З. Тамшыбаева. Жер туралы жыр

б!реу-а к- О тан деген1м!з — on сенщ туган ж ерщ , турагыц, мекенщ. О л сенщ аскар тауыц, айдын келщ , сарша белщ, кегорай шалгыныц. О л сенщ кезщ деп лаулаган от, бойы цдагы ж !ге р !к , ж у р е п ц д е п nynin, азам атты к арыц' ец куш л уятыц. ©з Отаныныц те уе лЫ зд т жолында He6ip е р л е р ш ы бы н ж ан ы н , касы к канын киган. HeMic фаш истер1 б1здщ ел1м1зге к а те р TeH flipin, ел1м м ен OMip, кун мен тун , азатты к пен к улд ы к теке лрескен нерайбыл ш а кта м е н щ ел1мнщ неб1р а я улы аза м атта ры еш о йла н- ба стан е з о та н да р ы у ш ж ем 1 рлер ж киДЫ. Ф а ш и сте р д щ ел!м оты н аткылаган пулем етж е Александр Матросов KeKiperiH тосса, казак батыры А к з д ш Суханбаев ею колы жараланып, граната лактыра алмай калган катерл! сэтте пулем ет аузын омырауымен жапты. А л Брест камалыныц батыры Иван Кузнецов ше? Онын, eMipi мен epniri ез ал- дына 6 ip дастан. Иван Кузнецов менщ ж е рлеа м , ж е тк ул ь щ ж Н т . О л аксулы к азамат Нуритдин деген ю анщ жалгы з баласы. Ж е тк у д а Совет ею м етж орнатура белсене араласкан бул KiciHi 1920 ж ы л ы к ул а к та р азаптап en T ip e fli. О н ы ц эйел1 де кеп узамай солардын, колынан каза табады. Нуритдин- нщ ж е л м калган те р т ж асар баласын паналататын 6ip пенде табылмай калган кезде Кузнецов Григорий деген о р ы с >KiriTi м ен о н ы ц ейел1 И р ин а оны е з у й л е р ж е ж асы - рып, кейжнен е зде р ж е бала е т т , оган Иван деген ат к°я- ды, Кузнецов деген фамилия береди О р ы с се м ья сы н д а е скен осы ба ла 1937 ж ы лы А л м а ты - ныц ф и зку ль тур а техникум ы на Tycin, о л Улы О тан согысы басталган ж ы лы Брест камалында кызм ет етеди Фашис- тер камалга лап койып, ондагы кызыл ту жыгылгалы тур - ган киын шакта Иван Кузнецов ец соцгы гранатын кею ре- riHe кысып, о т шашып келе жаткан ж а у тан кю нщ астына 63i Tycin, ф аш истер дщ ш абуы лын те ж еп тастайды . Улы Отаны на шекс1з б е р тг е н д ж тщ , оган деген улы м ахаббат- тын, б у д а н е т е р л ж б ж п б а р ма, айтьщ да рш ы ! Улы Отан согысында кыршын кеткен жалынды журна­ лист, д а уы л ды акын Баубек Булкы ш евтщ мына 6ip елец! эл1 е с !м д е : Ер жеткенде всейin, Ер болмасца немене! Ерке ecin 6iniMfli Кен болмасца немене! ©TKip алмас болатка Тек болмаска немене! Сары алтындай салмакты, С!ре, саспас сабырлы 200

Кен болмаска немене! «Уралап» айкай салганда Колга алмаска немене! Жаркылдаган ак семсер Жолга алмаска немене! Карсы келген жауынды КаЬарынмен ympin, ^ Айбатынмен арбасып Сонда алмаска немене! Осы iciepfli !стемей, Ер жегпм деген ерлерд!н, Сезже Kici сенер ме? Кысна eMipiH д а уы л д а ты п е тк ен асы л агам ы зды ц, акын азаматымыздын, е р л ж ж ай ы н да айтнан соз1 осы. У л ы Отаны на де ген шекс1з м ахаббаттан туа ты н ен, асыл се з Отаныца деген шынайы махаббат с е т и тек ип ниетщ - нен, жансы ойыцнан емес, сенщ ap6ip кщ нен, адал кы з- м етщ нен KepiHyi керек. Каз1р б1здщ ел1м1зде А з ы к -т у л ж программасы icKe асы р ы луда. Ецбе к е ж м д Ы п н а р тты - рып, сапаны ж ац сар ту, каржы ны ун е м де у, пайданы м о - ла й ту ж о лы н да гы кур ес na3ipri к е з д е со в е т ад ам дары ны ц кун де л!кл, уй р ен и лкл icine айналды. С о ц и а л и с т жарыс да гд ы лы iciHe, ем1рл!к нормасына айналды. «...Ертеде Коныс деген ацгал батыр ем!р cypirm . Элг1 баты р Й^ожабек байдын, api с у л у , api акы лды кы зы Тананы айттырмак болады. Аксакалдарды ц «куда тус е й к » деген акылына кенбеген Коныс цалын, к°лын касына epTin, кылышын асынып, садагын сайлап, кыз аулына такау к е л т , 6ip те б е ш ц басына ш атыр TiKTipin, кы р к е р с е т т — Кожабекке сэлем айт, кызын берсе — к°лынан, бермесе — жолынан аламын,— деп бай аулына emui ж и 6 e p e fli . Ж аудай шуйл!гш, жауар булттай ту0л!пп, ж уртты урей- ленд1ре келген дацгой баты рды ц елчланен сескенген Ко- жабек кец!л ж етер агайын-туыстарын шакыртып, кецес кур ады . Б ул жай ды ест1ген Тана: — Э к е м а уре болм а сы н , Коныска ж ауапты аз1м б е р е- mi'h,— де п 6ip ж е ц г е с т ж1беред1. А к б о з атка Minin, ж аны на кур бы лар ы н epTin келге н кызды Коныс тебе басында малдас курып отырып, мен- MeHcin карсы ала ды . Тана кагыта са йле п: 201

— Кыздар, цыз айттырар мырзамыз цымсынып отыр ма, элде цырсыгып отыр ма, жешн сурап бЫ цдерии,— fle fifli. А щ ы свз, ажуа кулю жанына батцан Коныс орнынан коцацдай турып: — Сен кыз, алдым ды орап, арбамай, ацтык байла- м ы цды айт,— деп коцан-локкы керсетедк — Ашу душпан, лагынет, Сабыр ет, батыр, сабыр ет. Тоты кустай таранган Квэ тояттар керк!м бар. Куткежм ум!т, ак арман, Семсердей втк1р серт!м бар. Ж!г1т болсац жвн тычдар,— деп Тана цаймыцпай т т катады. — Кулатым сенде. — М е ж ун ата ты н ж п т г п ц ею KacneTi б о луы н цалай- мын. Алды м е н акы лды лы ры цды , онан соц батырлыеыцды сынаймын. О сы ею сынымнан етсец — сенджш н, эйтпесе квлген !зщ мен Kepi цайта бер. Алды -ар ты н ойламайтын ацтал батыр: — Ендеше, мен дайынмын,— деп цасцая царайды. — Ер ж !г!ттщ уш cepiriH, адам бойындагы алты асыл цасиет пен уш асыл м ж е зд ! б т е с щ бе? 0м1рд1ц аркауы, е р к е ж , е з е п не? Л р л ж т е п у ш ба йльщ пен то гы з ж ам ан- д ы ц е с щ д е ме? О с ы л а р д ы ц б э р ш щ ж ауабы н каз1р айт. Мойнына су, аузына кум куйьшгандай, Цоныс уялганы- нан ж е р г е ю ре ж а з д а п , кала 6epinTi. Былай шыккан соц: — 0лг1 баты рды ц аптыгын басцан жумбактарыцныц ш ешу!н айтшы,— де п ж алы нады цурбы лары Танага. Кыз толрай женелед1. БР Ж1Г1ТТ1К СЕР1Г1: Айнымас адал жубайы. Астындагы аты, Сапарлас болар удайы. Шычдалгам акыл-айласы Шымырлап туреа шынайы. AflAMflAFbl АЛТЫ КАСИЕТ: Зердв-звйш1 тылсым сырларды уга алатын, ©нер-epici вм!рден вперер Тапкырлык, талап, epnlri Душпанга най?в сута алатын. т

АДАМНЫН YIU БАЙЛЫРЫ: 1Ш - ТОРЫЗ ЖАУЫЦ ТАРЫ БАР: Басты жауыц — жалкаулыц Сорлататын жаныцды. .. . Тананын, б ул н деид|». Мен бул жер бурынрылардан цалга цаныммен, адам иетш екшеп берген

д е л б у п н п куннщ талабымен у н д е с т турганы н атап етк!м келед1. О л се зде р — б1зден кеп буры н гумы р кешкен адам дардьщ керген-бш гендерж ен туйгендер1, бастан е т- к'згвн теж1рибелержен жинагандары. О лар оны нацыл сез е т т , тастап кеттк О л сездер б|здщ еам1зде эрдайым ж ур геж абзал. Халкы м ы зда «Ы р е у д щ 6ipeyci3 кун! ж о к » деген метел бар. Бул б1реудщ аркасында ж урю кун кору керек, не- месе адамдарды ез есебще пайдалана б т у керек деген угым емес. Бул — адамньщ психологиясы езара карым- катынас жасау барысында цалыптасып, ж е тЫ п отырады д е ге н угы м . Ж а лп ы е м !р д щ ез1 ада м д а р дьщ , о ла р дьщ арасындагы царым-катынастардан туы п, дамитындыгы бэр!м1зге мэл1м. Сондьщ тан адам е зж цаншама бЫ м дар, цаншама бакытты деп есептесе де, оньщ психологиялык м уцтажды гы, ка ж е тлп болмауы м ум кж емес. Адам­ ньщ ж а к сь ж ы Kepin уйрену'|, ж ам ан ды к ер ш жирену1 де осы чарым-катьжас арцылы келедь М ен алпысынш ы ж ы л д а р ы к елге н «Е ц б е к и л ж » цаз1рп б и ж те н царасам, ауы лды н, со л к е з д е п к е й п ж е к;атты уя ла - м ь ж . А у ы л каз1р ecTi. С е л о л а р с э у л е тте н д !, адам дар д э у - л е тте н д к Bi3 ц о л ж е тж з г е н н е п з п таб ы с — адам дар дьщ ж ан д у н и е с ж д е б о лга н ул к е н езгер'|С. Каз'|р б1здщ ауы лда телевизор аркылы б у к т элем де болып жатцан жацалык- тарга зер салмайтьж адам кем де-кем . Э р уй дщ шагьж да болса, ез жтапханасы бар. Ж ж -ж ж к е л т туратын артис- те р дщ енерж е ауыл ж уртш ы лы гы улкен талгаммен ка­ рал, зор талап кояды. Бул да болса адамдардьщ езгер- геж, ескеж. Адам дардьщ «турм ы с дережесж кетеру» деген угым- ды те к кана ту ть ж у заттарьж кеп енд1ру мен жалацыньщ кебекн деп у с п р т ту с ж у ге болм айды деп айтып журм1з. Оган адамдардьщ турмы с жене м ж ез-кульщ медениеть нщ ecyi де жатады. Ада м да р дь щ рухани е с к е н д тн , кеп езгергенд1пн мен мы салм ен делелд'еж н . «К е ка ра л» бел1мшес1нде тураты н Даданбек деген карияньщ байлап отырган биес! урланып к е т т , мен ауыл аксакалдары аркылы б е лп а з урыга се­ лем айтканымды,' о л м енщ 6ip гана уэж1ме токтап, кол- ды болган биеж еш жм ге керсетпей, кайтып экел!п байлап КОЙгандыгы ж айлы ж ога ры да айтцанмын. А р а д а о н ж ы л е тк ен н ен к е й ж с о л ур ы маган ез1 к е л - fli. Кызылш а жиналып жатцан кауы рт шак болатын. Э л п Kici (м ен оньщ аты н е з ге р тш , Коспан д е п атайын) ericTiK 204

ш е тж д е турман б !зде р ге к е л д ! де , кара ж е р ге ж а лп ет!п отыра кетт!. — MeHi турмеге ж!6ертщ !з. Эйтпесе, отырганым — oibipFaH. Турм айм ы н!— д е д ! о л. — Неге, белр-ау? — А н а «К ец ар алд ар ы » Д а д а н б е к шалдын, би е сж у р л а - ган — м е н м ж ,— дед1 Коспан д э л 6ip кел Keiuipin келген адам се к тд е ж п м ж д е тс ж т. — 9 -э , солай ма?.. А л Коспан буры нры дан б е те р е кш ене TycTi. — М енмж! Давай, турм еге ж!берщ1з. — Урлауы н урлараныцмен, ертецж е орнына апарып байлап койдын, гой. Енд! н е с те камаласыц? — П ирылым уш!н. П ирылы бузылрандарды да со ттау керек. Бар п эл е со ла р да н шырады,— дед1 Коспан тары да уэж тауып. — Пигылыц бузылганымен уацтылы ес жинапсыц. Ж у - ре бер. EHflirepi оны icieMe,— дед1м мен Коспанньщ он ж ы л е тсе д е с о л iciHe ani к ун ге д е й т уя лы п ж ур ге н ш е ш1м жылып. Касымда туррандар да м енщ сез1мд1 кош тай ты н д ы цта - рын б т д !р т , бас шулрыс-ты. Ырак Коспан сонда да кояр М1не, к е р д щ !зд е р рой , адам калай е з ге р г е н т! Эрю м езжен ынта-ыкылас, кайрат табура, осы аркылы езж де, езгеж де тербиелеуге атсалысуы кажет. Ата-ана- ныц табысы мен абырой-атарына мэз болы п, сонымен рана ж е цш л р ш Ы к ж асау, eM ipre о ка й орналасудын, ж о - лы н 1здеу ж ас жанра жараспайды . Адамнын, ж а с ты к шары куш -кайраттык кезк М же, осы куш -кайратты дер кезж де пайдаланбаса адамныц eMipi е к ж ш л етедК Жасы келген адамдар арасында, « Э тте ц ж ас куж м кайтып келсе, мен OMipfli баскаша бастап, е зге ш е е тж з е р ед1м»,— де ген сездерд1 ж ж ecTin калаты ны м ы з да со дан б о л у керек. «Акы лды кеп жасаганнан сурама, кеп л кергеннен сура» деген казактык макалы да максат — узак eMip сур уде емес, максат — е зщ д' тэрбиелеп еарген корам м у д д е о - не сай ецбек ет!п, ел, ата-ана алдындары парызды е теу е ке н дтн е барыштайды. С овет айелдер1 ком ителнщ М осквада етж зш ген 6ip жиынында, сол конференцияра катысушыларра тараты л- ран анкетаныч ш ж д е ; « О з ем1рд! лайы кты с у р у де ген д ! калай тус ж е а з? »— деген сурак бар-тын. Мен ол ж олы орайы келмей, б у л сур а кка ж ауап жазбай к е т л м . Б1рак оны ез ж ур е п м д е, ез!ммен б!рге ала кетлм . 205

Ие, лайы цты вм !р с у р у деген!м !здщ шын м а ню неде? О л , м е н 1м ш е , б а ла ла р га — куан ы ш , ж а с та р га — та л - пыныс, кар тта р га — кам корлы к, э л а з г е — цайрат, наукас- ка — д е н с а у л ы к , к у ш л г е — KeiuipiM fliniK, а р с ы з га __у я т аш ушацга — ею ж ш бер у деген сез. Егер сен осылардь! |стей алсац, о д а н те к м е д е т аласьщ . А дам баласындагы кандай кем ш Ы кл ете улкен акау деп есептейаз?— десе, мен оган: — Ды рдулы к;, дуние цоцы здыц, ойды ц самаркаулы- гы, бойды ц жалцаулы гы, ж е ц тте к ж е л к тд е к л к , ушкалак к е б е л е к тж , е з ш е р санап, е з ге ж е л е м е у ,— д е р ед1м. Ш ы н айтцан сон, актары ла айтайын, ез басым — м е ж - piM fli, кайыры м ды , ац к ец ж , анкы лдак, айтпайтын, айт- са — цайтпайтын, кайсар, epi карапайым адамдарды кур - м е тте йм 1н . Ж о гар ы да айтцан анкетада: «C i3 бакы тты цалай Tyci- Heci3?»— деген с ур а к та бар-ты н. Ие, бакы тты цалай тусжем? Канша ж ы л eMip сурсем , б у л сур а цты к жауабы н сон- ша ж ы л !здеп келем1н. О л тур алы талай ю сшермен де сы рласты м . С о ла р д ь щ ш'ш ен е а м д е калганы — екемнщ айтцан сез1. — Э к е , ба кы т деген не?— деген ед1м мен. Э к е м е ж е л п да гды сы на салып, 6ipa3fa де ж н унс!з калды. Сонан соц сейлей женелд1. — Б а кы тты б ш п ц к е л ге ж , ем1рд1 т у с ш п ц к е л ге ж екен, калкам !..— дед1 о л.— Bipeyn epre би ж м ансап— бакыт. Тагы б1реулерге — е ктем дж ету, киянат жасау, баскаларды opfa ж ы гу — бакыт... А л шын бакыт — бакыт- сы з-ак бакытты боп ж ур ге ж ц — Бакыттыц не екежн б т - мей, актал, ацкау калпьщмен ойнап кулгенщ , ол да ба- кыт, кызы м ... Бакы т i3flen азапка туссец, о л да сенщ бакытты кундерщ ... Бакы тты ц у л к е ж — асыл арман. А р - м а н н ы ц б о лм а га н ы — б а к ы тты ц б о лм а га н ы . Б а кы т i3flen мал бак, М ейлщ , тас каша. Ы рак мынаны есщнен тастама: б а кы т 1здеп с о р лауда н корьщ па, бакы тка ж е т т сорлап ж ур с е ц со л жам ан... ум ы тпа! — А л е зщ !з ба кы тты сы з ба, еке? — М ен о ты з ж ы л мал бактым, епн ект!м . Сен сектд1 м е ж н де арманым — ел1ме астыкты кеп б е р у болды . С о л ж о лд а талай киы нды кка кездеслм , кысастык керд1м. Та­ лай табыска жетт1м, куаныш керд1м. М енщ ец бакытты кундер1м, ж ы лдар ы м со л шак, Зылиха... А та -а на баласына cinipreH ецбепн еш уа кы тта карыз деп санамайды. А ла й да ата-ана картайган ш агында о лар- 206

fa цамцор болу, кут!м жасау балалардыч перзенттж бо- рышы. Kasipri ата-ана кеб ж е м атериалды ч жагынан еш - юмге ауыртпалыч салмайды. Дегенмен оларды рухани жагынан демеп оты р у керек, кезж до чамчор болы п к улм ж асау— бала чайда ж ур м еан , кандай чызметте болма- сын — оныц басты парызы. © з ата-анасын сыйламаган, к а дip тутп аган адам ны н ба счаларм ен тш табы сы п, ж а р а - сып кетуж е сенуге де болмас! «вз1цд1-езщ сыйласан, ж ат жаньжан туч 'ле р », деген мачалдьщ туп -те рю ж де осын- да жатыр. Ум ы тпачдар осыны, достары м ! Б ж кте у ж е рде ек! адам тур дел1к. А л ы лдида шалшыч с у ж аты р. Соган у ц тге н е лпле р дщ 6ipeyi — тек шалшычты керед!, ал екж ш ю — жулдыздардын, суга тускен сэулесж керед!. Сендер де ем1рдщ тек жачсы жагьж керщ дер, доста­ р ы м !.. М ен б у л сез!м д1, е ч алд ы м ен , ж астар га арнап о ты р - мьж, «Ер ж кгт уйде туып, жорыцта елед1» деген сез бар. Ka3ipri заманны ч ж о р ы гы — е чб е к . А д а м д ы е р ата н ды р а - ть ж да — е чбе к . «Е ч б е к с !з eMip — сенген к е м !р ». « Е ч б е к Ty6i — мереке, к е гт'ч Ty6i — береке». «Катты жерге ч«ч турар, чайратты ерге бач ту р а р » деген. ©м!рд1 осылай тус1нд1м де , б а лгь ж а лб ы р т шагымнан е чб е к ке араласып кетт1м, осы 6ip ул ы ж о р ы ч та адам б о п чалы п тасуга т а л - пьжды м . He6ip еткелден е т т , талай-талай м ежеге ж е т!п - niH. Мен1ч бар eMipiM осы Ж е т к у еч1рж де е т п . Б у л е л - кен!ч табысына да, чуанышьжа да мен ортачпын. Ермек чуган балеге жолы гады , ечбек чуган чазынага жолы гады . Мен чазынага ж ер жаннаты Ж е тк уд а жолы чты м . С о н - ды чтан да Ж е т к у — м е н !ч eMipiM, ж ы ры м , таусы лм ай ты н ежм. Ж е тк у — аулым межч-



999