Б.Дәулетбаев Сүмбілшаш

Д1Н 1Ш1 каракелецке. TeMip пештщ устшде кара казан- дары су сакыр-сукыр кайнап, уйдщ iuii 6yFa толып кет- кен. Куйлькомеш 6ip кемгир от кесеп отыр. Тор алдында eni адам жатыр. Bipi казан пештщ он канатын, eKiHinici сол канатын алыпты. Аннанын K03i жер тосекте шолмек- тей солып бара жаткан он-он бес жасар кыршындай ба- лаРа TycTi. Онын бас жагына бакан кадап, баканнын 6ip ашасына койдын ку басын, кынга салран кара пышак win койыпты. Онын басында ум таккан ак калпак му- л! тур. Аннаны баланын касына epTin барды. От кесеген кемшр булардын келгенш байкаган жок. Колындагы кесеуд1 тастай салды да, мазданып жанган отка табынды. Анна 6ip нэрсе дейш деп ед1, Кырмызы ундемешз дегендей белг1 бердь Басындары кундтн тар- катып » i 6epin, алдына жайды да, epiwiepi куб!рлеп множат erri. — О , кудай, жалынып-жалбарынам. Колымды кок­ ке, 6ip оз1не кулдык урам. Варган сайын жалрызымныц 6eTi 6epi карамай, api карап барады. О , кудай, не жаз- дым саган. Анау жаткан молдакен! Ол сешк аркандау- лы кулын. А лры н келсе, о, кудай, кулын емес пе, соны ал. Оны азсынсак, д е т коса ал. Тек мандайыма б1ткен ж эл ры з жулдызымды калдыр. О , кудай, асарымызды асадык, жасарымызды жасадык. Жалрызымда нен бар efli, K03iH шыккыр, ку кудай, айтпайын десем, айткыз- дын-ау,— деп кемшр жещмен кезш cypTTi. Бурыла бе- pin, желке жарында турран eKi адамды nepin калды. — Кетек, мунысы KiM efli?— деп отыра Kerri. — Bi3 рой, эже. Кырмызымын... — Жылай-жылай кезден де айырылып барамын. — Баланыз жазылып, эл!-ак квзайым боласыз. — Айтканык келсш, кызым. — Айтканым келсш десешз, баланызды дэр1герге кврсет1щз. Анна апай емдеп жазады. Будан зорды да жазды,— дед! Кырмызы. — Уйде емдесе кайтед1,— дед1 KeMnip. — Мунда жардай жок екен. Ауруханада емдеген жен,— дед1 Анна. — Апа, апа, су... су...— дед! жертесекте жаткан бала. — Айналайын, каз1р, кудайым-ау, тмге келдь— деп aFauj шелектен сырлы тостаганра куйып алгац суды ба- ласына карай ала женелгенде, Айна кемшрд1 тонтатты. W0

Колындары суды кайтып шелекке куйды. Бала алкынып, кырылдап дем алып жатыр. — Кызгалдак, казандагы кайнаран Судан 6ip-eni урт- тамдай ысыткылап хйберип,— дед1 де Анна баланыц тамырын устап жатып. — Жаным-ау, булар да тамыр устайды екен рой,— деп кемгпр сылп eTKi3in, ершдерш жия койды. Баланыц тамырын устап кеудесше куларын твсеп тындады. Баланы етпетшен жаткызып, жауырынына сол колын Tecefli де, он колымен саусацтарынын уст1н урып байкады. Аузын ашып, тш н кердц айналдырып кезш карады. — Ауруын аскындырып алыпсыцдар. Неге алдын ал- мадыцдар. Баланыздын тесек тартканына кеп болыпты. Неге бурын хабар бермедВДз,— дед1 Анна жанында жы- лап турган кемшрге к,арап. — Анау жатцан баксы-молдадан тарттым тартаты- нымды. Сацтаса кудай ещц соны-ак сацтасын. Балам саган аманат, кызым. Д ш ц баска болса да, жаныц таза жан екенсщ. Кудайдан келмеген жаксылык, сенен кел- ciH, кызым. Талай курсак кэтерд!м, 6ipi де токтамады. блгенде керген кенжем едь TinTi кудайдын да колынан 6ip рет алып калгам. Ещц сен алып калсац осы ажалдан, еле-елгенше отынды жарып етейш,— деп кемгпр Анна- нын аярына бас урды. Сумбшшаш уйде жалгыз кала берген. Yfl iuiiHfle epci- л1-карсылы бграз журд1 де, терезе алдындагы ютап се- ресше карады. Аударыстырып турып, iuiiHeH кок мука- балы ютапты алды. «Аннушка, прости меня, что ушла, не дождавшись тебя. Взяла книгу о тракторе. Не сердись, дорогая. Твоя Сумбьлшаш». Алакандай ак кагазга жазып, Сумбшшаш оны стол устгне койып Kerri. Ат корада байлаулы турган атка м1- Hin, KbipFaii текшедег1 карарайшыларга карап тартып отырды. Толассыз жауран кар жалгыз аяк жолды жа- уып-ак калыпты. Текшеге карай туспалдап тартып келе- дь Кар жауганда карралар ойнак салады. Bip бутадан екшгш бутага шыкылыктап конран сауыскандардыц у т еепледг. Бута тубшде бурсиген суык торрайлар Kepineai. Кенет ат уршкен тобылгы тубнгдег1 торрайлар аспанда 6ipa3 калыктап ушып, атты адам узап кеткенде, канта- дан тобылрыныц тубше топтапады. Кар бетш шиырлап, ойнак салып откен ак тиындар- 101

дын 1здер1 атты адамнын алдын торлап тастгпты. Ма- мыктаи кардын устше бауырын тесеп, аунап-кунап алды да, адам карасынан каймыккан ак тиын сабалак кум- рыгын Т1к кадап, бет алдындагы карагайды ермелеген бонда, шше ен т жок болды. Тумсыгымен карагай Tecin кун керш токылда к жур. Карарайды аралап eTin, Сум- б1лшаш^ текшеге шыкты. Моржасынан кек тутж шыккан aFaui уйд1 кергенде кыздын кенш серп'п сала бердн Бул Кырран текшенж карарайын дайындаура келген карарайшылардын yfti едк Карагайдан салыиган ат ко- ранын устшде уйжген шептер жал боп тартылган. Кора- нын куншырыс керегесжде уюрейш терт TeciK кержедк Ат корадан алыстау жерде ею уй караяды. Онын б1ржде женешем турады, калган уй карагайшыларга карайды. BocaFaFa байланган аттьщ шылбырын шеннп, Анламас шалды аттандырып жаткан женешемнщ касына Сумбж- шаш к елт, аттан тустй — Жол болсын, ата,— дед1 кыз атын байлап жатып. — Ау, Сумб1лшашпысын, жалгыз жургенщ не?— дед) Анламас. — «Казлес» жактан келемж. Ал, ci3re жол болсын, кас карайып бара жатканда кайда барасыз,— дед! Сум- бйшаш. — Женешекнж отыны таусылып калыпты Карагай суйретж келейж деп ед1м. — Онда мен де барамын. KapaFaftra тэшкем KaFyra да адам керек кой. Екеум1з ею карагай суйретж кайт- сак, 6ip апта жарура жетедК— деп кыз канжырасына тэшкем байлап, белже балта кыстырды да атына кайта MiHAi. Карарайшылардын кулатып жаткан карагайлары отка жагуга жарамайды. Сондыктан олар жакын жер­ дей кебу карагай !здедь Отынга дайьждаран карагайды булар ауыл ipreciHeH тапты. Туйенш белждей сэры ка- рагайды арамен ортасынан как бвлт, кестекпен Ж1г1н ажыратты да., Сумбжшаш карагайдын ею жуан басын балтамен тужырды. Карагайдын тумсырынап тэшкем карып, ай туа карарайды ауылга суйретж келд1. Кешю аяз бетт! шымшып, кулакты шымырлатады. Анламас пен Сумбжшаш аттарын догарып, Tepi катып, кыраулап калмасын дегендей, ею атты да KopaFa байлап койды. TepiH басканнан кейж ер токымын алып, ею атка Сумбжшаш шеп салды. CeftTin шымылдыктын iuiiHaeri агаш тесекке келж кисая кетть Б1раз тыныстаганнан Ю2

кей1н, кыз шымылдыкты Tycipin шешшдь Tarri уйкыга Kerri. Кун кулактанып, шынылтыр аяз 6erri шымшиды. Кыземшектен соккан суык жел туш боны жауган улпа карды ушырып, сай табанына карай yftipin тастапты. Жана тускен жас кардын 6eTi кум|стей жылтырап, квз каратар емес. Жецешемшц карагайшыларга тамак 6epin кайткан 6eTi едк Сумб1лшаш сэры самауырынды уйге юрпзе бердь Анламас шал да карарайшыларды жолрэ салып келген 6eTi. — Сумбшшаш, карагайды текшеге жигызбаса бол- майды. Кеб! жыккан жерше калдырып кетш жатыр,— дед1 Анламас шайды imiri бола 6epin. — Жакып aFa кайда? — Жакыпты Ораз шакыртыпты. Кыррызсайга Kerri. Кырран текше беткейшдеп калын карарайды кула- тып жаткан карарайшылардын касында Сумбшшаш та журдк Анламастан карагайды кулатудын T9pTi6in де yflpeHin алган. Карагайды кай жакка кулаткысы келсе, сол жакты икемдей бередк Сумбьпшаш карагайды ара- лап келедк Узындыгын терт жарым метрден KepTin тас- таган карагайлардын тубше такба урып кетш барады. Такба баскандардын oapi ею метке тэн карагайлар, оны ауданныц басшы орындарынын тжелей каразымен рана колхоздарга сатып отырады. Карагай «Казлестщ» ша- руашылыгын кетердй Текше imi кунд!з кушренш кетедь Шатыр-шутыр етт кулаган карарайдын думпушен кейде жер алкшген- дей болады. Сумбйннаш 6ip карагайдын тубше танба сорып бола бергенде, жанына жарты кадам жетпей ку- лаган карагайдын eKniHi оны калпактай ушырып туЫр- дь Екжнн 6ip шетте 6ip колымен кеалген карагайлар­ дын тубш танбалап келе жаткан Анламас кар устше кулаган кыздын колтыпянан суйеп туррызды. — Карагай жыгып жаткан жерге жолама деп канша айтамын,— деп Анламас карын KaFbin жаткан кызга кейи сейледн Кызда ун-тун жок- Коркып калган кершедк Куп-ку ен!не eiifli рана кан жупре бастады. А ярын тез-тез басып карагай кулаткандардын касыиа келцк Бейхабар exi адам кулаган карагайдын туб1ршде ширатпа темек) тартып отыр екен. — Ж ас карагайды неге кулатасындар, шайырын со-

райын деп пе ед1цдер,— деп Сумб1лшаш ею адамга нейи сейледй — 03iK амансын ба? Карагай кулайтын жакта негып журсщ? Мен мундамын деп дыбыс бермейсщ бе? Б1з кайдан бМешк, сешн мунда жургешндк— дед1 екеу- ДЩ 6ipi. — Бул карагайды есепке алмаймын. Танбасы бар карагайды неге кулатпайсындар. Канша айтамын, ка- рагайды тубшен такап кеандер деп,— дед! Сумбшшаш. Карагайшылар ымырт уй1р!лin, кас карайганда кос­ ка кайтып оралады. Оган дешн дайындаган карагай- ларды беттен текшеге карай агызып, текшеге тускен карагайларды сатылап жиып тастаган сон, 6ip-6ip ка- рагай суйретш ауылга кайтады. Коска кел1с1мен жене- шем оларды тамактандырады. Анламас аттарын корага Kipri3in, шеп салып жайгастырады. Сумбюшаш кара- гайшылардын жеюл-желш жаралангандарынын жара- сын танып береди КунделшД Д рш ш к осы калыпта ет!п жатты. Яков ауданнан оралды. Жалгыз келген жок. Bip топ адамды ерте келди Арасында Энлр бар. Сумбйпшаш эке- ci келгендей куанды. Жаналык ест1п, квиБл кетершп калды. Булар карагайды жетюзш, онын бэрш танбалап текшелеуге келдк Тдмактарын ез1мен ала келди Алгаш- кы кундер1 оны колхоздын председател! Энлр баскарып журдь Яков пен Энлр Кыргызсайда еткен кенесген кешн, кыс айын пайдаланып жаппай карагай дайындауга Kipi- cin кетт1. Кырган текшеге колхозшылардын 6ipi келш, 6ipi кетш, кезектесш дайындап журди «Казлестт» езл нен 6ip бригада карагай Kecin жатты. Кантардын какаган суыгында карагай жыкканнан колайлы ештеме жок. ©йткею карагайдын шшде умдеп жел coFbin, кар борамайды. Унем1 козгалып, eTi кызып журедй Дене суынгандай болса, бутак жапли жылына- ды. Карагайды сол куш баудай Tycipin, бутактарды уйш, тыныстап отырганда, салт атты адам Яковты сурады. Э лп адам аттан тусш, отыргандармеп кол алысып аман- дасып шыкты да, койнынан терт буктелген кагаз алып Я ковке усынды. Яков кез жупртш окып шыкты. — Ау, кызым, кеппен 6ipre Дзе бук, демпип ал,— де- fli Яков. — Кулаткан карагайларынызды елшеп улгере алмаи жатырмын,— деп жауап берд1 кыз.

— Ж азга жакын осы ешрде машина-трактор стан- циясы салынатын болады. вткенде Ораз осы жайды ай- тып едк Енд1 мше, iuemiMiH ж!бершт1. Ат 6epin, айдар тагып та койыпты. Кызыл Арасан МТС-ы аталады. Енд1 м1не, сонык курылысына KapaFafl дайындауымыз ке- рек,— дед1 Яков. — Жакып iHiM, iMTicin не? Tyciwupiui б'1зге,— дед'| 6ip шетте отырран Анламас карт. — Трактор дегенд! ecTin пе едШз? — Шайтан арба ма? Ж ок, от арба ма? — Шайтан арба да емес, от арба да емес. — Ешй не? — Не десем екен, э? — TeMip тулпар рой ол, ата,— дед1 Сумбышаш. — Bip езшде отыз аттын Kyiui болады,— деп толык- тырды Яков. — Баярыдан 6epi онынды негып келт!рмей журс!н? —■1 дед1 Анламас. — Жардайы келмей журд1. — Не жардай керек екен. 03i тем1рден жаралран болса, жем-шеп сурамайды,— дед! шал такымдап. — Шоп жемегенмен, май жутып, су imefii. KyTiMi болмаса, онын да Kyfli жараспайды,— дед1 Яков. — CoFaH кора жасауга карагай дайындаймыз десен- ш1. Онын 03i 6ipey емес, б1рнешеу болатын шыгар,— дед| Анламас. — Машина-трактор стандиясы дейдь — Машина-трактор туратын шеберхана десеншк — Сол шеберханада сока менен тырма, шеп шаба- тын машина, астык оратын лабогрейкасы, астык басты- ратын молотилка тары баска толып жаткан курал-сай- мандар болады. Мына 61зд1н «Казлес» сиякты онын да езппн жумысшысы, шеберлер1 болады,— дед1 Яков. — Оларра жатын орын, баспана да керек болар. — Уй туррызамыз. Мектеп саламыз. Тракторды жон- дейт1н шеберхана салынады. Кексе де керек. Мундай МТС осы ауданньщ eKi-уш жер1нен салынады. — Кызыларасан MTC-ine кай жер карайды,— дед! Анламас. — Осы enip coFan карайды. — Жаксы жерд! керсеткен екен. Оран ею жерден ка­ рагай данындауга болады. Bipin — Карабулактын, еюн- ш!с!н — Аганастын басынан дайындаткан жон. Ол жа-

FbiH езщ де биесщ . Ал, сен, 6i3re, мынаны TycimrtpiHi. I m ticih не штейд1? — Колхоздарра трактор, машина бередк Жер жыр- тамыз, астык орып бастырамыз. — Улкен куш екен. Кайдам, журушен сынуы кеп болмаса... — Жендейм1з. Шебердщ колынан келедь 7\". ° Р аз айтса> °нда Imtictih 6iTKeni дей бер. Bip iMTiciHHiH карарайын осы Кырран текшеден де дайын- ДаУра болады. Ж етю зт алсын,— дед1 Анламас. — Бул жаксылыктын нышаны. Кушак жайып карсы аламыз,— дед1 Яков. — Ата, осы жерд1 неге Кырран текше дейд1?— деп сурады Сумбышаш. — Анна апаннын колындагы ауру баланы кердщ бе? — Кврген жокпын, 61'рак молданын баласы дейд! рой. — Он алтыншы жылы ед!. Солдатка бала бермейсщ деп осы Текшеде патшанын жендеттерь жандаралдары кыррыз-казакты баудай Tycipin, кырып салды. Катын- баланы аяган жок. Осы молданын KeMnipi жасында пы- сык едь Кырранда баласынын усп'не тай казанды тен- кере сайты. Бала туншырып елмеан деп казанныц epHeyiHe туткыш Tipen KOTepin койыпты. — Акылдылык icTeren екен... — Содан Туткылбай атанып Kerri. Кырран текше содан калган, балам,— дед! Анламас карт. — Элг! iMTiciHe кашан KipiceMi3? — Кешуге тура келш тур. МТС-тщ курылысын салу- Fa барамыз. Кыстай карагай дайындап, кектем сала ку- рылыска KipiceMi3. Осы жумысты Ораз 6i3re жуктеп отыр. Яковты Сумб1лшаш колдады. Bapi коштады. Кырран Текшешн карарайын кардын астында кал- дырмай, карарайшылар сол куш aFaiu уйдщ касына тек- шелеп yftin, твбесш лапастап жауып тастады. Айдын жарыгын пайдаланып, карарайшылар текшеден табанга TycTi. «Казлеске» келгенде шынылтыр аяз бегл карып, туз баскандай табан асты сакыр-сукыр етедк Ат туяры аяз кыскан карлы жолга тигенде, леке тиген канттай ка- шыр-кушыр етедь Суйреллген шаналардын ун1 киюы кашкан eciK агаштай шикылдап, су бетшдеп курактай суси женеледк Ай жамбаска тускенде, пар ат жеккен шана Аннанын уйМ н алдына келш токтады. 106

Аннанын жарыры ешпеген. Уйкынын тэтп шарында шамнын жарыпян сешйрмей, тун кузетш отырранына тан калды. EciKTi какпастан, Яков пен Сум бтш аш уйге Kipfli. Жагын таянып, жабыркап отырган Аннаны кердк Есжген KipreH аяз Аннанын бетш суйдь Ветке шарпыран суыкка TiTipneHin, млт бурылранда уйге Юрген адамдар- ды байкады. Жылан кергендей орнынан ыршып турды. Анна куйеушщ мойнына асыла йётт1 де солкылдап кеп жылады. Эйелшщ мундай кылырына куйеут кайран калды. — Ау, Аннушка, не болды саган?— дед1 Яков эйелшщ басын иырынан ала 6epin. — Молда... Туткышбайдын sxeci ел in кегп,— деп Анна кезшщ жасын cypTTi. — Ауруханада ма? — Жок. Уйшде. — Ауруханара неге салмадын?— дед1 Яков уст1ндег! тонын шешш жатып. — Кенбедк EKi-уш рет бардым. ^ешрсщ деп аданына жуытпады. Б ер т кеткен flopiMfli де iumenTi,— деп Анна орындыкка барып отыра кегп. — Надандык десеншк Ол дшнщ к,¥лы, сонын Курба­ ны болды. Дшге сенгеннщ керетш куш осы. Баласы калай? — Баласыныц 6eTi 6epi карады. Оналура бет бур» ды,— деп Анна орнынан турып, пешк$ qt жарайын дей' бергенде, Сумбшшаш оны ньтынан басып отыррызды. Ауыз уйден 6ip кушак жанка кетер1п келш , кыз орыс пешке от жакты. Шай койды. — Ауруын бшдщ бе?— дед1 Яков. — Кызылшадан олдк Мен барсам, нл-аузы байла- нып жатыр екен. Ke3i iiuiHe Kipin KeTinTi. Куйшгендтм сонша, айнала отыргандарра елпрш тастап, меш неге 1пакырасындар дед1м. Сонда KeMnipi турып: «Шырарым кызым, e3iH-e3i елпрген адамды керсш деп ceHi одей! 031м шакырдым. Сен мен1н алдымда аксын. Саран c^jiin ед|м. CeHiH C03iwtf тындап ед1м. Балам аман калды. Ку- дайдын C03in тындаган мына сорлы, кезщ шыккыр ку- дайдьщ курбанына шалынды»,— дед1 кемшр. — Журттыц к©з1н аштын, Аннушка. Оран ренж|'ме,— дед1 Сумбшшаш. — Молданын ©л1м1 дш деген пэленщ шанырарын шайкап-ак тастады-ау деймш,— дед1 Яков.

— Кызылшадан улкен адам да елед1 екен-ау,— дед1 Сумбмшаш. — Кызылша адам талрамайды. Балага да, шалга да шырады. Ертеннен бастап мектеп балаларына егу жур- пземш. Улкен-юий демей, осы ауылдыц бэрт е егемш. О жарын колхоз бастыкпен келкДм. Келмегендердщ Ti- 3iMiH coFaH 6epeMiH. Ересектерге eryfli езшен бастай- мын,— дед1 Анна. — Мынауын куптайтын ic екен,— дед1 Яков. Шай iiukin, тула бой жылынран сон, уйкы келдь Сумбышаш TynKi белмеге Kipin, ез тесепнщ устше кулай кета. Кепке дешн K63i шнбей, аунакшып жата бердь Дэулет жайында Яковтын айтканы есже туст1. «Шал- кактаран кыз шашына ак тускенше отырады» дегеш Heci? Тллдесе алмай кеткенше куйшш айта салган Foft. Апырау, маган арнап сакина coFbin экептк Biae3iri кан- дай тамаша. Б текке куйып койгандай. Сыррасы ше, кулакты баспайды, жеп-жешл. Осынын бэрш алмай жЬ берген сон, карысып калды-ау. Содан 6epi хабарсыз K eni. Шын суйсец шыдарсын,— дед|' де кус жастыкты капсыра кушактап, бауырына тартты. «Казлесте» Д р ш ш к кайта басталды. Б1реулер шана- сына шеп тиеп жатса, eKiHiiiici кермеге салып ат тагалап жатыр. YiuiHiuici атын жемдеп жур. Аркан кетерш, бал- та уста Faн ею ж1г1т Яковтын касына келдк Устершде тон, белш кайыспен буып алган. Аяктарында колдан баскан пима, iiumeH ак байпактын конышы ш ырып тур. Муртка турран ак кырау селеуленш кершедк — Жакып aFa, баратын жер1м13 алые па?— дед1 ка­ ра муртты ж 1г!т. Кара муртына карап журт оны Карамурт этап KeTTi. — Алые емес. — Канша боламыз? — Bip жарым айдай. Бара кере жатамыз. — Бала-шаранын азыгы таусылып барады. Астык жарынан карайласпасаныз, ашырып калар 6ia жокта,— дед1 Карамурт. . — Анлеке, 6i3 келгенше талшык етеш. Колда бар ун- ды б е л т 6epiimep,— дед1 Яков. Ken кШрмей Анламас кайтып келдк — 9 лг1 менш эйел1м, сешн женген, каптын тубш ка­ ра алмаймын дейдь «Beprici келсе, камбадары бидаиды 6epciH. Орта казанный унын бере алмаймын. Онда бар- ранша жел кабамыз ба» дейдь

— Кейшге сактасам ба деп ед!м. — Кекезек кектем келедь Жуаннын жщйпкерш, ж!- щшкенщ узшетш куш туады. Бидай таратсын. Т1рш1л1г1 бар жандар foA, дшрменге тартып алар,— дед! Яков. Карагайшылдрдын бас-аягын жиып алды. Яковтар жолрэ шыкты. Алдынры шанада Анламас пен женешем аяктарын текеметке орап, устерше iiniK жамылып отыр. Bip шетте тонга оранып Сумбшшаш, Яков ат айдап недель — Жакып кайным, аттын басын тежей туршы,— дед1 женешем. — Куырын жарылып бара ма, неге токтаттын? Жол- Fa шыкканда катын ерткенд! суканым суймейдь Жакып йелгеннен 6epi жарбаландап жанымнан калмайтын бо- лып алдын,— дед1 Анламас. — BaflFyc, ceHin встт танырандап журген!н KiMHiH аркасы. KiM мына унды аякка тастаган? Сбал-ай, кане, ей кыз, шолжыкдамай кетер мына капты. Шананын ба- сына койындар,— деп женешем бэрш шанадан туардь — Казанды кай шанага салдындар? — Арткы шанада келед1,— дед! Сумб!лшаш. — Ей, Карамурт, казан мен туткыш сешц шанан- да ма? Шаналар кыстауга карай шеп суйрет1п вткен iuemui- лердщ 1зш куалап, каткыл кардыц уст!мен суси сыргып келдк Ет1 кызган аттардын кулак токымдыгына ак кы- рау жабысыпты. Жол бойына вскен сэры агаш, бозкараган, тобыл- ры — агаш б^кендер ак моншактан алка тарыпты. Бек- терде ескен карагайларды ак матамен орап тастагандай алыстан агарып кершедь Аныктап карамасан, карагай- дыц iuii TayFa карай тебшдеп бара жаткан ала aflFbip- дыц уй1р1ндей кершедк Кыземшектен шыккан осы шаналы керуен Каракия тауын бетке алып келедь Каракия кэдймп Карабулак, Аганас ауылдарынын жайлауы. IUe6i шуйгш, суы кэу- сар. Яков кез1н осы ешрге тштеп келед!. Ол осы жайлау- дын кереметш баскалардан ерекше сезшедь Осы жай- лауда жатып ол ауруынан эбден жазылып шыкты. Осы вщрден 6ip кезде ол каравай дайындап, Oiuip сиякты жаксы жандармен танысты. Енд1 MiHe, кайта айланып осы enipre келед!. BipaK каз1р бул euip ак керпесш ай- кара жамылып алган екен. Казан шункырды айнала

бергенде, женешем ат айдап отырран Анламастын иы- F-ынан какты. — Ей, калай етш барасын анау жердей? — EcKi журтта нен калып ед1? — Тук бшмегенсуш байрустын. Ж зстырым калмады ма осы ж ерде. Енд1 KeMnip болганда ма,— деп Анламас кулдн — Ей, байрус, MeHia тшмд! кышытпа. BaflFa токал болранша, карашара катын болмаймын ба одан да деп осы жерде М а е кашып тигеши умыта калган екенсщ. — б л М айтсан, TipiHia берекеы' кашады... — Ей, байрус, йене сенш кызыктым, каудырап ка- тып калган бутывдагы Tepi шалбарыца ма. Алпыска келгенше катынра колын жетпей ею Т1зенд| кушактаи жургенше ме. B ip ey елмей, 6ipey кун кермейдг. — Жагыаа жылан жумырткаласын, катын. Байга токал болганында кыр ci6ip кететш едш. Танырандап жургенщ KiMHia аркасы,— дед! Аалекеа эл! де ещн ал- дыра коймаган эйелше кызыга карап. — Сешн аркан рой дейсш бе. вюметтщ аркасы. Ай- налайын ешмет, байды куртсаа да, оныа токалына ти- ген жоксыа. Кара кылды как жарран эд1летт1, кен едщ. Байдыд токалы болган байрус экпем жалгыз улыныа рахатын керш отыр -емес пе каз1р,— дед! де шанадан сыргып тусе бердь Женешемшн ecKi журтын Kepyi жолдан калдырган жок. Кайта аттар алкынын басып, бел!н босатып алды. Ж !г1ттер де тобылгы тубш паналай бердк «Байдын токалы болранша, карашанын катыны бол* раным артык» деген Торгын женешемшн макалын шанада отырган Сумб!лшаш Мшен кайталап шыкты. Сумб!лшаш ойда отыр. Енд! онын ойын K03i кермеген б!р жай ерелеп барады. Дшрменшк тасындай терт дон- ралакты, усп-басы тем1р алып арбаны керд!. Кэд|‘мп Яков агайдын уйшдег! орыс пештей узын муржасы бар. Кыз трактордй осылай елестегп. Эне, аттардын бэрш шанадан дорарып, жугендер!н сыпырып алды да, Яков бэрш бектердег! тебшге карай куалады. Ceflrri де тем1р тулпарда отырган Сумб!лшашты кол бу/шап шакырды. Bapi жапа тармагай шаналарды 6ipiHe-6ipiH TipKen жа* тыр. TeMip тулпардын Ti3riHiH мыктап устап кыз отыр. «Кане, Tipxe шананды, кызым» дегендей болды Яков. Яковтын ce3i Сумбкпшашты тэгп киялдан бэл!п кеттн — Ke3ini3 Kopin, кезайым болдыцыз ба,— дед! Яков. по

— Ы ст ы к керш ед! екен,— дед! ж едеш ем . — ©3iMi3 ж асы м ы зда ж ур ек ж уткан ад ам екенб!з рой. А к дегеш алры с, к ар а деген! карры с байды н айтты- рып койран токалы н 6ip тунде алып каш ты к та кет- TiK,— деп Ацл екен атка кам ш ы басты. — Е й , байрус, «айттырып койран тодалыд KiM?» Ж у- рек жутдандырын сол ма, ш щ екеущ 6ip датынды асы- рай алмай журдш дер. Аштан елетш ед!м. ApauiaFa Ке- нес oKiMeTi туспегенде,— дед) ж едеш ем . Кара жер ад керпесш айдара жамылып, жайбарадат жатыр. Кос буладтын, суы дадаран дадтар мен адпан- ныд ала дуйынында датпайды. Тек арнаныд eKi езу!не датдан дабыршыд музга б!рнеленедй Ат cyFapbin дайт- дан Адламас кос буладтан осы жайды адрарды. «Булак- тыд суы жазда салдын, дыста жылы екен-ау» дед! Адле- кед аттардыд басына ат дорбаларын win жатып. Жолаушыларра дурт датдан тары деже тартылды. Bip-6ip кеседен iuiin, орындарынан турысты. — HaHFa тапшымыз. Тарыны талшыд етш отыр- мыз,— дед! колхоз председатели — Буран да шук!р'шшк,— дед! Адламас. — Орадда !л!нсек, аузымыз нанга толады. Карны- мыз тоятын болады. К,аз!рше осыны да данагат eTin отырмыз,— деп Саядтыд KaceHi отыррандарга дарады. — Канагат дарын тойрызады. Канаратсыз жалияз атын сойрызады,— деп Адлекед жубата сойлед!. — Тарта iuice, тай калады, бастыд дайным. Б!р уыс тары аш адамды кез KspiM жерге жетк!зед!. Мен!д бай- дауымша, бастыд данным, мына далпыдмен жадыраган жазга да жетес!д. Коп !шпед'1ндер. Bapin де жарты дур- сад болып алган екенаддер,— деп жедешем 6ip 6yfiip- ден THice кетт1. Жедешем дайнысымен 6ipa3 дэрысып алды. Бой жы- лынып, к@hwi жадырай туст1. — Бэсе, байрус уста дайным, нерып хабар-ошарсыз кетт! десем, S3eri талып, буыны босап жете алмай жур екен рой. Жар Tyrw жан дайгы-десецш!,— деп жедешем жанында отырран дыздыд дытырына тие сойлед!. Сумб!лшаштыд даны бет!не ойнап шыра келд1. Отыр- рандар сезсе де, сезбегендей бола далды. Кыч байдат- пай отырып, жедешес!н!д саныи шымшып алды. «Кетек» деп жедешем тулен турткендей, орнынан ыршып Kerri. Жедешемн!д бул димылын отыррандар кулк1ге айнал-

дырды. Канша устамды болганмен, кыз да осы арада езу тартты. Ау, жецеше, жаныкда ай отырса, жулдызды i3- деп кайтесщ,— деп Касен кезшщ астымен кызга ка- рады. IcTi насырга шаптыррысы келмеген Яков дастаркан- ныц шетш кайырып, орнынан кетермш. Онын артынан журт та уре турегелдк — Тары кеженщ буы кеппей турранда, жететш же- piMiere ж етт алайык. Аттарына коныцдар,— деп Яков шанага барып отыра Kerri. Саяктыц К асет салт атпен булардыц сонынан тесть Жол бастаушы ретшде Касен оларды сай ерлеткен бой- да каптал га алып Дегерезге кетердь Мунда кар кальщ, жалрыз аяк жолдыц ycTine ею ат озер сыйып келедь Жолдан шыкса шана жеплген пар аттык 6ipi омбы- лай бередь — Кар кальщ тускен екен,— дед! ат айдаушы Ацла- мас карт. — Астыкка жаксы,— дед! Саяктыц Касень — А у, председатель кайным, кардан кумбез тургаз- расындар ма? Дегерездщ устш каптатып ж!бершсщ рой,— деп жецешем свзге араласты. — Ак кумбездей алыстан жаркырауын,— дед! Ацла- кек. — Кар да жал-жал боп тусед1 екен,— деп тацданды жецешем. — Кумырсцадай кыбырлап жургендерщ ю'м,— деп Ацламас жалт-жулт еткен кардан кез!н калкалай бердь — Кар токтатып журген колхозшылар Fofi,— дед! Касен. — Ен даланын карын KypeTin, муныц не председет!л кайным, ел!нд! азапка салып журген!ц,— деген жеце- шемнщ сезш Касен журе тыцдады. — О жарын Яков Матвеевичтен сура,— деп Касен касат карды буза-муза каршыларра карай кете барды. — Жарайсын, Касен. Ораздын айтканын ею етпей орындаран кершесщ. Тайлы-таяры мен уйлКбаранымен кар токтатып жургенш карашы. Жумыстыц козш тап- кан ж т т екен. Кектемде кар суын канып imeTiH бола- ды,— дед! Яков коз ушында кеткен Kacewtf узатып ТУРШ ана м!нген карагайшылар Дегерезден Аранастыц бектерше кулады. Шеп суйретш, карарай тарткан кат-. 112

как жолга тускен аттар букен-букен желе жсртты. Жылы уйден шыккандарды суык сорды. Анлекеннщ са- кал-муртында каймактанып муз катып кала бердй Бу- caHFaH аттардык уст1н ак кырау жапты. Шашасына жабыскан муз моншактар саудыр-саудыр етедй Табаны- на тем1р каккан шаналар кар устшде жещл сыррып барады. Кара булттар Каракияга карай ж енкш п кепнп ба­ рады. Аранастан ызгырык сорады. Акторай жактан кеш- кен булт боран ала келдй Квп кешжпей-ак жазык тесш- fleri улпа кар сусып сырри женелдй Ымырт yftipuiin, кас карайып бара жатканда Яков мына кубылыска катты мазасызданды. Не icTey керек? Аз Kiflipic алды да бектердег1 ауылра карай бет койды. Боран буларды екшелеп куып келедь Бвктерге шнд1р- мей карлы боран булардын алдын кес-кестей бердй Ак кардын ак улпасы Сумбжшаштын алаканына ту- cin epin жатыр. Басын шанадан кетерсе, ак тубИ maai- нщ астынан кеулеген жел кыз тамагын кытыктап, тызыл- даткандай болады. Жел екеш жел де кыз жанынын кы- зуына шыдамай, жылынып жатыр. Козрэлрэн сайын суык жел койын-коншынды кыдырып, колтык тупке де жетш калады. Акпаннын ак бораны бет каратып, бас кетертер емес. Тула бойды суык сорып барады. Жылкы екеш жыл- кы да ыктасын 1здегендей болады. Анда-санда «Айт, шу жануар» деп шыккан дауыска елен еткен аттар ентелеп басып, оскырынып кояды. Сэлден кеЙ1н Яковтын аттары журмей койды. Камшы тиген сайын кеткеншектей береди — Арыстан тур ма алдында,— деп Яков аттарды же- текке алмак болды. Сейтсе, aFaiu уйге Keain токтаран екен. — Ж 1г1ттер, тус1цдер. Боран басылранша мына уйге юре турайык - Тутеген боран. Айнала козге туртсе, Keprici3, кою ка- ракрылык. Тауык-б1р шакырран сэрес!де Анламас орнынан ту- рып, устшде жаткан сэры тонды иырына де сыртка шыкты. Айналада ызыц еткен жел жок. Тау 6oi(Tepi тэт- Ti уйкыда жатыр. Кек тешздщ Ty6iiifleri маржандай кек Т9р1нде жулдыздар жымындайды. Kemeri бораннан кей1н кун ашылды. Аяк астындагы кар кашыр-кушыр

етед1. Уйдщ KaFa 6epic ыктасын жагына байлаган аттар шана успндеп шеп-ri кеулеп ж1берген екен. Аттардыц устшдеп жабуын тузетш, ат дорбасын басына iaai. Ауа тунык. Шынылтыр аяз рана бегл шымырлатады. Анле- кен сырттан уйге жарылран отын ала xipai. К,оржын уй- Д1н 6ip басында жшттер, екшпй басында женешем мен Сумб1лшаш. Тур-турдан хабар келген сон, уйкыдан маза кетет1н1н сезген женешем тесепнен турып, TeMip пешин устше казан асты. Bip казан кактаран жулма кеже жасап, aFarn аякка куйып эрюмнщ алдына койды. Орта казанный куларын устаганнан 6epi женешем «Казлес» жумысшыларынын аузы аска m in, жылы-жумсак жеп, ыстык тамак iiuin *eTicin калды. Уактылы аукаттанура эбден уйренш ал- ган. Mine, каз1р де женешемнщ ыстык кежеа дайын болды. — «Адамды эл сактайды» деген бар, эбден элденш алындар,— деп Анлекен сакал-муртын сурте бердк Сырттан Кожабеклн Ракымы бастап, уш-тврт адам уйге юрдг Ракымнын усинде шолак тон, аягында кол- дан баскан пима, байпактын конышы агарып, шырып тур, басында тулю тумак, тоннын баулырын арытып, барлы- рына сэлем бердь — Ассалаумара^ейкум, Анлеке,— деп Ракым Анла- мастын касына келш малдас курды. — Е , ауыл совет кайным екенсщ рой. Мактап журед! екенс1н. Ертенп астыц усннен тустеп, аузыннын салуы бар екен,— деп женешем 6ip буй1рден THice Kerri. — Аклекем кайда болса, женешем сонда журедк— дед|' Ракым. — Ей, ауыл совет кайным, жанылысып отырсын, же- иешен кайда болса, кекеннщ сонда журетшш умыттын ба. Ж ок тымак кигеннщ намысын жыртып отырсын ба. Еркекнн артынан катын epriui болса, сенщ сулуын са­ ган неге ермейдь— дед! женешем. Журт 6ipa§ жадырап калды. — Ай, жсцеше-ай, мжезш сенщ езгеше-ай,— деп Ракым эндетт те ж1бердь — А у, ауыл совет кайным, ертенп асты тастама... Эйтпесе... келш тастап-кетш журер. — Тастаса тастасын... Мен де карап журмеспш. — Йемене, ораза устап па едш? _ Ай, женеше-ай, айтканнын бэрш Kepi тусшеан-ау. — Жарайды, женеше, ауыз тиейш...

Дастаркан жиылып алынды. Уйден сыртка шыкты бэрк Куннщ реш кешепдей емес, бупи сэры сыныпты. — Кане, «iriTTep, аттарынды жайландар, каз1р ка- paFafiFa журем1з,— дед1 Яков. — Kap aFaft, MiHe, уй ipreciHfle,— деп Ракым тау жактагы кара орманды нускады. — Караганды калай болса солай кулата бермейд'|. ; Бупн керек KapaFafl ертен де кажетке жарайды. Кара- гай екен деп кез-келгенш балталай берген жараспай- | ды, — дед1 Анламас. — Бас-аяры канша адам жиналды,— дед! Яков ау- ыл советке карап. — Тогызбулак жэрын косканда терт бригада бол- ды,— деп Ракым жауап бердк — Балта таптап, ара егейтш тэшкем coFbin, кара- [ Faftpa кагатын шеге шынжыр бурайтын устан бар ма? I Онсыз жумыс енбейтшш езщ бшесщ foh,— дед1 Яков. —Мына сендер тунеп шыккан уйд: уста дукеш ет- пекшз. Оран калай карайсын,— дед1 ауыл совет. — Bip жагында уста дукеш. Bip жатында жатак уй. Ауласы кед. Жарайды,— дед! Яков. — Жарты дукенд1 Keuiipin те келдж. Калганы бу- riH келед1,— дед! Ракым. Сумбшшаш кыз киiмin KHinin сыртка шыкты. Кыз- дын бул кылырынан Яков im жия калды. Bip !згш к ке- кейге Tycin, кызды беймазалап жургендей кершдь — «Кшм адамнын TypiH де ашады, сырын да аша- ды» деген б1зде макал бар,— дед)' Яков кызга карап. — «Адам KepKi шуберек, араш керш жапырак» дей- Д1 б1здерде,— деп жекешем кие Kerri. — Бурын ашык сиякты efli, бой жеткен сайын ту- I йык болып барады. 03i icTiK адамы. Ундемей журш, | уйдей жумыс б тр едк Карарайдын тш н жаксы бш п алды. Жас карагайларды 6ip жерден eKiHmi жерге ке- | iuipin кондырудын купиясын да Енледй Яковтьщ кызга кешл! толды. — CaFan бауыр басып KeTinTi. Кудайына караган кыз екен,— дед! Ракым. — Эр адамнын кудайы — езшщ ары. Устан юм?— деп Ракымга карады. — Дэулет... — Кай Дэулет? бар едк 0з1м!здщ атакты уст1а1-5 — Канша Дэулет мыз шы. Сур бойдактын e3i.

— 03iMi3fliH JKiriT екен Foft. — Куйеу бала ететшдей казбалап сурайсын-ау. — Куйеу болса Heci бар. Ж1птпн, султаны. Уйге карай бурылран Сумбьлшашка дауыстады. — Ау, кызым,— дед! Яков,— мойнынды бура кетшь — Кыз инабат бйшрд!. — MeiiiMen TayFa барасын. KapaFafl кулататын жер- fli керем1з. Салт атпен барамыз. Жылы KHiHin шык,— дед! Яков. Тау eni ел болралы канша заман. ©Mipi олардьщ 6ip- де_былай, б1рде олай болды. Таудын кусын, булактыц бойын паналады. Бул Facbip бойы баскан каарет едь Атам заманнан 6epri келе жаткан бейнет едк KacipeTTiH кара булты ыдырады. Бул — Яковтей кайсар улы бар орыс халкыныц купи foh. Енбеккор елдщ кушк Сол елд1 Ораздай партияныц сешмд! адал улы сонынан ерте б!лдь — Шырарым Жакып, осы сенщ шын атынды элг1 6i3fliH Ораз калай деуий едк.. Иэ, тм келмейд1... — Яков Матвеевич,— дед! жанында келе жаткан Сумбьлшаш. — Иэ, иэ, кызым, солай-ак болсын. Маран сен!н Ж а­ кып атын унайды. Сенен бурый осы елдщ отын оттап, жерш жайлаван, кара кылды как жарран эд!летт! сен- дей адам болмады,— дед! Анлекен ойда келе жаткан Яковтын кен!л!н белш. — Анлекене, еткенд! еске алды дсп айыпка буйыр- ма... Жекешемд! айттырып алура KyuiiH жетед! гой. — Рас. Бутымызда тер! шалбар, i<iM 61'зге кызын бере койсын,— дед! Анлекен. — BipaK сен адамсын. Онда сен жас едщ. К,ыз суй- ДЩ Fofi. — K,a3ip мен!н айтатын ce3iM емес. Иэ, бурын... бу­ рый cyfifliM. Мен Торрынды суйд!м. BipaK ол менщ iHiMfli суйдь -Ypin ауызга салгандай, суйшмд) едк кур- гырын. Ауылдан шыкканнан 6epi Карамурт кабарынын ас- тымен Сумбмшашты квздеп келед1. Ырде кез|'не-квз! тусе кетсе, муртынан кулш, кыз квншн !шке тартады. K,bi3Fa KiM сез айтпайды, кымызды KiM iumeflfli. BipaK OFaH кыз калай карайды. Гэп мше осында. «Казлесте» журген кезшде, алраш рет Кырран текшеге каравай кесуге шыкканда осы ж!пттщ кекейше махаббаттын 116

ушкын оты тускендей болып ед«. Енд1 сол ушкын осы ж т т т щ кеудесшде маздап келе жаткандай. — Bip бригаданы сен баскарасын,— дед1 Карамурт- ка карам Яков. — Кара жумысын етедй Енд! басы бос. Не icTeiiiM десе де epiK езшде. Карагайдын тш н жаксы б^едь— дед1 Анламас. — Ж ш т м , бетке айтканнын 3apyi жок. Артьщнан айтса есек болады. Тек б1рмойындырынды койсан, айта журерлштей адам боласын. Яков онын басында бар, 6ipaK Q3i ескермей журген кемшшгш айтты. Ж>пт 6ip кызарып, 6ip куарды. Кайтарып сез айт- кысы келш, онтайлана бергенде, жанынан Сумб1лшаш оте бердь — Анау, кандай кус, ата, ушып бара жаткан,— деп Сумбмшаш бурып кетт1. — Улар деген осы кус. «Улар етш жедщ бе, улы тауга шыктын ба»,— дейд1 екен. — Улар ак бола ма?— дед1 кыз. — Коян сиякты ол да тулейдк Кыста — ак, жазда — коныр болады. 1Шркш мылтыкты калдырып кеткешм- fli карашы. О к жететш жерде ушып бара жатыр екен,— деп Анлекец ешшшш катар бйийрдь — Ж ш т м , мыннын жузш кергенше, 6ipflin атын бйяген дурыс, айыпка буйырмасан, атьщ KiM болады?— деп сэзд1 кайта жалгастырды ауыл советшщ председа- — Карамуртпын. — Кайдан керд1м десем. Акталган кагазынды алу ушш ауыл советке келген сен емес пе едщ. Осында калганын дурыс болды. Кайда барасын дегешмде «Каз- лесте» каламын деген едщ-ау»,— дед! Ракым. — Ею колга 6ip енбек. Жумыстын 6api 6ip жумыс. Кайда icTeceM де 6api 6ip емес пе. «Казлестен» кетпей- MiH»— дед1 Карамурт. — Ауылына кайтпадын ба?— дед1 Анламас. - Арка суйер ауылда адамым жок. — Ренжшен екенсщ foA,— дед! Анламас. — Жанашырым ©рге ©Tin кетштн Мунда калган агайынды екеу едш. Улкешм ашаршылык жылы аштан елям Мешн жайым ci3re маюм,— дед1 ж т т . — «Жалкау аязда ycin оледк Жалмауыз аштыктан icin еледЬ дегенд1 бастан к еп тк. Жанашыр жан бол- 117

маган сон, жан багудын жаман жолына тусш кеткен гой. Жан бакпак парыз. — Ал, бригады баскару колымнан келед! деп тапкан болсандар, онда сешмдервд! актауга тырысып кере- fliH,— дед1 Карамурт. Сумбшшаш сезге араласкан жок. ©з ойымен e3i ар- палысып келедк От пен шоктын ортасында калгандай сезшдк Даулет, Саймасай аз болгандай, Карамурттыц кыстырыла калганын караты. Аннанын касында кал- маганына ренжцй. Текебайдын ел1мшен кейш Дэулегп вз1нен аулак устады. Сонгы кездескенде сейлеспейд1, Карамурттын кез карасынан iui жия калды. Bipan оиы irnne тарту да, сырттату да езше байланысты. Анлекен айткандай: «Кунажын K03iH сузбесе, бука жИИн уз- бейдЬ. ¥зак кунге уп етш соккан жел1 жок. Карагайдын imi коныр-салкын. Жанга жайлы. Карагайдан ашык аланга шыкты. Бет алдынан соккан суык ызгар енмен- нен етш барады. Сумбишаш топтан жырылып шы- Fa бердь — Жаныл жаураган кершедп Кане, тарттык ауыл- Fa,— деп Яков шаба женелдь Ауылга карай аттылар желе-шауып келед|'. Ат екш- iii карсы алдынан хжел шакырады. ¥зына кунге ыстык тамак iniKe туспедь Суыкка аштык косылса, бойында- гы жылылыктын берекеа кетедь Катты суыкты езгеге Караганда Яков кетермейдь Ауылга nipe бергенде он жактан ашты дауыс шыкты. Дауыс шыккан жакка ка­ рай. бурылды. 0 зен бойында екеу кол булгайды. — Ау, мынау женешем гой,— дед1 Яков баскалар- дан бурын жетш. — Сен мунда непэш журсщ. Ауылга жетш, шай кай- натып 6i3fli кутш отырган болар десем,— деп Анлекен ту сыртын 6epin турган эйелш кермей сейледь — Т ш н мен жагына суйенбей, мына муз устшде жаткан аттьг турплзуга кемектессеннп,— дед1 женешем. — Ау, тулен турткен бе сень Муз жагалап нен бар едк— деп Анламас аттан тусе берд!. Кызыл су каптап, езен жагасын муз баскан екен. Эдетте, аяз катты кысканда, езен жагасын кызыл су каптайды. Кызылсу уыз кусап 1рюлдеп 6ipa3 жатады. Алдымен каймактанып, кейш кек муз болып катып калады. Мундай кек муздай тагасыз ат турмак, тагалы аттыи e3i де тура алмайды. 118

— Тарасыз атпен кек музды басып йен бар едк— дед1 Аклекек хамыттыц алкым бауын арытып жатып. — Делбе келпрд1 мен рой дейсщ бе музга итерген. Суганак неме екен, су iiueM деп тайып ж ы р ы л д ы . Кан- ша умтылса да орнынан тура алмай-ак койды,— дед1 ат- тын Ti3riHiHeH устап жатып. Атты шанадан шыгарды. Анламас жарара карай же- тектей бердк Жылкыра да жан керек. Апыл-тапыл бас- кан баладай. Bipece ж ы ры л ы п, 6ipece турып терт таран- дап KeTin барады. Шал аттын басын еркше ж1берш, TieriHiH узын устап келед!. — Зэу!мен келш, сусыз кайтам ба,— дед1 женешем. — Ей, Карамурт, шананын устшдеп кубыерд1 Kepin турсын ба. Анау музда жаткан а?аш шелекпен су тасып толтыр. Калган амалын ез1м табамын,— дед1 де жене- шем кабакта туррандарра парады. Bapi жабылып шананы жагара суйреп шыгарды. Шанага атты шегерш берд1 де женешемд! жалрыз кал- дырып журуге ьщрайлана бергенде: — взгенш жен болсын, саган не жок, куйысканга кыстырылып. Сен кайда асырасын катынын касында турранда. Байла атты шананын артына. Су шайкалып теплмесщ. Кубщерд! мыктап устап отыр. Калгандарыц кете бер, мен барранша уйге 6ipaK Kipe алмайсындар. К>лт мына женешемнщ калтасында,— деп шанага келш отырды. Ешкайсысы шанадан узап кете алмады. Кун уясына кулактанып батып бара жатты. Шашасына муз наткан шаналы ат aFaiu уйдщ касына келш токтады. — От жара берейш. Сендер кубщеп суды шрпзе бе- рщдер,— дед! де женешем уйге енд!. Яков Матвеевич шлте шамнын жарырында болашак МТС-тщ курылысын KaFa3Fa Tycipin отырды. Жер жар- дайын KyHi Lnrepi карастырып алды. Ораздын айткан ескертущ ескердк Курылыска керект1 жардайлардын бэрш есепке алды. Жалгыз карараймен ic б^пейтшш ескерш, кептен 6epi кещлщде журген 6ip жайды анык- тап алгысы келдг Булардьщ TOKTaFan уйшщ iuii кен, eHceci биш, кор- жын Tapi3fli улкен eKi белмеден турады. Сырттан келген адам б1рден уйге аттамас бурын, ауыз уйд1 басып ете- fli. Ауыз уйдщ алдында желтосар бар. Te6eci жабыл- рыш лапас. Осы коржын уйдщ 6ip басында уш адам, екшип басында жалрыз Сумбшшаш турады. Яков 61л-

тел1 керосин шамнын жарыгында жумыс icTen отыр. Женешем терщен колгап Tirin, Акламас иилия, камыт- тарды реттеп жур. Яков колындары карындашын кэрэз ycTiHe койды. — Анлеке, мына тасты кердвдз бе?— деп калтасы- нан кектас алып Kepcerri. — Муны кайдан алдыц? — Кунгей карарайдары жалама жартастан алдым. — Мынауьщ бор тас кой. — Ендеше осы 6ip бор тасты керекке жаратамыз. — Мумюн таудын тасын терг1зетж шыгарсын енд1 6i3re,— дед1 женешем жактырмаран nimiHMeH. — Асыл тастан шырады, маржа. — Мунда 6i3 тас тёруге келгем1з жок. KapaFafl ке- суге келдж. Ой, кудай-ай, енкей 6ip пысыктыц арасына тускешмд1 карашы. Ей, сешн жарыц карысып калды ма. Мынаган 6ip нзрсе десеншк Ещй таудын тасын тер- ri3in тоз-тозымызды шырарар,— дед1 женешем шалына карап. — Кесе келденен тусе кететшщ-ай осы сенщ. 1стщ байыбына бармай,— дед1 Анлекен. — Ей, орыс-кайным, сау басьща сакина i3flen кай- тес1н! — Маржа-ау, мынау уйге карашы. — Ал, карадык. — Кандай уй. — KafliMri уй, жасакты уй. Te6eci бар. Терт кабыр- гасы бар. С ыксирэн терезеа бар. Iiui жылы, e3i кен. Будан артык саган не керек. — Апырау, маржа, «кермес туйеш де кермес» деген рас екен-ау,— деп Яков орнынан турды.— Iuii кен деге- Hin болмаса керден кай жер1 артык. — б лш кергешм жок. Кердщ тар екенш кайдан б1лейш,— дед1 женешем салкын сейлеп. — Сонда„сен не айтпак едщ, Жакып,— дед1 Анле­ кен колындагы камытты керегеге ш п жатып. — Анлеке, алдагы камыт ш п жаткан кабыргац кандай, ак па, кара ма?— дед! Яков даусын кетере сейлеп. — Кара топыракпен сылаган сон, кара болмай кан­ дай болады,— деп Анлекен тандана жауап бередь — MiHe, соны ак топыракпен сылаута бола ма. деп Яков олардын ce3ine жауап !здегендей болды. 120

— Оны кайдан аламыз,— деп женешем колгабын колына киш байкады. — Енд1 жешшзге келдвдз, маржа. C i3 бон, б!з боп шешуш табамыз. Тынданызшы, мына мен!к колымда бор тас. Осы тасты вртейм1з,— деп TeMip пештщ iniiHe салып, бор тасты ертейдь Б!раздан сок, отты сенд!рш, пештщ iuiiHfleri тасты сол калпында суытты. Эбден суыды-ау дегеннен кейш, оны TeMip тастактын устше салып, куйген жанган таска су куйды. Тастыц бет! шы- мырлап, бу uibiFbin барып сендь Ак малта таска азда- FaH су куйып араластырды. KofliMri уннан шалган атала коже болды да калды. — Апырау, о заманда, бу заман тастын жанранын корсем кез!м шыксын,— деп женешем жарасын устады. — К,алауын тапса кар жанады. Анау турран ак ши- Д1Н киярын маран алып 6epini3mi. Мен ci3re шетке жа- сап 6epefliH,— дед1 Яков. Женешем кос уыс шидщ киярын алып Яковке бердь Яков оны KeHflip жшпен шырмап буып, кияктын ша- шайын TericTen кыршыды. К,азандары кайнап турран сура матырып-матырып алып едк ши кияры жумсарды. — Ал, маржа, енд1 мына у таска малып, керегеш майлап керЫзшь К,алай болар екен,— деп Яков шет- кеш жекешемнщ колына устатты. Шеткеш колына алып, онын уш жэрын коймалжын ак суйыкка малды да, кабырганы жорары-темен суйкедк Суйкеген жерд!н 6api арара бердь — К,ап, ала-кула боп калды-ау мына кабырра. Бас­ ка у тасын жок па,— деп женешем кейи сейледк — Таудын тасын теруге бола ма екен енд1,— дед1 Яков. — Сондай-ак тасты уйде ертейм1з бе,— деп жене­ шем Яковтын бетше тосыркай карады. — Тас тасимыз ба, жок, каравай кесем1з бе... Тау­ дын езшде ертеуге болмай ма,— деп Анлекен тмек 61л- дiре сейледй — Тас табылган жерде ертейм1з. KafliMri нан жаба- тын тандыр бар foA. — Иэ, оны уйрырлар кеп пайдаланады,— деп Ак- лекен Яковтын ce3iH аныктай тусть — MiHe сол тандыр Topi3fli жерден ошак казып, оны ак таска толтырамыз да астына лаулатып от жага- мыз,— дей бергенде: — Токта, хмгШм, астына от жактын, сонда текше-

леи жиган ак тастын- отка жакын кабаты ертент, кал­ ган кабаттары жанбай калуы мумган foh,— деп кудш б1лд1рд1 Акламас. — Калауын кел-прениз. — BiaeTiH 6ipey басында болмаса, калауын мм таба берер дейсш,— дед1 Анлекен. — Басы-касында ез1м боламын,— деп Яков терезе жактагы aFaui тесекке кулай Kerri. — Ей, орыс-кайным, iuiTeH осындай бш гш боп ту- дын ба? — Кезбен керген нэрсеш кекейге туйген максы. Mi­ ne кезшде кэдеге аскалы отыр. Сонау 6ip кысылшац кундерде байкап калган жай ед!,— деп Яков кезш жумды. Бштел1 керосин шамды урлеп еллрдл Женешем жер тесектш от жагына келт кисайды. 1ргеде жаткан Анле- кек эйелшщ жылы койнында булырып уйыктап жата бердл Женешемнщ квн!л1 жай табар емес. Кез алдына манаты езен бойында болтан жардай келе бередл Елден бурын Карамурт аттан ceKipin Tycin, тайып-жырылып тура алмай жаткан жылкыны куйрырынан KOTepin тур- рызды. Карамурттын кезше кызыкты. Кез карасы же- нешемшн iuiiHe от тастап ж1бердй Женешем де кезin с узт калды. Карамурт ебш тауып женешемнщ бексесК нен сипап та erri. Карабастын 6ip жагында женешемнщ e3i мысык кусап Карамуртка суйкенш erri. Байкал кал­ ды ма дегендей, женешем мойнын бурып iprere карал efli, Анлекен каннен-капершз уйкынын уытына е л т п жатыр екен. Терезе жакка телм!рш 6ipa3 жатты. Ай жарыгы ке- 3iHe fycTi. Терезенщ алдынан келенке еткендей болды. Айдын бетш булт буркеген болар деп калып ед1, терезе- ден сыраларан Карамурттын жуз1 кершдл Сасканынан шалынын буй1ршен туртш калды. Анлекен сэл ьщыра- нып, кайтадан уйыктап кете бердл Терезенщ алдында муртын сипап Карамурт тур. «Эд1ре калсын»„. деп жеке- шем жылы тесектен сусып, шапанын желбегей жамылып сыртка шыкты. Кундегщей емес, женешем 6yriH кеш оянды. Анле­ кен де, Яков те уй iminfle кершбейдл Казан пештщ ка- сында Сумбллшаш жур. «Кара басып уйыктап каптым- ау»,— деп женешем керме бердл — Карарайшылардан калып койдым. — Не боп калды,— дед1 жулып алгандай женешем. — Не болганын езш бщесщ... 122

Женешем куыстана калды. Сумбйпшаш ундемей сэл сабыр еткенде женешем мумкш кунэсш ашып алган бо- лар ма efli. — Не боп калды деуш. Карагайшылар оразасын iui- пей кегп,— дед1 кыз. — УЬ,— деп женешем, кайтып бабьтна туей. Куар- ган ещне кап жупрд1. — Саспа, кайын аш п м , арттарынан алып жетемш. — К,азан кайнады. Не саламын?— дед! Сумбшшаш. — Кактаманы жулып сала салшы. — «Орамал тартканныц намысы 6ip». Менщ намы- сымды жыртканына болайын, кайын снупм. Женешем сылана бердк — Кайдан саган кайын с!нлг болам. — Осы елдщ кызысын foA. Мен сиякты ю'рме емес- cin,— деп женешем кызды бауырына тарта сейледь — Бугш Анлекеннщ кабагы салынкы Kerri. — Неге?..— дед! женешем урейл! дауыспен. — Неге екешн б!лмейм!н. Оразасын да ашпай кетт!. — Аттын сыры иесше МЭЛ1М. Онын сыры маран мэ- Л1М. Азанда 6ip аяк коже iumece, узак кунге кабагы ашылмайды,— дей салды. — О жапян езщ б м еан . Байкаганым, кундегщей емес, жуз! сынык. Женешемде ун жок. Казандапя кежен! aFaiu тегеш- ке котарды. Пысыткылап Ky6ire куйды. K y6iiii TOHFa орап, uianaFa апарып салды. — Екеулеп алып шыратын едш кой, сонша неге аеыктыныз,— деп кыз шана уетше койылган Ky6ini кым- тай берд!. — Шалымнын кабарын ашпасам болмас,— деп ша- нанЫ корадан айдап iubiFa бергенде алдынан шанага мшген eni эйел Kepiwu. — Женеше, токтай туршы, шанадагы Анна мен Кыр- мызы FOfi. Сумб!лшаш шанадан ceKipin туа'п, Аннанын мойнына асыла кетл. — Аннушка, дорогая, как я рада, что ты приехала,— деп Аннаныц бетшен суйдн — Кырмызымысын... ту, бой жетш кетшеш foA. — Туткышбаймысыц?— ж!г!т болды деген осы. Катын-калаштар 6ip-6ipiMen шуркырасты да калды. Женешем гама булармен салкын амандасты. 123

— Ау, жекеше, жузщ сынык ной. Bip жерщ ауырып жур ме? Женешем одам бетер канын iuiiHe тарта тустк — Карагайшыларга... Яков aFara барамыз. — Ау, ерке кыз, коже суып калатын болды гой,— дед! женешем. — Женешем маган жана ат такты. — Bi3fli де ерте кеНндер,— дед1 Анна. — Онда, кегли,— дед! Сумбмшаш. — Туткышбай, бур аттын басын,— деп Анна шана- сына отырды. Булар кен сайга жакындай бергенде, алдарынан салт атты шыга келдк Шанашылар кантарылып турып калды. — Алдамшы шыкты ма алдымыздан. Не болып кал-, ды.— дед1 женешем. — Ау, жекеше, ат-келтн, мал-жанык аман ба? Та- иымай турсын ба меш?— дед1 элп салт атты. — Ау, уста ж т т ш сщ . Жаным-ау, коктен тусл'н бе, кайдан ж уран?— дед1 женешем. ¥ста ж т т ш сщ легенде Сумбжшаштын кулагы елен ете тусть Шанадан Tycin 6opi Дэулетл каумалай бердь Тек Сумб1лшаш шанада отырып калды. Ky6i ора- ган тонды кымтагапсып кояды. — Семдер анау тутш шыккан жерге бара 6epiwiep. Мен карагайшыларга хабар берейш,— деп атынын ба­ сын бура бергенде, шананыц устшде куйбендеп журген Сумбктшашты кердг Аттан ceKipin тусть Анталаган кездщ арасында не дерш бьлмей, Дэулет шананын касында селтиш турып калды. Дэулетлн кезше-кез1 тускенде Сумбжшаштын тула бойын куаиыш кернедь Журеп сазып, кешл! ко- балжыгандай болды. Сагыныш жайлар тамаринд кеп- телдь Кезге оралган сагыныш сез1мж узын KipniK lpxiii туардь Койнына ак моншактар куйыла бердь Бул са­ гыныш кернеп сыздаган журеклн кезден кеткен uiepi едь Кыз ж т т к е назын осылай б«лд1рд1. Кыздын KipuiiK- с!з назын, кездщ жасындай мелд1р махаббатын ж1пт жаны кабыл алды. .. — K,a3ip, каз1р келем,— деп Дэулет атына cexipin MiHfli де, кен сайды бойлап шаба женелдь Куаиыш кернеген Дэулетлн ун! тау жангыртты. «Сунем» деген 6ip гана соз жалма-жан таска тиш, тау iiuiH KynipeHTin барады. Онын бул сезш кошамет еткеп- 124

дей тау iuiiane эр жерден «Суйем» деген жанилрык еепледь Тус-тустан шыккан балта yHi, карагайдын гур- с ш 6ip сэт тына калды. «Суйем» деген сездщ кай тус- тан шыкданына кулак туре калысты. — Ау, Дэулетгпснг, тауды басына кетерш журген ceH6icin?— дед1 Яков. Куанышы койнына сыймаган Дэулет ат устшен Яков- ты кетерш алды. — Жынданганбысьщ? Дэулет, ж1бер деймш. Жер­ ден жет1 коян тапкандай куанганын не сонша,— деп Яков ж т г п н карулы колынан босана бердк — Анна апай кутш отыр,— деп куанышын баскага бура салды. — Кайда,— дед1 Яков жулып алгандай. — Тутас ертеген жерде. Женешем ыстык тамак экелдй Сендерд1 кутш отыр. — Кане, ж тттерш е кабарла, барып аукаттансын,— дед1 Яков. Бортас ертеген жерге 6ip топ адам жиылды. Олардын арасында ауылсоветтщ председател1 Кожабектщ Ракы- мы, Анламас пен Карамурт отыр. Яков, Анна, Сумбш- шаш ез алдына 6ip тебе. Дэулет жерден казган улкен жер ошактын астына узын-узын eTin тураган шеркелер- fli тастады: «От жалыны махаббаттыц кызуынан кушт! емес шыгар» дед1 imiHeH. Орнынан турып, шанага же- плген аттын касына келдь Осы арадан Сумбьлшаштын жуз1 анык кершдь От кызуы шарпыган жузшде кызыл шырай бшндк Кыздын кез жанары бал-бул жайнайды. Тал бойынан MiH таппайсын. Аннанын колында ескен- джтен бе, ycTi-басы тап-туйнактай, сымбатты да суй- KiMfli кершедй Сол мезетте шанадагы аттын аягы тайып кегп. — Тагасыз атты шанага жеге ме екен. Ау, Туткыш- бай, мунда келш мына аттын аягын устай 6epmi. Тага- лап тастайын. Обал бопты жануарга,— дед! Дэулет атты шанадан догарып жатып. Анламастын аяк жагын ала женешем отыр. Олар- дыц карсы алдында Карамурт ширатпа тарчып отыр. КезМ н астымен женешем жакка карал кояды. Жене­ шем онын кезше кыздай кершедь Сакал-муртын ак бас- кан Ацлекенд1 каусаган шал орнына балап отыр. Адам жасынын алшактыгы жасы келе байкалагын тэр1здг Анлекен кез алдына tuerin барады. Оны баскага бай- каткысы келмегенш жанындагы эйелшен жасыра алмай- 125

ДЫ. вйткеш тэн napifliri мен жан кэрш п катар келшть 031НЩ осы 6ip табиги элс!зд1гш мойындагандай жене- шеме бурынгыдан зыд1 кесюн тастап, мждет арта сей- лемейтж болды. Косымша куйган кежеш imin, сакал- муртын сипай берд1. ЭйелЫ н тоесш басып орнынан турды. Осы сэтп Карамурт боска ж1берген жок. Же- нешеме жанасып келш, тштене бетше карап кезш кыс- ты. Онын бул кылыры женешемнщ журепн кытыктаган- дай болды. Тауы толган карагай, езен-cyFa бай осы блкеж 6ip- т!ндеп халык игмипне жарата берудщ жолын Ораз вт- кен сапарында керсетш бердк «Казлестщ» ipre тасьш 03 колымен калам, онын басына коммунист Яков Мат­ веевич™ койып кетп. «Казлестщ» болашапяна улкен мэн койып, онын жумысына кунделшт! басшылык жа- сап, 6aFHT алтеп келедп «Казлес» бул елге кай жапл- нан болса да улкен улгКенеге болды. Колхоз жаппай каравай дайындауды, уй салуды уйрендк «Казлес» ен- 6eKTin улгшщ керсетть Колхоз бен мемлекегак мекеме- нщ арасындагы байланысты ныгайтты. Колхоздыц мэ- дени турмысын кетеруге кемектестг Шьщыс жары кытаймен шектелш, онтустш батысы кыррыз ел1мен коныстас жаткан, жана туган ай сияк- ты и1н б1ткен осы елкеде астык сеппеген ауыл калган жок. Ka3ip ericTiKKe барлык жерде кар токтатып жатыр. Кеше FaHa «Аганас» колхозынын председател1 Саяктын Касеш мен керш! колхоздын председател! Анламастын Oiuipi келш, Яковтен кар суретш cypriHiH улг1с!н алып Kerri. Б1рлгеюсшщ осында жасап осы жерд1н’ карына са- лып та алды. Кыскасы «Казлес» колхозга коп кемеп'н тиг1зш жатыр. вткенде аудан орталыгы — Кыргызсайда улкен ке- нес eTTi. Кенесп Ораздык ез1 баскарды. Аудандапл барлык колхоздын бастыктарын ондагы партия уйым- дарынын катшыларын жиып алып, алдапл eriH орагын етжзудщ жай-жапсарын жан-жакты талкылады. Сол жолы арнайы Каулы кабылдапты. вткен конференция- да терт жердей М ТС салуга сез байласкап едк Осы жолы сонын барысын тындапты. Шаруашылык басшы- ларымен осы жумыстын барысына токталып етнгп. Ораз ез!н1н сезшде Яков Матвеёвичтщ жумысын улп eTin усыныпты. Сейтш, алдагы астык орагын МТС-тщ тшелей катысуымен уйымдаскан турде бастауга 6ip ауыздан келшш кайтыпты. 126

Яков Матвеевич осы жайларды кенш елепнен тары да 6ip рет етю зт алды. Алдагы штелетш жумыстардын Heri3ri мшдеттерш KaFa3Fa туаре бердь бткенде бул жайында ауыл советтщ председател1 М ТС курылысы- нын, саяси басшысы ретжде К,ожабектщ Ракымымен к е л к т те алган болатын. EHfli осы мшдеттемеш кагаз 6eTiHe Tycipin 6iTTi. — Аннушка уши шыдпай калды, уйыктап KerriH бе,— дед1 Яков. — Ж о к . Сен мшдеттеменде аурухана салудын ке- ректгп'н айттын ба? — Айттым. Кашан бастап, кашан 6iTipeTiHfliriMi3fli де керсетт1м. — Бортасты умытпа. Осы жанян аныктап айтканьщ жен. ©йткеш мунын эсемдштен Kepi тазалык, жарына KepeKTiriH ескерте кеткешн де орынды,— деп Анна аныл КОСТЫ. Осы аз куннщ езшде канша тонна у тас ертейт1шй- riMi3fli де керсегпм. Bi3 ертеген у тас жана салынатын М ТС-TiH курылысына, TinTi трактористердщ туратын уй- лерш эктеуге жетед1,— деп Яков есеп-кисабын тэпт|’штеп айтып бердк — МТС-ка канша трактор кететшш де бш еаз бе, Жакып ара?— дед1 Сумбшшаш орнынан турып келш. — Сен де уйыктамай жатыр ма едщ, кызым-ау. Кектемге салым терт трактор 6epyfli жоспарлаган керЬ недн Курылысты уактысынан бурын 6iTipceK. Онда сый- лыкка косымша dip трактор алатын боламыз. — Трактористердщ окуына юмдерд1 ж!берес1н,— дед| Сумбмшаш стол устшде жаткан KaFa3Fa ущле Tycin. — K,a3ip eKi адам Ж1беруд! белг1леп отырмын. Ке- йж тары екеу1н ж1беремш. — Мынаган дэл солай деп жаздын ба? — И э... — Юмд1 ж1бересж оран. — Элг1 трактор туралы жазылран ютабым кайда. Сен алыпсын рой. Жаттап алган шыгарсын,— деп Яков кыздын бетже куле карады. — Кеп тет1ктер1 кекешмде сайрап тур. Кез1ммен ке- pin, колыммен устасам, жург1зж-ак кететж сияктымын. Тракторын сонры KyHi туамнен де шыкпайды. Ал, к1та- быныз мжеки, деп жастыктын астынан алып Яковке усынды. 127

— Тесекте ок,ып жатыр ма едщ. — Солай болраны рой. Кукшз кол тимейдп Тун ба- ласы уйкы келмейдк KiTan ермепме айналды. — Ендеше, осы ютапты басы бутш берд1м. Ty6i ке- рек болады. Таптырмайтын ютап,— деп Яков ютапты кайтыи ез1не бердь — Демек, трактор тусшен шыкпай жур екен foh, э,— дед1 тесектен басын катерin жатып Анна. — Аннушка, кудай TtaeyiHfli 6eprip, Ж1берсенш1 ме- Hi окура. Ёкеулесек ж1берер ме екен мына менщ тон- мойын агатайым,— деп Аннаньщ мойнына орала Kerri. — Яков, ecrin отырсын ба, талабын тартпа кыз- дын.— дед1 Ан^а. — Баска окура ж1берсем бе деп жур ед1м. Кесе кел- денен деп, сен де 6ip жарынан баскан аягымды кешн KeTipeciH де журесщ,— деп эйелше наздана сойледп — Баска окура бармаймын,— деп TeceriHe барып кулай кетт1.— Окура ж1бермесен, енд1 031м кашып кете- MiH,— дед1 Сумбжшаш. — Кайда кашасын?.. — О жагын 03iM бюем,— дед1 кыз. — Мумюн сен... — Иэ, курмегп, Яков Матвеевич, мумюн ci3 ойла- рандай... солай,— деп кыз шымылдыкты Tycipin ж1бердь Сол куш Яков ашып-жарып еш нэрсе деген жок. Ер- TeciHe «Казлестен» келген курылысшылардыц 6ip тобын кабылдап, Кызыларасан МТС-шщ ipre тасын калауга KipicTi. Яковтын жасаран улпсш ауданда унаткан бо- латын. Осы жоба улпнщ ти1мдмпп — курылыска ке- peKTi материалдардын кебж алыстан тасымайтынды- рында болып отыр. МТС-тщ шеберханасын тастан ©pin кетередп Кабыррасын карараймен туррызады. Te6eciH тактаймен жауып, кабыррасын экпен актауды орынды деп ёсептедп Демек, шеберхананын курылысын каз1рдщ езшде бастап, кектемге салым бгпруге болады. Яков шеберхана .курылысын ез колына алды. Карагайшылар- дын жумысына басшылык етуд1 Ракымра жуктедь Bip куш Яков шеберхананын кабыррасын кетерш жаткан адамдардын касына келш, жумыс багытын 6aF- дарлап отырранда, салт атка мшген бейтаныс адам oFan хат усынды. Хатты ашып оки бастады. Хатты окып 6itti де, Яков орнынан турды. .. — Ж^г^ттер, мына хатты Ораз жазыпты. Б1здш мш- деттемем1зд1 баскаларра улп-енеге етш отыр. Кектемге

салым 93i келш б!зд1к жумысымызбен танысатын бол­ ты. Алгашкы тракторды 6i3re белштк MiHe, бшетш адамнын ici, партиянын 6i3re деген камкорлыпл леген­ де: «Ораз ага жасасын» деген сездер тус-тустан да ду ете туст1. — Жакып aFa, енд1 жауап хат жазыныз. «Жазыныз, 6apiMi3flin атымыздан» деген дауыстар естш п жатты. Кобыраскан адамдардын уст!не ауыл советтщ пред- седател1 келдк — Куаныштарына ортакпын. — Оразга хат жазайык дел жатырмыз. Жаксы сездер айтылды. Ыстык ыклас бкадрьпдк — Не дел жазамын. Шуламандаршы,— дед1 Яков. — Онда былай дел жаз, Жакып aFa,— дед1 Дэулет. ... Ораз-aFa. МТС-тыц шеберханасын салуга KipicTiK. К,удай каласа... — Кудайынды коя тур. — Кектем шыга 6iTipeMi3... — Трактор ж!бер1н13. — Сез!м1зде турамыз, Ораз aFa. — Мешмше, жетед!,— дед1 Яков. Хатты алып, салт атты келген жолымен кайта кетп. — Ертесше-ак бул хат ауыздан ауызга тарап, ауыл- аймак кулактанып кетп. Бул хатты енкейген Kepi, ен- бектеген бала естци. Сумбклшаш тунрыш рет дукеншц табалдырыгын ат- тады. Аспалы KepiKTi басып, узын шеркенщ устшде Туткышбай отыр. Алдына жаргактан алшалгы тартып, 6iлеп'н сыбанып теипр созып отырган Дэулетт1 кердь KepiKTiH енелп от буркедь 9не, жешй бмектей 6ip тем1рд1 кыскышпен кысып алып, тестщ устше койганда, тем1рдщ 6eTi шытыр-шытыр ете калды. Карыс шегелер- fli керт1п тастап жаткан Дэулеттщ кимылына кызыга карайды. KepiKTiH yni оттын кызуы, телйрдщ табы, бал- ранын тасыр-тусыры iuiKe енген Сумбмшашты байкат- кан жок. — Колга куат, жИттер,— легенде уста да, Kepinuii де жалт бурылды. Сумбмшаш устанык тесше колын типздь Уста да, Kepinuii де таныркап турып калды. Кызыл шоктын iiuiii- деп тем1р тызылдап кайнап бара жатты. — Мына шегелерд1 курылысшыларга апарып бере- ftiH,— дел Туткышбай орнынан кетер1ле бергенде, уста дукенше Яков келш KipAi. 129

— Колга куат, жЫттер,— дед1 Яков. — Айтсын, Жакып ага,— деп Дэулет кыздан кезш ала бердь — Сен де мунда екесщ foA,— деп кызга карады. Ол сыртка шыга бергенде Яков оны колыхан устах ток- татты.— Кетпе, айтатын сез1м бар,— дед1 Яков. Ун жок, тым-тырыс. Кызран шоктыц шпндеп темip шытырлап барып басылды. — Окуга журестдер,— дед1 сэлден кейж Яков. — BapiMie бе,— дсп тандана сейлед1 Дэулет. — Жок. — Енд1 K in? — Туткышбай мен Сумбшшаш. — Нешн окуы,— дед1 Сумбшшаш. — TpaKTopHCTiH уш айлык окуына барасындар,—• дед1 де Дэулетке бурылып:— Енд1 KepiKiui eiin куры- лыстагы жастардын 6ipeyiH аларсын. KapaFax кырсау- лайтых тем1рлерд1 алып журил,— деп Яков сыртка шык- ты. Сонымен Туткышбай мен Сумбшшаш шесе шыкты. Жаксы айтылган свз, кай тшде айтылса да жаттык етпейдк Сумбшшаш пен Туткышбайдын окуга жургел'| жаткандыры курылыс жумысын сэл де болса догаруга желеу болды. Сумбшшаш езш uibiFapbin салушыларлы кез1мен TiHTin еттн Bip шетте Аннаны колтыктап Кыр- мызы тур. Яковтын касында турган Анлекен 6ip нэрсе- ciH жогалткандай жан-жагына жалтактап карай берд|. Келгендердш шшде женешем мен Карамурт кершбедь Эне, жастау ж ж т жанында Дэулет Сумбшшаштын ке- 31не оттай басылды. — Сумбшшаштын жанында fypFan кай бала? — Молданын баласы гой, танымай турсын ба. — Молда баласын oKyFa кайтып кана ж!беред1 екен. — Молданын шей1т болганын естшеп пе едш? — Иманды болсын... — Мына баланын вз1 де ажал аузынан калган кв- ршедь — Кай квсеген Kereprip аман алып калды екен. — Анау турган орыс келш десед! Fofi. — Tyci жылыдан туншме деген, болса болар оэисн- ше. LLIeuieci бар ма? — Жасы келген KepiHefli. Келе алмапты. — Шешесш тастап кайда барады екен? — Окуга барады. — Нешн окуына? W

— От арбаныц... Eni KeMnip 6ipiMeH 6ipi осылай сейлесш турранда, Топ imineH Анна жырылып uibiFa бердй — Кызым, шекеннен суык втер, мынаны басына байла,— деп Анна туб1т орамалын шешш, Сумбклшаш- тын басына байлады. — Кызым, мына балата бас-кез бол,— дед1 Яков Туткышбайга тон кипзш жатып. — Бэйбше-ау, анауын ез!м1здщ орыс-Жакып кой. Кызы Heci? — Байдын баласы урлап кеткен кыз foA. Экесшщ атын умытып турранымды карашы. 03iHin аты мм ед1? Таптым. Сумбышаш сулу осы екен foA. Кызыратын-ак кыз. Ypin ауызга салрандай. — Балажанын карашы. Ke3i ашылран екен байкус кыздын! — Жакып-орыстын бшмейтМ жок. 0нерл1 Kici екен. — ©зшдей eTin тэрбиелептк Карашы, ытырып тур. Тапкан да емес, бакканды айтсаншы, бэйбше. Орысша сейлесш тур foй... — \"Пл бшгеннщ секет1 жок. BipaK тем1р-терсек кыз­ дын ici емес. Тракпрдш кресшш 1шед1 дей ме? — От арбан мрэсшмен журед1 дейдь ©зшде аттын кучи бар деседь — Кыздын мрэсш сасыганы кайб1р жаксылык дей- С1н. Анау уста Ж1п гп ц кашактап жургеш содан да бо- лар. Зйтпесе, тал бойында талшыктай MiHi жок, сулу- дын »3i екен. — UlipKin, ж!ггг болсам KipaciH сасыранына карамас ед1м. — Бет1м-ау, кыз басымен, кыл шашымен уста Ж1г1т- Tin бшегш устараны Heci. ¥ят-ай! — Бой жеткен сок, кыз байгуска киын foA,— деп ауылдын eKi KeMnipi топты жарып алга шыга бердь Жанына Сумбшшаш келгенде Дэулеттщ жан дуние- ci астан-кестен твнкермдк Сонша уакыт катар журш, дэмдес-туздас болса да, ашылып бетше 6ip карамаган екен. BipiHe-6ipi кешлдерш де бишре алмапты. IuiKi сез1м дуниес! тулап, буырканып бусанса да, сыртка те- yin шырармаран неткен жаны 6epiK, махаббатка устам- ды жандар едп Меп-мелд!р ж!г!т квнлшен туп-тунык асыл свздер актарыла бередк — Суйем ceHi! 13/

— Сакинацды сыйлаитын жер осы болар ендк Ак ж1бек шуберекке opaFaH сакинаны кешн калта- сынан алып, Дэулет кыздын саусагына кнпздь — Бэрекелде, бактарын ашылсын,— дед1 6ipimui кемшр. — Алдарыннан ак кун тусын,— деп еюннп кемшр бет1н сипады. К,ыз OKyFa аттанып кетть Яков пен Анна е\\прдщ лэззатын осы тау елшен тап- ты. Осы елдщ ыстьтына куйш, cybiFbina тонды, сейтш халык курметше белендк Eneyi де бауыр басып кстттк Онын 6ipTOFbi MiHe3i, улкеши aFa, Kimini iHi дейтш ак пейип, акылга кешп, айтканынды eKi етпейтш кагылез мшез1, тура айтып туранына жакпайтын туратыльтын сарынатын кершедь C ohfh кундер1 емханага келуинлер кебейш, ауруларды жаткызатын орын тапшы болFan сон, Сумб1лшаш ез белмесш ауру адамдарра босатып бердк Анна кеп imiHeH женешемд! !здедь Кейлепнш етеп желп-желп етш, женешем алыстан кершдк Анна ал- дынан шыкты. Женешемде ен жок. Жанарынан мун ушкындайды. Аннаны шетке алып шыкты. — Орыс келш, ауруды жасырсац ел1м эшкерелейдь Маскара болдым' Э лп аганмен отандасканыма ширек Facbip болыпты. Квзше келденен шеп тастамап ед1м. Шайтан TypTTi ме бьпмеймш. Кунэга белшемнен батып келш отырмын,— деп женешем кезше келген жасты ipKin тастады. — Не боп калды, Анлекене 6ip нэрсе болып калды ма?— дед1 Анна. — Afl-Taflipi-afl, aFana не болсын. AFan бул жайды бшсе, бьпмеймш не штерш, маскара болдым... — ©лт1рдщ бе 6ipeyfli. — Не десем екен... — Эдейлеп келген екеназ, айтыныз. — ЭлгГсорлыны Дрией елт1рд1м... — Сорлын юм, женеше-ау, юмд1 елт1рдш... — Э лп аранды елт1'рд1м... Анлекеши... — Койынызшы жок сумдыкты айтпай. Не жазьты бар ед! ол KiciHiH? . .,. — Онда жазык жок- Bipeyflm ала Ж1бш аттамаган адам. — Ендеше неге влпрдщ. — ©лпргеш Heci,— деп женешем жагасын устады. 132

— вл'прд!м деп отырган езщсщ рой. — Ту, не деп сандырактап отырмын... Тунде жалгыз жаттым. Bip мезплде буйрепм булк елкендей болды... Журепм тас тебеме шыккандай болды... Содан элп се- Hia кызынды шырарып сала алмадым. Журттыц жузш керуге елin барамын. — Муны сенен баска KiM б1лед1? — Не десем екен. Карамурт кана бшедь — Аганньщ K03iHe шоп тастадым... Hancire кызы- Fbin... Не гстеймш ендь — Не icTeflciH, босанасын. — Анлекен ecTice елт1ред1 рой... — Неге eaiipefli. К,айта куанбай ма? — Сонша жыл. Койнында жаттым. Куантсам содан 6epi куантпаймын ба, орыс келш-ау... — Карамурттан ба? — Уйленемш дейдь Куса да кететш суры жок. Не ктеймш. Bip амалын icTerni, келш. Аннада ун жок. Ак тандай ашык жузше кан ойнап шыга кёлдь Тамарына 6ip нэрсе тырылиандай ашу кы- сып, булыктырып барады. Женешемд! ауруханага ертш келдк — Кане, шеипн, кврешн... Дэр1герге тэн эрекет erri. Аударыстырып-гецкер1ст1- pin карады. 1шш сипады. Карнын басты. Ак жумыртка- дай эйелдщ тэнше кызыкты. 8pi ойланды, 6epi ойланды. Акыры гужырымра кел- д■ , Анна эйелге тэн купиянын шет жагасын шыгара сейлед1. — Бала байланыпты. Туаруден етш кеттть — Енд1 кайтпм? — Балалы боласьщ. Алданышын болады. Карамурт- пен жургешщн Анлекен б1ле ме? — 1ш1 сезедк BipaK ашып айтпайды. Колга тусе койрам жок. — Бойына бала 6iTKeniH 6iae ме? — БммейдЬау деймш. Сонры кундер1 бойымды одан аулакка сап журмш. 1нйм ecin барады. Карамуртпен KeTin калрым да келедй BipaK Анлекенд! кимаймын. Мен кетсем, оньщ KyHi не болады. — Сен осында бола турасын. Bipey сураса ауырып жатыр дейм1з. Анлекеннен Яков сыр тартсын. Калра- нын api коре жатармыз,— деп Анна Жанылдын угпн бо- сатып бердк 133

^ 11ге алкына басып Кырмызы енд!. Тесекте жаткан жеаешемд1 Kepin, демш 1'шше ала койды. — EciK какпай юрме демен пе ед1м,— дед| Анна. Ент1пн баса алмай TypFaii Кырмызыга карал. — KemipiHi3, адам барын байкамай каппын. — Аурухана гой. Адам узтмейдь Eciiue болсын. Кыргыз кызы Кырмызы к»здш куртыи алатындай cyflKiMfli, сымбатты, т ш майда, сыкгырлап турFaн дау- сы бар, сез шйнде «111» карпшщ орнына «Ч-ны» койып свйлейдь — Будан былай бул уйге менен баска еишм Kip- Mefifli. TyciHin турсын ба,— дел дэр1гер кемекилсше тш- тепе карады. Кызда ун орнына бас изеу байкады. Осынша уакыт Аннаныи кол астында жумыс ктеп ж урт катты сезд1 6ipiHiui рет есгпп отыр. Жумысты тындырып ктейдь Аннанык айткакын eKi етпейдй Ун-туне!з уйден шыгып бара жатыр едн Оны aapirepfliH 83i токтатты. — Не айтайын деп едщ? Кырмызы бет!и баскан бойда сыртка шыгып кеттк Анна те-шала 1зш куа шыкты. Кыз кезшен жас керйш. — Жаным-ау, жанагы сезге жабыркап к.алдыц ба? — Атыл тастапты... — Не деп турсын. KiMfli атын тастаты... — Карамуртты. — Tipi ме? — Ылмеймш... 9не, ездер! де келе жатыр. Шаналы адамдар кершдй Аттын басын Яков жете- леп Kipfli. Шанада ею адам жатыр. Акламаста кан-сел калмапты. Ею K93iH шарт жумып алыпты. Тынысы та- рылып жатыр. Карамурттын Kipniri ззер кимылдайды. Зем бт салып, екеуш де ауруханага юрпздй — Анламастыц ycTiimeri тонын какыратып, басынз кентелш калган тымакты lueiuin алтанда, каткан кан- нын кул!ма nci мурьпта келдь Анламастын т ш байла- на бердй Болар болмас кимылдаган KipniKTepfliH ара- сынан свн т бара жаткан квз жанары байкалады. Кыр- мызынын колы-колына тимейдй 6ipece Анламастын бет1н' е каткан канды суртед!, 6ipece елгезектент барып, Аннанын алып кел деген!н алып келт жур. Карамурт квп жатпады. Колдан дем ялуга да кел- медй Ок 6ip емес ею жерден тшпть Алгашкысы кеуде- сiпен, сонгысы жауырынын куйретк KeTinTi. Карамурт актык рет «женеше» деп квз жумды. 134

Ауылдык советтщ председателю шакырура тура келдь Кожабектщ Ракымы болтан icTi кез1мен кврдй Ауланын iiuiHe кшз уй TiKKi3in, coFaH Карамурттын суйегш шырарды. Осындай карбаластын устшде жургенде дарбазанын I eciriH сырттан 6ipey какты. Сыртта аттын ny6ipi есплдь Ат оскырынып та кояды. — Ay, KiMciH?— деп Ракым штен дауыстады. — Яков Матвеевичтщ yfli осы ма,— дед1 сырттагы — Иэ, осында, не айтайын деп едщ. — Адам елирш койсан да ecirinai ашсаншы,— дед! тапл да бегде адам. — Аштым, Kip,— деп Ракым дарбазанын eciriH ашты. — Йемене, урлап мал сойып жатканнан саумысын- дар туп. Тергеп бэле болдындар foA.— Ат-матымен кора- га Kipe бердк — Саймасаймысын. Кайдан журсщ? Яков кушактай бердг — Элгшде тана ceHi eciMe алып efliM. Mine 03iH ке- лш те калдын. Кане, туе аттан. Кашрет-кайгымызра ор- так бол. Сен1н жоктырынды 6inri36efliK десек те колы- мыздан келмедь — Не деп турсыд. Сумбюшаш кайда? — Окуга кегп. — Кандай KacipeT тусп? — Анлекец... Анлекен де кез жумды. блгеншн артынан елмек жок. Tipire де иршийк ке- рек. Женешем басын тауга да, таска да урды. 0 з жанын e3i кия алмады. KacipeT жутып, кайры какырды. Анна менен Кырмызы кездержен женешемд1 таса етпедк Белш босатып алганша, Кырмызы жеар эйелдщ касын- да болды. Анламас шейт болганнан 6epi женешем Tic жарып, Tin катудан калды. Айына жетш отырран эйел­ дщ Анна бас-аярын байкап кетт журдк Карс туйюген кабарын ашпак болып, кейде Кырмызы кыррыздын эшн сазына келирт салады. Женешемнщ жаксы кере- TiH эндершен салады. Кырмызыныц энш женешем сел- кос тындайды. KaflFbi-KacipeTKe толы эш тынар емес. Женешемд1 тунриыктьщ Ty6iHe жетелегендей болады. Женешем квмшп уйде отырып калды. Ол жарык дуниеден жасканрандай болды. Сыртка шыкса, кара орамалмен бетш буркеп, кара жерден квзш алмайды.

Желкесшен жетч батпан жук баскандай мойны Tycin кеткен. Бетшен капы тамып туратын кайран женешсм шелмектей еолып барады. Ke3iniH алды колюлдеп, су- 6eci еолып, мешел баладай тек карпы кампиып калып- ты. Шем1ршектеп кеудеш Kepin, тынысын тарылта бере- Дь Тун баласы шошып оянып, ыныраган ун шь^аргапы болмаса, кунд1з жумыр басты пенде болып, 6ip адамга мунын шакпайды. Не icTece де ундемейдк жанында Кырмызынын отырганын да ескермейдк ©з бетаине ту- рып, ез бетшше журедн 1штен TbiiiFan жаман foi'i. 1ш кусасы женешемд! жегшей жеп барады. Бет1-аузы жыбырлайтын болып жур. Тесекте жатканда колын ербендететшд|' шырарды. Осыпы байкап калган Анна баска жумысты жиып тас- таи женешемнщ касында болатын болды. Мойнынан кушактап, Аннаныи бетш сипап, тш катпастан солкыл- дап жылайтынды шыгарып жур. Мундайда Анна aFauj твсект1н уетше жаткызып, дэр! iiimi3in баса кояды. Енд1 Mine женешем OFan кенер емес. Тесек уетшде жа- тып TiciH кайрайды. EKi колын ербендетш, басын кереге- re coFa бастайды. — Басын ургызба, толрэры устады,— дед1 Анна. Женешем кара сура тустй Жанын коярра жер тап- пай денбекшидк Сэлден сон, уЫлеп-ахлап кулындагаи даусы куракка жетш басылды. — TycTi, туст1. Кырмызы, кес кшдшн мына норес- тенщ,— дед1 Анна куана сейлеп. . — Жо-жо-жок. кесе алмаймын, коркамын. ©зни'з кеЫшз,— деп Кырмызы шегшшектей бердк Нэрестенш Kinflirin Анна кесть Баланы ананыи ба- уырынан ала бергенде женешем TenciHin барып, б1рнэр- ceHi 1здегендей, аласурды. Шыр еткен нэрестенщ даусын ест1генде, женешем езу тартты. Артынша муздап сала бердк — Сумдык,— дед1 Кырмызы. Кайран женешем кез кумды. Аннанын колында жас нэресте шыр-шыр етедй Уа, журтым! Тан атса, кун шыгады. Кун батса, ай туады! Ай да езше жарыкты куннен алады. Кун жа- рыкты арайлап аткан алтын таннан алады. Махаббат та осындай мэнп 0iuneftTiH куд1рет. Адам сонын тулрасы. Адам тул боп тумайды, тулгалы улан боп туады. Кунге карап туады. Kynnin нурынан нор алады.

Кулкын сар]ден мола аралап журген шм екен бул. Кай жанашыры к,аза тапты екен. Кубылага бетш 6epin, кара жамылган 6ip эйел тур. Енкешп барып, моланын бетишеп шеп-шаламды алды. Екшел'ш ернеуше тускен тастарды Tepin, бешттщ сол босагасына уйш койды. Кайтадан орнынан турып, ею молa Fa телм1ре карады. Кос 6eflirri как жарып, кун сэулесше карай бой KOTepin келе жаткан кыр гулше кез1 туст1. «Буран да шуюрнл- лш. Артыцда туягын калды» деп, кара жамылган эйел бетш ауылга бурды. Тоскейден коныр салкын жел еседк Тебшдеп келе жаткан кектщ nci колканды кабады. Ауылдын эр жерЬ нен будактап кек тутш шырады. Дегерездщ бауырына коныс тепкен осы ауылдын Д рш ш гш алдымен шал-кем- шрлер т1р1лт1пт1. Тацмен таласып ею кемшр epicice малдарын айдап барады. Алдарына салганы dip куна- жын, терт ешю. Кара жамылган эйелдщ алдын кеспес- тен, eKi кемшр eKi жерде таякка суйенш турып калды. «Кебенек тисш, кебенек тиг1р» деп eKi кемшр дауыс шырарып кояды. Кара жамылган эйел eKi кемшрдщ ортасынан ете берди — Орыс келшб'шщ, жаным-ау, тан сэрщен кара жамылып кайдан журсщ,— дед! ак кемшр. Ауылдагылар «Ак кемшр» деп этап кетшть Ак кем- nip десе, ак кемшр. Сумбшшашты окуга шырарып сал- ранда осы eKi кемшрдщ ыкыласын кез1мен керген-TiH. Ак кемшр келш: «Кызым, окысан кеюрек кезщ ашылады» деп мандайынан суйш едн Ал, анау шуйке- дей кара кемшр: «О заманда, бу заман кыздын oi<,biFa- нын кэрген емеспш. Катын билеген заманга тап болып- тык кой» деген eai 6eTi булк етпестен. — Kafi6ip ею туып dip калганы елд1 дейсщ,— деп кара KeMnip тусш бара жаткан теменг1 epHin сылп ет- юздк — Женешемнщ басына барып кайттым. — Асыл жан efli Foil, маркум. Топырагы торка бол- сын,— дед1 ак KeMnip. — Ею б1рдей адамды жалмады. Кыршындай кетть Сорлыны ай'гсаншы бэршен,— дед1 кара KeMnip. — Сенщ KiMin едг Карамурт десе, кабырран кайыса калады, бэйбше. ©лгендерд! даттап, кунэга батпа, бэй- 6iuie,— деп ак KeMnip токтау айтты. 137

— Осы дШ баска адамдардын Heci бар екен,— деп кара кемшр бурылып Kerri. — Алжыган KeMnip Fofi. Кецшце алма. Yftre icipirr сут ime кет. Акка аузымыз ипндь 9 лп бепетайыиа сут ала кет,— деп ак KeMnip Аннамен катарласа бердй — Tanipi жарылкасын, эже. Бепетайым оянып кал­ ган шыгар. Сутке Кырмызыны ж1беремш,— деп Анна ушне карай жай басып кете барды. — Бара Fofl, балам, бара рой. Д1н1н баска болса да жанын жайдары екен. Баланы тапкан емес, баккан ана... барын ашылсын,— деп ак кемшр ак кеншн б!лд1рд1. Ауланын кшнде 6ip топ адам тур екен. Ешкайсысы- на бурылмастан, Анна тура баланын бэлмесше юрдк Басына жамылган караны шештй Бесжте жас нэресте жатыр. Анда-санда шалкып кояды. Сыртта туррандар улкен белмеге юрдь Кырмызыны шакырып алып, Динара ж1берд!. Квп кеилкпей Анна да келдк в ш куанкы, жуз1 сынык. Кезшен аналык MeflipiM байкалады. Свзд1 Ракым бастады. — Женешемнщ басына барып топырарын жеш'лдетш кайтыпсын. Топырагы торка болсын. Арманы жок. Ар- тында улы калды. CeniMfli адамдардын колында калды. Енд| осы нэрестешн ак кеншне, пэк жаиына акау туе- песш. Бугшнен бастап адам санатына коссак деймш. Корамнын 6ip мушеа етт каттаура келш отырмын. Оран калай карайсын. — Ауыл coBeTiciH рой, куэландыр,— дед! Анна. Ракым мойыи сумкасынан караз алды. — Туран жер1 белгш . Туран жылы да журтка аян. М ТС курылатын жылы туды. Оран таласпаймыз. Экесш KiM десек екен... Yh жок. Тыныштыкты Анна бузды. — Анламас... . — ЭкеЫ Анламас,— дед1 Яков Матвеевич. Ракым екеушщ бетше кезек-кезек карады. — Ш ешеан KiM десем екен... — Экеа' Анламас болганда, uieuieci мен бола алмай- мын РОЙ. — Женешемд! жаздым. — Аты — Аманат. — Бала катталды. Адам санатына косылды. Мына каразда экеаш н елген куш, айы, жылы жазылран. Ал мынау шешесшщ OAiMiH аныктайды. Значить Tipi жет1м. — Жеи'м емес. Асырап аламыз.

— Аннадай анасы, Яковтай axed бар бала жеНм болмайды. «Бала тапкандш емес, баккандшЬ,— дед! Ракым. Анна кулш ж1берд1. — «Казлестщ» жумысына K,a3ip Энпр басшылык ете- дь KapaFaft кесш, тактай т т п зш жатыр. МТС-ка керек- TiHi сол жактан жетмзш береди ©ле жегенше, беле жейж. Адамыкды хнберш, азынаулак ун алып кет. Кара бидайдыц уны Foft. Cipa, россия жактан келген-ау деймш. — МТС-тщ курылысын б т р у ге жакын капсын, Яков Матвеевич. Ke6i 6iTin, азы капты,— дед1 унЫз отырран Саймасай. — Калага барып келгеннен 6epi, Жакып-aFa дегенд! умытып, атымды тергеуге шырыпсын рой, яы гтм . — Оку б1ткен жок. Bip жеНге ауылга келш ед1м. Кас кылгандай мына кырсыктын жабысканын кермейс|‘н бе. Басын ашпай кетуге болмайды. Стол басына самауырынды Кырмызы койын кетти Саймасандыц кезше бой жеткен кыз керждк Кеудедег1 кос анары кеудешесш Tipen, кос бурымы сауырын жауыпты. Будан бурын мундай жайды байкамаган екен. Саймасай кызра карады. Калара барып ашылып кайт- кандай, кыздын журк-турысынан кез алмайды. Кез кей- де Кырмызыныц желкесшен сусып, субесше туседк Одан такыр балтырга барып кадала кетедк Самауырыннын отын басып, Кырмызы сыртка шьжып кеттй Саймасай- дын кадала караранын кыз сезди Стол басына Анна келди Кен ш кетерщки Жузшде куаныш. Колында жергекке ораран нэресте бар. Колын- дагы каразды Ракымга устата бердь — Enfli ретше келди Нэресте сендерджи Куттыктай- мын. Ж ергш кп еюмет орныныц атынан шын журектен куттыктап, колдарынды кысамын. ©юмет алдында енд1 балага екеущ иесщ. Кане, Аманат, жасын узак бол- сын,— деп баланын мандайынан суйди — Кане, ж1г1ттер, Ракымныц сезж дэнекерлеп тас- тайык,— деп Яков Матвеевич спирт куйган ыдысты колына алды. Ырду-дырду басталганда, Кырмызы келш баланы кетерш шырып кеттй Кырмызынын келу1 Саймасайды жел1кт1ре тустк — Саймасай, Тайторыны кайттын,— дед1 Яков Мат­ веевич. — Тусте к1рд1 ме, неге сурадыц, Яков Матвееевич.

— Тау кеш1ретш Kymi бар едк Купил болса айтпай- ак кой. — Онын Heci купил болсын. Тшси жазасын алды1.' Йемене, тары 6ipeyfli мерт етш кетт пе. ©зж аяматан адам, басканы да аямайды. Енбектен кашпайтын Kepi- недк Колга тускен дуниеге еюмет талай зат бердь — Сол ж!г1т!ц казак емес. Аты казакша болтан- мен;— дед! Яков. — Тай урлайтын болтан сон, Тайторы атанып кетж- Ti. Шын аты — Дешен екен. — Онда кыргыз болтаны той,— дед1 Ракым кесесж TOHKepin жатып. ■— Жанын онын Ораз ата алып калды. — Канша жыл бердк — Уш жыл. Енбекпен тузетет!н болсын деди — Мунда euiniMi жок па екен. — Сот алдында жалтыз емес екешипн айтты. BipaK Кайда екен!н бтмейдк Уш кыз, 6ip ул едж легенд! айта- ды. Ортаншы карындасы мен Kiuii карындасы казак eni- не Kemin KeTinTi. Кай жерде екенш бтмейдн Саймасайдын саз!н отыртандар зей!н коя тындады. Саймасай айтарын айтып, дастарканнан шеттей бер-. Hi. Яков отан кайтып тш каткан жок. Ширатпа темек! тартып, уйд! тутждетш отыртан Ракымта бурылды. Стол устждеп стаканды сыртыта салды. — Балалы уйде темею тартута болмайды, жолдас председатель. Ракым темежсж ernipni. Орнынан котержмек болып едк Яков иытынан басып отыртыза койды. — Дешеннщ icTen журген жер!не хат жазасын. Ол жерде сен сиякты отмети колына устап туртан адам бар. Сотан хат жазасын. — EciH дурыс па, Жакып тамыр. Осы сэтте сырттан Анна Kipni. Колындаты катаздар- ды ауыл советке усынды. — Ау, жшттер, дуылдап барасындар той,— деп Ан­ на дастарханды жия бердн — Мына ceHin байын пэлешн бэрж бастап отыртан. — Яков, уйге келген адамта уйдей дауынды айт- пашы. — Е , сейтж басып тасташы езж... — А у, председатель, тусжсений... — Тусжбеймж... — Кейж TyciHice жатарсындар... 140

Аннанын бул сезшен кейш даурыгысу токталды. Отыргандар сабасьша тусть Yflre Кырмызы юрдн Анна­ нын, кулагына сыбырлап, сыртка шырарып Kerri. Bapi сыртка i.nece шыкты. EciK алдында ак кемшр кершдк Устшде шолак жен, басында сэлде, аярында былрары байпак, кене тоз Ke6ici бар. — Орыс келш, мынаны саган экелд1м. Еш кЫ н cyTi. Балана iuiKi3. Ешкппн cyTi, емшектщ сутшен кем бол- майды,— дсп колындагы араш шелегш Аннара устата бердк — Эже, ракмет. Бала баска ешкшщ cyTiHe yftpeHin калып едь — UJbipaFbiM келш, eurni де жок, ешюнщ neci де жок. К,ара кемшр каза болды,— деп ак кемшр бетш сипады. — Койыцызшы... Кеше Fana сап-сау ед1 foA. Ауыр- май-сыркамай... — Кудай берген жанын кудай алды, келш. У imin елшть — Ka3ip, эже, каз1р,— деп Анна уйге жупр!п юрдн Колтырына тушншек кысып кайта шыкты. Саймасай к!лт бурылып, артына жалт карады. Кыр- мызыньщ кезше кез1 Tycin кеттк «Апырау, муидай етшр кезд1 кайдан керд1м» дей бердн — Ау, неге турсын, журсешш,— дед1 Ракым Сайма- cafiFa карал. — Mine, тэрбиеледщ.... BipiH таппай жатканда, екш- rnici тарыда мерт болды. Кара кемшрдщ уйше юрдн Анна мен Саймасай ел- ден бурый кемшрдщ бетш ашып кердн Yfifli тугел тштш шыкты. Жер ошактын басында жаткан постекке кез! туст1. Жанына барып, кадала карады. Баягы 03i керген костек. Кестект! алып, сыртка шырып Kerri. Сэлден сон Анна да далара шыкты. Саймасайдын жанына келдн — У 'iuiinTi. Cipa, журарыкта еле коймаган. Катты нэрсемен 6ipey шуйдеден ypFan кершедь Мумюн шуй- десш жук агашка урып алран шырар. — Онда аныктап караныз... Анна кайта Kipin Kerri. Саймасай колындагы кестек- Tin екшгш ушынан жана канньщ дагын кердь Екшни ушында ecKi канньщ дары байкалады. — ©3i 1шпеген сиякты, Bipey зорлап шшзштн Аузы ашылып калыпты. Мурнынан кан KeTinTi. Шуйдеден ур- 141

ганнан болу керек. Жукагашта .дак жок. Усмнде жук жиюлы тур. «У iuiin е л т т Ь деген свз ауылдын шЛн кущрентт!. Кырмызы eciKTiH алдында бала кетерт жур екен. Анна оган бурылган жок. Ужне Kipin жатып калды. Ат дуб1р1 еста'лдк Сэлден сон агаш ecin айкара ашы- лып ауыл совет уста дукешне К1рд1. — Терт кездерщ тугел екен. Яков, сен жолга журем деп едщ foh. Бэрщ мына кагазга кол койындар. Яков- тан 6epin ж 1берем1з' . — TyciHiKTi. Жауапкершшпне алгын келмейд! екен FOfl. — Значить, солай. Сендер кол коя турындар. Мен тыска шыгып кай- тайын,— дед1 де Дэулет Саймасайга карап кезш кысты. — Жарайды, колды 6i3 коямыз. Бакылауын сен ба- кылайсын. Сен1н ауылына келед1 емес пе. — Яков мшдетше алады. Значить, сол карайды. — Маган жумые !стейтш адам керек. Карагайды KiM Дледй Адам шыдайтын емес. Булар Kepicin турганда сырттан уста юрдк — Дешен бе бэртш'н басынды катырып турран. Осы кезде Саймасай да, Ракым да, Яков те колдарын KaFa3Fa койды. — Уста етш шырарамын деп сен де кол коясын. Дэулет карсылык жасаган жок. Каламды колына алып, тш не салын сулады да латынша атын жаза салды. — Значить, бул кагазды 6i3 1'ске Tirin коямыз. Ал, мына хатты, Жакып-тамыр, Каркаранын ауыл совет1 Нуракымра ез колынмен табыс етеЫн,— деп Ракым мер баскан алакандай каразды Яковке устата бердй Дэулет anriMeni баска жакка бурды. — Жакып aFa, ci3 келгенше MTC-TiH дарбазасын туррызып б|'тем1з. MyMKiH Ораз агадан трэкт-ip мМп кайтарсын. Трэкпрхана бос турмасын. СИзден баска трэкпрдщ тЫ н euixiM бммейдь — Дауыска саламын. Мен барсын дегендерщ кол KOTepiaflep. Уш адам дауыс бердк Bip адам карсы болды. — Значить, сен барасык... — Демократия... — Не дедщ, Жакып aFa,— дед! Дэулет. .— Ек\\ ауыз 6ipiKce, 6ip ауыз жок болады деген сез. Демократия,— деп Дэулет 11шнен кайталады. 142

Дэулет 6ip сезден кеп сез туганына кызыкты. Яков сол KiдГрд1. Дэулеттщ nepiriH басты. Дэулет от ш ш деп TeMipfli алып, теске салды. — Bip кунде барып кайтатын жер емес. Апта тупл, ай журетш жол. Алдымен Кыргызсайра барып Ораз Жандосовичке жолыру керек. Онсыз жумыс бппейдЕ Тракторды куту керек. Вере калса, оны алып Каркара- дагы Дешенге токтаура тура келедк Уакытша болса да орныма адам тастап кету1м керек. Кане шмд1 усына- сындар. — 03in айтшы,— дед! Саймасай. — Сен1н жумысын бар. Тап жауын 1здейсщ. Дэулет- .tin жумысы басынан асып жатыр. Демек, Ракым бола- ды. Калай карайсындар. Дауыска саламын. Ракым кал- сын дегендерт кол кетертдер. — Демократия,— дед1 Дэулет. — Жоспар тастамасан орнына калмаймын. — Енд1 бултара алмайсын. Тактай т1луд1 токтатпай- сыц. «Казлеспен» хабарласып турасын. Колхоздардын тапсырмасын калай орындаи жатыр екен, оны б1лесш. У тас жаруды токтатпайсын. Тым уйде отыргандардын колына у тас 6epin, уйлершщ iuii-сыртын тугел эктетесщ. — Ау, мынауын 6ip жылдын жумысы рой. Bapi кул1ст1. Дэулеттен басканьщ 6api сыртка шык- ты. ¥ста дукешнде устанын e3i калып, жумысын жал- растыра бердк Яков Матвеевич уй1не барып, Аннамен коштасты. Баласынын мандайынан шскед! де сыртка шырып атына мшд1. Ракым мен Саймасай шырарып салды. Ракым карарай тмгендердщ касында калып койды. Саймасай уста дукенше кайта оралды. — Таныдык ба?— деп сурады Саймасай. — Ракымнын атынын тарасы екен. Танбасы coHiKi. — Жанылып отырран жоксыц ба. — ©з1м соккан таганы ез1м танымай кара басты Foft дейан, бе. Атты да таралаган ез1ммш. Саймасай уста дукеншен кеш шыкты. KepiK басты. Сыр шертктк EKeyi де кешлшде журген жайларды ор- тага салды. Кыза-кыза сырын актарды. Саймасай Кыр- мызыны суйетшд1гш тунгыш рет Дэулетке айтты. Сайма­ сай сол куш жаткан уйше де бармай калды. Дэулеттщ ушне кона кетть Дэулеттк yfli уста дукеш. Kiuii белме- с!нде Дэулет турады. Улкен белмес1 устахана. Дэулеттщ белмеа тап-туйнактай таза. Imi эктелген. Агаш тесек. Белмешн 6ip шетшде агаш стол. Онын устшде Жам- 143

былдын елендер! жазылран койын ютапша. Саймасан imiH ашып кердь «М шекке... Ораз агасынан» деп жазып- ты. Казбалап сурамады. Bipan, тым кад1рл1 m a n екенш 61ЛД1. Танертен ораза ашты да eKeyi сыртка шыкты. МТСч тары Яковтьщ жумыс болмесше келдк Ракым жумыс- шыларды жумыска ж1берш болып, e3i каразра уншп отыр екен. Дэулет сэлем бере юрдй — ©3iM де барайын деп отыр ед1м. Жаксы келдщ. Бупн сен дарбазара топшы жасайсын. Дарбазаныц eci- riH байкап ал. EciriH кетере алмай топшыц узшп кетш журмесш. «KiMHiH топшысынын узжгенш керерипз» дед1 imiHeH. Атынньщ алдьщры аярынын тарасы тусш капты. Соны тагалап берейш деп келд1м. MiHe тарасы,— деп Дэулет калтасынан тараны суырып алды. Саймасай да ан-так калды. — Мынау MeHiR жиретмнщ тарасы. Кап, аяктан калатын болды-ау. Тасты жерге KeTin едй — Кайда ж!берд1н?— деп сурады уста жМт. — Э лп Саршунак шалга 6epin ед1м... — У тасты юм ертейдь — Сешн кержипши ж1берд!м. Ею-уш кунде кайтып келедь Kip-кокымды журызып келейш деген сон. ж1бе- pin ед1м. — Yfli кайда екен. — Энирдж ауылында екен. — Кашан Kerri. — Сэреаде журш кетть — Кап... — Не боп калды. — Не болранын кейш керерс!н... — Осылардын eci дурыс емес. Саршунак шалда нес! кетт! булардын,— деп отырран орнынан тура алмай кал—ды.Мен Кыземшекке кеттш. А, л, сен гР,акым Адганас- тын жолын торы... Yuieyi де кецседен асыра шыкты. ¥ста дукеншде Дэулет калды. Ж элрыз e3i корж ба- сып, усталык курып отырды. Шеберхананын улкен дар- базасына тем1рден топшы сорып жатыр. ¥стаханара Кырмызы келдк ¥станын тесше тэж!м erri. — Кел, бойжеткен. Кол ушынды беруге келд!Н ое? — Керж басайын деп келд1м.

— От берем деп келген екенсщ тон. — Отсыз емессщ, дем берейш деп келд1м. Дэулет кыздын шаншуын ез магынасында тусшдг. Сумбшшашка ыстык 1леб1зш быийрмеш. Суйем деп ашып айтпады. Тышкан аулаган мысыктай баспа Fbin, буктантайлап шнщ аузын андыды. Мундайда тэуекел шешедк Ал, Дэулет оны icrefi алран жок. TinTi сондай куат, кауЬар турып, кызра батып леб!з б1лд1ре алмады. Сом TeMipfli бьлезж етуге бар. Кыз журегше куш тупл салкын сэзд1 жуыткысы келмейдк Салкын турмак ыстык ыкыласын бишре алмайды. Кырмызы оныц жанына нэр куймаса, тамырына кесел т т зб ей дь Дэулет сиякты Кырмызы да кепш унаткан адамына ак жарыла алмай келеди Кыздын жолы тар рой. ImKi толкынысын коз тенкерушен, немесе жылы KecKiHineH б1лд!редк }KiriT оны байкауы да, байкамауы да мумшн. BipaK кыз назын кия eTneyi керек. Кырмызынын туйгеш коп екен. Дэулет тем1'рд|' камырдай плесе де кыз жанын куш бугшге дейш тусшбеген екен. Кырмызы бой жетшть Буралып басып, KepiKTi устады. KepiKKe колы тигенде жумыр бжекке колы тигендей болды. Саймасайдын тук баскан бГлегш устарандай болды. Кврж тт кемешнен кызран TeMipni суырып алды. Теске койып, балрамен урран кезде уысын- нан тегмген от кумштей от жалыны шашырады. — Элг1 карарайшыны кайтты екен. ' — Кара жумыска KecinTi. Кыздын карагайшыда шаруасы жок едь Соны аудан- Fa айдап кеткен ж 1Г1ттш су тубше шым батып, ушты- куйд! хабарсыз кеткен! кыздын жанына батып отыр. Ен- fli-enfli уйренюп калганда кайтып оралмай кететшдей кершдк Кырмызы Дэулеттен осы жайды суыртпакта- рысы келдк — Кайырымды сэт екен. — Атып тастаганда не туседй Т1ршшктен 6ip пенде кетед1 Кара жумыска салып жумыс 1'стетсе, кара куш онда жетедь «Казлеске» пайда емес пе. Кыздын imi ку деген рас екен. Карарайшыра бола келмегениш битемш. — Б1лсеи айтшы. — Саймасай... Осы атты ecTireiue Кырмызынын бетше кан жуг!рдк Дэулет ecTireniii айтты. Саймасайдын окуга кеткенin бйшрдь Кыска мерз1мд1 оку екенш де 6iaaipai. Кырмы­ зы одан api казбалап сурамады. Саймасай жайында эцг1ме осымен тынды.

— Токтатшы Kepiriimi. TeMip кайнап барады. Дэулет Kbi3FaM TeMipai тест1ц устше койып, тактай- лады. Сырттан арбанык салдыры естьпдк Ем адам уста дукенше юрдь Ун-туназ келт, устанын тесте тэубелт — Ассалаумагалайкум... — Элиюсэлем... Колына куат 6epciH, уста ж к к ... — Айтканыныз келсш, Кияс aFa. ТерлетЫз, Эбд!бек E ki адам кескен шеркенш ycTine келт отырды. Уста дукенш TiHTin eTTi. Bip бурышта жаткан узын тем1рлерд1 Kepai. Онын касында еактщ-терезенщ топшылары жа- тыр. — MTC-iH 6iTinTi. Ауылга кайтсан кайтедй Сен кет- ксл1 устара жарымадык,— дед1 Кияс. — Сеш Keuiipin кетейш деп келдт,— д(_п Эбд1бек icTi« тетесше TycTi. — Кудай жетшзсе, оракка да ш н етт болдык. Астык nicin калды. Алпыс оран, кырык шалгы дайындады. Колдан келгеши ктеп жатырмыз. Киястын сезш Эбд1бек костап отырды. — Немен баетырасыздар,— дед! керш басып отырган — Тулык таспен бастырамыз. — Ал, мен, кызым, туякпен бастырамын. Тас кашап Кияс тулыктас жасады. Eaai тем1рден октык киНзетт Kici табылмады. Тулыктастын 6ip-eKeyiH жарып та ал- дык. Сен1н колыннан келмесе, баскалардын колынан келер емес. Арбада жаткан тулыктастарды ушеулеп жерге Tycip- дк влшемш алып, icne Kipieri. Кырмызынык колынан KepiKTi Кияс алып, Эбд1бек усташынын балгасын урып турды. Уш жактап булар тулыктаска октык жасады. Калт еткенде энг1ме айтып, кещл KOTepin отырды. — Сейтт, устанды кашан к е и л р е с щ flefli Кияс KepiKTi кеулете басып. — М ТС-TiH 63iHiH устасы келедь — Онын KiM. — Туткышбай... — Молданын баласы ма. — Устаны да уйрентть Тракторды да журпзетш кершедь . .. — ©юметтщ куш! foA. Ж ас болсак кои, mipKiH окыр 146

ед1м,— дед1 де Кияс KepiKTi Эбд!бекке 6epin e3i сыртка uibiFbin Keni. Кияс журген бойда МТС-тщ ауласына Kipai. Шебер- хана да, контор да улкен ауланыц iiuiHfle едй Кияс сол- га бурылып, М ТС-тщ кенсесше К1рд1. Тер алдындары улкен столдын касында Яков пен Ракым сейлесш отыр екен. — Жакып-тамыр, саган келдж. Кеше келш астыкты аралапсын. Калай екен. Касеннен сурауга колымыз ти- медй Аганаска Tycin кетшть Bi3 MiHe сенщ артыкнан куа келдж. — Дегерездщ астыгына кецшм толды. Сонын жа- йын сейлесш отыр ек. Оракка калай дайындалып жа- тырсыздар. Кияс Яковтын сурауына кыска жауап кайырды. Оракшылар мен шалгышыларды ретке келт1ргенш, бау- лаура KeMnip-шалра дейш катыстыратындырын айтты. — Ал, ез1н не кемек берест 6i3re. М ТС деген атык бар. — Ауданга журейш деп отырмын. Молотилка келш- Ti. Соны алып KeTciH дептй — Онын не. — Астык бастыратын тетж кой. Трактормен суйре- Tin келем1з. — 0 з бетшше журмейтш нэрсе екен Fofl. — 0 з безмен журетш де болады. Асыкпаныз. Ka3ip осынын езже колымыз эрен-пэрецмен жетш отыр. Орак- пен енд1те алмаймыз. — Одан баска нен бар. — Лабогрейка дейтш машина белжшть Соны да суйрете келуге тура кеп тур. Ол алпыс оракшынын 6ip KyHriciH 6ipep caFarra орып тастайды. Тек баулап ул- герсен болды. — Ондай жаксылыгынды тез жетюз. Баушы табыла- ды. Онда жольщнан калма, тамыр. Opa3Fa уш кайтара сэлем айт. Тыннын астыгын KepciH. Енбек еоныш гой. Оракка келсш. Ниетщ жаксы екен, тамыр. Жолын болсын. — Кияс ага, келген шаруанызды айта отырыцыз. 03iM барда uieuiin берейш. Эйтпесе, Ракымньщ uieiuyi киынга тусер. — Устамызды кайтар, тамыр. ©зщнщ устан бар екен. Кипалып калдык. 147

— EciK-терезелердщ топшысын coFbm 6iTipciH. Кол- хоздын устасы foA Кайтарамын. Яков аттанып Kerri. Дэулет уста К,ияс пен Эбд1бект1ц жумысын б1т!рд1. Тулыктастардын окпанын Kiiri3in бер- Д1. Уста дукешндеп артык-ауыс тем!р-терсект1 арба га басып хмбердк 03i илейтш тершщ пушпапя болган сон, уста сайманын да женелгп. CeflTTi де Кияс пен Эбд|- 6eKTi аттандырды. Колхозга «Казлес» коп кемегш тиг1зд1. М ТС-Tin eMipre келу! колхоз шаруашылыгынын дамуына зор кушке айналатынына Киястын да, Эбд!бектщ де кеЯ жеткендей болды. Колхоздын эстырын орып, бастырып, камбара куйып алуына жардай жасаса, одан артык ке- мект! кайдан таппак. Уакытылы жер!н жыртып берсе, будан артык немеют кайдан 1здемек. МТС — колхоздын кезш ашты. Ракымнын кенш жудеу кершдй Бортас ертеп жур- ген шалдын жер соктырып, атына MiHin кеткеш Ракым­ нын жанын жегшей жеп барады. 1ст1н мэн-жайын сура- мак болып, Ракым уста дукенше бурылды. Дарбазанын улкен топшысын сорып жаткан устаны кердй KepiKTi басып, тем1рд1 e3i таптап жатыр екен. — Кане, я м гт м , KepiKTi мен басайын,— деп Дэулет- TiH колынан Kepiiftr алды. Дэулет аярынын астындагы жаткан тараны HTepin едк Ракымнын аярына барып'тидй KepiKTi коя салды да аярынын астына карады. Жерде жаткан тараны ко­ льта алды. — Ау, мынау мешн жирешмнщ тарасы foA. Бул кайдан келдк Ат табылды ма... — Ат та, адам да табылады. — Жердщ куысына Kipin кетсе де коймаймын. Сай- масай кайтсыншы. Кыррыз асып кетсе де коймаймын. Онда да Кенес еюмет1 рой. Ta6yFa кемектеседп Ракым деген атыма куйе жара алмаймын. Ал, ерге eTin кетсе кайтем... — Шекара жабык. Б у жактан етуге болмайды. — О жактан еткендерд1 кара жумыска салып жа- тырмыз. ©ткенде ерден он шакты уй eTin келдь Бэрш KapaFaflFa салдык. Жер дауы, жеар дауы дегеннен енд! кутылдык па дегенде, мына кырсыктын аяк астынан шыга келгенш карашы. _ . Ракымнын кинала сейлегенше Дэулет мэн бере кон- FaH жок. Тары мэселесш TyciHflipe бердь Осы тагалы 148

аттын i3iH Анламастын жараланып жаткан жершен кергенд1гш, кейш сол жерден тары да кергещигш айт- тЫ.1Ракым осыдан кейш болган icTi eciHe туслрдь Бортас ертейтш шалды ауыл советтщ кенсесше карарай тасы- туды кэстке айналдырран екен. К,алт еткенде тас ерте- riiu шал ауыл советтщ уйше де отын Tycipin турады екен. Кыскасы, Ракымнык тш н тауыпты. Ауыл советтщ, немесе ез уйшщ ы'ршшгше жиренш аямайды. C ohfh кезде Ракым шептщ басы кимылдаса да ку- дуктенетш боп жур. Сары шал жер соктырып кетт!. К а­ лан дегенмен ауыл совет емес пе, сескенедь IctI iciHfli- pin Ракымра карай бурып ж1берсе, онай туспейтшш се- зедк Байдын токалын куткарып ж1берем деп ceric алып калган кездер1 де болды. Кещлшектжтщ зардабын тар- тып жур. — 0з1м туып осындай астыкты кермед1м. Ары кетсе, eKi аптада орак салура келедь Масак бастары уызданып катып келедь Астыкты кузеткен ж1г1ттерге жолыктым. Астыктын усинен торрай ушкызар емес. Адам тугш ма- найына мал басы бармайды. Кузетп катырып койып- ты. Касенн1н басы штейтш ж1гЬ екен. — Кызрыштай коррамаранда кайтсш. Ашаршылык- тын дэм1 ауыздан эл1 кете койган жок. Арпа-бидай ас болып, алтын-кумicTin тас болган уакытын калайша умытарсын. Астык eMip e3eri, ырш Ы к тынысы. Енд1 оныц 6ip дэнш жерге туЫрмей жиы п-Tepin аламыз. Шал- рыны да дайындап койыпты. Шалрыга талдан токып, какпай орнатыпты. Жайлаудан кулынды биеден баска- нын бэрш алдырыпты. Тулыктас пен Туякты кырман болады. Оракка енкейген Kapi, енбектеген бала катыса- ды. Значить, мобилизация... Ауыл советке карастыньщ бэрш жабамын... KepiKuiiHi 1здемей-ак кой. KepiKTi бу- пн мен басамын. Саймасайды осынан кутуге тура кеп тур. Ракым уста дукеншде калды. Bipi кер1к басса, 6ipi TeMip согады. Ара-арасында эцг1метц майын тамызып кояды. Байларды кэмпескеге йлгенде суйтш киналмап вд1. Ал сэры шалдьщ жер соктырып кеткешне катты куйзелдк Астына ат MiHri3in ж1бергеш есше тусе кетсе, iiuKen асын жерге кояды. Дэулет ауыл советы ертш денге шыкты. Бой жазып алрысы келдь Журт бул fleimi ездершше «ДенмэлЬ деп кетт1. Ак курайды ат кып MiHin, осы «денмэл1де» бала- шара асыр салып ойнайды. Ауылдыц шал-KeMnipi ма- 149