Б.Дәулетбаев Сүмбілшаш

■ лын еркке шырарып, ымыртта осы двнш'ц басынан кут!п алады. Тескейден коныр-салкын жел есед1. Осында ту- рып будар кешенщ басынан Kipin, аягынан кезбен 6ipaK шык,ты. Ауылдыц аяк жагында М ТС кершдь Бул — ул­ кен алан. Бас-аягы ат шаптырым жерд1 алып жатыр. Кыста басталып, жазда 6iTTi. М Т С -т т ш жде улкен шеберхана бар. Кексе де осында. Какпасынан пар ат жеккен ею улкен арба катар вте беред!. Атты адамнын re6eci дарбазанык мандайшасына кол созым тимей ту- рады. Ею канаты ею жакка айкара ашылран улкен дар- базанын топшысын кондырып он шакты адам жур. Ыныршак агаштын кемег1мен элг1 адамдар улкен дар- базаны кетерт кондырып жатыр. — Шеберхананын дарбазасын да кондырып б!тп,— дед! Дэулет Ракымнын жанына келт. — Жаныида журш байкамайды екенб1з. MTC-iH ат шаптырым жерд1 алып жатыр екен. Адамныц колынан келмейтш ic жок. Бппейтш дуниедей Kepin ед1к-. — Квз коркак, кол батыр. Орак басталмай 6irri. Жакып ага ауданра рапорт берем деп кетть — Калай десен де Яковке жарасады. Бармагынан бал тамран, ceri3 кырлы 6ip сырлы адам екен. Б1здщ ба- гымызра келе салган 6ip жан foh. Аннанын ауруханасы- на карашы. Алыстан арарып кершедк Ауыл адамдары у таспен агартып койыпты. Калай десе солай десш. 9ari кашкын шал у тасты жаксы вртейд1 екен. — Калауын тапса кар да жанады. Бул еюрде ондай шал жок едк Кайдан тауып алдыныз? — Кайдан келд! дерщ бар ма. Дэулет кезш алыска кадады. Ракым темею шира- тып тартты. Аганастын аягында тутш будакгайды. Не болды екен — дед! Дэулет. Ракымнын темеюсшен шыккан тутшдей кершедк Кек жасыл юлемшн устшде темею тартып отырран терт адамра уксайды. Анда-санда тутш будак-будак шырады. — Кой, неде болса бара керейш. МТС-ка токтамай кетпейдь— дед1 Ракым. Дэулет пен Ракым «денмэлшен» Tycin, МТС-тщ ал- дына келд1. Ауруханадан шырып келе жаткан Аннаны кердк — Керд1ндер ме,—дед! Анна Аганас жакты керсетш. — HeHi... — Тракторды... — Кайдагы трактор?

— Аганастыц жазьтында келе жатыр. — HicKen 6infliRi3 бе? — №скеп 6iafliM. Керосинит Hci шыгады. Бэр! мурындарын шушрдь Аранастын жел1 кул1мс1 керосин ис1н алып келдк Жол-женекей буларга аттылы- жаяулы ауыл адамдары шесть Кара TipceK балалар да катарласып калар емес. Бэрше трактор тансык кершдь — Ay, мынау б!здщ Сумбшшаш кой. TeMip тулпар MiHin кайтыйТы... — Туткышбайды караадар, каршырадай отырысын... Улкен-Kiiiii, бала-шага тракторге отырды. Сумбьл- шаштыд Дркемесшде молотилка. Туткышбайдын Дрке- месшдеп корапта лабогрейка бар. Сумбшшашка неб)р Жылы сездер айтылып жатты. — Кара TeMipre де жан 6iTipinTi. Неткен куд^рет,— деп ак кемп1р жарасын устады. — Тау асып, тас басып калай келд1 екен. — Мынауын Жакып-аранын уйшдег1 пеш сиякты екен. Т утш дт бар. Двнгелег1 кандай езшщ. Жакып аранын дшрменшщ тасындай улкен екен. — От арба дегеш осы екен foA... — бзш щ к унтсЬай, улкен уйд1 суйретш келедь — Кандай адам ойлап тапты екен. Трактор келш М Т С -т т ауласына токтады. Улкен дарбазадан молотилка еркш сыйып Kerri. Осыран дешн Дэулет Сумбшшашка жакындаран жок. Сумб1лшаш трактордан Tycin, Д эулеттт касына келдь Журт Тут­ кышбайды ортара алды. Сумбшшаш инабаттык сакта- ды. Мойнына оралып, бетшен суймедь Ун-туназ келш, басын Д эулеттт кеудесше басты. Сумбшшаш ашылып- ты. «Сагындым ceHi, аяулым менгн» деп кыз квзш курратты. Туткышбайга жан-жактан сурау жауып жатты. — KiM берд1 муны. — С е н т бауырыд бердь.. Журт ду кулдь — Ол ceHiH 6ipre туран бауырындай. Украинадан алдык. — KiMHiH бауыры. — CeHiii, м ент, бэр1м1здт бауырымыз. Казак хал- кы сиякты бауырмашыл ел бар. Оны Украина дейдь MiHe солардан алдык. — Ондай бауырдан айналайык. Бауыр екен. Енд! мунымен не icTeftcin. 151

— Жер жыртамыз. Erin саламыз. Астык орамыз. Бидай бастырамыз. Жук тасимыз... — Кандай адам жасады екен. — Сен сиякты eKi кезк exi аягы, басы бар адам жасады. — Жакып сиякты 6ipey жасаган болар. Кане, бала- ныц мазасын ала бермендернп. Дем алсыи, жолдан келд1 рой,— деп Ракым баланы колтыктап yfiine карай кегп. Ауланык imiHfleri адамдарды сыртка шырарды да Ракым улкен дарбазанын аузына кара кулпы салып, тас кып б е к т п тастады. Ракым тракторшы ж1г1гп ушне epTin юрдп — Ауылды caFbiiibin калыппын. Дегерезге шырайык- шы,— деп Сумбшшаш устанын бшегшен устады. EKeyi Дегерезге кетер1лдь Тещрекке кез салды. Тын тесшдеп астык тен1здей толкиды. «Жайкалган астык- тыц imiHeH керемш» деупл efli Ораз ара. Айтканы келд!. Мше, Сумб1лшашын арманына жетт1, Ораз aFa. — Дэулет, айтшы, айтшы... Дуниеде не татт1. — Бал мшезд1 бала тэтт1. Бала — журек-бауырын, жалгасып жаткан eMipiii. — Олай боле» тары да айтшы. Дуниеде не ыстык. — Суйген жарын. — Сонда жан-жарым демекшс!н— — Жаным демекп1н... — Осы 6ip сурактар жайын кэп ойладым. Б1рак сырласатын адам таппадым. — Мен бар емесшн бе? — Сен бе, сен, ceHcin. — Олай болса, айтшы, дуниеде не ащы. — Арманды кеткен махаббат. — Махаббат. Bip кездерде дуниеде махаббат бола- ды дегенге сенбеунй ед1м. MeHiH TinTi ем1рден кудер узген купдер1м де болды. Мен бакытты кол жетпейт1н аскар таудай Kepyiui ем. Аскар шынга жете алмаймын-ау деп киналатынмын. Алыста булдыраран caFbiM деп coFan жеткенше асыратынмын. Сейтсем, бакытым касымда екен. . — Касында ма екен? — Ия, касымда екен. Ол — сенан, Сумбкпшашым. Тын теб!ренд1. Exi жастын KeniaiH куаныш оты кер- недк Алтын KipniKTi ак маржан басын ид1.

Тещрек у н т мулгш тур. Ею жастын шынайы ма- хаббатына табигат та бас игендей. Дешен Каркара жактан жалгыз келген жок. Касын- да кара жумыска кеалген бес адамы бар. Соларга бас болып келдь Яков Матвеевичей аялдайтын азды-KenTi шаруасы болып, К,ыргызсайда калды. Двшеннен колхат алып, бес адамды косып ерюмен ж1бердк «Казлесте» жумыс icTen жургенде Дешен жумыстын тубш туаре- тш. He6ip киын жагдайлардан куткарып журдь Яков- тын KG3ine тускен едп Сезде туратын устамды екендтн бы1генджтен, Яков оган с е т и б1лд!рд!. МТС-ка келюмен ауылдык советке барып, 6epi кагаздарын керсетш, езде- piH TipKeTTi. — Айдап келген адам келсш,— дед1 Ракым. — 03iMi3 келдж. TipKeni3, эйтпесе кайтып кетем1з. Дешеннщ бетше тжтене карады. Алгашында ерен санамап едь сэлден кейш Ракым аныктап назар аудар- ды. Дешеннщ eTKip кез! Кырмызынын отты кезш ац- гарткандай болды. Крлындагы кагаздарын алып, ауыл совет сынай сейледь — Дешенбшщ... Кыргыз екенсщ гой. — Солай. Бупн кергендей сейлейаз Foft. — Адаспай таикан екенандер. — Керген жердей неге адасайык- Ракым ойындагы сезш айткан жок. Аузына тускенд! актара салды. Оныц айтайын дегеш «кузетсгз калай Ж1- берд1». Дешен Яков Матвеевичтщ хатын усынды. — Алтауынды да еркед1м. Мынауын не тагыда,— деп Дешеннщ усынган кагазын алды. Мукият окыды. Кез1мен Дешеннщ бас-аягын TiHTin шыкты. «Сол ма, сол емес пе» дегендей тандана карай- ды. Дешеннщ Mine3i де, катынасы да мулдем езгерген екен. Бурынгыдай а лесе, мэ деп турмайды. Устамды, ойлы керщдк Бурют кабактын уст1н шер кещлдщ бел- rici сызып етшть Шашын устарамен кырып тастапты. Тебшдеп келе жаткан кою кара шаш кабактапл мойыл кара каска уш ел1 жетпей тур. Ею иыгына ею ж1пт мшгендей 6ypKiT тес ж!г1т мунлы кезш Ракымнын ки- мылынан ауыткытар емес. Ракым калай бурылса бул да солай карайды. Кдсындагы адамдар б1рдеце демек болса, бурют кабагын туксите кояды. Олар жабырка- майды, бiрак жым болады. 153

— Алдымен осы кагазды бермейсщ бе. Значить ка- paFafl тжеандер. Дешен, сен осыларра бас ие боласын Жумыс ауыр. — Ж ен и жумыс 1здеп келгем1з жок. Дешен кесш айтты. Калгандарыныц ойын осылай 6iaaipai. — Yin араны кайдан табам. — 0 з1м1збен арамызды ала келдж. — Ж аяу кетер1п келдвдер ме? — Жакып aFa, арбасын бердг Сонымен келдж. — ©3iHiH ат-арбасын ба? ©3i кара жаяу келе ме? — «TeM ip тулпар» мшш келед1. Басканы кутсе де Яковтен мундай жардайды кутпе- Д>- Алты адам. Алтауы да кылмысты адам. Алтауын да ез ерюне ж1берген. Астына ат-арба, колына кару 6epiirri. Арадан артык кару бар ма. Яковтын басы кепт1 кердй Адам танитын болтаны foA. Ракым арам ойыиан арыла бердк — Жакып сенсе, мен де сенШм. Жумысына Kipice бер. Осыларра езж бас иесщ. Тамакты M TC-TiK орта казанынан iuieciH. K,a3ip адамныц бэрш астык opyFa Ж1- бердж. Ауылда енкейген кэрк енбектеген бала калган жок. Bapi Дегерезде. — Карын тойса урлыкты кайтейж. Дешен шын кеншн бшд1рдк Арын жасынан сактай алмады. Бугжге дейж кулкыннын кулы боп келдь Ал­ тын кердк жолдан тайды. Осыган екМ ш бишргеш Foft. Яков Матвеевич Дешенге сенди Дешен оныц сешмжж жолында басын Tiryre бар. Кара жумыска кесжген алтауды 6ip уйге апарып жайластырды. Жер уй. Б1рак iuji-сырты эктелген екен. Арбадагы тесек-орындарын кетерш келдй Тактайдан жасалган тапшаннын устже тастай салды. Дешеннщ кенш KeTepiHKi керждк Жер уйдщ терезесжен МТС-тж ауласы анык кержедк EciK алдына шыкса, дарбазасы бар шеберхана, онын бер жагында шарбактап тастаган аурухана KepiHefli. Дешен тесек-орынды жайластырып сыртка шыкты. Кен дуниеш кергендей, кенш ашылып сала бердь МТС- тж ауласында журген б1рлг-екш адамдарды кердь Аурухана жактан эн естшдь Дешен куларын тоса кал- ды. Д ем ж inline алып, елэжреп тындады. Эн шыккан уйге жучтрш барар едк Мана ауыл совет «менж рукса- тымсыз 6ipeyfliH унж ж eciriH ашпайсын» деген едь Бу- 154

лардын жо.пы тура. Жумыс орнына барады. Yftme келедь Кешке карай ауыл совет келш тексерш кетедк Кандай т1леп болса, сонда айтады. Сонын FaHa руксатымен ел аралап, журтиен дидарласуына болады. Ауруханадан шыккан эн Дешеннш журегш елж!рет- Ti. Кыргызша айтылып, кыргызша жырланды. MyKFa толы, зарга толы эн едк Онда улкен yMirriH нышаны байкалады. «Апырау, менш суйетш эшмд1 сазына келть pin, capFaa салып отырган к!м болды екен. Кыздык уш. Неткен ашык ун едк Тула-бойымды балкытып, epiK бермей барады». Кайырып жауап айткысы келдй BipaK езш-ез|' устады. Дешендер келт жайгаскан куш' Саймасай ауыл со- веттщ 6ip адамын Ж1б е р т , Дешенд1 шакыртып алды. Жана салынган агаш уйге ауыл совет кеше гана кешш Kipren ед1. Осы уйде Саймасай Дешенд1 кутш алды. Дешен Саймаеайды салван жерден тани кегп. Алгашын- да ж урексш дк «Кыр сонымнан калмайтын болдын foA» деп те алды iiuiiieH. — Кел, Дешен. Ер ж т т баспаймын деген жерш уш басалы. Дешен ун-туншз келш орындыкка отырды. « Е р т й зге wi6epren екен десем, i3iмAi андушы бар екен гой» деп куджтендк — Дешен, сенен кейш MeHi onyFa Ж1берш едт. Амал- сыздан окудан калып турмын. Bip кудын i3iHe тусш, Кыземшектен устап келд1м. Бурын кермеген адамым. BipaK мен муны кашып бара жаткан жершен устаганым жок. Кайтып осылай келе жаткан жершен устадым. Кылмысын мойындар емес. Осындагы кулардын кебш бшесш, мумкш танитын шырарсын. Жалгыз керсетсем, жана деут мумкш. Танитын адамын болса уш адамнын шпнсн айырып алшы. Дешен ез1мен-ез1 болып отырды. «Осындагы кулар­ дын кебш бшесщ» деп отырраны рас. Дешен адам елДр- ген жок. Одан басканын бэрш штедк Жылкы урлады. Кыргыз асырды. Осы enipfli тугел TiHTin шыкты. Талай урыса кездесть Кенес ешметше ок аткандардын торына Tycin те шыкты. Саймасайдын айтып отырраны да осы ед1. — Bi3fli андып келген жоксыз ба? — Сеш кайтейш. Яков сенген адамра мен сенбейд! гой дейсш бе. — Яков тупл маган Ораздын ел' сенедк Сол адам- IJ5

huh ceHiMi MeHi елДрмей журген. CeHiMiii адал енбепм- мен актаймын. Оран сенемш. Сенгендштен осында ж1бе- pin отыр. Дешеннен кайырым болмаса, куджтент журген ада- мы кутылып нетель Онда Аилекен мен Кара кемшрд! елт1рген адам тары да 6ipeyre кеселш типзедь Мына белмеде бес адам отыр. Сонын iiumen та- цыган адамынды алып калып свйлесем1з. Белмеде бес адам. Бес адамныи касында Ракым отыр. Саймасай Kipin, ауыл советтт касынан орын алды. Сезд1 Саймасай бастады. Шетте отырган адамнан Де- m eiui танисын ба деп сурады. Ол танымайтын боп шык- ты. «Кайсыц танисындар» дед!. Ортада отырган сэры шал жерге парады. — Кетер басынды,— дед1 Дешен сэры шалдын жа- нына жетш барып. — Жо-жо-жок, танымаймын,— деп сэры шал шегш- шектей бердь — Ей, Саршунак, кашаннан 6epi танымай калдын. MeHi елДрем деп журш, exi баланды б1рдей жалмадын. Кане, карашы менщ бет1ме,— деп Дешен жагадан устап TiK кетерш алды. — Б е т т курсын, бетт uypFup. Танымаймын сеш тарт колынды жар'адан. — Бьпемш сенш кайда барып кёлгенщдь КембенД! таппай жер тырмалап кайткан екенсщ рой. Дщкецнщ курьтан жер! осы. — Кайдан танисын,— дед! Ракым. — Тауда жасырынып журшть Жет! жылкы урлап тау сагалап келе жатыр ед1м. Алдымнан осы шыкты. Кыземшек жакта ею балам турушы ед1 деген сон, ез!м- мен 6ipre ала келд!м. Сол куш аттан айырылдым. MeHi жер соктырып кетт1. Ек!нш! рет ат урлап, ауылдан шыра бергешмде, усталдым. Сейтш алгаш кара жумыска ке- cmin, «Казлеске» келд!м. Калган жайды e3iui3 б!лес!з. Meiiiu бтетййм Текебай да, яки Текесакал, Серкебай да, яки Серке сакалдын да aKeci осы Саршунак- — Ж ала... Бузык адам, буран сенбешз, !шм. — Мен сен1н iHin емесшн,— деп Саймасай кагып тастады.— Шекара бузган саршунак сен екенсщ Foft... — Бузык мен емес сенсщ... Сакалынды жулып колы-, на берейш бе! . Осы кезде кезше тумар бауы тусп. Дешен колын шалдын койнына салып инберш, тумарды суырып алды.

— KiM екеш тумарда жазылган,— деп Саймасайга устата бердк _„ — Серкен1н мойнындагы тумар foA,— дед1 саи- масай. . — Киналды-ау жаным... Шеттер1ннен атар едш. Эт- тен колым кыска... Ата-бабамнан калган HcepiMfli тар- тып алдындар. Басымнан бак-дэулет1мд1 ушырдык. Yftip-ymp жылкымды, кора-кора койымды алдыц. К,ай- ран кужм кор болдын... Енд1 кешжкендер1цде ceni де, сеж де атар ед1м... Саршунак еденжн уст!не екпетшен тусш, кос жуды- рырымен еденд1 туйпштедк EciK пен торге домалады. YcTiHfleri кжмш жулып жеп барады. Кутырран иттей ею K03i канталады. — Анна апайды...— деп Саймасай сасып калды. Ракым уйден жупре шыкты. Саршунак орнынан 6ip турып, 6ip кулайды. Ешюм- нiц свз1н тындар емес. Bipece жылайды, 6ipece кулед|. Саймасай тостаганмен су усынды. Кеткеншектеп барып бурышка тырылды. Ак желет киген Анна келдь Адамра зер салды. Сар- шунактын касына жакындай бердь — Эруак... эруак,— деп каша женелдк Бурышка ба­ рып согылып кайта кулады. — Помешался,— дед1 Анна орысшалап. Bapi жабылып ауруханага жетюздк Уакыт оте бердк Дошен жумыска бешмделш алды. Bip Kyni азанда жумыска келе жатып, аурухананын ал- дынан эдеж erri. Бурыла бергенде кептен 6epi есДлмей кеткен кыздын эж кайта ест1лдг Эн Дешеннщ сай-суй- епн сыркыратты. Эн аякталып бггкенше, орнынан тырп еткен жок. Осы энд! еспген сайын егкен Kyni есше тусе- fli. «Кдйран карындасым, кайда жур екенсщ» деп Kypci- нетшд1 шниарды. Сол кун1 жацбыр жауды. Дошен жанбырды елеген жок. Тактай т1лдк Bip боренеш 6m pin, екiншi боренеж ыныршакка туармек болып, текшеленген карагайдан домалатуга кегп. Жанбырдан кейш карарайдык устшде тайганактап аяк турмайды. Эдетте карагайды устшен кулатып Tycipyiui едг Дошен табанда жаткаи карагай- ды байкаусызда костекпен туртт калып ед1, текшелен­ ген карагайдыц козгалып-ак кеткеж. К,ашып улгере алатын емес. Кошкен сендей, текшеленген карагайлар козралып берд1. Томенде уш ара кондыррысы. Дошей /57

кестек-ri Дреген бойда, табжы лмай табан Tipen турып калды. Кашып кутылмасына кезГ жетД. Алдындагы он шакты Караганды токтата алса онда кейшп карарайларра токтау болады. Табаны тайы’п ток- тар емес. Шетке шыккан 6ip карагай Дрсектен кагып Ж1берд1. Дешен енкейт барып орнынан эзер кетерйш. CbipFbin келген топ карагай ес жигызбады. Коз тунып, екпетшен тусД. Дешен карагайдын астында калды. Bi- рак карагайдын кешуш токтатты. Дешеш» суырып алса, карагай канта козгалып, калган адамдарды кираткалы тур. ЖМттер эбден састы. Осы кезде eni трактор М ТС-Tin корасына жакыпдап калган efli, жтттер жупрш алдынан шыкты. — Куткарыцыз, Жакып ага, Дешен карагайдыц ас­ тында калды. Яков Матвеевич сурап жатпады. Тракторды тез бу- рып, карагай токтаган жерге келдь TeMip сымтем|'рд1 топ карагайдын басына орап, трактордын Дркеме Lnri- шше и ш де кешн карай тарта женелдк Дешеши ямит- тер суырып алды. — Tipi екеи... — Сал тракторге, ауруханага жетшзешк,— дед| Яков. Дешенд! ауруханага жетмздк Кырмызы ауру жата- тын белмешн ecirin ашты. Зембтдеп алмалы-салмалы тесекке салып, Анна жаракат жаннын тулабойын мукн- ят карады. Дешеннщ басы жарылып, колы сынбаган. Кек еттер! езш п , тула боны кол типзер емес. — Бул болмаганда бэр1М1з карагайга жаншылып елетш едж,— дед1 кетерюп келген ж т т т щ 6ipi. Анна аурудан басканын бэрш кайтарып ж1берд!. Яков Матвеевич аурухананыц табалдырыгып аттаган жок. Жол киiмiмсн баса-кектеп мргенд! орынды сана- ган жок. Анна ауруды б1рден карап, жанына баткаи жараны алып тастамаса да, алгашкы дэр|герл1К жор- деыд1 керсетедк Осы эдеДмен сыртта кершген жара- ларды танып, суйектерш байкап шыкты. «Куш тускен гой. Дарыныц кек ет!н какыратып кетшД. Неткен куш ауыр салмакка тетеп берген»,— дед! шшен Анна. Кеуде- ciH мукият карады. Элсш-элсш демалысын байкады. Ан­ на жауырынын KaFbin, кеудесше кулак тосты. Тынысын байкап отырып, кабырганын майысып iuiKe юргенш аныктады. Енд1 онын кабыргасын кетермесе, екпееше закым келетшш байкады. 158

— Омырткасын опырып, кабыргасын какыратып кетпегенш айтсаншы бэр1н' ен. Журек таза, суйек аман. Эл1-ак катарга косылады. К,алай жулмаласа да ауырсынбай Tic-гене бередь Ау- рудын алып кететшдей кесел емес екенше кез1 жеткён сон, Дешен одан бетер шыдамды бола берди Етшен ет Kecin алса да мынк етер емес. — Ау, Ж1'гтм, жанын тастан жаралган болса да, айтсаншы, кай жерщ жанына батып жатыр. Дешен eTKip кезш Аннанын жузше кадады. Ак ха- латты эйелд1 б!рден тани кеттк Кезше ыстык кершдй Езу тартты. Сейлеуге кеудеа кысылып шамасы келмей жатыр едь Аннанын жузшен мешрбандыкты кердк Бул эйелдт колынан жаралы турмак, e.nin бара жаткан жан да аман калады. Оны ез кез1мен керген. Дуниеде адам- ды белмейтш мамандык осы-ay дегендей, Аннага улкен 1лтипат б!лд1редй — Тшнд1 т1степ алганнан саумысын,— дед1 Анна. Айткандай-ак, Дешен аузына толтан канды TyKipin тастаура батй алмай, уйытып алран екен, туюргшке бауырдай уйып Tycin жатты. Анна каннан шошына сей- ледй бкпесш кабыррасы Tecin кеткен екен деп корыкты. — К,аны неси.. Дешен аузын ашып, тийн керсетп. — Ту, тйпшз кала жаздапсын Foft. Дешен тш н тартып ала койды. Ымдап кеудесш кер- сетт1. Анна мукият зер салды. Кезш ашып кердй Сэл канталараиын байкады да, кенпкпрмей ем жасау камы- на KipicTi. Яков кеш жатканмен, орнынан ерте турды. Карагай- лы таудан кун aai кетерше коймаган екен. Яков сэры самауырынды аула iumie алып шырып, от салды. Са- мауырын кайнаганша Яков бойын жазды. Дэл1зге дас- таркан жайып, Аннаны ертт шыккалы, уйге Kipe бер- генде, какиадан Kipe сейлеген адамнын дауысы epiKci3 мойный бургызды. — Ассалаумагалайкум, Жакып aFa. — Cay бол, ж !г т м . Жай журсщ бе? — Кенседе С1зд1 6ip адам кутш отыр. — KiM екен. — Сурамадым. EpTin кел деп ж1бердй — 03in неге осында epTin келмедщ. — 0 лг1 астык бастыратынды не деуип едк — Молотилка... 769

- И * , иэ. Айланшыктап сонын касынан шыкпай жур. К\\'зетш1мш. Жанына жуымацыз десем тыцдамай- ды. Б т жерш бузып коясьщ,- жайыца тур дед1м. — Онда 6epi кел. Оразамызды ашып алайык. Ертен- п асты тастама демеуии ме едк Bip-eKi шыны шай inrri де eKeyi сыртка шыкты МТС- TiH ауласына келдк Кузетин айткандай-ак a.ii адам жо- ралткан атын тапкандай, молотилканын ояк-буягына mbiFbm, ущле карайды. — Кулкын сэрщен журген кайсысын.,— дед1 жота- сын 6epin турран адамра. Бегде адам тутылды. — Яков Матвеевич, сэлеметаз бе. — Касенбкщ. Кайдан журсщ. Тусщнен шошынран- нан саумысын. Жок 1здеп журсщ бе. Ж уркщ тым суыт кой. — Ж орымды сенен тауып отырмын. — Тапкан куанады. Танькам алады. Эйелщ ул тап­ кандай куанышын койнына сыймай тур рой езщнщ. — Сенен cyfliHuii сурай келд1м. — Ал суйжшщдь — Не сурасам да 6epeciH бе? — Эйел!мнен басканын бэрш беремш. — Онда эйел|'н де, балан да езщде калсын. Тек мы- наны берсен болды,— деп Касен молотилканы керсетп. — МТС-тщ' мулю рой. 0з1мде барын сурасаншы, жазган-ау. — Сезщде тур. Ер ею сойлемес болар. — Ат кып MiHyre жарамайды. TycinceKuii... — Баулаган бидай кызып барады. Тулыктаспен бас- тырып биыл 6iTipeTiH емесшн. ©лш-eiiiin керген астык- ты скирдте кыздыр демесен, мына молотилканды ею ап- тага бер. Ty6i тутеп барады. Туякпен де бастырып жа- тырмыз. Мурты ойылар емес. Мундай астыкты 03iM туып кермеп ед1м. Жыл он ею айгы табан ет, мандай TepiMfli селге ж!бере керме... «Аранас» колхозыньщ бастыры Саяктын KaceHi ак жарылды. Расында да колхоз жауын-шашыннын астын- да калдырмай ясты рын орып алды. Шалрымен шапты, оракпен орды, ат лабогрейкасымен орды. Орган асты- рын баулады. Суйретпе шанамен тасып, скирдтеп те алды. Бастырып улгере алмай жатканы рас. Оран тау- сылмаса да Яков сенш отыр. Молотилканы сол yuiin алып келд1 емес пе.

— Ек! аптага бере алмаймын. — Онда 6ip аптага майын бер. TyHfli де пайдала- намыз. — Сенен кейш KapKapaFa Ж1берем. Айда да кете бер. Яков Матвеевич, сый кылсан, сыныра кыл. Сумбщ* шашты бер. Айдап барсын. — Сумбишаш тушмен жер жыртты. Ka3ip K93i Ш - Hin едк Артымыздан e3i де жетедк Сен жакты кездеп отыр ед1м. Атынды осында калдыр. Сумбшшаш мше ке- лер. Екеум1з трактормен кетем1з. Яков тракторге от бердг Молотилканы Tipaen. МТС- т1ц ауласынан шырып бара жатып, «ау, кузетил, меш 1здеген адам болса, Дегерезден табады. Сумбмшаш ар­ тымыздан жетсш. Мына атты coFaH берерсщ»,— деп Яков дауыстады. Бет алысы булардын — Дегерездщ тынына ескен ас- тык айдыны. Коз ушында сагым ойнатан астык айдыны саргайып KepiHefli. Молотилка суйреген трактор Кара- булактын езенш е т т бара жатты. — Карабулактын суын Дегерезге кетерем1з,—•дед! Яков. — Калай? — Кемейден бурып алып, Дегерезге кетерем1'з. Куан- шылыкта да бидай оратын боламыз. Аганастын асты- гыпдан куй1п кетпеске мм кет'л. — Жиын-терш б!тксн сон болмаса, каз!р ci«6ipyre мурша жок. МТС-тщ жумысын жолга коямыз. Техникамен жаб- дыктаймыз. Сонан сон акысын телесен, жумысынды жайына келт1рем!з. MTC-TiH болашагын Kepin отырмын. Арык казгышка дейш колымызда болады. ©йткенде Ораз Жандосовичтщ айтканы eciiue ме. «МТС — ауыл- дын бейнесш курт езгертедЬ деген. Дурыс айтады. Деге­ рездщ тынын кетерем деп cinipm созылды. Бул icxe « К азл ест жантык. Ауданнын баска жерлершен кемек- ке келдк Куш 6ipiKTipaiK. Сонда жыртканынды. K,a3ip Туткышбайдын 6ip ©3i 6mpin калды. Ертен Сумбщшаш келш тукымынды еш-уш кунде ceyin те бередь Бул 6ip жары icTiH. Ертен арык казып бередь Малына жемшеггп трактормен, машинамен таситын боласын. Осынын бэрш Яков шшен толрады. Касеннщ басында Kaaip астыкты жауын-шашыннын астында калдырмай, Вр-1606 1в1

жиып-Tepin, exi метке етмзетштн htki3ih, калг.тын басына куйып алудан баска еш нэрсе жок. Яков Матвеевич пен Саяктын Касеш тулыктасты кырманнын касына келдн Кырман гиртына ipKin un»iFap- FaH сабандарды колдарына алып кврд| Сонынан туякты кырманга кел«п оны да карап шыкты. Касен ун-тунЫз Яковтын касына epin журдн Акыл айтып, ез niKipiH б1лд1рген жок. Каншз дегенмен Яковтын Касеннен кыз- мет1 де, жасы да улкен. Онын устше аудандык советтщ депутаты, аудандык партия комитетМн мушеа, кепт! керген, тек жаксылыкка жаны дос эдшеттш адамы. Тулыктаспен. туякпен астык бастырганды ол 6iрiншt рет керш отырран жок. Астык мэселес1мен орыс шаруа* сы казактан бурын айналысты. Сыр-сипатын Касеннен артык бшмесе, кем бшмейдн Дегерезге астык егудй acipece куздш бидай eryni усынтан ею-уш адамнын 6ipi осы ед1. Айтуын булар айтты. Ораз оган табанды турде, Kefidip етектен тарткан жайларды жоя журш, 1ске асы- рура жагдай жасады. Дегерездт астыгын тшелей езшщ басшылыгына алып, e3i баскарып отырды. Яков Мат­ веевич сиякты сешмд1 адамын осы icTin басына койды. Сол аркылы осы ешрдш мэселесш шешш отырды. Кияс, Эбд1бек, Касен, Ракым сиякты большевиктердш купине сенд|\\ Мше сонын аркасында Дегерез тынында тербелш астык есть Яков Матвеевич пен Касен баскарма кырманнын ше- TiHe келгенде-ак Эбд1бек туяктарды токтатты. Есю кез таныс жандарша амандасты. 03i де солай рой. Эбд1бек пен Кияс колхоздын алрашкы муншлерй He6ip сурапыл кундерд! бастарынан кеипрдь Сейтш, булар ауылына жакты, ауылдын ceHiMfli аксакалдары атанды. Улкен- Kirni осылардын аузына карады. Жаксы кергендштен Яковты «Жакып-тамыр» этап кеткендер осы. Жастары Яковты «Жакып ара» десе, улкендер! оран ллтипат, ыкы- лас 6Mflipefli. Тау елше келгеннен 6epi осы ауылдын ыстыгына куйш, суыгына тен тонып келедн Елмен 6ipre куйзелш, елмен 6ipre жадырап келедь — Сэлеметаз бе, Эбеке. — Сау бол, Жакып М м . Жаксылыктын адамы едщ. Куантайын деп келген боларсын 6i3fli. __ Берекеаз Т1ршшк екен рой мунымыз. © л м е с т , кештен калмастын кунш керш жур екенб1з foA. Б1зд1Н 162

камымызды жеп журген адамдар бар екен,— дед! Касен баскарма. — ©ркенщ ecKip kim де болса... Не, бастык-еке, 6i3- дщ iciMiare кещлщ толмай тур рой,— дед1 Эбд!бек мац- дай Tepin жешмен cypTin жатып. — Ораз ата осында астыкты e3i бастыратын т е т яибершть — TeTiri анау трэкт1рдей болса, онда 6i3Ai кудайдын онлаганы. Ондай TeTiKTi TopiMi3re шырарып коюга бармы?. — Эбеке, Ыздт -гарЫзге сыймайды. Кырмаяыннын ез1не эзер сыйып тур емес пе. Тракторшылардын жатар орны ма десем, оньщ астык бастырралы келд1 ме. Онда, капе, ынерш керейж. Туяк кырманнан калай екен. Осындай таза бастыра ма екен керейж. Тулыктастан артык болса болар. Ал мешн туя- иымиан артык бола коймас. Эбд1бек дауыстай кощ'лд!' сейледй Сез арасында тулыктастын кырманына басшылык етш журген Кияс- ты да кагыта Kerri. — Жакып-тамыр, езщ терелжш айтшы. Кайсымыз таза бастырады екенб1з. вткенде бул менен амалыи асырып кетт1. Екеум1з езара жарыска Tycin едж. Касен свзге араласты. — Есепке Караганда, cia, Кияс aFa, бупн алга шык- ТЫН.ЫЗ. — Сан жагынан шыгуы мумкш. Ал, сапа жагынан шы,— дед1 0бд1бек. — Эбдеке, тайларыныздын туяктары мужылып кал­ ган ба, калай ез1,— дед! Яков Матвеевич. — Ай, ку бала... — Мыкты екешнд1 керейж. Журпзип анауыкды... Яков бастаган 6ip топ молотилканын касына келд). Тулыктас та, туяк та токтаган жок. Касен жтттер мен ейелдерд1 жиып хнбердь — Мынаны канша кунде бастырып 6iTep едждер,— деп Кияс пен Эбд1бекке карады. — Кунж калай, Жакыпжанау, айлап 6iTipe алмас- пыз,— дед1 Эбд1бек. — Канша тырыссак та, жанбырдын астында кала- тын болып отыр. ©3in бмепн, бул жакта жанбырдын арты KapFa айналады. — Онда eKi кунге жетюзбей кырманынды Кызылга толтырып беремш. Сендер шыдасандар мен шыдаймын.

Яковтыц «мен» деп отырранм молотилка ед5 «Сен- дер» деп кол кушш ескерген1. Туррандар жагасын ус- тады. * — Бастырмасан caFaH серт, шыдамасак маран серт,— деп Кияс кетерше сейледп Молотилканы анталап турран адамдарды Яков топка белдк Еркектердщ тобын скридтщ тубше койды. Колдары- на айыр устатты. Кияс пен Эбд1бект1 белin тастады. Эйелдер тобын молотилканыц устше шырарды. Колда- рына орак 6epin, не icTey KepeKTiriH TyciHflipni. — 6i3re мэнсап жетпей калды ма... — Екеутозге жауапты жумыс тапсырралы отырмын. Мына Касен екеум!з не icTeceK, сендер соны аткарасыц- дар. EKeyiH де молотилкара алып шыкты. — TayFa шыккандай болдык кой,— дед1 Кияс. — Аттарра карай салшы,— дед1 Эбдгёек. — Ат керш тургаиым жок. BipaK Касеннт атын Mi­ nin келе жаткан кызды Kepin турмын. — Кыз екен!н кайдан (Ялдщ... — Басында орамалы жок,— дед1 Кияс. IcTiH мэн-жайымен танысып (Яткенде, атты адам да келш жегп. Ат устшде Сумбшшаш отыр. Келбегп. Кор кызындай кершедп ToftFa келгендей киЫп алыпты. Бектерпш ток. К ец ш кетерщкь ToflFa келгендей жаса- нып алыпты. Басында ук ш кэмшат 6epiK. Аярындэ ек- шел1 ет1к. — Тойдык устшен TycTiH, кызым... — Кызылдаран кырманнан артык той жок... — Кызым, кереметш керсетил,— дед1 Яков молотил- канын устшде турып. Сумбшшаш 6eKTepricin шешш алды. Атты 6ip бала жетелеп кетп. Коска ттлген кшз уйге сулудай буралып Kipin, ж1г1ттей сыланып шыкты. Келе тракторге от бердк — Ау, Дэулет, жшттерш турып калмасын,— дед1 Яков. Дэулет 6ipiHini топка басшылык етедь Скирттеп бау- ды молотилканыц устше шырарды. Ал, молотилканыц устшде турран эйелдер баулырын Kecin, астыктын масак жарын басын улкен науаныц ею жарында турран Яков пен Касенге усынды. Олар сейтш молотилканы жемдеи- fli Сумб!лшаш молотилканы кке косты. Устшде турран эйелдер д!р!л какты. Жер сшкшгендеи молотилканыц 164

ycTi тербелд1 де кегп. Каша женелейж десе, жер жакын емес. Улкен уйдщ тебесшде туррандай сезшедк Осы кезде Яковтын даусы олардын урейш калыпка келтсрдк — Давай, давай, ж тттер ... Тез-тез, келшшектер... Молотилка 6ip уртынан бидай, екшнп уртынан са- бан-топанын тушрш тастап жатты, буркыратып жатыр. Яков пен Касен Дзелерш 6yKTi. Демалыс сэтш пай- даланып, булар терт басты. Кырмызы костык, уйше Kipin, молотилкашыларра сусын жетюздк Шеттершен тацдайын ж1бпть Дэулетке улкен кесеге куйып усына 6epin ед1, Кырмызы жездесшщ кара терге Tycin, ерш- дершщ Ke6ipcirenin байкады. Дэулет колындагы KececiH Кырмызынын жездесше усынды. Ай-шайга караран жок, ciMipin алды да, бидай бауынын устше шалкасынан кулай кетть Кырмызынын колындагы сусын куйган ыдысты Дэулет колына алып, трактордын юлтипанын Kepin журген Сумбышаштын касына келдй Сумбтш аш 6ipece трактордын, 6ipece молотилканьщ тетштерш карап журш, Дэулеттт келге- Н1н кермей калды. — Сусын imuii. Дэулет бул сезд! улкен инабатпен айтты. Колын шалбарыньщ калтасынан алган шуберекке суртш, жылы Meflip 6uflipe, Сумбшшаш кеседеп сусынды ciMipfli. С у­ сын кызыл еткен сайын ак тамак булк-булк етедк Осын- шама TeTiKTiH тш н бтгенше ж1г!т кайран калып отыр. «Мен де элдекандай болып жур екенмш рой. Тем1рдщ тш н менен артык еншм бшмейтш шырар деунл ед1м, оным бос сез екен. Сумбшшашты карашы eKi алыпты ортекеше оррытады. Журпзем десе, жург!зедк Токтатам десе, токтатады. Енбек осынш» дегенд1 iuiTeft туйш, Дэулет такыр кырман шетшде отырран Яковтардын тобына косылды. — Осыны ойлап тапкан адамнан айналмайсын ба,— дед1 Кияс ширатпа TeMeKiciHin кулш такыр жерге шер- Tin тастап. — Енд1 93i орып, e3i бастыратынды да ойлап табатын шырар,— дед1 Эбд1бек. — Bi3re жетпей жатыр. ©3i орып, 93i бастыратын техниканы ойлап тапты. Оны комбайн дейдк Лабогрей- канын 6ip Typi. BipaK лабогрейка сиякты шауып таста- майды. Комбайн api орады, api бастырады. — Атпен суйретем1з бе... — Трактор суйрейдь

— Адамнан акЫлды еткен жок. ©3i журетш, ез! ора- тын, esi бастыратынды да ойлап шыгарады десенип Жа- КЫп-iHiM. Сумбшпаш — TpaKTopncTiH окуынан ашылып кайт- ты. Элдеюмнщ кызындай женена нэрсеге бола торсимай- ды, кызга тэн инабатты сактайды. BipaK женена, орын- сыз icKe немкурайды карамайды. Кеншне жакпаса, бе- тщ бар, жузщ бар демейдк тура айтады. Осынын 6api тэрбиеге байланысты. «К.ыз бала гой, жалтак болмасын, ерк1н ессш» дегенд1 Яковтар алдына максат eTin устады. 0 з iciHe мыкты, icKep, бинмд! болса, устамды да epKiii есетшше олардьщ ne3i жетть Будан олардын бедел1 ту- cin калган жок- К,айта бурынгыдан бетер кыз алдында сыйлы да сияпатты болды. Тракторшы кыз алдымен тракторына от 6epin, 6ipa3 женге келт1рд1 де молотилканы коскан сэтте, сакадай сай турран кырманшылар бидай бауларын себелеп науа- га тастай бердь Осы кезде молотилканьщ касына келш токтаган полуторка машинаны Сумбктшаш кердь — Алакай, Ораз aFa келдк Ораз aFa,— деп басына байлагаи жаулырын колына алып булгап-булгап жЬ бердь Сумбтш аш Оразды кушактай алды. Ораз кыздык мандайынан суйш, шашына'н сипады — Ту, бойжетш KeTincin рой, к ы зы м . «TeMip тулпар м!нген кыз» деп журт с е т тектен-тек атамапты. Халык калып айтпайды. Техниканьщ т1л5н бтген осы ещрдщ алгашкы карлыгашысын. Сапарын сэгп болсын, кызым. Осы багытыннан танба,— дед1 Ораз. Журт Оразды каумалай бердк Машинанын устшен ауылдык советтщ председател1 Кржабектщ Ракымы тус- Ti. Молотилканы токтатуга тура келдь Молотилка ексш- OKcin барып солы рын басты. Яков колын суртт, Opa3Fa жакындай бердь — Келу1к1збен, Ораз Жандосович! — Рахмет, Яков Матвеевич 1 — Ассалаумагалайкум, Ораз iHiM. — Эликумсэлем, Кияс-aFa. Кырман толсын, Эбде- ке,— деп Ораз eKi картты капсыра кушактады Журт жапырласып амандасты. Бурын кергендер1 де, кермегеидер1 де кол 6epin жатыр. Жасы mini келшдер eHKeflin барып uieriHin жатты. — Ораз iHiM, алтыдагы бала алые жолдан келсе, алпыстагы аксакал орнынан турып сэлем бередь Улкен- 166

KiuiiMi3 шын квшлмен алдына келт бас иедк MiHe, Ораз iHiM. ак туйенщ карны жарылып, кызыл дэн кырманра толып жатканда келдщ. Кутты конак деп сен)' айтса болады. Киястын св31н Эбд1бек аузынан кагып алды. — ©ткснде жоррамен келт едщ. Енд1 Mine жоррасы- нан 6ip танбайтын желекпе жуйр!к MiHin келтсщ . Енд| келгенщде айырпланра м М п келет1н боларсын,— деп кентдене сейледк Ei<i карттын C93i Ораздын кец1лшен шыкты. Ораз­ дын дэл осы турыста кенМ кел-дария. — Сездерщде турындар, кос тарланым,— деп ЭбдК бек пен Киясты капсыра кушактады. Онын кушарына осы тур.рандардын 6opi, сыйып Kerri. Ораздын, «Кос тарланым» дегеш журттын бэр!не арнал- ды. «Жолдан келдМз, Ораз-aFa, уйге Kipin демалыныз» деген Ракымнын сезше «кейш» деп жауап кэйтарды. Ораз молотилкадан тускен кызылдын касына келдй Тебе боп уйш п жаткан кызылдын шетшен кесеп 6ip уыс бидай алды. Алаканына салып тесше, телм1ре ка- рады. Алтын дэмге байланысты He6ip керемет сездер кемейше кептеле бердп — Расырына карай асылы, Ораз М м ,— дед! Кияс. Айтайын деп турран сезшщ тужырымын Киястын осы уш ауыз сез1не сыйдырды. Ka3ipri расыр — жана ем1рдщ Facbipbi. Осындай расыр асылдарды турызады. Ал, асыл адамдар алтын дэнд1 аялатады. Ораз кырманды аралап кердй Касен тулыктаспен бастырран астырын Kepcerri. Одан STin туякпеп басты- рып жаткан кырманра келдь — Ораз iniM, сенщ аркан осынын бэрп Сенщ кере- renfliriH деп б1лем1з,— дед! Эбд1бек. Осы сезден Keftiti салмакты адамньщ бет1пе кан ой- нап iiibiFa келдп ©3i туралы осындай сезд1 еслгенде сэл ыцрайсыздана беред1. — Мен баска журтка Караганда алыстагыны керген болсам, «ол даиышпамдардын иырында туррандырымен» депт1 бурын эткен 6ip акылды адамдар,— дед1 Ораз. Осыдан Keftin оплме кунделпт т1ршшк жардайына ауысты. Тын кетергеннщ киындырын айтты. Кар токтату кезтде де киналуга тура келдй Улкен бейнеттщ каз1р зейнетш керш отыр. — Ораз М м , табигат кашанры б!здщ кабарымыз- ра карай берер дейсщ. Тынды кетердщ. Кар токтаттык. 167

Жанбыр да карайласты. Кар аз тусш, жанбыр жаумай- тын жылдар кездеседк Оны 03in де биесщ. Кос булак- тын суын Дегерезге кетерсёк дейм1з. — Кай кос булак... — 03iH керген кос булак-шы. — Демек, кемейден тартып келп'рмекандер Fofi. — Солай, Ораз iHiM. B ip aK KymiMi3 жетпейдь Мынэ трэкпр сиякты б!рдене болса тез б1тер едк.. Киясты туандк Техника жайында журттын ынтык екендтн 6ijifli. Кай жерге барса, 6api трактор сурайды. Уакыттын 63i осыны керек етедь Киястын сезше ренжу туги, улкен кошамет б1лдipfli. — Значить, канал казамыз, су келДрем13,— дел Ра- кым сэзге араласа кеттк Ораз Яков Матвеевичке карады. Осы сурауга жауап- ты менен repi сенщ бергешн жен болар дегендей куле карады. — Ораз Джандосович, МТС-ка ею канал казтыш ж!бершаз. Соны пайдаланамыз. Арыкты калай болса солай тарта беруге болмайды. Bi3re 6ip инженер ж1бер- ген екеназ соны пайдаланамыз. Жобасын МТС-тщ ди- рекциясында 6eKiTin аламыз. Тапсырманызды осылай eTin орындагалы отырмыз. — Сенемш... Ораздын осы сезшен кейш су мэселеп шеиилдь Кияс пен Эбд1бек Ораз келсе де тепн келмейтшдшш б!лд1. Су мэселесжт алдын-ала карастырылып койганын байка- ды. KiM де к1м езше кэмш сене бисе, басканын да се- гпм|'не не болмак. Ораздын айтып отырган ceniMi осы. — MTC-Ti жарылкасак, 6i3re карайласканын, Ораз Журт М ТС-Tin аткаратын жумысын жете тусшбесе де жаксылыктан басканын жок екешн 61лiri алыпты. Кияс пен Эбд1бектщ TyciHiriHiue, МТС-ка трактор де, машина да, арык казгыш та, бидай opFbiui та — 6api бериедк Демек, ол колхозга пайдаланады. Сейтт кол- хозшылардын енбеп женидейдк — Кане, Дегерезд1 керш к айтайы кдед1 сэлден сон Ораз. Ораздын касына Яков, Касен, Ракым ердк Булар MauninaFa MiHin, кырманнан айнала бергенде молотил- канын rypui естидк «Давай, давай» деген Сумбишаш- тын даусы естидг Машина Дегерезге кетеридк Ораз тогпрекке кез салды. Кыземшектт шокысына булт КО- МЗ.

нактапты. Бауырайында ад шагала уйлер кершед!. Аяк астыпда сыбдырап кос булактын суы атады. Кв31мен су бойлап барып, кемейге прелдй Кемейден Дегерезге де- fiiH 6ip сызык тартып шыкты. Болашак каналдын жоба- сы едк Енд1 кос жанарын Дегерездщ табанына салды. Кырман уст' кызу-думан. Молотилкадан шаи борайды. Кырман басында енбекпн кумырскадай кужынаган адамдар. Кырманнан шыккан кыска жол «Аганаска» •прелдк Te6eciH тактаймен жапкан агаш уйлер кершдк Сыртын эктеген токал тамдар алыстан агарып кэршедь Булар Дегерезден табанга тустк Аныздын шетше келш токтады. Ораз айдаудан 6ip уыс кара топыракты алып: «Ак бидай кара жердей енедЬ дедй Кара жерд> таспадай тш п трактор да келдп Ж ас ж1пт ceKipin тусш, топка келш сэлем бердь — Ассалаумагалэйкум, Ораз ага... — Эликумсалам, кай баласын?.. — Молда шалдын баласымын гой... — «Кырган текше» анызындагы бала сен екенсш гой. Сен!Н жайынды Анлекеннен ecTin ед!м. Жарыктык— Топырагы торка болсын. Сэл Kiflipfli де Ракымга бурылды. — 0лт1ргенд1 тапкан екен. Саймасайдан бэрш eeri- Д1м. Кенес еюметше ок аткандар ерте ме, кеш пе 6api6ip жынданады. Уакыт — ем1рдщ onuieyiuii. Женешем ай- тушы ед!-ау: «Алатау жердш жайлауы-ай. 0\\прд!ц жок кой байлауы-ай» деп. 0cin, ep6in, еркендеп жаткан емip гой. «Курес дегешм1з елирдщ шарты» Курес ток- таган жерде eMip де вледп ©пир — курес, бакыт— ку- ресте жатыр. Ораз осы сезд! айтып Туткышпайдьщ ар- касынан какты. Туткышбай Ораздын айткан канатты сездер1н iiinefl жуптап бара жатты. Сол бетте олар Аганастын сайына тустй Кэд1'мп кос булактын бойына келдк 0зенд1 бойлап 6ipa3 журдк Сыбдырап аккан булактын агынына кулак тосты. Су бойлап соккан салкын самал беги ебедь — Ораз ага, апиын erin ед1к. — Бмемж. «Апиыннын пайдасынан зияны кеп болып барады. Шет1ийзден апиыншы болдык...» деп жазган хат алдык. Ораздыц сезше б1рден жауаи кайтару киьш едк Не болса да кез1мен керсш деп, Оразды апнын еккен жерге алып келдк 169

Кун уясына батып бара жатты. Сайды кузлап самая есед1. Апиыннын 1шшде эйелдер. Bapi бастарына орамал байлап, ауыз-мурындарын танып алыпты. Аинындм кун кайтканда суттеп, кун алдында кырады. Ертенп-кеиш салкынды пайдаланады. Оны Ораз кыргызга барып жур- генде кердь — Еркектерд1 жолатпаймыз,— дед! колхоздын пред­ седатели — Араларында еркек те жур Fofi... — Апырау Kim болды екен... Ораз эйелдермен т1лдеспек болып, 6ipeyine сез тас- тап керш ед!, орамалынык шет1мен бетш буркеп, Tepic айнала бердь Тэрылыры емес, улкен адам алдындагы ибадаттыры едй Топ жалрыз еркекке карай бурылды. Булар жакындай бергенде-ак элп адам калбалактап карсы журдк — Ассалаумаралайкум, Ораз aFa,— деди Эйелдер 6eTiH басты. Ораз деген атка елец ете калды. Ораз орнында турып калды. «Менщ атымды кайдан б!лед!» деген ой да едЕ — Ау, мынау Кырмызыныц жездеа foA. Кырманда жур еди — EuiKi imiHfle 6ip серке,— дед1 тЫ курмелш сей- леп. Ораз алрашында ауру адам екен деп ойлзды. «Кыр- мызыныц жездеа» дегеннен кей!н, оныц баска ауруы бар eKeniH бшдЕ Хатта айтылран адамныц 6ipi осы болып шыкты. — Э лп менщ балдызым осы тегш дуниеи!н арасынаи алып KeTKici келдЕ — Кырманда Kepin ед1м рой... — Кумарым устаран сои келд1м. Кумарымнан шык- тым. Енд1 кырманга 6apyFa болады,— дед1 элп адам. — Мунын калай,— деп Ракым колтыгынан устады. — Алтын керсе nepiiuTe жолдан таиган... Е... ауыл совет екенсщ рой... Кайда ж1берсен де апиыны бар жерге ж1берил,— деп сандырактады. Ракым мен Касен оны машинага кетерш салды. взш- ше б!рдецелерд1 сандырактап, кекидЕ Ит боп ypin, кораз боп шакырады. Кой боп манырап, каскыр зоп улиды. Машина осы кезде орнынан козгалады. Каткак жолга Tycin, зымырай женелдЕ Артта шудаланып шац калып барады. по

— 0шм бе, жок, тусш бе... ¥шын келе жатканнан саумыз ба осы. Табанымыз жерге тимейд)' гой... Кырмызынын жездеш орнына тура алмай тэлт!ректеп кулай бердь Машинанын устшде отырран ушеудщ 6ipe- се таесше, 6ipece аярына соктырысады. — Жап аузынды, апиншы, уятка калдырдын улкен KiciHiH алдында,— деп Ракым колтырынан демей бердь — Ораздын кецшне юрбелен Tycipin алдык-ау. Жаксылыктын бэрш желге ж!берд1. Енд! апиын екюз- бейтш mbiFap,— дед1 колхоздьщ бастыры Саяктын Ка- ceHi. Осы кезде Кырмызынын жездес! ынырсып эн салды. 9нд1 казакша бастап, кыргызша бЫрдь Казакшасынан онын кыргызша жырлаганы журтка жарымды естиш. Ешшм OFaH кой деп айтпады. Ынырсып жатып кез1 ш - Hin KeTTi. Машина кырманньщ алдына келш токтады. Кырмызынын жездеа оянбады. Машинанын устжде уйыктаран калпында кала бердь Дэулет Оразды алты канат кжз уйге epTin юрдь Терде жиюлы турран жуктщ устшен ею жастыкты алып, Ораздын шынтагына тастады. Кос жастыкты колтыкка алып Ораз жантая жамбастады. Шаныракка коз1 тусть Токымдай кара аспан коршдь Жулдыздар жымындай- ды. Ауыр дене коргасындай балки бердь Керген-бьягешн ой елегшен 0TKi3in жатып Ораздын K93i !л1н!и Kerri. Устшде бурмел1 кейлег1 бар, кынама бешпет киген Кырмызы шашына таккан свлкебайын сыбдыратып Ораз жаткан уйге юрдь ©решенщ шшен дастаркан алып, торге жайды. Аярыньщ ушымен журш, дастар- каннын бетше бауырсак текть Дегерезге сепкен астык- тын ак бауырсагы едь Ораз осы 6ip керемет кубылысты байкамады. Тэтп уйкынын уытына елте бердг Ел камын ойлаган адам кызылды кырман шетшдег1 кшз уйде кв- sin inin, аз да болса мызгып алды. — Колынызды шайыныз, Ораз aFa,— деген Дэулет дауысынан оянды. — Жайдак атка мшбейтш болгансын ба,— дед! Ораз. Дэулет езу тартты да койды. Жайдак ат деп отырга- ны вткен кундердег1 естен кетпес окига едь Сондагысы есше туссе, Ораздын тебе шашы TiK турып, тула-бойы шымырлайды. Сонда ол секретарь екешйгш умытып кет- Ti. Алдында ат агызатын агынды езенд1 де ескермедь Сумбшшашты куткарудаи баска онын ойына еш нэрсе Kipin те шыккан жок- Адам eMipi кыс устшде турды.

«•Лтты epniiie яйбершЬ. TiariHiH тартпаныз. Эйтпесе cvFa кетеаз» деген осы Дэулет едк Ауыр дене, акылды бас, еп-п кол кызды судан сумац eTKisin суырып алган бола- тын. Кабакка алып шыкканда гана Ораздын журен кобалжыгандай болып едк «Жолдас секретарь, ci3 ушш жауап беремш. CyFa туспешз» деген Саймасайдын да сезш тындаган жок. Онда езжен де езгенщ eMipi тэтт1 кершдк Ораз тэуекелден адамы екендтн ангарткан едк Содан 6epi Дэулети жаксы Kepin кегп. Журен таза, адамгершйпп мол жигг деп танып, унем! назарынан шыгармай келедь Дастарханга теплген бауырсактар козыларын соны- нан ерткен ак саулыктардай керждь Сырттан Кияс бас- таган ауылдын белсешилер! имене басып, кшз уйдщ табалдырыгын аттай бердк Уйдщ iuii дум ала толды. Кияс пен 9бд!бек Ораздын ею канатын ала отырды. Киястын жагына Касен шыкты. Эбд1бектщ катарына Ракым келш отырды. ©решенщ шшен улкен сырлы тегешке куйылган кымызды алып, Дэулет сапырды. ИВркш, кымыздай дуниеде шэрбат сусын болмас та. Кымыз тартылды. Ораздын суйin iuieTiH сусыны едк Кымызды асыкпай-саспай бабына KeaTipin, мангазданып отырып imeTiH. Энпме устжде кымыз жаксы сщеди Ка­ зак кымызды немен 6epeTiHiH жаксы бшедг Ораз сынды елшщ cyfliKTi азаматына аузынан жырып беруге бар. Ащы куырдак алдына тартылды. Агаш касыкпен 6ipa3 карпып-карпып алды да сырлы тостагандапл кымызды ciMipe бердь — Сумбжшаштын бастамасы колдау тапты. «МТС- ка барып трактор уйренем1з» деген арыздар Tycin жа- тыр. Сендерд1н ауылдарын осы 6ip жаксы icne уйткы болды. Ораз аудандык газегп Касеннщ колына устата бер- fli. Сумбктшаш жайында жазылган макаланы окыды. Сейгп де кымыз куйып отырган Дэулетке усынды. Bip байлам орамалдай кагазды колына алып аударыстырып кердк Кызган TeMipfli теске салып аударыстыргандай газегп 6ipece TeRKepin, 6ipece аударып карады. — Газепщи коя тур, ж щ т м , кешн окырсын. Кымы- зынды куйшы,— деп Ораз уста ж т т т щ сауатсыз екенш байкады. .. , . Ораз ауыл iuiiHeH «Ликбез» ашудын керекппн бупн- ri icTiH кун тэрпбше енпздь Ауылдын терт кез1 тугел отырганда осы жайды шешш алгысы келдк Бфак 172

дастархан устшде онын орынсыз екенш сездк Ауыл советке арнайы тапсырма 6epin, сауатсыздардык, немесе шала рауатсыздардын т131мш алрызып, есеп-кисабын журизш, тшеп аудан келемшде арнайы каулы алудын KepeKTiriH еске алды. Энпме кайтадан Сумб1лшашка ка­ рай ойысты. Оны Ораздын 03i бастап, e3i жалвастырды. — Ci3fliu ауылдан да тшек бишргендер толып жа- тыр. МТС-та окытатын болып отырмыз. Яков Матвеевич пен МТС-тщ бас инженер! сабак ©тшзедь Сумбшшаш пен Туткышбай тракторды журпзуД1 уйретедЬ Солай емес пе, Яков Матвеевич. — Окитын жерш белш койдык. Ka3ip шеберханамыз бар. Трактордын ХТЗ, ЧТЗ, СТЗ-сы бар колымызда. Астыкты камбата куйып алран сон, жер жыртуды б т р - ген сон, аркамыз кенидк Сонда бастаймыз. Сабак кес- тесш, программасып Каракемерден элрыздык. Тракто- ристер дайымдаура толык мумкшдтъпз бар. Осы жайында Ораз еткен 6ip кенесте МТС директор- ларынын ойына Tycipin едй Енд! мше сонын нэтижесше жету ушш icTi колма-кол уйымдастырды. Кандай 6ip iCTi шешпес бурый Ораз алдымен езшщ кезш жетюзе- a i. Сонан сон, оны кызметтес адамдардын талкысына салады. Келел1 кенес устшде 6ip шеипмге келедй «©Mip- дщ 03i осындай icrepfli турызады. Тек оны дер кезшде к©ре бшу керек.»,— деп уйретедк «ЛикбездЬ ашкалы отыр. Неге ашудын керекттн Дэулет уйретп рой. Жу- мыс десе, 1шкен асын жерге кояды. Кабшет десе к а п ­ лет бар. Акылды ж т т . Газет оки алмай, жан терге тустк Демек, мундай адамдар жалгыз емес кой. MyMKin араб- ша сауатты болар. Латын эршше кешкеннен 6epi 6ipa3 уакыт ©rri. Ka3ipri уакыт сауатты болуды талап етш отыр. ©Mip осыны керек етедй — Сумбшшаштай техниканын тщ н быетш кыз-боз бала кебейе берсе, колхозымыздын т!рлiri жаксара ту- седь Колхоз бай болса, колхозшынын кенш жай. Opaii K03iMi3 жегп, Ораз iнiм. Ауылымызда мынандай эн айты- лып жур: «Картайдым деп колхозшы капа болмас. К,ам- коршысы — колхозы мэнп жолдас». Оразра осы 6ip канатты шумак катты унады. Ею-уш рет !штен кайталап, кекейше конактатты. — Халык даналы деген осы. 0м1'рдщ ©3i осы макал- ды турызды. Сондыктан да ©Mipre ущле караван абзал. Осыдан KefiiH Ораз отыррандарра TyciniKTeMe бердь Кешл сездерд1 алыстан 1здеген жок. Сумбшшаштын 173

eMipiHeH тапты. CoFaH саяси астар кинзе айтты. Расын- да ем ip ез дегенш icTemeA коймайды. Кырманды тулык- тас пен туякпен бастыруды есю, кене, жабайы трал деп танып, eMip жананы усынды. Лабогрейка, молотилками вмфге келпрдн Булардан да зорды ойлап шыгарати- нына Ораз отыррандардын кезш жетдаздь — «¥лы ойшылдар расырдан озып кетедк Ал талант- тылар тек жылдарды рана артка салмак» деп ecTi адам- дар артына сез калдырган екен. Осындай талант иелер1 ез1 журш, 63i орып, ез> бастыратын— комбайн легенда ойлап шыгарды. Осынын 6api егшшшщ енбегш женш- дету, колхоздын дэулетш кетеру, байлыгын арттыру... Ораздын ойы туындай бердь Жалынды yriTiui екеши- гш байкатты. Карапайым тшмеи халыкты баурап алды. Ораздын сез1 мен юнде eMipi алшактык болып керген емес. Сондыктан да Ораз осы ешрге Ораз aFa атанып Kerri. Дэулет Opa3Fa бас тартты. Ата-бабадан ауысып келе жаткан осы 6ip эдет-рурыпка тагзым erri. — Дэулет Ш1м, сен арынды сактадын. Арын сакта- ган — бэрш сактайды. Арынды — асыл тас, шыдамын- ды — алтын етш устай бергешне тшектесшн. Отыррандар дабырласа кетть Ораздын сез!н эрдам езше еншйпене берда. Сонын колынан дэм татканды ка- лап отыр. Эдетте, 'сыйлы адам колына басты алганмен, отыррандарга улеспрш берДь Ет желшш, дастархан жиылар алдында, Кияс 6ip icTin шетж суыртпактады. — Ораз iHiM, журек тас емес — елж!рейдн Журек елж1ресе суйпспеншшк кешлд! оятады. Махаббатты ту- татады. в зщ бшесщ, Ораз iHiM, махаббат от емес, ал тутанса, ceHflipe алмайсын. Сумбмшаш пен Дэулеттщ махаббатын тутатып алдык. Ешй сол eKi жастын махаб- баты лаулай берсе деймш... Оразды ой тербедп — Кунс1з — eHip тул. Махаббатсыз — емф тул. Ораздын аузынан осы сездщ шыруы мун екен, Кияс пен Эбд1бек жуйрж аттай катарласа кетт!. — Шакьф келшдй Улб1реп уйге жас келш юрдк Терде отыррандарга и ш п сэлем берд1. Ораздын алдында кырдык Кызыл кызралдагы турды. He6ip жаксы сездер аитылды. ¥ш- кыр тшек, ак баталар бершдь Ораз ойын корытты. Се- зш онын журт тындады. Батанын соны екенш ангарды. 174

— Махаббат эйнек тэр1здг. сынса кайта бутшдел- мейдк Свз адырын Ораз осылай кайырды. Ж ас жандардын журегше нур куйды. Адылды сездш барасы ет!мд1. Бэр> Ораздын сезше тодтады. Сол душ журт Сумбшшашда отау Tirin, енпй бел!п вз алдына шыгарды. ...А й суттей жарыд. Тау жадтан кузН самая coFbm тур. Кырман маны у-шудан арылар емес. Бул Дэулет пен Сумбмшаш тойынык салтанаты едь Топ ортасында шаттыдтан жуздер1 балбул жанран Сумбшшаш пен Дэулет долдарында домбыра, добыз. Tyuri ауамен сы- зылта эн шырдалды. Дешен дыррызша жырлады. Онын дауысы тшт1 дэду1лгшшен де сэши шыддандай едь вйт- Keni онын да журепнде улден дуаныш бар. Ол дарын- дасы К,ырмызымен табысты. Сондыдтан болар Д е т е н ­ шн кеудес1ндеп бар сэры н ы ш , шаттыд энмен тегш п жатты. И э, бул тун ерекше болды. Мундай той бурын бул ешрде болды ма еден. Болмаран шыгар. Жарайды бол­ ды делin. Bipan дэл осындай шаттыдпен, ырду-дырду дуанышпен ете алды ма еден сол той. Ораздын да дуанышы шат-шадыман едк Эуелде жас- TapFa араласуга дысылып, сырттай дызыдтамад ойы бар-тын. Ол ойына жастар мумдшдш бермедь Саймасай мен Дэулет хелш уй жанында турран жершен долтыд- тай женелдь TinTi Оразда дарсыласар да дэрмен бол- FaH жод. Эуелде дысыла журсе де, алда-дотан жиылран жас- TapFa араласа деле Ораз да 6ip сэт езш жас бозбалаша сезшш дето. Ай детершп барады. Той ды зы ры эсте басылар емес. Бэршде кунд!з жумыс icTen шаршаран жандар дей алмайсыз. Осы дезде Ораз ага езш доршаран жастарра жагалай дез салып турып асыдпай салмадпен 6ip сыр айтты. — Ылайым бастарыннан той арылмасын, дарадта- рым. Бул 6ipm mi Т1лег1м. 0м1рд1 дуру бар да оны кер- кейту бар. Алга дарай умтылу бар, есею бар. Бул унин бш м дерен, достарым, б ш м ... Мен осыны деп ойлап жур- MiH. Ойлап дана жур демендер. BipTe-6ipTe uieiuin те деле жатдандаймын. Сол шешудщ алрашды lyftiHi бо­ лар. Саймасай мен Кырмызыпы одура ж1беру туралы ездершнен xeaiciM сурамадпын. 175

©згелер дабырласып кетт!. Саймасай мен Кырмызы рана YHCi3. Ораз аузынан шыккан куанышты сез оларды да баурап алран. К,ысыла, дызара журтка карайды, журттан уялшактай жасырына 6ip-6ipiHe карайды. TaFbi да домбыра кумб1рлеп, комыз сызылып, теш- рек эн KyuiaFbiHa беленш Kerri. Ораз e3i жататын уйге карай журдк Кенш куаныш- тан купт1 болрандай. Батыл, кен адымдап келедь «Бул 6ip бакытты той болды» — деп куб1рлед1 штей. «Иэ бадытты той, есте калар тун болды. Бул 6i3 керетш та- лай тойдын басы болар. Лэй1м, солай болтай»... TeceriHe жалгаскан сон да, кепке дейш Ораз элп 6ip онынын, кушапянан арыла алган жок.