрырып байи бастай­ ды, онык бойьждары кант кебейедк М ол ежм ге непз сол туста каланады. Соны м ен к уз келед !. А л а ж аздай мэпелеп ecipreH тэтт1 Ty6ip толы п, nicefli. О сы тус та кеплд1р дала — сар- 78

ге енед!. Цызылшаш ылар е з екб ектер ш щ зая ж Kepin, енд1 жиы н-тер1 м ге к улш ы н а «ip ice fli. регатпен и;ызылшаныц жапырактары н цыркып, Н туб!р1н ком байнм ен казады. тубгр заводка ж1бертген сок гана кызылшашы- ркасынан ауыр ж ук тускендей болып, олар со н - «уЫ » дейдк кызылша тукымын сепкеннен бастап, оны жинап- aHfa д е ш н п к т е л е л н ж ум ы ста р д ы айты п е т л м . -'стардын, 6epi 6ip кер м е кке ж у п -ж у м ы р , ш ымыр, .1. Карал тур са кы з , еш киы н ды к ж о к - Ек те ан с о к ж и на п ал. T e n i Ty6 ip fli зав о дка ж1бер. н 6irri. , олай емес, достарым. Кызылша хикаясы муны- Кызылша еар удег! киындыктар мен проб- |рды сез етпесек, б1здщ хикаямыз сы каржак ]efli. Кызылш ашылар удайы арпалысумен е телн дайлар бар. CofaH токталайык- 1лш а — суд ы е з бойына ун е м де п сщ |ретж да кы л. 'лы кка жугер1 мен тары секшд1 о л да те з !м д !. олым ды денеа , жуан Ty6ipi, м о л жапырагы бар lua, арине, суды ж уге р к е Караганда кеб!рек т т е й - |ырак iiuefli. Мысалы, 6ip тонна Ty6ip мен жапырак- BHfli ё о п -ж е тт у ш е ж у з тонна с у керек. Ж ы лда р I айын табигатта су азайып, eric келем1 улгайып зтцанда мунша суды табу — проблеманын, улке ж . члш ашылар осыны ескерш, жерд1к ез бойындагы ы барынша сарка пайдалануга умтылады. © ам дж ecin ш ы кканда о ны к бастапкы м айда жапы р акта ры кун кезж ен к°рган бола алмайтындыктан, кызыл- р топыракты жумсартып, устщ п ы лгалды к асты- же жагдай жасайды. Арпалы сты к улке ж — су уш ж Сондыктан да олар бул куреске бар тэж1рибе- <уш-ж1герж аямай салады. !К ба лак, э л а з к е з ж д е адам н ы к аялы алаканы ж1берген кызылша там ыры есе келе анау-мынау- Сермей, суды терекнен ез1-ак тартаты н болады . ч кызылшасы азы ктык заттарга да баска дакы л- repi элдекайда ашкарак- О л ecipece азот, ф о с - ;ли йге зе ру, канша б е р се к д е то йм а йд ы . BipaK -Р У Д И Де 6epyi бар. Тыкайтканнык ж е ж со л екен -о тты бе р е бе р се к, к ы зы лш а ны к жап ы р агы ecin де, Ty6 ipi канттан ж у р д а й б о лы п кала ды . Б ул ecin зая K6TTi де ген се з. 79

Ж апы рагы еспей, Ty6ipi ж уандасы н деп азот беруд1 аза итсац, о л да зиян. « К е т п е н ж ц басын бассац, сабы мацдаиыца тиедЬ» дем екил, жапырагы сырдац кызылша квм1р цышцылын аз ж уты п, б1рден ж уд е й бастайды, е ж - Mi кемидк К ж е м ш т кызылшаныц оябын табу цызылша- шы уш ж осылайша киындай береди Кызылш ага с у цандай каж ет болса, ж ы лу да сондай цажет. Кун сеулесж е шалынбаран, кун нурына беленбе- ген, кун нержен куат алматан кызылша сидиран арык, epi незж , ж щ ш к е боп дам иды да, тары да е ж м бермейдй Е цб е к тары д а зая ке те д и Кун ceyneci казак ж ерж щ кызылша уш ж колайлы е ке н ж мына 6 ip ф а к л м е н -а к д е л е л д е ж н . 1949 ж ы лы Талдыкорран ауданьждары со л к ездеп 1-Май колхозы к ы зы лш а н ы ц е р гек та р ь ж а н 1515 ц е н тн е р де н е ж м алып, барша ж ур тты кайран калды рды . Ырак, амал не, бул д е ц ге й ге 6i3 eni ж е те алм ай келем1з. О н д а й р е к о р д ж е ке кызы лш аш ыларды ц кекейж де ж ур ген арманы, максаты. Кызылш аш ылар арман е лп , е зде р ж е басты мацсат тутк а н тары 6ip нэрсе, ол — кызы лш аны ц канттылырын а р тты р у. А д а м оны осы цасиел уш ж ecipin шырарды, Канатьж кец жайрызды ж ене сол уш ж кастерлейдк Бул бары тта д а 6ipa3 ж ум ы с та р к т е л д и Ж абайы е се лн Кызылш аныц алты процент! кант болса, колда ескен кы эы лш а ны к! кей ж е р л е р д е 18— 21 пр о ц е н тке ж е л п 1шж ж у р г!з у уш ж ем ге кызылша ж еген Шыцрысхан кей кезд ер ! TeTTiflerici келсе кызы лш а 1здетлред1 екен, деген д е ацыз бар. BipaK 6ip кызыры со л, казактар кы- зылшаны ец алдым ен Te rrin iri уш ж емес, емд!к касиел уш1н ардактаран. «К ы зы лш а » деген аттыц кайдан шыккан- дыры ж е ж н д е казак арасьжда мынадай урым бар. Ш елейт ку^Д а кызылша деген шеп еседи О л шеп кырдары «кы ры к буьж » деген шепке катты уксайды. О л шепте жапырак болмайды, оныц орнына кылтанак шыга- ды . Бойлары жапырайган бэкене келедк Осы ею ш епл казекен отка жарып, к у л ж темеюге косып, насыбай ж асайды . О д ан калды , Tepi илегенде елг! кулд1 суьжа араласты рса, Tepi кызрылт болы п боялы п шырады. BipaK кы зы лш аны ц «кы зы л ш а » аталуы жас балара кызылша шыруьжа байланысты рой деп ойлаймын. Себе- 6i, кы зы лш а м ен ауырран баланы казакта р кызы лш аны ц суьж а ш ом ы лды ры п е м дейлн болтан. О лар, сонымен кабат, кант альжатьж кызылшаныц суьж да кеп аурура д е р у еткен. С о ла р ды ц !ш !нде балалар ауруы да бар.

М1не, осы ны к бэр ! сайып келе, 6ip ш е лк е т!р е л!п, о л «кы зы л ш а » бо лы п аталы п кету1 ьщ тимал. Кызылшанын, TaFbi 6ip ерекшел1п со л — о л кеп ж ы л - ды к еам дж ке жатады. Оны эбден ж е т т д !р т , кемелже к е л л р т , тукы м ш ыгару уш ш ортасында 6ip кысы бар ею жаз керек. Тек еюнил кузде гана кызылша гул шашып, тукы м ды к шыгарады. Алайда 6ip ж азды ц озш де-ак гу л шашатын кызылш а- лар бар. ©м!р суруге асыккан мундай е а м д ж т! дикандар «гулш е ш е к» дейд1. Бул кызылша табигат зацына кайшы мшез керсеткенд!пнен болар, оларды ц Ty6ipiHin салм а- гы ж уз е лу грамнан аспайды да, кантты ль^ы м улдем темен болады. Bi3flin с о в х о з ды ц кызы лш аш ы лары 6ip к е з д е р ! осы дакылдан м ол еж м алу женш де алдарына жан салмаган Витай Тэтенованы , З эка ри я С е ж то в ан ы , Ж а м ила Бабатае- ваны, Бозымбай Аты гаевты курм ет тута ды . Битай мен Зэкария Социалистж Ецбек Epi атагын алды. О л ар осы уакытка дежн енбектен кол узген ж ок- Eneyi де кызылша звеносын баскарады, А л жас кызылшашыларга зерек тэл1мгер болтан Битай Тэтеновата Казак СС Р-ны ц М ем ле- к е тлк сыйлыгы берш д!. Осы к!сшер: — Kasipri кы зы лш а ны к op туб1р1нщ салмагы ж е т! ж у з грамнан артпай ж ур ,— де л кеж с 6m flipefli. — Ty6ipflin салмагын ауы рлату уш ж не icTey керек?— десешз, коп норсеж бастан кешкен, талай куртакш ы лы к, жутацш ылыкты оз коздер1мен керген, неб!р киындыктар- мен кей кездер! жалгыз алыскан карт кызылшашылар 6ip со т ойланы п калады , м ацдай лар ы н дагы ож!м1 те р е ц - дей Tycin, afapraH бастарын томен иедк — Сонау 6ip ж ы лдары менщ кызылшамнын, б!р Ty6ipi с е п з -о н к илограм га д е ж н ж е т т e fli,— д е л курс1нед1 Би­ тай Тэтенова. — Ka3ip б1здерге е р шарш ы м е тр ж е р д е он бе с ту п Ty6ip калдыртып ж ур . Кут!м ус л н д е кызылшаны кейде су алады , кайсыб!р! солы п калады . С о н ы ц 6api е ж м ге эсер етед1,— д е л р ен ж и д! Зэкария. Карт дикандардыц бул оцпмелер! де кызылша жайлы хикаяныц жазылмаган 6ip бет!. Кызылшанын, сырын, кы - рын ашатын бет!. БЕздщ совхозды ц, кала берд1, аудан дикандары кызылша жайлы хикаяны оздер!н1к кажырлы ецбектер1мен жазып ж ур . А уданы м ы зды к барлык ш аруа- шылыктары де р лж бапты суйелн багалы дакы л — кант кызы лшасын o c ip yre к олайлы е ж р г е орналаскан. Б1зде суармалы е п н ш тж т! дамытуга каж е тл м ум ю ндж тердщ

6api табылады . Кант цыэылшасын ecipym i ш аруашылык- тар тугелдей де р лж кант заводына жакын орналаскан. А у - дандагы Heri3ri ж о лда р га ас ф а льт теселген. Турксиб тем1р ж о лы н ы ц 6ip тармагы кант заводы орналаскан поселкеж к е с т етед1. С онды ктан да б у л дакьшдан тусе- TiH е ж м д ! м о ла й туга , оны ы сы рапсы з ж и на уга н е п з т о - лы к бар деп ойлаймын. Ka3ip кызы лш аш ылар алды нда тагы 6ip улкен асу тур . О л — к ы зы лш а ба п та уга OHflipicTiK те хн о ло ги я н ы ба ты л вн изу. Ойла п карацызшы, 6ip кездер! б1здер епстщ арам ш ебж колм ен швптегенб1з. Кызылш аныц 6ip гек- тары на орналаскан б1рнеше катарды узы ннан-узак л з - ceni3... жиы рм а ею ш акырым болады екен. М унш а жерд1 ш ептеу канша ецбек, канша ецбек! Кызылшашы кунже н еш е р е т е ц к е й т , н еш е р е т тузе лу1 к е р е к — в з щ 1з-а к есептей б е р ^ з ш И Кызылшаньщ катар аралыктарын с и р е тт, оны ш ептейтж агрегат шыгарылгалы 6epi жумыс, врине, ж е ц т д е д к BipaK сонда да болса... Табигат кызы лш а тукы м ыны ц сыртына цатты кабыр- ш а к 6iTipin, ад ам д ы 6ipa3 м аш акатка к а лд ы р д ы . О л кабыршактан су жай е тед к Сонды ктан да тукы м кеш енедК Оны те зд е ту уш ж не !стеу керек? Кызылша хикая- сыныц б у л да болса жазылмаган 6ip бет!. О ты з ь ж ш ы -к ы р к ь ж ш ы ж ы л д а р ы 6ip гек та р кан т кы- з ы л ш а с ьж e c ip yre , э к о н о м и с те р д щ т1л1мен айтканда, 800— 1000 а д а м -са га т ж ум с а л а ть ж . Каз1р ел'|м!здщ 6ipa3 енцрлерж де б ул жум ы ска ж уз о н -ж уз жиырма адам-са­ гат ж ум салы п оты р. Осы керсетю ш т! нелж тен тагы да кем ке туспеске? О л уш ж не керек? Оны да айтайын: © н- flipicTiK те хн о ло ги я кер ек! Кы зылш а хикаясыньщ б у л да 6 ip жазы лм аган бет!. ©HAipicTiK техно ло гия кант кызылш асын енд!руге ж ум салатьж ж алпы ш ы гынды уш -те р т есе кем кед'!. ©pi оныц эр гектарьжан алты ж уз центнерден туракты ежм а л у га н е г!з к а ла й д ы . М ы салы , к уа ц ш ы л ы к б о лга н 1982 ж ы лы Украинанын, Жашковский ауданы он мыц гектар ж е р д е н 410 ц е н тн е р д е н е ж м ж и н а ды . А л 6i3 ж о спа р лы е ж м н щ тек токсан п р оценты а лды к- Б ул б!зд1ц те хно ло ­ гияны ж а к с а р туга эл1 д е б о лс а м э н б е р м е й тж !м !з д ! к е р - сетед1. Ka3ip е л!м !зде кант кызылш асы е п л е тж ж е р келем! уш жарым м иллион гектарга жет!п отыр. Бул — дуние ж узж д е е пле тж кант кызылшасыныц тец жартысы деген сез. Неткен гажап керсетк!ш бул! Ж е т к у бойьж да кант кызылшасы eeipme бастагалы 82

6epi е л у ж ы л е т!п т!. БасТйЛКы ж ы лд а р ы твж1рибе р е т!н - де еплген б ул дакы лды ц аукымы кенейе-«ецейе келе, Ka3ip Талд ы к о рган о блы сы нда ecipmeTiH е п с л к т щ те ц жартысына жуы гы кант кызылшасы болды . Суармалы жерлерден енд!р!летЫ еж м нщ алпыс тогы з процент! кы - зылшадан алынады. Ел1ме — ы рзы к, жер1ме — к а р т б е р д! кызы лш а. М ен 1983 ж ы л ы п а р л а м е н ттт де ле га ци ян ы ц к ур ам ы н - да Канадада болып кайттым. Канада, бейнелеп айтканда, ж е рд щ аргы б е л . О л елдщ когам ды к курылы сы б1збенен керегар. Ецбекке, жерге, суга деген кезкарасымыз кана- далыктардан м улдем езгеше. Сондьщ тан да ол жакка баруым м у л д е б е те н дун и е ге бары п кайтум ен б1рдей болды . Канаданыц халцына, бж к уйл! калаларына, бидай ескен далаларына тан кала караганыммен, кез алдымнан ез Отаным, Ж елсуы м , туган аулым 6ip с эт кеткен емес. Бегде ж е р д е болтан он ею куж м маган он ею ж ы лдай бо п KopiHfli. М ен ж о к та ел1м е зге р ш , жер1м ж ацары п кетке н де й б о лд ы . Сагы ны ш тан саргая бастады м да , ел|'ме жеткенш е асыктым. С е й лп, асыга келсем... бэр! орнында. Д уние бэз-баягы Калпы туны п тур . Кустарды ц эн!нде д ё еш е зге р к ж о к. 0м !рд! эл! де шаттана жы рлайды. Ана Кексу да, А к с у да бурынгысынша буыркана агып жаты р. Жайылган ж ерле- р!не бурынгысынша eMip erin бара жаты р. А н а у Матай, мынау Арка рлы , О р д а Ш ыцгыс б и т ш окыларын аспанга созып, будан каншама гасырлар бурын калай мелшисе, каз!р де со л калпы мелши!п ту р . Баурайында жайкалган епнге, шалкытан келге, нурланган далага, сонау б ж к ас- панда ж ецю ле кешкен булттар га, сыцсыган орманга, та - сыган кырманта б!рде тунжы рай, 6ipfle жадырай карай- ды олар. Дала кезген самал ж е л де бурынгысынша шашыцмен ойнайды, кейде азынайды, кейде элдеб!р нэрселерд! айтып тынымсыз сарнайды. Bapi сол калпы. Табигатта еш езгер!с ж о к. С ейте тур а 6ip ду м п у бар. О л когам муддес!н уран гып кетерген сарын. Ш етелде ж ургенде 6ip нэрсем кем болган сею лдеж п, элден еж !здеп, ж октап, оны таба алмай еуреге тус уц л ед!м. Жет1суга жеткен соц бажайлап карасам, о л ж е т!с - пейт!(#м -— кы зы лш а екен. К ы зылш а м е ж и д е эн!м , сен!м екен. Ел!м е кант eHflipin бе р ген д! буры н м ж д е л 'м де п угуш ы ед!м. Сейтсем , ол мактаныш е туге тур а р лы к ецбе- riM екен. Е л!м д е байы пты , жер1м д е к ер ке йш т!. Б!зге осылаиша куаныш та .жубаныш болган кыэылшаны калай курм ет тутпассыц, калай ардактамассыц? 83

«Ж ыртцыш кустардан кугын керген 6ip топ торгай е л а з ж е р д е й ж алгы з бэйтерекке кел!п паналапты. Сол куннен бастап тыныш OMip cyp inn. ©cin-eHin, оншакты ж ы лд а агаш тыц басына сыймай к е те д к Торгай'лар езара к е л1сед| де, ж ацадан кауш -ка тер а з коныс тауып алуга уигарысады , К е те рлер ж щ алды нда торрайлар: «О сы бэй - те р екте н жам анш ылык кергежм1з ж о к, пэлен ж ы л пана- лады к, шарапаты тид1, ест1к, е ндж , басымыз к е б е й т, сыймагандыцтан тана коныс аударгалы ж аты рмы з. Сол жаксы лы гы уш ж батамы зды бер ей ж т е »,— деп езара кел ке д к С е й лп торгайлар бэйтерекке карап: Кеп жасап, кепт! керген бэйтерек те кад!рже жет!п, ризалык б!лд1рген торгайларга: деп жауап кайтарыпты. Ж е тк уд ы ц дикандары да кызылшага осындай тшек 6 in flip ep efli. © йтке ж кызы лш аш ылар кызылша аркылы ecTi, кь|зылш а адамдар аркылы ecTi. Булар 6ip-6ipiHe жетек болды. Ж е тк ута келе калсацыз, достарым, кант кызылшасы плантациясына сокпай е тп е ц 1з. Ci3 келбей жаткан кек айды нды керес1з. А к с у мен Караталдьщ, К ексу мен Тен- те к тщ суы н iuJKeH, бойына кун нурынан нэр жинаган кы - зылшаны к е р е а з. Даланын, жел1 д е ci3re эн боп естш едг А лы ста калыктатан дала б у р к т д е ci3re кызыга да кыз- рана кез Tire fli. Бозторгайлар а з г е 6ip оры нда калыктап, сэ ле м б е р ед п Белуардан к е л е тж кек шалрьж ыррала т е р б е л т , наздана те ц се ле тж болады . Сонын, 6api eMip, 6epi л р ш ш ж . Ж а ца TyfaH айды керген 6ip м урат, жаца шыккан к ун д! керген 6ip м ур ят, жаца ашылган гулд1 кер ­ ген 6!р м ур а т. Ж е т к у д а ci3 жаксы адамдарды, жаксы ктерд'|, м ьщ гырган м а лды , жайкалган eriHfli к е р е а з . Кы­ зылша жайлы таусылмайтьж тажап хикаяны естиаз,

АЛРАШ КЫ АЙЛАР ТАЛД Ы К О РРАН Н АН Алм аты га тартатын тас ж о лга тус - сещ з, алды м ен К е ксудан етес1з. Б у л — К а ра талдьщ 6ip тармагы, одан соц Киров поселкесж е ж е те а з, одан соц камшылар жагьщызга к т т бурылсацыз, улкен алкап ашы- лады. Бул алкап Сарбастау мен Кызылтас тауыньщ ек! ортасында жатыр. Бул ещр ерте кектем де ерте кектей- fli. Карыс боп ескен кек шалгыны желм ен те р б е л т, цыр- мызы г у л ж щ ж уп ар 'ш а ш ца н хош и!с! м ур н ьщ ы зд ы ж а р а - ды . Ci3 оны кумарлана ж ута 6epeci3, ciMipe 6epeci3, оньщ т э т т Ы п де , к уш т!л!г! д е со нш алы к, ci3 бо йьщ ы з балкып, кэд!м пдей мае боласыз. Бар аймак ж ум а к сек!лден!п кетедк Тынымсыз шырылдаган кустардьщ даусы да с!зд! эн боп тербейдК «Беу, Ж е тк у, жер1м-ай!»— деп дауыс- тап ж1бергенщ1зд1 е зщ !з д е ацгарм ай цаласыз. — Осьждай жер жаннатьжда кун кешкен адамньщ арманы бар ма екен?— де й с!з ci3. — М ун дай ж е р д е е цбек е т у д щ e3i д е б а кы т к°й1— дейс!з тагы да. Кант кызылшасын е а р етж «Ецбекш !» совхозы, мже, осы алкапка орналасцан. 1970 ж ы лы м а р т айьж да осында директор болы п тагайындалдым. Бул совхоз буры нгы шаруасы шагын ж е т! колхо здьщ н е п з ж д е 1963 ж ы лы кур ы лга н. О л ж е т! к о л хо з д ы 6i3 те р т бел!м ш е е тт!к. Сонын, А м ангелд! атындагысы — совхоздын ортальщ усадьбасы. Б ул eHfli еткен ic к°й, сон дьщ тан несж ж асырайын, м е ж и енилм е те р т аягынан б1рдей ацеатан, э б д е н ту р а - лаган шаруашылыц тид!. Совхоз мен келердщ алдьжда жет! ж уз гектар кант кызылшасын епп, оньщ эр гектары- нан 178 цен тн ер ден ен!м жи на пты . Э р ж у з сиы р дан о ты з алты бузау алынып, етке етк!з!лет!н ipi караньщ Tipiflefi салмагы 250— 300 це н тн ер де н аспаган. С е й т!п , со в хо здь щ ж ы лды к табысы тогы з ж уз мыц болып, ал мемлекетке карызы... бес миллионнан асып кеткен. Ш аруаш ы лыктьщ осылайша кулдырап бара жатканын керген жумысш ылар- дьщ жартысына жуы гы совхоздан кет!п калган. А л кал- гандары уй мацынан артьщ ж е р Kecin алы п, соган пияз erin, оны Караганды, Новосибирьге апарып сатып, кун кешед1 екен. С о в х о з д а к т е у г е еш кайсыньщ к улк ы >кок. Совхоздьщ мен келген тустагы жагдайы осьждай ед!. Бул шаруашылыкты баскарган бурынгы директорлар- ды icKe о лак, ойга ш о ла к д е уге аузы м ба рм айды . С о в -

х о з д ь щ каусай баетаган ipreciH кайта тур гы з у га талпынып, о ла р да квп е цбе к а ж р г е н . Б1рац... М енен буры н б ул совхозга аты ацызга айналган Н ур- м о л д а А лд а б е р ге н о в те алты ай д и р е к то р б о лы п к е т т т н С овхозд ьщ xani нелж тен нашарлап кеткенж б1рден сезе койган Нураган, «Бесцайнар» уча скесж де жум ы сш ы лар- д ы ц ж алп ы ж иналы сы н ш а цыры пты . «Ж а ц а д и р е к то р , ез1 атацты Kici не айтар еке н ?»— д е п ж ум ы сш ы ла р та й лы - таягы цалмай туге л жиналса керек. Нураган цасына бас мамандарды epTin келедн П рези­ диум сайланбайды, баяндама жасалмайды. — Э ц п м е мынау,— дейд1 Нураган басы цасцая, топ алдына шыгып,— межмен 6ipre совхозда к те йм ж деген- де р щ 6ip белек, пияз erin, сауда жасаймын дегендерщ 6ip белек ш ыгындар. М эселе булайша кабыргадан цойылады деп кутпеген адам дар кэд1мг1дей абды рап, сескежп, сел отыры п нала- ды да, содан сон туп -туге л «совхозда ктейм1з» деген жацца шыгады. — Ж и н алы с б к тК Енд1 к к е м р к е м !з ,— дейд1 Н у р ­ аган. Ырац, ертецж е караса, учаскедеп жумысш ылардьщ те ц ж а р ты сы у й л е р ж д е тастап , 6ip ту н д е кеи лп KeTinTi. Ы лги пияз е ге тж д е р каш ы пты . М ун ы ecTireH Н ураган: — Д ур ы с болган. «М аган с у агып, тас цалганы ке­ р ек» деген екен. Bipan келмей жаты п ж ур тты ypKiTin алганына Н ур­ аган iim e fi eKiHce кер е к. С о н ы се зген С а д ы р н ул де ген за- мандасы: — Капаланба, Нурм олда. Арыстан бастаган нойлар ж ауды кашырса, ной бастаган арыстандар жаудан каша- ды . Сен арыстансьщ!— дейдн — Э й , ит-ай!— деп к у л т т ! Нураган е зЫ жарасцан Нурдасына.— М енщ напаланганымды с е з т н°йган екен- сщ, э? Ш ынымды айтсам, маган о л и ттер дщ кеткен! емес, налганы кер е к ед|. О л а р д ы 6 ip ж ы л д а ж ш л к те й ж ум ы с - шы eTin ш ы гараты н efliM . Tm re ж уй р ж , ойга 6epiK Сады рнул онын б у л сезж е де у э ж табады. — Мен сеж «ары стансьщ » деп бекер айтып турган ж о кп ьж ,— депт1 ол.— Арыстанньщ мынтылыгы жайлы 6ip эн п м е айтайьж, тьщ дап ал, ит арыстанга кел!п, «кел, к у р е с е ж к » д е п тк А р ы ста н о ны н се з ж е пыснырып та на\" рамайды. Сонда ит:

- Мен каз!р б у к т дала андарына «Ары стан менен | ы к ты » деп жария саламын,— дейд1. ■ М ейлщ , мен ofbh кенд1м. Итпен алысты дегеннен i осым артык,— д е п л Арыстан. — С о л айтцандай,— дейд1 С а д ы р к ул с е з ж ж а лта п ,— I машыта к у ш щ д ' нео н е шашасыц1 Он а н да ул к е н 1ске I HypaFan уэдео н де турады. Ж еке бастарын куйттеп, I хоз ж ум ы сы нан ж алтар ы п ж ур ген дер д1 6ipa3 ы кты ры п ! ды. Совхоздын, жардайын 6ip шама к е т е р т тастайды. осындай кырсьщ нерсеге ол «ici Карл Маркс атын- ы колхозга председатель болып ауыскан сон да кез- керек. Нуратан вз жумысын таты да пияз erin, са у- I жасайтындармен куресуден бастайды. Колхоз шаруа- I лыгына ацырына дей!н адал б е р тге н аяулы Нураган ■ат устж ен тускенге дейж алтан бетж ен таймай е гп . зыс TeTiri — енбек тэ р л б ж д е деп б т е л н ол, не нэрсе- болсын алдым ен т э р т т л нытайтудан бастаушы efli. п Нуратан-- Т атд ы р со лай болса, амал бар ма? М е н щ д е б у л со в - здаты жумысым жеке басьж куйттеуш терм ен курес- !Н ба сталды . Оны , эрине, арты к ж ер erin, сауда ж асайтьж, оналудан ткен арамтамактармен жасадым. М езгш — кектем j 'латьж . Улке н цалаларда пияздын натыз зэ р у шагы. I !у д а ге р л е р д щ калата карай аты латы н кез1 д е осы. С о н - [ыктан да калата баратьж эр ж олды н бойьжа торуы л идым. I С о л куж -а к элп лер д!н 6ipeyi цолта т у с л . Кабинетте [ алты з о ты р ед1м,— каз1р кайтыс бо п к е т л , ур па ктар ы I ip , сонды ктан да ш ьж ать ж ай тпай-ак кояйы н,— К а лды - :ке деген кексе эй ел Kipin к е л д ь О л к ю н щ а д уь ж м ж е з - , шалдуар ллд1 екенж б те тж м ж . — Эй, директор, анау епербакан Оспанды тыйып ала- Н ба, ж о к па?! Э л д е салып о ты р ы п А лм а ты д а н 6ip-aK .|гайьж ба?— дед| о л ю ре р -ю р м е сте н . Калдыбикежц бузау мжезд1 момьж куйеу! болатьж. п да 6ip нэрсе деп мынк етт!. О ла р ды ц булайш а баса- ■ктей Kenynepi намысыма ти дн — Бул, немене, амандык ж о к, саулы к жок... А т кора- : к1рген ceninfli дауры гы п?! Ш ы гы п тур ы ц ы з д а р да eciKTi -:ы п, кайта жрщ1здер,— дед1м мен. — М ен Оспанны н эпе р бака нды тьж айткалы келд1м... — А л мен адам сияктанып ж р щ дер деп турмьж.

М енщ па рторг кез!м де-ак т е р т т к е катан екеж м д! 6i- ле тж Калдыбике кэд1мпдей сескежп калды. — Ж ур [ Мынаныц касында бурынгы директорлармен ж ы ла п Kepicefli екенб1з,— дед1 о л к уй е уж е . E «e y i шыгып к е г п д е , eciKTi ты к ы лд а тты . — Kipi^isflep. Э л гш е р кайта uipfli. Байкаймын, Калдыбикеде бурын­ гы царкын ж о к. А л Kyfieyi м улде м урпиш к е т тт!. — Э п е р ба ка н О спан ды ты йы п аласы н ба, ж о к па?— д е д ! К а лды би ке бет1 цайты п ^алганы н ce3 fliprici келмей кампия сейлеп. — Неге амандаспайсыздар?— дед1м мен цайтадан шабуылга шыгып. Калдыбике шашалып цалды . Kyfieyi тагы да мынк етт!. — А м ан сы ц ба, cininiM ,— дед1 Ц алды би ке амалыныц ж о гы н а н . Kyfieyi де аузын жыбырлатты. — М ына Kici, нем ене, м ы лк а у ма? — М ы лкау ту п л сайтаны да ж о к. Былайгы кезде бул- булдай сайрайды да, бастыктарды керсе eciin суга сунпп шыккан тауьщ тай болы п, сум!рейед1 де калады. Э л п д е Оспанды кэк ала торгайдай гып сабап жатцанымда, бул сум елек 6ip ж уды рьщ см теуге жарамады. — Оны неге сабайсыз? — О л ит «Бескайнардан» ж о л торы п, 6ip тонна пия- зым ды аударып алды. Сонсын ж ы лдам океане Kepic- Tipin... — А у д а р ы п алса, ду р ы с icTereH. — H eci дуры с? У р л ы ц нерсе емес, мацдай TepiMHin жемкк — Ci3 оны артык ж ерге erin, зацсыз алып отырсыз. — © ripinl Ешкандай арты к жер1м ж о к,— flefli Калды­ би ке Шс?пылдап. Егде к!с!нщ керер кезге бет бактырмауы эбден ызам- ды келпр дл Сонда да болса сабыр шакырдым. — А р т ы к па, ж о к па, оны каз1р тексерем1з,— дед1м де трубканы алдым .— © беке, жер елшеген комиссиянын aKTiciH вкелщ 1зил.— Со н ан со н К а лды би ке ге б у р ы лд ы м .— П и язьщ ы з со в хо зга OTefli, т ж с п акшасын аласы здар. — Сенщ казына багасымен берген акшанньщ кек тиынга да Keperi ж о к- Пиязымды кайтып алам. — Б е р тм е й д К Н о в ос иб ир ьге са уда ж асауга апара ж а тк а н ж е р ж е н ус т а л д ы . О л енд1 6i3fliKi. — О , алла, мыналарын тал тусте тонау гой. Кой, бол- майды екен. Кетнм Алматыга.

— Кайда барсаныз, онда барыцыз. Бiр ак руксатсыз кетсец1з пр о гул деп есептейм1з де, ™ ic ri шара колда - намыз. — О й, алла! Талай директорды керш ед!к. Bipa^ мына- дай жагадан алга нды кер се м квз1м шьщсын!— дед1 К ал- ды бике зар лай сейлеп . Сонан со н цасында cyMipefiin тур ган к уй е уж е т и к е Kerri. — Э й , сум елек! Еркексщ гой, 6ip нэрсе десейшП Ка- panTjH-карап туры п 6ip тонна пиязды цолдан берем !з бе?1 Куйеу!, шынында, ы нжы к екен. О л тагы 6ip нэрсе деп мынк e n i де, шепншектеп кетт!. Осы кезде Э б щ ул кел- fli. Б ул Kici со л тустагы ауы лс ов е т а кти в ж щ 6 ip i. А у ы л д ы к Со веттщ тапсырмасы бойынша ж е р елш еп, мал санап тур а ты н . — Эбеке, мына юсшерд! б т е а з гой?— дед!м мен. — Е, бш ем ж . Осы ауылдагы артык ж ерге пияз erin, сауда жасайтындардьщ нагыз декей! осылар. Новосибирь- ге барып цайту булар уш ж ею туш юргенмен б1рдей. — Э й , Э б щ ул, э лп н д е гана Оспанды тауыктай ж улы п efliM , енд1 сенщ кезе гщ к елдН — дед1 К алды бике КУДДЫ 6ip те б е л е с е тж Kicime ж е н ж сыбанып. — С!з мынадай былапыт сезд! цоймасацыз, мен тап цаз!р учасковойды шацырамьж.— Калдыбике тосылып калды ,— Э б е к е , м ы н алар дьщ артык; еккен жер1 канша? — Ш и р ек гектар. Э з ж е н он бес ж а с юш! адам га Twin алып... — Эй, Э б щ ул, сен, немене, Коспанды колдан тугы зып алып па едщ? Мен одан б!р-ак жас улкенм ж . Э бщ улды н да жауабы дайын тур екен. — Ш у р к етпе1 А у ы л с о в е ттщ книгасьжда 6epi ж а з ул ы ту р ,— дед1 о л. К алды бике енд1 маган б ур ы лды . — Ecirrin гой? Бул ит ауылсовет болы п ж ур ген де у с п - нен арыз ж азганм ьж . Каз1р сонын, Kerin алы п оты р . — Энпм енщ ток eTepi былай: ертецнен бастап ж у - мыска бармасандар, совхоздан шыгарамыз. Онан сон совхоз ж ерж пайдалануга цацыларыц болмайды. — Капай какы мыз болм айды ? Bis о л ж е р ге тагы да пияз erin койдык,— flefli Калдыбике сел абдырай сейлеп. — Пияздарын, со в хо з карамагына е те д к THicTi ак ы ла- рынды аласыцдар,— дед1м y3infli-Kecinfli. _ Ой, алла! Ой, алла! М ьжау керж еу тонаушыльщ цой1 Э й , сщ л!м , артьщ е ккен ж а лгы з 6i3 бе? Bi3re неге сонша шуйлкесщ?— Калдыбике тагы да зарлады.

— Баскаларга да осы ны !стейм !э. Буран дей!н к еж п к е л д т. Енд1кене алмаймыз. — С овхозы нда да icren кергенб1з. О дан алран ж ала- Чыга... С е н м ы чты б о лса ч, ж ала чы н ы кеб ей тсей ил. Ш ы ны м ды айтайын, м ен б у л сезд1 к у т к е н м т . Б1рач к утс е м де ... е с п ге н к е з д е с е лк е т л м . © й тке ж о л с е з д 1ч жаны бар-тын. С о л тус та пияз erin, сауда жасагандарды ту п -ту ге л кж элай алмаймын. C e 6e6i, олардьщ ш ж д е бул к к е ам алсы здан баррандары кеб1рек ед1. Е гер о ла р д ы ч со в хозда н ала ты н ж ала чы с ы молайса, м ун д а й 1стен 40л уз е тж ж б т е т т м ш . Ырац о л уш ж совхоз шаруашылырын ж ачсар ту керек-т1н. Совхоз те р т аягынан туры п кетпесе пияз егу тыйылмайтыны б е лгЫ . Сонды чтан мен б ул ча- талдычча амалсыз бардым. бовхоз жумысына журтты ж ум ы лд ы р удьщ басча ж олы н таппадым. — А п а й !— дед1м ч о б а л ж и сейлеп .— О з д э р маран ею ж ы л м э у л е т 6e p in i3A epm i. EKi-а ч ж ы л ! Со н ан с о ч ж а ла - чыларычды кэбейте алмасам, турмыстарычды жачсарта алмасам директорлы чты чоямын, аздерм ен 6ipre пияз егем1н. Б1рач 4a3ip ж ум ы ста н чалм ачд ар ! Калдыбике чанша адуын болганмен кею репм деп да- уы лды сезген б о лу керек. М е ж ч ж ур е п м д е п б ул ауылра деген ы стыч ьщыласты, i3ri н и е тл б1рден тус ж дч — Ж а р а й д ы , с1чл1м, ж а р а й ды . С е ж ч сез1чд| де сынап к ер е ш к . 6i3 fli чайб1р ж е тк к е н н е н пи яз e rin ж у р д е й а ч ,— д е д ! о л б 1р де н жуа сы п . Сонан соч пиязын сез етпестен шырып кетт!. Оныч артынша ус тж д е п кейлег1 ж ы ры м -ж ы ры м болып Оспан к е л д 1. К а лды би ке б е т ж ты рн а п та с та п ты , eni чанап ту р . О с па н н ьщ б у л кейш н ч е р т , маган аяныш сез1м емес, ашу келдк З щ п ттей ж Н т л ч бойындары ынжычтычча куйжд!м . — Сен, немене, эйелден таяч ж ед!м деп арыз айтча- лы к е л д !ч бе? — О л эй ел емес, нагыз nepi. Мен1ч чабаты мда ча- сы ндары байы н д а 6 ip -e n i р е т салы п ж 1б е р д 1,— д е д 1 Оспан. — З щ ггттей eni еркек, 6 ip эйелден таяч ж е уге уялсач- дарш ы. — С о н д а нетылайы н? Сабайы н ба? Ер кек б о лса 6ip c e p i. — Э й е лм е н эй е л б о ла с ы ч ба? А йб ар ьщ м е н жасча. — «Катыннан таяч жедЬ>— деп бую л ауыл элден-ач шулап барады. М еж бул жумыстан босатычыз. — Сен мундай жумысча, шынында да, жарамайсыч- Бупннен бастап боссыч-

Куана-куана Оспан кетт!, ой устж де мен калдым... Б ул окигага кеб1рек то к та лы п оты р ган себеб1м: со в - хозда ецбек тэ р л б ж ныгайтуга осы жай кеп ееплпн ти- ri3fli. Пияз erin, келденец пайда 1здегендер кед!м г!дей сескент, ойланып калды. Совхоз жумысына цатысушылар 6ipTiHflen квбе йе бастады. Бул совхоэда Битай Тэтенова деген кеж п кызылшашы бар екенж ж огары да айтцанмын. Бул ж сж щ цажырлы е ц б е п кеп ш ш ж ке у л п -т ж . BipaK> не пайда, со в хо з ш а руа- ш ы лы гы ны ц к улд ы р а уы Битайга да салцы ны н TMri3inTi. О л Kici цыэылша еккенд1 к°йып, балалар бацшасында к утуи л болып ж ур екен. Атацты дицанныц мундай жумы ста журу1 букм епн- ш тж к е деген циянат болатьж. Мен Битайды шакыртып алдым . С о л туста жасы цырыц алтыдагы Битай eni кагы- лез, ты ц efli. Kicire м еж рлене карайтын кезд ер ж д е сали- цалы о й д ы ц те р е ц табы ба р. Э ж 1м е р те ту с к е н д ю б о лар , ез жасьжан repi сел е гделеу. Bipa* ел! цайратты. Кай- ратты eKeHfliri да усьжан да, ньщ ады м ды ж у р ю н е н де с е з т т тур. — Неге шакырганыцды б те м ж ,— дед! ол селемдес!п бола бере. — Сонда не дейаз? — ©зщнен бурынгы директорлар айтцанда квнбеп ед1м. Енд1 кенд1м. К ы зылш ага цайта барамын. — Неге булай те з к е н д щ 1з? — «Сейлеп калган ауы з» демекил, б1ржилден, цы зыл- шаны сагындым. Оны ц циын да болса езщд1 туге л бау- рап ала тьж цы зыц е цб е пн сагы нды м . Ею нилден, саган сенем ж, Зылиха. Сенщ б у л совхозды 6ipa3 ж е рге дейж суйрейтж щ е сенем ж. Сенщ осы и гш ж л icine азды-кепт! ж эрдем еТк!м келедн С е й тт, Битай Тэтенова цызылшага цайта оралды . Дицаншыльщты тастап, баска жумысца ауысып кеткен- д е р д щ 6ip i Бейсек де ген кария екен. К е ж ж р е к ж ур а га т- тар ьж ьщ б 1р ж щ катты зияны т и т , абзал ацсакалды 6ipa3 каралагандыктан, б ул ж сж щ де атьж е з ге р тт алып о ты р - мьж. Мен Бейсек карияны да шакырып алдым. Бейсекец ce nflip сацалды , ж ук а ецд1, бэкен е бойлы Kici. KyniM cipereH кезд ер ! к е с к ж ж е м ей!рбанды к ж у п р т , KiMfli б о лсь ж б!рден ба ур ап алады. — Отырьщ ыз,— дед1м мен. — Ренж1месец...— дед1 Бейсекец кипактап. — Неге?

— Бурынгы директоры м ы з алдына кел!п жалп е лп отыра кетсен, шалчасынан т у с т шамданып цалатын. — Мен шамданбаймын, Отырыныз... Кен отырып сейлескен жачсы. Бейсекец отырды . Касымда совхоздын бас агрономы Болат Точсанбаев та бар-тын. Бейсекен нелжтен екенж б тм е д !м , Болатча 6ip Typni сачтана чарап цойып отырды. — С !з со н ау к о л х о з к е з ж д е чы зы лш а ecipin ci3 гой? — Иэ, еардж. — Гектары нан чанша це н тн ер де н алатын едщ|3? — Оны неге сурадын?— д е д 1 Бейсекен куджтенген секшденш. — Б тп м келедн — Каншадан алганымызды мына агроном бала жачсы бш едк Bapi чагазында ж азулы тур ,— дед1 чария кез!мен Болатты нусчап. Т!к мжезд1 Болат жауапты да келте чайырды. — Ж о -ж о ч, чагаз-чагаз. ©з аузьщызбен айтыныз. — Апы рай, ендь.- есекшш деген атча чалармьж. Мен! Чинамандаршы,— дед1 чария чипачтап. — Э к е -а у , чанш адан ен!м алганны н нес'| ж асы рьж , Heci есек? К ы зыч екен,— дед1м Бейсекеннщ б у л се зж е тус ж б е й . — Олай болса, сен менен «чаншадан алдын?» дел су- рама, «чаншага ачпар бердщ ?»— деп сура. — Мейл1, солай-ач болсы н. — Бiз эр гектардан ж е л ж уз центнер алатынбыз. Bi- рач ачпарды «алты ж уз » деп беретжб1з. — Неге? — Ш ь ж ы м д ы айтайьж ба?— дед'| Бейсекен тагы да 6ip Typ ni KyfliKTeHin. — Айтыны з, айтыныз. — Ж е л ж узден алдыч десек, жогарыдагылар: «келе- ci жылы тогы з ж узден », одан сон «мыннан алындар» деп жоспарлай бастайды. Ойбай-ау, ондай ен!м ала беруге ж е р кене ме? О н д а да шек ба р. Сон ан со н 6i3 д е чулы ч ашып, «алты ж уз » деп, табандап отырып алатынбыз. Цариянын б ул сезж е кулш ж!берд1м. Кулген себеб!м- fli тусж беген б о лу керек, Бейсекен: «оны н нес! кулю ?» дегендей, маган еж1рейе чарады. — А л чаз!р не кте п журс!з? — Калчам-ау, м енщ не к те п ж урген!м д! ез!мнен де а р ты ч б ш м е йсщ бе? — Б т е м ж го й . Bipa4 о л ж ай лы е з аузы н ы здан ecTiriM келед!. 92

— Каллам, олай болса сен менен: «не к те д!ц !з? » деп сурама, «не ктемедщ1з?»— деп сура. — Ж арайды. Ендеш е, не кте м еге н щ !зд! айтыцыз. — Бул к к ж щ , шынында да, ктем еген цы зм ел жоц,— дед1 Б о ла т с е з ге араласы п. — М ж е, e cii адамныц ce3i осылай болса керек. Мен бул совхозга директор мен парторг болтан жоцпын. Одан басцаныц ба рж атцардым,— деп Бейсекец шын цуанып ца лды . Енд1 о л Б о латц а ба стапцы дай ем ес, ж ы м ия царады. — Сонымен, айта берщ !з,— дед1м ацсакалдыц к е ц т - денгенже риза болып. Бейсекец ецпм есж бастап Kerri. — С е ж ц онда б у л совхозда ж о ц кеэщ... Ш опы р болып е д!м , менен цайб1р ш опы р шы цсы н. М аш инаны ат секшд1 ты рц ы рата м ы н д е п ж у р т , е ке сж е KepicTipin, цираты п а лд ы м ... О д а н тр а к то р ш ы ... Б у л да 6ip «и т жум ы си ^екен . Bipece ана б е л ш е п , 6ipece мына б е л ш е п ж е тк п е й , ж у - ру1мнен тур уы м кеп. А йл ы ц а луды цойдым . Сонан соц ез1цнен буры нгы ди р екто р га ж алы ны п-ж алпайы п ж у р т , ере ц боса нды м ... Сон ан со ц... айта б е р е й ж бе? — А йта берщ1з. — Калай сатуш ы болтаны цы зды айты цыз,— дед1 Бо­ лат тагы да сезге араласып. — ЕЫме туа рм еш к С о л кез ес!ме туссе, осы уа цы т- ка д е й т уяламын. Ацш а устаган циын екен. Сатуш ы б о л­ тан адам табитатынан адал болмаса, ацшата цуныгып ке- тед1 е кен. Ж у р т сексен ти ы н та з а т алы п, 6 ip со м берсе, жиырма тиын цалдытын цайырмай, жы мцы ргы м келетж аур ута уш ы р ады м . Б1р кун1 TinTi е з к е м тр 1 м ж ц ти ь ж ь ж ж е п цойып, екеу1м1з се л бо лм а та н да аж ы р асы п кете ж азд ады ц... Б ул сезге Болат екеум1з к у л т ж1берген е дж , Бейсе­ кец: «он ы ц Heci к улк П » дегендей тэты да еж!рейе царады. — Э ке, суш ылыцтан неге кетт!ц!з? Соны айтыцыз- шы,— дед1м цолайсы з ж атдайдан алып ш ыццым к е л т . — Е, кетпе й! Д е л туб1м1зде к ур ю р е п К е к су аты п ж а т - са да, б ул ауы лды ц цызылшасына су ж еткен бе? Не то - ган соцпайды, не цойма салмайды. Сейтед1 де «с у ж е т к - пейд!» деп байбалам салып ж ур ген д ер к. А з сута ж уртты царыц цылам деп ж у р т , шашым атарды. Алы п жатцаи не женд1 ецбек ацым, не алтысым ж оц, сонан соц мен де басымды алып цаштым. 93

Из, аксакалдыц бул сезж щ жаны бар болатын. Сол туста совхозда ж ендем арыктар ж о кты ц касы-тын. С у ж уй елер ж жоспарлап, шегендеп, ш лю з орнатып, бола- шакты есептей о ты р ы п жасауга кар ж ы да ж о к ед1, каржы бо лм аган сон, е ш ж м оны ойла сты рм а йтьж да. Б ул ж ум ы с б е р л ж р е к келе, о бком га 6ipiHLui хатш ы бо лы п н е п зп мамандыгы м елиоратор Э уб е ж р Элиевич Тыныбаев ж о л - дас келгеннен кейж мыктап колга альжды, су цоймалары каркынды турде жасала бастады. — Э к е , 6i3 ci3fli цайтадан кы зы лш а e c ip yre ж1берсек капай кереаз? — KiMfli? М е ж ме?— д е д ! цария цайтадан еж!рей!п. — Ci3fli. — Капкам, б у л экеце жанын, ашыса, м еж кызылшага ж !берм е. А ш болсам да, аман ж ур геж м жацсы, м еж ка- 3 ipri жум ы сы м н ан айырма,— дед1 Бейсекец енд1 жалына — Неге олай дейаз, эке? Bip кездер1 icTereH таныс жумысыцыз, мол ежмил де болып'сыз. — Калкам-ау, ол заманмен б ул заманды салыстыруга б о ла ма? Bis о л к е з д е ш ы нды кты жасы ры п ацпар б е р елн ед1к, б у п н п л е р , кайта, e cip iri акпар береди — Аксакал, а з б у й лп жала жаппацыз!— деп кария- ныц се з!н е енд1 Б о лат ш амданы п калды . — Сен маган ти к п е ! Тж ссец бар гой, туп -тура-.. Гекта- рьжан алатындарыц ж уз е лу центнер, акпарды «еж ж уз» д е п б е р е с щ д е р . Айы р м асы н «Luipifli, кене тус т!, б и т жедЬ> д е п eTipiK aKTi ж асайсы цдар... Болаттын, кы зба, л к м ж е з д ! екен!н айтканмы н. О л б!р- де езжш е кызылша жайлы тус!н!к бере бастаган аупарт- ком ныц ж ауапты кы зм еткерж щ се зж 6enin: — Аксакал, ci3fli машинацыз к у л п калды,— д е - reHi бар. Осьж дай ш адырлыгынан талай рет «таяк ж есе» де Бо­ лат соя м ж е зж ен езгерм ей-ак Kerri. О л осы ж о лы да сонысьжа басып: — А ксакал!— дед1 каткы л дауыспен. — С е н м е ж « а к с а к а л » де м е ! М е ж е р е п с лр с е ц , кЬ|- зылш ага кайта барып, сендердей ж у з центнер емес, бес ж уз центнер алам! — Бес ж уз? !.. Х а -ха -х а ... М ына ж с ж щ к ь|зуы к е те р Ы п к е т л , ха-ха-ха,— дед1 Болат каркылдап. — Э не, кердщ fo fi! «B ipeyre — кулю , 6ipeyre — ту р - n i» деген осы,— дед! кария б ул ж о лы шьж ашуланып. Б у л KiciHi оцаш а ш акы ргандагы максаты м — кант кь|-

зылш асын е а р у д е п кейб1р талас м а се л е ле р ж а й лы п!к1р алысу болатын. Э ц п м е ж сол багытца ойыстырдым. — Bi3 жак;сы ойм ен бе р ген м и н ер ал д э р ж щ e3i luipiK- ке кызмет етедь Кызылшамен кабаттасып, о л да каулап ecefli. А л оны берм еске амал ж оц. Bi3re ен!м керек. — О н ы ц рас. Тус'|нем!з рой... — Бул совхозда еж м аламыз деп цызылшаны ж оцыш - цалыкка да erin к е р ттК Bipan жоцыш ца жерд1 байытча- нымен, оны жацартпайды. — Онын, да рас. — Егер 61з алды м ен с ул ы e cip in , «ы зы лш ан ы со л ж е р - ге ексек калай б о ла р efli?— flefliM мен Heri3ri м э се ле ге кеш т. Бул сурац кептен 6epi Болаттыч да кекейж де ж урген болатын. О л да сезге араласты. — K asipri mipiK басцан ж е р ге с ул ы ексек, м у л д е то з - ды р ы п алм аймыз ба?— дед1 о л. — Тозса то з а б е р с ж . LLJipiK басцан ж е р д е н re p i т о з - ган ж е р жа^сы . Дэр1 6epin ж е н д е п аласы ц. Калцам, сулы еккенщ ж ен, сулыны н тамыры узын, калы ц epi улпш дек. О л ujipice — таптырм айтын тыцайтцыш ,— дед! цария сежмд! дауыспен. — Размет, еке! Б ул царттармен су^баты ма кеб1рек тоцталы п отырран себеб1м — олардыц акыл-Keneci маган с о л к е з д е улк е н дем еу болды . Мен олардан кеп нэрсеж уйренд1м, алдары жум ы ста ры м а со ла р аркы лы кеп ез1рленд1м. Сонымен, Бейсекен, де цайтадан кызылшара шыцты, Э р турл1 себептер м ен басца ж ум ы сц а ауысып кеткен тары 6ipa3 адам Kepi о р а лды . Ж ум ы с ш ы л а р да со в хоз жумысына бурынгыдай енжар болмай, белсене араласа бастады . Ы рац сы бай-салтацм ен ж у р у ш т е р eni бар. Б о л - машыны сылтауратып той-томалак к те у ш те р де ж е тк ь л ж т к Bip то й 6ipa3 адам ды 6ip к ун ж ум ы ста н ца лды ра ды . А л тойга тыйым салу — адам дарды ц цытырына ти ю де - Сонда да болса, тэуекел етуге тура келд!. Мен цасы- ма Большевик селолыц Советж щ председател1 Тацатар Эбд1рахмановты epTin алдым . Кеше бойлап келе жаты р едж , кешенщ аяц ш енж деп 6 ip уй д е Kipin-шыгып ж ур ге н то п -то п а дам дар к е р ж д !. Кектемг1 e ric басталып, со в хозда н ау^анны ц ^ызган шагы болгандыцтан бейсауат той тойлап, ойын-сауьщ цурып жатцан мы нау адамдардын, ici 6i3re e pc i кержд1 д е , солай карай б у р ы лд ы ц . Таяп келеек, eciK а лд ы н д а а^сацал, ца-

расакалы бар шал-кемш рлермен 6ipre мунда тепсе телчр узетш ж т т т е р мен кызы лды -жасылды кижген кыз-ке- лж ш ектер де толы п ж ур . Екьуш цазанда ет асылып, бес- алты самаурын шай койылыпты. Уйге бас суксак, те р т белмел1 уйдщ iiui адамдарра лы ца то лга н екен. К ез салып ед1м, irnin алран ж у р т rym - деп, 6ipiH-6ipi кеу-кеулеп, домбыра тартып, эн салып, то й д ы енд1-енд1 кы зды р а ба стапты . М ен карап тур ы п: «О п ы р м а й -э , кызы лшаны ш е л басып ж аты р . М ал азырын дайы ндаура Kici же ткпе йд1 дейм1з. М ы нау адам дар кай- дан келген сонда? Осы жердЫ ! ме, элде сырттан келген бе?!»— деп ойладым. Кекежме лыцсып келш кеп телт калран сур а цты устал туо а алм ады м . Ш е тте у отырран С а - ды р кул карияга сэлем 6epin: — Э к е , б у л то й KiMflini?— дед1м. Т о й ды ц KiMflini е ке н ж бш е тур а , касакана сурап турра- нымды аксакал тус ж е к°йды. С э л к°лайсызданып калса да, оны ce3fliprici келмей: — KiMflmi болсын? Той — KenTini,— де д !. — А л анау шабы лмай жатка н ш е л, кызы лш а юмдж1? Карияныц кабары т у й т т , какырынып кой ды да, сустан- — О н ы маран н ео н е айтасыцдар. Bi3 асарымызды асап, ж асары м ы зды жасаранбыз. Ы зде цызылшанын, арам ш эбж ж улм а к т у г и , 6ip аша ш ел кетеретж каукар калды ма десецим... Апар анау казан-ошакты жаралап журген келж-кепш жтердк «А с а р ы м ы з д ы асап, ж асары м ы зды жасаранбыз...» де й дн М ен д и р е к то р б о лта н к ун н щ е р те ц ж е маран кеш е- де ж о лы ры п, е зж щ маймыл жасына кел ге н дкж айтатын кикар шал осы. О л с о л ж о лы да и лж пе й к е т т e fli, каз1р де дес 6eprici ж о к. Ызге тунере карайды, жы лы шырай бтд1рмейд1. — Аксакал, егер езщ!з бас болып жумыска шыкпа- сацыз...— де п келе жаты р e fli Тацатар Эбд1рахманов, оны Сады ркул аксакал токтатып тастады. — Карарым, сен — советсщ, эюмсщ,— flefli ол.— Сен с о л «эк1м» де ген с е з д щ м атьж асьж б м е сщ бе? — Е, б тм е й ...— деп шамданып калды Тацатар. — Р енжкен, д е айтайьж, б т м е й с щ . Онын, марьжасы мынау тьщдап ал: «Каз дауысты Казыбек жолауш ылап келе жатып, сэ­ ле м б е р уге Бала б и д щ у й ж е Tycefli. Sip конып, е р те ц ж е аттанар а лд ьж д а Бала би К азы бектщ « э ю м » деген сезд1 ш е ш т беруш е т ж т т л Сонда Цазыбек « э »— э д т бол,

« к »— куншш емес, кепшш бол, « I» — тти па тш ы л бол, «м »— менменилл болма, д е ге н ^ з »,— деп ш еш ттр Бала би Казыбектщ тапкырлыгына кайран цалса ке- рек». Сады ркулды ц мына ce3i шамына бурынгыдан бетер тиген Тацатар енд1 ш ы ндап да уласкы сы келге н ед1, кария тагы тоцтатып тастады. — Ж е , д о га р !— дед1 о л.— М ына Зы ли ха кел!п к а л - ды. Будан epi дауласып жатуымыз уят. О з д е р кайта бе- р|ц1здер. А л б1здер... мына жи ы н ... т у п -т у г е л ^ы зы лш аны шептеуге шыгамыз. Садекен, се зж де тур ды . С о л тойда отыргандар тепе жумысца шьщты. Бул да болса кауырт наукан к езж деп улк е н табыс е др К е й Ы р е к о л Kicire се ле м бе р е барып, ракмепмд1 айтцанымда, ол м ур т астынан жымиды. — Карагым, Зы лиха,— дед1 о л .— М ен те р е и л м ж . А л тереш жщ м ж деп таластыру емес, табыстыру, цастастыру емес, достасты ру. С а ды ркулды н , уш к ы р о йлы , тшд1 nici е ке н ж с е з т ж у р - генм1н. Со н да да бо лса , сы нагы м к е л т , б1рнеше сауал берд1м. — Са де ке , адам дун и е ге н еге келед1?— дед1м мен. Садекен, ойланып калды. Тагы да м ур т астьжан жыми­ ды . Тек ест1 адамга ж а р асатьж э д е т б у л . — Адам бул дуниеге гумы р уш ж келедр О лар ул, кыз боп келедр Б ул eKeyi ж у п к ур а ды . О лар ды н, м е кеж болады. Куанышты да, ^acipeui де сол м екенжде кередр М екеж ж о к адамда куаныш та, кайгы да ж о к- Дем ек, о н - да eMip де ж ок. О л да 6ip, м еж р еу, мелш иген жалацаш ж ар тас та 6ip...— дед1 С а д ы р к ул. — О з ажалга сенеаз бе? Д униеге eMip уш'ж келген адам неге елед1?— дед1м мен царияньщ е л п се з ж е к а т- ты к°балжып. Садекен, ойлы тш ж м е н сэл отыры п калды. Маган бажайлап та барлай карайды. © зж де: «Ты м б ш п ш с ж т кеткен жоцпьж ба?»— деген кудж те бар. Сонан соц коз- галацтап койды да: «О н ы да айтайын»,— деп 6ip то к - — 0л1м ем!рмен катар ж ур е др Э лм е й тж пенде ж ок- Ырак ажалдын, ажалы бар. OripiK сейлеп аузьж былгама- маган, ур лы к к те п колын булд1рмеген, ж ам анды к ойлап санасьж бузбаган адам ак ел1ммен е ле д р калкам . Уа, дуние, карттардыц осы ceai-afil О л сез да уы лда да, ж ауьжда да есщде. О л сез уйцтасак да, оянсак Да ж ады кда. О л сез саган куат бередр ceHi кеш1р1мшт е те -

fli. С е н щ дуни е ге де ген кезкарасы к да езгеред1. Сен ®зщд! баскаша, жацаша сезжесщ. Bip жврде 6ipre болсац басыц косып, BipiHHiH 6ipiH свйле сезГц тосыл. Bipinfli 6ipin гиззат, «урмвт eiie, Тургандай бейне коркып, жаныц шошып. Бул Абай сезь Абайдан калган есиет. Бул сездер еаме тускенде, кез алдыма Калдыбике келедК Онын зацсыз erin, сатуга апара жаткан 6ip тонна пиязын аудартып ал- ганым eciM e тус е д К С о л пиязын даулап, маган айцайлай келге н Калды бике, ш ьж туай ттап айтсак, ж ы лап келд1 гой. « Д э н тасыган K¥MblPcKaFa тим еил, алысканы eMip гой. © M ip ш !р кж абзал г о й » де ген екен улы Ф е р до уси будан м ы ц ж ы л бурын. Калдыбикенщ де алысканы влмр-тш. О га н е к те м д ж еткен м енщ д е iciM с о л -ть ж . Ы рак б у к т совхоз уш ж каталдыкка бардым. А л Бейсек экем нщ кант кызылшасын сулы ацызына е гу ж ай лы кецес 6 e pyi — 6i3re кеп ж э р д е м бо лды . Со в - хозда буры н кызылшаны жоцыш калы кка, некен-саяк би да йлы кка e rin KeninTi. М ум к ж , содан б о лар , м ум кж суы аз, KyTiMi нашарлыктан б о лар — кант кызылшасынын ен1м1 е р гектардан ж у з ж иы рм а цен тн ер ден аспаган. Мен со в хозга келге н ж ы лы кант кы зы лш асьж ы ц ежм'ж к ур т к еб ей те м ж де п 6ipa3 ты цайган ж е р ге екю зген ед1м, 61- р а к о л 6 epi6 ip ты гы рьщ тан алы п шыга алм ады . 1971 ж ы ­ лы е ж м e w flipy ж о спа рьж ж е тж с уш пр оцентке гана оры ндадык. Бул, ш ьжды гьж айтсак, аттамай жатып аксау, турм ай жаты п кулау бо латьж . MeHi ешк!м жапа келген д и р е к то р екен де п аяган ж о к , катты сьж га алды. С о н дай ж и на лы сты ц б1р!кен келге н соц, актарыла сейлесейж деп бас агроном Болат Токсанбаевты шакы- рып алдым. — Йемене, тагы да...— де д! ол колымен ишарат жасап. — Бурьж, сынамайды екен. ©ншейж басымыздан сипайды екен. Б ул ж олы елт!рш салды. — Ж ум ы ста кем ш Ы к болмай турмайды... — Ж о к , сен е й т т ж уб атпа . Б1зде ж ум ы с Tyrm i сайтан да ж о к екен. Осы жолы мен соны тусжд1м. — Ж ум ы с болмаса, азаннан кеш ке де й ж несже сал- пактап журм1з? Б ул ж у р т айта 6epefli-ayl — Ж о к , 6!з салпактап та ж ур м е п ш з. К ур боска уйктап, текке айлык алып ж у р т т з . — Апасы, жасьщыэ улкен де болса айтайын, катты

к е ту д щ де жен1 ба р,— д е д ! Б о лат е з ж щ т!к м ж е з ж е басып. — С е ж и осы совхозга келгенщ е цанша болды ?— де - д'|м мен се з ж б е лш . — Бес жы л. — Содан 6epi цызылшаныц еж м ж ж уз жиырмадан асыра а лд ы ц ба? — Аскан ж о к - BipaK о ган б !з кжэл1м!з бе? Ж е р то з д ы , оны uiipiK басты . Н е к т е у г е болады? Байкаймын, Б о лат сы лта у айтканмен, ез'| к е д !м п д е й абдырап цалды. Цент цызылшасын ecipyre маманданды- рылган совхоздьщ бул дакылдын ежм ж ен цатылуы оны агроном ретж де чатты цынжылтып, api уялтып ж ур ген ж сезетжмж. — С е з щ рас. KypiujTi цамыс, бида йды карамыц, кы* зылш аны uiipiK басып ж ата ды . С о ла й б о л д ы екен де п, ц о л жайы п царап о ты р а берем1з бе? — Неге отырмыз? Ауы спалы eric танабьж жасадьщ. Цызылшаны жоны ш калыкка ere бастадыц... Болат ^ант кызылшасынын, шьж гашыгы болатын. Онын, бар ойлаганы, арманы, мацсаты — осы дакы лды кен, еркен ж айгы зы п, оны н е м м д Ы г Ы а р тты р у едК BipaK 6ip нэрсеге бар ынтазарымен туге л б е р те тж адамдарга тэн м жезге басып, ойына 6ip алган нарседен оцайлыкпен таймайтын. Сонды ктан Болаттьщ р ен ж и тж ж б т с е м де, ез ойымды букпелемей тж е айтуга бекжд1м. — Б1з буда н бы лай с ул ы е ге й ж . Б о лат маган ж а л т к зрзд ы . — А й ты п тур га н ы цы з Бейсекемнщ ce3i fofi? — Ие, о л д а бар. Сон ан сон... ез1м д е о йла нды м . Бас­ ка совхоздардьщ да жагдайымен таныстым... — Кариянын, c®3i ж ай лы мен де о йла нды м . О н ь щ р ет! келмейд'|, апасы. — Неге? — Эл1мсакта кызылша еккен 6ip шал айтты екен деп, лап коям ы з ба? Ойланайы к. — О га н уа кы т ж о к , Бейсекен 6ip нерсен! 6inin айтып отыр. — Эй, к^йдам... — Бит, кене, и лрж ке жоныш ка азык болса, сулы ау- катына жарам айды . О л а р ашырады, олс1рейд1. Цы ры луы да мумк1н. — Ж ер одан тазармайды, кайта, с!л!кпес! шырады, апасы. Е ж -уш ж ы л дэнд1 да кы л еккен ж е р м ул д е м тозы п кетеди 99