Б.Дәулетбаев Сүмбілшаш

Кол Fa алатын жумысты акылра салып екшейд|'. К,аз1р де ой устш де отыр. Аупарткомнын в к ш Санкты ц Kaoetfi жолдаган хатты т е см е , телм1ре окиды. Астын сызып, Kefi6ip шюрлерд1 ой елегшен erKiain отыр. Касен езш щ хатында колхоз атка ijitHin отырран у с ак шаруашылык- тарды ip iaeH flipyai ces егптп.'Оран эр Typai дэлелдер А р ­ к ет т . Ораз ойын 6ip opraFa жиды. Тер алдына теселген ж айга ж атты . Хаттары пш р л ер д ! ой елегшен етюздЬ екшедк CeflTin жаты п K93i уйкьша Kerri. О р а з eciKTiH дыбыоынан оянды. Т у н л ж туагр Ы п , eciK жабы лы п тасталган екен. У йд щ imi к ар а келенке ке- ршдл — KiM де болсан т у н л ж л ашып ж1берш1,— дед1 О р аз. Т у н л ш ашы лды . У йд щ iuii суттей ж ар ы к болды. — К ун кетершгенше уйыктап к е т т ш н foA. Ораздын осы ауылды аралап жургеннен 6cpi бел ше- min, Keniai толып уйыктаганы осы едь — Ш аруам ен келш ем, О раз ата... — Кел, Дэулет. Калай уйыктадын? — Ракмет, жаксы уйыктадым. — А уы л im i тым-тырыс кой. — Бэрi жумыска кетп. К ш м д ерш KHiHin те болды. — Кане, шаруавды айта бер, ж 1гтм . — M eHi «К азлеске» уста eTin ж1берг1а келедь «К аз- леспн» устасы бар. Осындагы терт колхоз маган карап отыр. Мен кетсем, киналып калады той. — KiM ceHi ж1берш отырран? — А уы л совет. Колхозга ерюммен муше болып Ki'p- fliM. Сауы п отырран сиырымды етюзд1м. Астымдары атымды берд1м. Усталы ктан тапкан азы н-аулак пулым бар едк Оны куйды м . 0зщ 1з 6m eci3, 6ip жары м сомра еркек кой келедь Колхоздан кетюм жок. Айтып ауы з ж и р а н т а болван ж о к , ауыл совет те келдк — С ок ан ьщ TiciH таптатуга келштп Kep m i колхоздын ад ам дар ы . CeH i к у т т оты р,— дед! Рак ы м . — Б а с к а усталары н ж о к па efli? — Терт колхозга караван устамыз. Балга устайтын- дар бар. Б1рак тем!рдщ тш н бшмейдс Жасытып алады. Kyftflipin яэбереди Суы н кандырмай кояды. Усталык булардыц ата Kaci6i. Атадан балага ауысып веледь — Осындай устадан айырылуга бола ма екеп. — Балтаны таптан, аранын жузш келт!редь Кол

ушын беран дегешм рой. Басы буян ж1берш отырран жокпын. Мобилизация. — Тыц квтергел1 отырранда, устаны устай турранын жен. Соканын пышагы, тырманыц xici сынса «Казлес- ке» шабасындар ма. Жумыста береке бола ма. ©з1н айт- кандай, усталык екЫ ц 6ipinin колынан келе бермейдк Яков бассыз емес. Мешмше сенен устаны емес, куш-ке- лiKTi сурады. — Ораз aFa, жшттер кайтып оралды. ■— Bapi осында ма? — Яков пен 9uiip eric басында капты. Коп кештпей келетш коршед1. — Онда былай болсын. Ауаткомныц сессиясын ша- кырган. Бастауыш партия уйымдарынын хатшылары да келсш. Мэселе 6ipey. Тыц кетерем1з. Астык егем1з. — К ай ж ер д щ тын,ын кетерем1з? — О ж агы н бара кврем1з. — Аранаска тары ек т т . Торрайдын жем 1 болды. Би- дай ек т ж , Kyflin Kerri. Бы лай т арт сак eri3 ел едь былай тартсак арба сы нады . KyuiiMi3 ж етпей -ак койды. — Энг1меш осылай бастау керек едк Аранаска тары септ1ц. Торрай ем ес, бозалаты п 6iTiрд1н., Бидай се п и и , Судан курттыц. К ар токтатуды ani кунге дейш уйренбе- генандер. Колхоздыц аты бар да заты ж ок. Колхозбын дейещдер. Эр сайдын сагасында кекш к тщ yflipi кусап, он шакты уй отырсындар. «Буйте берсен, кеткенщ келш, KeMTiriH толмайды ». © з т бш м есец, баскад ан уйрен. Эннрден улп алсаншы. Малым бар деп мактанасыц. Саулы ктарыцны н Ko6i кысыр калды . Токты лары н кен- тек болып е л т жаты р. Осы да н р ш ш к пе. Ракымда ун ж ок. Сездер1 мулт нетш туриаи ж ок. Деп THin ж атты . Елден ecTireHi емес. К езбен керген жардай. — Карастырып жатырмыз. Жумысты жолга коямыз. Колхоз бастыкка жарымадык. Bipi тесек тартып жатыр. Екшинсш еткенде жумыстан босаттык. Eci дурысы 9inip efli. Оны Кыземшекте калдырдыцыз. Тертш ипа тергеуде жатыр. — Онда былай болсын. Терт колхоздыц улкендерш осында шакыр. Депутаттар тугел келсш. Партия уйым- дарыныц хатшыларын да калды рм а. Ауы лды к советт|'н сессиясын 0TKi3eMi3. — Ж аксы , О р а з aFa,— деп К ож абектщ Рац ы м ы KHi3 уйден сыртка шыкты. Сырттан 6ip топ ад ам уйге м рд к Рак ы м торт колхоз- 57

га орындаушы ж 1бердь Ауы лды к советтщ председатели уйге ю ргенде, О р аз тер алды нда олардын эн п м е сш уйып тыпдап отыр екен. Сол жагына келш отырган Ракымды ерен санаган жок. Bapi Киястын сезш е токтады. — Р ас , Кияс aFa, колхозьщыз карызра белшесшен батыпты. Ауылдары приил ж тж бэрш ауылдык советтщ сессиясы шешедк К унделж ™ т1рш ш гш ауыл-совет муше- лерш щ м э ж ш и шешедк Осындай TipiHkiKTi баскарады деп Ракы м ды сай лап алды ндар. Совет exiMeTi колхоз- дын 6apiHe б1рдей кем ек бердк Колхоздын табанынап т1к турып кетуш е кемектестк С ок а-сайм ан берд!. Асты к- тарык куйш кеткенде, астык бердк Ал, малдарын жутка ш ал д ы кканд а, м ал карайласты . Ж ерге бурын бай ие- л ж eTTi. Суы н д а , ш ебш де сол биледк Ж ер енд1 мемле- кетт1н карауы на eTTi. © юмет сендерге ж ер бел in берд'и С ол жердей еш м алу керек кой. Сендер ж ет ш я р ш еш нэрсе ала алмай келесйшер. ©юмет колхоздан тегш ал- майды. Оны бш есщ дер. Ет етю'зсец, жумыртка куйсац, ж ун етк!зсен; — со ка-сай м ан , а р б а, ш еп шабатын м аши­ на, тырма, тары баска курал-ж абды к аласьщ. Оны сен­ дер сиякты адам жасайды. — Енд1 не ктейм1з, О р а з iHiM? Босы п кеткешм!з аз ба. — Кыррызбен шартка отырдык. Олар 6i3re 6ip-exi жыл астыкпен карайласады. Алды юрепплердщ Карка- paFa келдк Б уп н -ер т ен осында келедк M in e, ешметтщ ке м е п . Кысылранда кол ушын берд!. ©Kiметке кыррыз да 6ip, казак та 6ip. ©шметтщ бел баласы. Bipi ток оты рганда, eKiHmici аш болмайды. — KamaHFbi кайы р берем1з, О р а з iHiM? — А т арылтып осы ymiH келд1м, К и я с aFa. С1здш ауылда журген аупарткомныц уэкйй а з д щ айткан жайынызды KaFa3Fa TycipinTi. О дан кутылудыц жолын да мезгеп отыр. ByriH осы мэселеш талкылаймыз. Ше- шем1з. — Кенеске 6i3 де шакы ры лды к, О р а з iHiM. K e.iicin nimKeH тон келте болмайды . — Ka3ip 6i3 ел аралап, жер керш кайтамыз. — Ж аксы , онда жолдарын болсын. Кенестщ кай жер- де етет!нш 63iMi3 хабар лай м ы з,— деп К ияс бастаган б!р топ уйден шыкты. . В о з ж органы Ракы м келденен тарта бердь О р аз сол аярын узещ чге салы п, сол колымен аттын шоктырын

басып турып, ауыр денесш жиып ала койды да куранды ер дщ устш е кона тустк С о м денел1 адам ны н кимылына журт кайран калды. Ораз ат устш де езш сергек устайды. Ораз бен Ракым Агаиастан Дегерезге кетермдк Де- герездщ устш де коныр сам ая еседь К ул ак туб1 терлеген боз ж органы н к е к ш н ею ж а к к а ж ар ы п , тер кы скан ты- рыршыктай денесш сам ая желпидк Дегерездщ устшен теш ректш терт кубыласы тугел керш едк Аттан Tycin, Ораз теюрекке кез салды. Бет алдында ак бултты туйреп eTin, кек кумбезшш т у щ п п н KeTepin, тэкаппар тау Кы земш ек аск ак керш едь С о л тауды н баурайы нда сиырдыц т ш н д е й с у й р е т Ы п ба- рып туйыкталатын Уш 0piKTi ж ат ы р . «К азлестш » уйле- pi карауы ты п т ур . « К а з л е с т Ь баскары п орыстын баласы Яков калды. Колхозра ие болып Эпир ж ур. Ж ещ и бшек- тей кос бурымын желкесш е туйш Сум бш ш аш кетш ба­ ра жаткандай болады. Саймасайдын касында ак халат- ты эйел Анна отыррандай кершдк Карарайдыц ш ш ен будактап тутш шырып жаты р. Б утак ертеп ж аткан ка- рарайшылар болса керек. Ораз оцга бурылды. Аганастын аярынан юренллер керш дк К аск а жолды н устш де сагы м ойнап, юрепп'лер- д щ 1зшде де ш ац борайды. О сы келш ш де о л ар А ктогай- дан ат шалдырып, Туйыктагы койшы ауылына тунеп шыккан тэр1здк Оразды н журген жолы гой. B ip ш ел Кытай, 6ip ш ел Кыррызра л рел ш ж аткан осы тау елш баскару онайра туспейдь Ораз-сынды кажымайтын адамныц колынан Fana келедь — Дегерезге шыксан xenwiR есед1 деп кариялар бе­ кар айтпаган. Ертеде улкен жиын, улкен той осы жерде eyefli екен. Етектен Ж1берген аттын басын осы жерден б|р-ак кайырады. — Етек пен осы ж ердщ арасы канша шакырым бо­ лады? — Етектен дйберген ат ’ет асым уакыт етш осында жетедк — Саратына отыз шакырым алсын дейш. Сонда ет асымына уш сарат кетедк С он да ж у з отыз — ж у з кы- рык шакырым шамасында болраны рой. — Малдын epici. — Сол ай де. Ораз ойланып калды. — Кай колхозга карайды? — Терт колхоздык енцпсше тиген. — 53

— К,ыс кы стауы, ж а з жайлауы д а 6ip ме? Кыстауы Аганас тауы,- Ж айлауы — Каракня. K,a3ip оны кыррыздар жайлап отыр. Онысы н е а екен. Колым калт еткенде барып кантпасаы болар емес. — Э ур е бо лм ай -ак кой. Ж айлауы нды уакытша пай- д аланады . Кыррыздар 6i3re астык 6epin жатыр. Ь\\з олар- га жер бердш. Каркарадан б|раз жер алды. Каракиига койларын Kem ipfli. Кыземшектен Квлсайды берднс. E«i ж а к ш артка отырдык. Ш артты кадаралауы н керек. Луыл арасы араздасып журмесш . Осы жагын ескертш коярсыц. — Табылран акыл екен. Койымыз коралас, ауылымыз аралас жаткан ельпз. Ауыс-кушс болеаны дурыс кой. — Астыкты кайда erin ж ур ан д ер? — Аранастын, жазыгына. Кактейд1 де кешн саргайып Kyi'iin кетедь Кандай кесел жабы сканы н б1лмей-ак койдык. — А л , Дегер езге неге екпед1ндер? — О й Fa келмептк М а л ep ici foA. Ораз ашып-жарып еш нэрсе демедк — Дегер езге кар калы н тусед1. Э р жылы эр калай туседй Т1зеден томен Tycin керген емес. Б а ск а ж ерге Ка­ раганда шеЕН ш уйгш . Эл1 де как бал ауса . Сиырра тап- тырмайтын epic кой. — Ы лгалды жаксы сактайды екен десещш. Аттарды тусап отка ж!бердк Дегерезд! жаяу аралап кард!. Ы л ди га кар ай О р а з ж еш л журдй ©лент! швптер орала бердь — 0лект1 ж ерде е п з ceMipefli. А ш ы к екен ж ер !. Ж ер- д щ реш аш ы к болганмен, ш аруаны н кабары ж абы к,—• деп ойлана бердь — О раз aFa, карны тоймай шаруанын KaoaFui ашыл- майды. Аш ты кты н дэм1 кете койган ж о к. — Токтыктын дэмш таткан адам аштыкка жола- майды. T erm ж ур ш емес екендЫ н Tycinin келед!. Ракы м су- payFa бата алмай келед!. Табан токтар емес. Бетегел! шепт!н устшен табан сырранай беред!. — Б ал а к унш ш де тул ак тосеп, бетегел! беттен сыр- ранаушы едж ,— дед! Ракым. — Текесакал жайында айтылтан энпме есш е тусп . Э к е с ж тул акка отыррызып, т'аудан Tycipin Ж1берген1 рас па? . .. - — Т ек есакал елд!н койган аты foh. © зш щ аты 1 е-

кебай. iHici — Сер к еб ай . О сы л ар д ан -ак к е р е а ш к ер д ж . Текестщ 6epri бетш де б1здщ ауы л, кунгей1нде ер ге кет- кендер коныстаныпты. Текеспц терккеш нде 6i3flin шек- араш ы лар турады . Т ек есакал енд1 ел д щ тыныштыгын алып ж у р . С он ры куш жым болды . Н е е р ге , не кыррыз асып кезён жоралтты бш ем . Ораз токтап демш алды. Ен пгш басты. Ракымга кайта суйендь — 6 mi'p су р у киынра тустё. Ондайл ар ды н буты 6ip тутам. 0Mip саты . Бёреу 6i3 к у сап ерге ж ы л ж ид ы . Bipey олар кусап темен сырриды. Алдына устаган нысанака, мёне, ecTin терлеп-тепшёп жетесён,— дедё д е, О р а з аттар- дын жаны на келёп, кек бетегенён устёне кулай кеттё. Тебеден тотияйындай кек аспан тенкерёлёп т ур . Ж а с баланы н кенёлёндей ап-аш ы к. Ты рналар тёзбегён узбей айналып ушып ж ур. Дегерездён де езёнше тарихы бар. — Кенёлёндё KeTepin тастайтын ж ер екен. Айналаны н 6api керёнедё. Оразды н ce3i Ракы мны н бала кезёндегё 6ip жайды eciHe тусёрдё. — Ёртеде осында турып карауыл карайды екен. Кы ­ зыл жасакш ы лардык барлау орны осында болды. Осы ж ерде 613Д1Н. жёгёттер казак-оры старды ц отрядын колга T y cip in T i. — К а р а п отырранша энгёме болсын. А йта отыр. — Б ал а барлауш ы керёптё. — EcTi бала екен. — Б ал а кермегенде Кыземшектен асы п, устатпай ке- тетён едё. — А ктар екенён кал ай бёлдё екен. — бзёкёз бёлесёз, ерге етёп кете алм ады . Ш е к ар а ж а- бык. Кыррыз асуынын eKi жолы бар . B ip i К ар карад ан асады . EKiHiuici — Кыземшектен асуы. Осында Алексей дейтён кепес болды. Кыррызбен сауда-сатты к жургёзёп турды. — Кыземшектён асуын кезёммен кердём. A cyF a ёлёнсе, устатпайды. — Бар болтаны 6ip отрядтай актар Кыземшектен асып кетпек болыпты. Ж иырмасынш ы жылдын жазы нда Капал жактан кашкан актардын 6ip отрядын кепес Алексей осы тете жолмен алып етпек болыпты. Б ул ха- барды бёздён ауылдын Кызыл ж асакш ы лары ны н коман­ дирше жеткёзген бала керёнедё. — Бала кезге тусе бермейдё. 55

— Бала Алексейдщ сиырын багады екен. — Баланык аты ecinne жок па? — Аты — Сам сал ы . Ж ер жардайын ж аксы бкпед!. KiMHiR д ос, ю м н щ ж а у екенш айыра бш етш ecTi бала кершедк Кызылдардыц командир! баланы жеке алып калы п: «К,алай, ба л ак ай , барлауш ы бола аласы ц б а?» — Депп. «KiM бш сш »,— деп бала иырын комдапты. «Ашык ауыз емессщ б е ?» — д еп п элп Kici. Бала бул созге тусш- бей басын шайкапты . «М ак тан ш ак ем есш сщ ?» — деп кайта сурапты . «Нем енеге м актанам . А лексейдщ сиырын бакканы м а м а. Ж о к , кисем кш м ге, imceM аска жары ма- раныма ма?» — деп бала ж ауап кайырыпты. Баланыц co3iHe риза болган э л п адам: — Онда тында. Сиырынды багып журе бер. Бетен адам кореец маран айтасыц. М еш Алексейдщ ат корасы- нан табасыц... _— Э л п жылкы жаюра жалданган ж М т ci3 екенпз foh. О з д щ токтаран уй Ы зд ! де бш емш . Менщ атаммен сейлесщ турасы з,— деп бала такы мдап коймаран сон, элп адам: — Уш м нщ мацына келуий болма, кезге тусесщ . Тек ат корад а кездесем1з. — С он да менщ не icTeyiM керек?— деп сурапты бала. — А ранастан К узе м ш ек тауына кар ай беттеген адам болса, соны ацдисы н,— деп бал ага тапсырма 6epinTi. — С од ан кеш н-ак б ал а озщ есейгендей сезшген бо- лар,— деп О р аз созге араласты. — А н а с у п э л! аузы нан кетпеген он ж а са р бала efli С о л куш ол озщ тым ж ауапты ce3iHinTi. Ауы лды ц аман ды ры мен ж ы лкы ш ы ж Ы т т щ ж аны ©3inin колында тур рандай ce3iHinTi. О сы icTeH сэл агатты к яйберш а л са , он да 031 А л ексейд щ сиырыныц соцында м эцгьбаки кала тындай KopiHinTi. — EcTi бала екен. — Ж асы онда болса да узын бойлы бала едь Сныр- лары н осымда ш р ш , 03i осы жерден карайды екен. — Бул жерден твшректщ 6api коршедк — Б1р куш сиырларра окы ра Tiiin, бет-беим ен быты- рап кетштк — Мундайда кайырып болмайды. — Квзден таса етпей, окыралаган сиырлардыц кара- сынан кал м ай отырыпты. Дегерезде турып 6ip сал т ат- тыны Kopin калы пты . Б а л а сонын i3ine туештп Атты адам сиырларды куа жвнелшть «Ей, бул Алексейдщ 56

сиыры. Kepin далса, экещй танытады. Кайда куып бара- сын?» — деп дыр соцынан далмай дойган сон, салт атты тодтай далыпты. «Е-е... Саша екенан Тайыц жуйрш еден. Куып жетпп меш. Мен саган бул тайды дарю»,— деп аттын 6ipece ана бауырына, 6ipece мына бауырына Tycefli еден. ETi дызып алран ат Алексейд1н астында ты- дыршып турар емес. «Бул жадта не 6rripin журсщ?»— депт1 Аледсей. «Не icTen жургешмд1 Kepin журсщ рой. Сиыр багып журмш». Ат жалын душдан Алексей басыи кетерш: «Тс... тс... меш дерд|'м десен, тайдын бауырына Tycipin ж1беремш»,— деп дордытыпты. Сол KyHi ад дазактардын отряды долга туей. Бэршш доржынынан алтын-KyMic табылды. Осы жерде долга ту- cipren еден,— деп Радым ce3iH бптрдь Ораз атда мшдй He6ip ойлар оныц кедшш алып ушып, алыска жетелеп бара жатдандай, эр нэрсеге еле- ri3in келедй Ораз дандай 6ip ieri долына алмасын, алды- мен езМ н кез1 жетпей, асыгыс шешден емес. Ораздын ойын он садда жупртш, деш'лш аландатып деле жатдан бупнп болатын кенес. Кешлш тойдырмай деле жатдан Kinii-ripiM колхоздардын жагдайы едь Кол­ хоз атда не бола алмай капель Bapi де дарызга белшеа- нен батты. Осы далпында дала берсе, кетершмек туг!л, кейш meriHeTiH боп тур. Колхозды булай устау — кепп- ришес дылмыс деп таныды. — Булад бойындагы колхоздын жагдайы сендерден элдедайда Tayip кершедь — Ораз aFa, оны 9inip басдарып келдь Апиын екть 0 д|'мет астыдда шадты. Колхозга кередпсш ед!меттеп алып турды. Одан не пайда. Калгандары мэз болмай отырганда. Энг1ме устшде Дегерездщ TeciHe ттлгеи алты канат KHi3 уйге тап болды. — Мына уй жок сиядты едь— деп уй жадты нусдады. — 0niM бе, элде туам бе. Тусшбед!м. Кай ерждеп болды еден. Жапанга жалгыз уй тжден. Уй тещрегшде тусаулы аттар кершедь Аттардын ауыздыдтары алынгапмен, ер тодымдарымен жайылып жур. Ат турманына дарап, дайсы ауылдыц адамдары eneniii ажыратты. — Туйенщ KQHi дапталган ер тодымды аттар Аганас ауылынан келгендердш. Куранды ерд1 кумютеп зерле- гепдер булад бойындагы ауылдардын адамдары. Сун- детде отыргызып жатданнан сау ма ездерь 57

Н е болса да бара кереш к,— дед1 О р аз. А к туырлык жабылган алты канат кшз уйдщ касына к е л т , Ракым дауыстады. — А у, уйде шм бар? Сыртка шыккан ж т .т ат устшде турган адамга сэ- лем берд!. — Ассалаумаралайкум, Ораз ага. — А у , Д э ул ет ш сщ ? М унда не Fbin ж ур сш ? Дэулет Оразды аттан Tycipin алды. Ж ер ошактан ту- тщ шыгады. Ракым барып, кш з уйдщ eciriii ашты. — О р а з aFa, уйге Kipin сусын imiHi3,— дед1 Дэул ет. Уй толы ад ам . Ж ерге кшз тесептк Кшздан устш де ты- кыр алаша жатыр. Кдбыррасына шлем устап тастапты. О р а з тер алды нан орын алды . Д э ул ет ж ук т ш устш ен eKi ж асты к алып, Ораздыц шынтарынын астына тастады. Б ул Opa3Fa керсеткен кептщ курметт едг Сутпен бе- р1лген эдет суйекпен кетедй Ертеден келе ж аткан осы эдет-Fypbm зам аны на карай турленш , жацарран салт- санага айналып барады. Ел камын ойлап, елдщ мунын м унд ап, >KOFbiH жоктап журген Opa3Fa арналран улкен ыкылас, улкен кошемет болды. Ауыл адамдарыньщ Opa3Fa деген а к ниеД едк К,ымыз iu iia ai. Ораз отыррандардын арасынан Киясты, Эбд!бекп, Нуракумды таныды. Аупарткомнын е к ш Саяктьщ Ка- сенш кэрд1. — О р а з iHiM, сен ш акырды дегеи сок к е л т отыр- мы з,— деп бастады сезш К,ияс. Эбд1бек пен Нуракы м коштады. — Келгендервдзге кулдык. Алдарынызра бас нем. А уы лды н ж аксы л ар ы жиналыпты. Б олар icTiii басына жаксы келер касына. Кошаметтервдзге ризамын. Тек, мына ак yflfli ауылдан алые ттш ещ дер. Со жары болма- са, калранына татар кшэм жок. — О р а з iHiM, осы нда серуен журып келмегешнд1 де 6meMi3. БуркГт салы п, тазы жуггртетш кев ем ес... К ептщ кам ы н ж еп журген жансы н . К е н ш н е келмеош. А к уй Tinin, казан асы п , кулд ы к уратын тазден еткенб!з. 0 з К Mi3 илеГшн тер ш щ пушпары болтан сон, алдын ала отауын сай лап келгешм1з foh. Б ул , О р а з тнгм, костык уйй s06fii6eKTi-K-C03i ‘О р азд ы серпш тш тастады . — Ты н жет.ерш, а сты к сепсек д ейм ш , 'О р аз iHiM,— деда 'Н ур акы м . ... ,, , Yui ауы лдан \\уш -адам уш пнн р айтгы. ¥ш булактык 58

суындай 6api 6ip apnoFa торысты. Акыры кеп Оразды н ойынан шык.ты. — Патшаны тактан кулаттык. Революцияны орнат- тык. Колхоз болдык. Осынын. бэрш аткардык- М еш мш е, тын катеру колымыздан келедк Ораз ж1герлене сейлед!. — Осы icTin уйткысы вз'ч болдын, О р аз М м . Сен бастауш ы м ы з бол, б|'з кош тауш ы н болайы к,— дед! Кия с. Ауылдын карапайым енбек адамы, коммунистерд!и сез!н О раз кош алды. — Устаны Keuiipin келд!к. — Окытсам ба деп ем, бул ж М ттр,— дед! О р аз. — Оку кайда кашар дейс!з, Ораз aFa. Тынды кетерш, тукым сеппесек, TipuiiniK киы ндап кетет!н кершедГ. Ka3 ip мунда уста зэру foh. — Р ас айтасын, ж 1г т м . Ka3ip мунда карулы ж !гИ керек. Уста ж айы ндап>1 э н гш е осымен тынды. О р аз 6ip icTi бастаса ж ер ш е жетк!збей ты н рэн емес. Бастамас бурын акылга салады. Кеппен кенесш шешед!. Кепт!н кезш ж етюзу ymiH ез!н!н кез! жету керек. Тын кетеру кер екпгш е Ор азд ы н K63i ж етт!. — О р а з iHiM, и гМ к-п icTi колы на алы псы ц. Оны нды 6ia кош кер дМ Адамнын ырызык-неабесг жерден ж а- ралды. HeciH жасырайык, жер ырзыгын ала алмай жур- Mi3. К ан е, кай жерд1 калады н? К ай ж ерге косты Tire- Mis?— дед1 Кияс. — Ауы лы мы з эл1 кунге д ейш аз болса д а аш езекте- Hin турады . А ш ты к етш кеткен б!лем . Б э р 1м' 1'зден мына Киястын ауылы Ka3ip э л д 1 рой. Б ул ар ды н колынан апиын егу келгенмен, астык егу келмей ж ур . Тэттщ нщ дэмш таткан ашы га ж олам айды . Ты н б!зд1 6ipiKTipin тур. BipiMi3fliH бш м егеш м !зд! 6ipiMi3 бГлгаш . Ендеш е, 6ipiMi3neH 6ipiMi3 уйренем!з. С е н осы ган кал ай карай- сы н, Н ур акы м ?— деп Э бд !бек уш ш ип ауылдын ж1ггп'не сез тастады. — О р а з iHiM, кеменгерге де кекес керек. К енеске ш а- кырран екенсщ. Оны на мын д а 6ip рахм ет. Bi3 ceni уйрс- туге келгемш жок. Уйренуге келдж. Сез жарыстырайык деп келгенм1з ж о к. Тын кетерешк деп келдж . Нуракы м ток етерш айтты. — Келнпп шшкен тон келте болмайды. Тын кетеруге келштж. Косты орынды жерден сайлап алыпсындар. Кос осында Tiriaefli. Ты н бГздш KyuiiMi3fli 6ipiKTipfli. Bip.niK 59

бар ж ер де Tip.niK бар . B ip iry керек,— деп О р аз ic iiii женш айтты. Ш ы рагы м О р а з, ак,ылы асса aFa тут. К оптщ агасы атандын. Терт ауыл тёрт жарынан тшссе, Дегерезйш кусырып алып кетедк Оран сенемш. KesiM жетедк Осы тертеуш е б1рдей басш ы лы к ететш адам керек. Тертеуше басшылыкты 6ip ортадан ж урпзбесе, жумыс ещумейдк TepTeyi терт ж акка тартпау ушш жердщ т ш н бметш ecTi ад ам керек. Тер т колхоздьщ керген куш кун емес. Коныр Д р ш ш к . О д ан каш ан кутыла.мыз. Кутылудын жолын тапкандаймыз. Ел катарына косылсын десен бас не тауып бер 6i3re, Ораз М м . Н уракы м тын ой тастады. Калткысыз жандар кара- иайымнан шырады. К у ш м д т н ем ес, кун KepiciH ойлан отыр. К еш н п лер даттап ж ур м есш . К олдан келш турран icTi аткары п тастаганнан абзалы ж о к . Ж аксы лы кты н нышанын керсеткен, eMipfliu ез Ь а к колтырыннэн демей бередк Демеген деген осы. Yui адамнын сез! жуптасып ж атты . BipiH-6ipi толыктырып, 6ipiH-6ipi байытып, кал- гандардын журегше ж!гер куйды. Ж аны жаксы жандар деп осы ларды айтады. К,ысылранда кол ушын 6epin, жен- fli ж о льа Tycipin ж1берген. — KiMfli калайсындар? Терт кезщ тугел екен. — У э к ш щ ц осында калдырасын-ау деймш, Ораз Мм. — Ж е р д ш т Ы н б1лед1 екен,— деп Эбд1бек Киястын сезш коштады. — Арамыздан карастырып кердш. Эпйрден баска кал аул ы ад ам ш ы кпады . Б1рак жумы сы к аз 1'р басынан асып жаты р. Мына ж ш ш н устамды, мшезге бай екен. Улкещ и а г а, к М М iHi дейдь BLniMi де бар екен. Bi3re осындай адам керек. Н ур акы м ны н сезш ен кейш тертшнл ауы лдын атынан ауы лды к советт1н тер агасы К,о ж абектщ Ракы мы сез алды. .§ — Ж ер жайын, ш аруа жайын жаксы бшедк Есеп- кнсапка жуйр1к. БМ кт1 ж Ы т . Осында жургеннен 6epi ш аруаш ы лы ктьщ жардайын карасты рды . Ke3i аш ы к, ке- к ш ояу ж ш т екен. М ал д ы н д а жардайын бш едь Ka3ip ж ем -ш еп дайындатып б т р д к Кыстаура тасимын деп ж аты р. М ундай бурын болып па ед|. Кы сы -жазы Te6inre сап, саулыктарды кек туяк кып б т р д ш . Куйекке устау- ды н д а т з с ш н уйретть К,алыс адам . Бур а тартпайды. О р а з кепт1н сезш е к у л а к койды. 60

— Кане, енд1 е з ш ты ндайы к. К ан д ай ой лары бар екен, ортара сал сы н,— дед1 О р а з. Касен бюрода отыргандай езш жауапты сезшдк О раз- дын алдында бос сез айтура болмайтынын ж аксы бшедк — B ipireM i3 дедш . ¥ са к ш аруаш ы лы ктарды ip ineHfli- ру дейд1 муны , ягни, асты к erin , мал бараты н 6ip колхоз боламыз. Астыкты осы Д егерездш жазырына себем1з. М ал багатын жер жетедй Арнайы кэсш ке карай бет бурран шаруашылык деп осыны айтады. Келешекте осы exi саланы дамыта берем1з. Бул 6i3flin болашарымыз. — А ран аска бидай септйс. Оны е з ш з д е бш еа 'з. К ек- TeyiH кектейдк B ip aK бас алм ай саррайып куйш к ет етЫ Heci?— дед1 Н ур акы м . — М еш мш е былай: тукымы нашар. Тукымды сактай бшмейм1з. Аранаска су апармай бидай себуге болмайды. Н е ге д е м е к а з рой. К ы ст а кар кы рбы к туседь К ектем ш ц басында epin кетед1. Ж ер д е ы лгал ж абы л м айд ы . Б ол ар - болмас ылгалда бидай кектеп шыгады. Кейш ж етш п ecyi ушш су керек. Ж анбырдын суы жетпейдк Кун как- тайды. Ж ел топырарын суырады. Саррайып куйш кетедь Аранаска су апармай астык себуге болмайды. — Дегерезге де су келмейд1 рой. С еб ер ш ceyin, кейш Аранастын кебш киш журмейм1з бе. — Дегерезге кар калын туседь Ж аздыц алгашкы айына дейш ж атады . Кыста кар уйем1з. К ар токтатамыз. Кектемде сонын суы куздш т! кетередк Асты кты н niceTin кезшде жанбыр жауады. Куздштш жерк Дегерезге терт ауылдан он сокадан кырык сока шырарура болады. Со- каны eri3 суйрейдк Аттарды тырмара саламы з. OFan мумш нш ш пм!з бар. — Колхозшылардын кешл-кушне карадын ба?— дед! Ракым. — Квадл-куй1 Ka3ip ж аксы емес. — Ж аксартудын кандай жолы бар,— дед1 О раз. — Ж ол д ас секретарь, колхозшылардын колында сауыны ж о к . Сауы нсы з ш аруаны н KyHi кун ем ес. Сондык- тан, саулык беру керек. Ж урт кол шапалактап ж1бердь — Оран мумкшш шктерщ бар ма?— дед1 Ораз. — Б ар, жолдас секретарь, кеп балалы уйге сауын сиыр беруге болады . B ip баласы барларра лакты ешю бер1ледй Кею л -куйш колхозшынын осы лай кетермесе болмайды. 61

Б утан калай карайсы ндар,— деп О р аз кепке кез тастады. Ж уртты ц ж яуабы н кутпестен: — Дуры с теним ,— дед! Ораз. Оты ррандар куаны сты . Yfifli басына кетердк KeH.i i кетерьлдй А дам д ар ды н е щ де езгере TycTi. — Ш ар уа адамы жерд1 суйед!. Тутш басына жиырма сотыхка дейш жер берсек деймш. Оран калай карайсын­ дар. Картошка erin алсын. Тукымын «Казлестен» ала- сы кд ар . О сы нд а Яков М атвеевич пен Э пир бар ма?— дедх О р а з. — Д у р ы с, О р а з aFa. Ж е р ж етедь У йлерш щ ipreciHen белш беруге болады. Депутаттарды жгберш, ертен-ак !ске асырура болады. — С о л ай болсы н. К ел1ст 1к. Ж урт кол шапалактады. — Осынын бэрш беютешк, жолдастар. Ж ер бершсш дегендерin кол кетерщдер, — К анш а сотыхтан ашып ж а з . Эйтпесе, зансы з бо- лып шырдды,— дед) Кияс. — Ж иы рм а — жиы рма бес сотыхтан... К ан е, осылай болсын дегендерщ кол кетер1цдер. Ж апатармагай кол кетердь — Карсы ж ок. Калыс калмапты ешюм. Б!рауыздан кабылданды. Емшекте баласы барларга жзне уш бала- д ан арты к бал асы барларга сауын сиыр б е р м а н ... — Ж о л д ас ауы лсовет, енбек eTin журген колхозшы- га деген сез косы лсы н,— дед1 Э б д 1бек. — Ем ш екте баласы барларга жэне уш баласы бар ад ал енбек eTin журген колхозшыра сауын сиыр берш- Бэр1 кол кетердп Кол шапалакталды. — Тауык устауга,, (Ирлнекш усак мал устава epiKTi. — Буран да келштж,— деп бэр! дур ете тустГ. — Каули\"кабылданды. Комиссия курылды. Оны ауылдык советтщ депутаты баскаратын болды. Терт ауылра терт адам бвлшд|. Кияс, Эбд!бек, Нуракым, улкен ауылды Ракымнын e3i алды. Келгендердщ куанышында шек жок. — Жолдас секретарь, тын кетеруге KipicceK деймш. Сокашылар сыртта к,ут1п тур,— дед1 Саяктык Касеш. Bapi дурюресе сыртка шыкты. Айткандай-ак, тырна-

дай - п ш ш е п з со к ал ар тур ды . О р а з алдыцры содан ы ц туткасын устады. Дэулет е п з айдаушы болды. — « С а у с а к б iр а н е т пне ш м ей д Ь деунп ед1 мен in ш ешем,— деп Д э у л е т впгд ерд а ш у д ед|. — Р а с айтасьщ, пим, ынтымак icri б т р е д ь Алауыз- дык берекеид! кетгредд. К,ане, w ir ii in , тарт айва... Э н ё , О р а з aFa тыннын куйкасы н т а ш а д а й iriarin бар а- ды. Ораздьщ ак жейдеа терге шыланды. Кара макпал топырак тенкерш п Tycin жатыр. Боразда аякка мамык- тай ж у м с ак тиедд. Топы рактьщ к у л !м а на долкасы н ка- уып, басын айналдыргандай болды. YiieMi ж ерге карай бергевдштсн кез талып, бас айналады. Дэулет осы жай- ды сездк впад г токтатты. Соканы н кулавын ез1 устам ак болды. BipiHiK артынан 6ipi п з бек телш келе ж аткан 9Г13 сокаларды кересщ . К ш з уй ж акт ан атты ад ам келш , О разра к агаз усынды. О р а з м андай TepiH ж ею м ен суртш тастады . Конверттщ ж иегш какы раты п, imiHCH алакан- дай ак кагазды алып ун-туназ окып шыкты. — Ж 1пттер, сэл тыныстацдар. Каркаралы лы ктар хат ж1бертт1'. Ты н кетеруге ю р к к ел ! жаты р екен. Ы з д щ niKipiM!3fli 6 m rici келедй К,алай дейсш дер оран. Сезге екшпп соканын; туткасын устап келе ж аткан К,ияс араласты: — К ал ай деупп ек. В уры н туы п, кеш калы пты . Б1з- ден улг1 алсы н. К асен, сен колы ца кал ам ал . К а р к ёр а - лыктарра ж ауа п хат ж азайы к,— дед1 К,ияс. О ны ц ce3iH баскалар макулдады. — Кане, не деп жазамыз? — Бас-аяры канша ж ердщ тыцын кетерет1ш мд1 айт. Канша сока шыкканын керсетерсш— — 9г!здерд1 ауыстырып, ай жарьты мен жер жырта- тынымызды умытпа. — Кун1не eri3 сокам ен 6ip гектардан астам ж ер жы р- тамыз дегейсщ. — Сендерд1 ж ар ы ска шакы рамыз. — Сер-тпзде турамыз. Сол ушш кол коямыз. Рак ы м . К асен, Эбд1бек, К ияс, Н ур акы м , Д э у л е т , тары баскалар кол кояды. — Каркарада журген ауатком председателей колы- па типзерсщ . Кеппкпей мен де барамы н. Сессияра да- йындалсын. Кандай мэселе каралатынын 63i бш едь — К уп , болады, О р а з aFa. Орыидаушы аттанып кетть 6S

Т ау елш де ceiVrin тунгыш рет Тынга шабуыл бас- талды. — Дэулет, сокамньщ Tici босап кетштк Каран бер- Ш1,— дед1 кыркыншы соканыц я й гт . EKi арба келш кшз уйдщ касына токтады. Салт атда шнген екеу аттарын уй жанындагы мамара байлап, езде- pi Opa3Fa карай журдк — Сэлеметаз бе, Ораз Жандосович, долга куат 6epciH. — Ораз aFa, талай жерд! карантып тастапсыздар. Таныман калдым. Дегерезге де сока Tici тиген екен гой. Косканымыз болсын. EKi арба жук экелдш. Алты сока бар. TeMip-терсек жетедк Жердщ neci сокамен жырткан адам. Энйрдщ iciHe Касен ыкылас б1лд1рдк — Кысылганда кол ушын берген кернй артык,— дед! Ораз. — Кане, Яков Матвеевич... — Кашаннан 6epi... — Туу, тамыр, давай, eri3flin басын жетекте, мен соданын кулагын устайын. Сока KepyeHi кайта козгалды. Сока косы кара буйра толкын калдырып барады. «Кар'а жерден ак нан онедЬ— деп, Ораз кшз уйге карай бурылды. К риз уйдщ теТ5ес!нде кызыл жалау желб1рейдк Тау аскары — Кыземшек, кыр 6niri— Дегерез. Кыз- емшекте кыран уялайды. Баурайы тунган байлык. Кыран кеп ушады. Кияра келш конады. Ораздай ел кыраны да осы таудыц 6ei<TepiHe ел кондырды. Сай-салаиы сага- лап, кырат-кыратгы кыдыртпай, коныс теуш отырура Жагдай жасады. Сол ауылра бас ие eTin Яковты, Omipfli калдырды. Аннадай абзал адам, Сумбиннаштай перизат олардын касында калды. Жананын жаршысы, жер-ана- нын тесшде еркш ескен кыраны Ораз болса, булар соны icKe асыратын калткысыз жандар едй Анламастын жер уй! кершбейдь Орнында онык кос жаппалы aFarn уй тур. Тебесшде кызыл жалау желбщеи- дк Осы уйге кешкен куншн ертесше Саймасай сол колын мойнына асынып, сыртка шыкты. Алгашында кез1 бул- дырап, басы айналып, жарыкка карай алмаи журдь Жана уйдщ босарасына суйенш, жарыкка кезш уиреттк 64

Экшшекпен ек1 шелек суды кетерш келе жаткан Сум- бтшашты кердк Таудьщ кер маралындай бой жетттк Саймасайды кере сала, eni шелекп жерге койды. Ер адамнын, алдын киып еткен жок. Сумбтшаштын басын- да орамал кершбейдк Тысын кызыл докабамен тыста- ган у к ш камшат 6epiK, кос бурымын алдынан алып, иыгына тастады. Саймасай хордьщ кызын кергендей болды. Тесек тартып кеп жатып калгандыктан ба, жок болмаса, ж т т журегш кытыктады ма, эйтеу1р кыз козЬ не оттай басылды. Сумбтш аш тым суйк1мд1 де сулу кв- piHfli. Жараланраннан 6epi Саймасай эйел атаульта Meflip б1лд!ретш болып алды. Аннанын керсеткен кошамет1, жара тацрандаты жумсак колы, ак саусактары, кок то- тияйындай кездер1 зйел затына ынтыктырын арттыра туст1. Буран дешн ол езш эйел атаулыдан аулак устап, бой уйретпей суык журдп Зйелге жуып кетсе, айрылмас кесел журатындай коршдк Аякка тусау, долга байлау болатындай сезшдк Эйелдщ 6api Аннадай болса, эйелдщ еркеказ, еркектщ эйелс1з куншщ ж окты ры н анрарды. Аннадан тэл1м-тэрбие алып, Сумбтш аш тау гулшдей тез ecin келедк Сол гулдщ кош исше елт1гендей болды. Кызра тш катайын десе, дымын куртып турран журт- тын C03i. Каракшыныц тырнарынан куткаррандарысы осы екен рой. Кызылга KiM кызыкпайды деп журсе, Саймасай ушш будан артык киянат жок. Kbi3Fa eciK пен тердей жакындап келш, тумсыгы таска тиген шортандай, лып етш Kepi бурылды. Кыз журег1 лушл какты. Саймасай кайтып бурыла алмадьь Кыздын узын Kipniri ту сырты- нан кадалгандай сезшедй Кыз уыты irniHe тускендей Саймасай сэл ж у р т барып, тенселт 6ip орьшда турып калды. — Ауырсынып турсыз ба?— деп Сумбклшаш жаралы ж тттщ колтырынан демей бердк Сумбтшаш 6ipey карап туррандай ынсайсыздана бер- ai.Scipece ел1м аузынан кайткан ж1г т щ кормегенш ка- лайды. Женешем де Саймасайды штей унатады. Кайным деп катты калжыкдайды. «Ораздык ат косшысы» деп таныпкегп. Тосек тартып жатканында талай рет сусыи imKi3in, эзт-оспарын айтып, коншн аулап, тамырын ба- сып журдп — Cia таннтын ауру ж!г1т ттге келдб— деп Сумбм- шаш Саймасайдын бётше карады. Ж т т т щ отты коз!' 0цмен!нен откеидей болды. Бетше 3—1606

шапшыган ыстык нан кайта тарап бара жаткандай ко- piHfli. Жаралы адам жайында соз козгаса, Саймасай канын irniHe тарта койды. Саймасайдан сыр тарткысы келедй BipaK батпайды. 03i б ш п , еш нэрсе айтпайды. EKeyi де штей тынып жур. Саймасай 03i жаткан бвлмегс Kipin, Сумб1лшаштан Аннаны шакыртып алды. Лк. бо- латнай жаикан тесектщ устшде Саймасай отырды. Анна ашык Kepiaai. Кабак, шытканын кермесе де, бу- пн Саймасайга Анна тым суйюмдт, мешрбзн кершдн Агаш орьшдык,тыц устше келт отырранда халаттын етеп eKi айырылып, ак балтыры кершдн Кез rycin кеп'п efli, етег1н кымтай койды. Саймасай кезш тайдыра бердк — Сыр етш айтам. TiciHHeH шырарма. Мен оны сол куньак таныранмын. BipaK барып-келт жаткан сон, еш нэрсе демед1м. Енд1 Miне кеп кенпкпей ол да тесектен басын кетередн Саймасай ce3iH 6iTipMefl токтады. Айтсам ба екен, айтпасам ба екен дегенден сэл Kiflipin акылга сала кой- ды. Анна онын ce3iHin корытындысын куткен жок. — Жаны d p i екен. Етшен ет кесш алсан да 6ip мынк етпейдк Неткен тез!мд1 еде Енд1 елуден Kerri. Айыга бастайды. Саймасай бетше мактарысы келмедк «Сен керемет адамсын. Эйел атаулынын 6api сендей болса, онда адам атаулы бакытты'болар едЬ,— деп ершдерш жыбырлат- ты да койды. — Су imKiH келт отырран болар,— деп Анна стол устшде турран судан шыныра куйып, Саймасайга усынды. — Адамнын бэр! б1рдей-ау азге, Анна. Колыка туссе, жауды да жазып шыгарасын. Текесакал елер1нде «кан- ды кан ж1бермейдЬ> деп едь Сонысы рас келе ме деп отырмын. — Ecin дурыс па езшнщ. Неге олай дейсщ. — Bipi елее де eKiiimici nipmfli. — Ki-м тршда? — Болары болды. Сенщ колыннан елмеан... — Не айтып отырсын? — ©рге кеткен екен десем, бул да осында екен foh. MyMKiH мунын aKeci Саршунак та Tipi шыгар. — Жумбактамай дурысын айтшы. — Экесш танымаймын. Колхоздын астык коимасын ертеп 6ip тунде к©зiн жогалтты. 0 з1мен 6ipre баласын да ала кетштг Ею жылдай болды. Хабар-ошарсыз кетш еш. ©рге етш кеткен шьтар деп коя салып едж. Енд! мше

6ipiHeH сон 6ipi табылып жатыр, Мынау Текесакалдын iHici екен. С ак болгайсын. Сумб1лшашты корсстуил бол- ма. Онда ic киынга айналып нетель Меш аткан не осы, не осынын экеа —Саршунак. Карагайшылардын 11шнде 6ip адам осынын жагдайын сурайтын коршедь E6iH та- уып, макан корсетерсщ. Сырттан тыкыр естьпдь Саймасай ce3iH уздь — К,ане, колынды керсетни. Колтыгынан кепшн алганнан 6epi Саймасайдын ко­ лы козгалура келдь — Коп кеилкпей икемге келедь Кайтып жумысыца ораласын. Кемдп< етпейдь Кейш куреске тусуще болады. Саймасай ун-туназ 6ipa3 отырды. Анна энп'меш кыз- дан айырура карай айналдыра бердь — Осында калуга тура келт тур. «Казлестщ» жыл- кысын багамын. Будан былай жылкышымын. Туспшш з бе. MeHin KiM екешмд1 сендер рана бйтесщдер. Анлакеи де, женешем де Meni «ат косшы» деп тусшедь Солай бола 6epciH. Анна болмеден шыкты. Колында сусыны бар Сумбы- шашты кердь — Будан былай аурура келунп болма. ©siM карай- мын. Мумк1н оз бетщше дэр! жасап 6epin те журген бо- ларсын. Дэр1 неге курып бара жатыр десем, сынар езу- леп, сен тасып жур екенсщ рой. Колыцдарыны юмге апара жатырсын?— деп Анна кызды сыртка алып ш ырып Kerri. • Аннадан Сумб1лшаш ем1рде еспмеген сезш ест1дк ¥ры атанды. Кыздын кощлш калдырды. Енд1 кайтып дэр1ге жуымайтындай erri. Кыз катты киналды. Тоста- ган кезге тола кеткен жас, узын KipniK карылганда, шеп- те TypFan шыктай омырауына TOriae Kerri. Саймасай отырран орнынан турып, болме irniaae эрль 6epai журе бастады. Ойы онра, санасы санга белшдь ЕщМ рана жаны жайбаракат тауып, жарасы жазылып, кенш орнына Tycin келе жатканда, ойда жок кырсык- ■ гын тары да мойныиа орала кеткенш караты, Кам koiu- л1 кайта кобалжыды. Яковтьщ ушндеп тапаншаны ал- рызып, жастыгынын астына тырып журд!. Богде адам Kepmi болмеде жаткан Саймасайра зер сала койган жок. EciH жиды. Eimi-CHfli тошрепн TiMicKUieyi мумкш. Бэршен осы адамныц басынан кылмысы асып турып, Tipifleft колFa тускешне куд1ктенедй Демек, эл|' де быпей жаткан шаруа бар екендтне Саймасай оз козш e3i жет- 67

юзгендей болды. Сайм-асайдын ойы эр сакка жупрдь Аннаныц айтуына Караганда таудан кулапты. 0mip мен Дэулет кара басын кетерш келдк Сонда мылтыгынын болмаганы ма. Сонда меш юм атты. Kernin келгендерден кешл сурай ешюм келген жок. Демек, олар муны таны- майды. К,айта шапкан жау жаман. Сактыкта корлык жок. Саймасайды осы 6ip жайлар ерелей бердь Орындыкка келш отырды. Терезеден сыртка карады. Кас карайып, ымырт байланып барады екен. Яковтын уйшщ алдынан басталган ж алш з аяк жол сай куалап барып тау бектерш каптаган кара орманга Kipin жок болды. Карагайдын iuirneH жылт-жылт етш от KepiHfli. Карагайшылардын оты едп Шымыр бутакка тиген бал- танын жацппрыты естмедь Таудан салбыраган кара келенке Саймасайдык тере- 3ecin буркей бердк Терезенщ желдетюшш жауып, ni.n- Teai шамды жакты. Осы сэтте сырттан ecii< кагылды. — Юре берйиз, ecii< ашык. Колында ак дэкеге ораган буыншак-туйжшеп бар Сумбжшаш юрдк Кунде жаркын жузбен жадырап юре- тш. Осы келюте ол коцыр салкын, кещлаз кершдк — Бупн меш бесбармакка тойгызып жаткызайын деген екенан гой. Kypim аркасында курмек су iminTi. Cenin арканда ет жеп, сорпа im in, куат жиып алатьш болдым. Кел, карындас, астан ауыз ти,— деп еттш бетш ашты. Кыздын тамакка тэбет1 шаппай отыр. Кундепдей емес, кешлаз. Караколекке уйде кыздын жуз1 албырт- танып, уш кезге жараскан узын KipniKTepi сойдиып nopi- недь Саймасай кешш тамагын imin болганша, кыз тере- зешн алдына келш, сырттагы кою карангылыкка коз ж!бердь Бет алдында кара орман Meuipey уйкыда жатыр. То- бесшде жулдыздар жымындайды. Bipi emin, 6ipi жанады. «©Mip де осылай-ау» дед1 кыз imiiieH. Кыздын журепне з1л TycipreH шм болды екен. Саймасай терезе жакка па­ рады. Шам ждрыгы кыздын жотасына тусш тур. Бурме.ш кейлек, кынама камзол кулын мусшденд1р т , Сумбьл- шашты кержтещиредн Осы 6ip KepiHic ж т т журепн кы- тыктагандай болды. — Тамагын тэта екен, карындас. Сумб!лшаш ун-туншз журш, ыдыс-аякты жинады. Жумсак басып, уй шшде enTi кимылдайды. Сумб1лшаш тау гулшдей тэкаппар керждк Шында есетж шынардаи 68

мм болса сонын колына тусе бермейтшдей кершдк Кыз сыр алдырмаура тырысты. Адам мшезш езшше урынып, езшше болжай бшетш ж т т к е Сумбшшаштык жабыр- кауынын. себеб1н 61лу онша киынра тусе койран жок. «Жылы-жылы сейлесе, жылан iiiHen шырады». Сайма- сай кызды сезщен жылытты. — Жаралы адамнын жардайы калай? — Анна апайдан сурацыз. — Калайша? — Слзге енд1 дэршердщ Keperi жок. — Дэршер керек болмаса, карындас, акыл косатын адам керек... — Оны баска жерден 1здегешщз дурыс болар. — 1здеп кайтешн, касымда сен сиякты сешмд1 карын­ дас турранда. Сумбшшашты «сешмдЬ деген ce3i жендк «Сенемш» дегеи сезд! кызга aai еишм айта койран жок. — Аннадан кеп нэрсе уйренген боларсын? — Тамыр устауды уйренд1м. — Онда MeHi« тамырымды устап керцп... Саймасай бшегш усынды. Жумыр бшекке, нэз|'к сау- сактар кадалды. Ытырылып турран тамыр кыздьщ жу- periHe от туардк Ж!пттщ тула боны шымырлап, бойы балкырандай болды. BipaK ce3iMiHe epiK бермедк — Калай екен?— деп колын тартты. — Журепндз тайдай тулайды рой. Онысы Heci? — Bip нэрсеш сезетш болар. — Сондай эдетМз бар ма едк — Куанарда, не ренж1рде журепм тулайды. — Куанатын боларсыз. — Тамыр устауды б1лед| екенсщ. Анау жИ ттщ та- мырын басып Kopmi. 1шшде не luipin жатыр екен. — Ешй маран онда Kipyre болмайды. — Онда былай болсын. М ент KiM екешмд1 ешюмге айтпайсын. — С1здщ i<iM екешщзд! 6api бшедк — KiM деп 6inefli? — Ораз аганыц кемекнпа деп бкпедк — Кемекнп — аткосшы деген болады. Тусшдщ бе? — Аткосшы екеназ Foil. — Каида журсен де осыны айт. Юм сураса да осыны айт. — Менщ тамыр устауыма руксат етпейдь

— Калай етеек екен. Карагайшымен бут!н болмаса да ертен сейлеседк Аннанын касында ундемейдр — Олардын ce3i дэрьдэрмек туратын уйдщ кабырга- сынан жаксы еепледп Мундай жердщ бар екенш еишм бшмейдк Tinri Анна апайдын 03i де бишейдй flapi алып ж у р т , оныц жетелгенш естдом. Мунда еишм шрмейдп Юлп' менде. Анна апайдын 63i де юрмейдп Кандай дэр|- Hi алып келуд1 маран айтады. Мен Kipin алып шырамын. — Ендеше, 03iwU тыцшы етш тарайындаймын. — K im екенвдз енд|‘ еаме тусти — Жап аузынды. Менщ KiM екешмд1 жана айттын РОЙ. — Бала емесшн,— деп Сумб1лшаш есжке жакындан барды да, «жаксы жатып жай турыныз, жылкышы a Fa»,— деп ш ы ры п кегп. Айтып ауыз жиранта болган жок, колында буыншак- TyfliHuieri бар, ауруханага келе жатдан карагайшыны кердь — Келе жатыр... — Орнына бар. Не айтады бэрш кекейте туйш ал. Сумбшшаш ьле-шала уйден ш ы ры п, дэрьдармек кой- масынын eciriH ашты. Ептеп басып, inine Ktpai. Кабыр- расындагы есю терезент орнына туткан дэке пердеш жиырып, кабыррара куларын тоса койды. — Айран экелдш... — KiMciH... — KiM екен1'мд1 кайтесщ. О дуниеге барып кайттын. — Кайда жатырмын... — Ауруханадасын. flapirep ете жаксы адам. Ceni влт!рмед1. Аган иманды болсын... — KiM дейан... — Теке елдь — Кап, арманда кегп-ау. Экем кайтты екен. — Экен кутылып KeTTi. — Ата алмадым. A hfum тайып кет1'п, таудан домала- FaH бойда табанга тусшть Кай мусылман алып келд| екен. — Меж таныдын ба? _, — Даусыннан таныдым. Кыррыз ж ! г т Дэшенс1Н рои. Асуда сеш кутпк. Келмедт. Кыргызга жаяу асып кете алмадык. Курыншыларга 13 алдырып койдык Сен тани- тын осында еишм жок па? — Танымаймын. — Сендерге ат экеле жатып усталдым. 70

— Мунда не icTen журсщ? — KapaFafl кесемт. Тамад ток. Бастырымыз орыс » ir m . Эйел1 ceHi ел1мнен алып калды. BipiH-6ipi барлап сейлесть — Уй 0з!мдш демегш; уй артында Kici бар. SsiMisiue сейлесейщ. Булар TyciHiKci3 тммен сейлесть BipaK кеп сейлеспе- Д1. Эр ce3fli белш-белш айтты. Марынасын тусшбесе де Сумб|'лшаш кекейше туйш алды. Кетершде: «Экен 6epin едк мына тумарды мойныка так. Ауруыннын ауыртпа- лырын кетередЬ,— деп, ямпгпн; мойнына тумар тарып, 03i сыртка шырып кетть «К ел т тур»,— дед1 ауру ж1пт. Сумбтшаш ecTireHi болмаса, ешнэрсеш керген жок. Адамды даусынан ажырату мундайда киынрэ туседк Дэр1хананыц eciriH жауып, кою карангылыкты жамы- лып, бет алдында коршген терезенщ жарырына карай кет1п бара жатканда, карсы алдынан Яков шыга келдь — Кызым-ау, тунделетш кайдан журсйк? Bip уйдщ бойжеткеш буйте ме екен. — KeuiipiHi3, Жакып aFa... — CeHi i3flen шырып ед1м. Аннушка сеназ уйыктай- тын емес. Яков пен Сумбшшаш уйге шрдк Уйде булар орысша сейлееп. Бул — кыздын Tijieri едк К,ыз купияны суырт- пактамак болып едь — Аннушка, это что такое — Н КВ Д . — Народный комиссариат внутренних дел. — Корганышын сенш, кызым,— дед! Яков. — Народ — халык. Ал, «ный» Heci? — Жалрауы... — Комиссариат ше... — Казакша да комиссариат... — Внутренних... сенщ «Наружный», «Внутренний» деген дэрщ бар емес пе. Сонда «внутренний» дегенщ «ш ш » болтаны ма. Дело — ic кой. Ал, дел-iH не? — Коптж марынада айтылып отыр. — «1стер» екен рой. — BapiH косып айтшы. — 1шк1... 1стер... халык... комиссариаты. — Демек, кызым, iuiKi жаудан сактандырады. — 1штен шыккан жау жаман, Жакып aFa. Жылкы- шымын дегеш Heci? — Жауабын дурыс айтыпты. CaFan сенген екен. Кы- 71

зым, сенген адамнын сезж сыртда шырармайды. Ашыд ауызсыц. — Екеуше Рана айттым рой. — 1шжде болсын, кызым. KiM болса coFau ондай адамдар сене бермейд!. CeHiMre 6epiK бол,— деп Яков шарт уздк Сумбшшаш кжэсж мойнына алды. ©з KaieciH ез'1 ту- ciHfli. Жен1л Mines б1лд1рш алды. Б1рад Сумбшшаштын сезге 6epii< екенше сенедь Ocipece, Саймасайдын жумы- сынын KayinTi екендтн сездь Онын жаны кыл устшде т¥Ррандай кершдь Карарайшы ce3in койса, Саймасайдын eMipiHe Kayin туатындай кершдь Бул ce3fli енд1 дайтып аузына алмаска езже-ез1 серт бердь — Кане, тамад суып далды. Дастарданга кел1ндер,— дед1 Анна. Сумбшшаш ун-тунс!з отырды. — Аннушканыц тамагы дэмд1 екен. Сумбшшаш асда дарады. Яков б1рдене дейж деп ед1, Анна онын ойын белin яобердь — «Когда я ем, я глух к нем». Сумбшшаш штей осы сездщ дазадша баламасын i3- дедь — Б|'зше оны «ас тамагым, тыныш дуларым» дейдк Сез табысты. Кешл жарасты. Кабад ашылды. Канду сездер жайына далды. Дастарданды Сумбшшаш жиыс- тырды. Сырттан 6ipey eciKTi долымен емес, таядпен урды. — KiM болсан да адырын. EciKTi сындырасын,— деп Яков сыртды eciKTi ашты. Уйге суйретшп Анламас юрдь Таядда суйенш эзер тур. Ит талагандай шалдын устьбасы ©Р>м-©Р'м. Сол иыры TVCin KeTinTi. Шал есшен тана бердь — Яков, сен женешеке жупр. Кызым, сен маран кемектес. . Екеулеп шалдын сырт кшмж эзер шешшд!рдь ЕнДге басып женешем уйге ендь Tycci3 жатдан шалын кердь Бет1не су бурKin efli, Анлекен кезш ашты. — Картайранда ecipMe дед1м. Кекпар тартдан ненш’ алган,— деп женешем бэйек болды. — Кайдагы кекпар? . — Кедей де, орта шаруа да келш жатыр. Каидан келд! держ бар ма. Bipi — дыргыздан, 6ipi — ойдан, 6i- pj — дырдан, 6ipi — ерден келш жатыр. Куанышына кекпар тартатын боп жур. Адам жылды мшезд! екен. 72

Сэл кабагы ашылса, жайрандап шыга келедь Калай, жа- ны кала ма? — Суйеп сыныпты... — Куйреп турран суйек кул болып кеткен шырар. Кермеген азабым осы едк Кудай еши муны да керсетешч деген екен. Зембмге салып, ауруханара алып журдк Яков зем- бмдщ 6ip басын устады. Женешем мен Анна екшнп ба- сын кетердь Сумбмшаш фонарь устап жол бастады. Карангы тун. Кезге туртсе керпаз. Тебеден басып турран кара аспанда, кжз уйдщ жыртыгынан шыккан сэуледей, жулдыздар жымыцдайды. Ауыл ш ш де кыбыр еткен жан жок- Тун ты ны ш ты ры н анда-санда арс еткен тебеттердщ уш бузрандай болады. Кара жумыска кесш- гендер жататын баракты айналып ете бергенде «юмсщ ей?» дегеи дауыс есплдь «Яковпын» дегенде барып, «Жакып» болсан журе бер, даусыннан таныдым»,— дед!. Кекпаршы шалды дэл1зге калдырып, Анна Саймасайдын белмесше юрдь Саймасайды KHiHKipin, баска ес!ктен шырарып, жанына Яковты косып уйге жгёердк Анлекенд! Саймасайдын орнына жаткызды. Б1рдене деп журмесш дегендей, Анна Сумб1лшашка карал аузын басты. Яков Саймасайды уйге ертш шрдк Олар Анна мен Сумбшшашты кутт1. Анлекен карагайшылардын к ап т и барушы ед1. «Казлестщ» ат барушысы атанды. Жумыс колы жеткпей жатканда Анлекеннщ жардайы Яковка онай тиетш емес. — К,ас кылрандай карашы мунын аяк астынан мертК rin калганын. Куш-квлжД юмге баккызамыи енд1. Яков шын куйзелдь «Казлесте» адам кушшен де ке- л>к кучи коп. Карагайды суйретш, тшсп орыига келж тасиды. Bipi жумыска жеплгенде, екшнла купмде, жем- де, немесе жайылымда журу! керек. Онын успне колхоз- Ра берiлген куш-келж кайткалы тур. Колхоз жерш ай- дап, куздтн erin алды. Артык ауыс жылкынын оларга да Keperi шамалы. «Казлес» канша дегенмен мемлекеттж орын, мекеме. Оран каладан карайласып турды. Курал- жабдыктарыныц 6apin каладан алады. Азык-тулж, кант- шай каладан келш турады. Колхозшыларра Караганда булардыц турмысы элдекайда жаксы. C ohfh куш агаш уста, TeMip уста, есж-терезе жасайтын шеберлср келдк Кшз уйдщ cyfteriH жасайтын адамдар да табылды. Тактай тметш ара орнатылды. Я ковке кара жумыска кесжгендердщ Й н д е Дешен унап жур. fence TeMip узе- 73

Ai. Карагайдын тш н ете жаксы б1лед1 екен. К,ара куш ж етт жатыр. 0зш де, езгеш де жумыска жегсдк Оный алдында ешгам жумыс 1стемейм1з- деп айта алмайды. Карагайшылардын бригадир! етш таганындады. — Куш-келтиш мен багамын,— дед1 Саймасай. Саймасай тушмен елепзш уйыктай алмады. Capeci iiueTiH ала кеу1мде жаткан орнынан турып кшндк Кора- да байлаулы турган Анламастын Kepi тебечш ерттеп Mi­ nin, тан карацгылыпли жамылып, Саймасай ауыл сыр- тын айнала бердк Бет алдынан ескен тан самалы, туш­ мен беймазаланып, KipniK айкастырмай, кез жумулы, KOHiJii ояу тан атырган адамныц ауыр тарткан денесш серите TycTi. Bipa3 тесек тартып, айнала тешректщ ке- реметшен кол узш калгандыктан ба, жау оп>шан жара- ланып, к ен ш куса болгандыктан ба, мына жел1 ойнаган кен дуние сыбдырап аккан таскынды тау озеш, кара буйра карагайлар, бурынгыдан бетер ыстык, жан дуние- сш жадыраткан керемет куш Tapi3fli кершед1' OFan. Вершен ол Яков пен Аннага елгеншше риза. Ок узген топшыны кайтып калпына келпру Яковтын гана колы- нан недель Мундай адамды оташы дейдь Саймасайдын утымында Яков бупннен бастап балбармак онер neci, осы ещрдш орны белек оташы адамы болып калды. Анна iuiKi дуние мен сырткы жаранын таптырмайтып eMiiiici, KipmiKci3 кешлдщ суйштю, адам жанынын на- гыз арашашысы ретйгде Саймасайдын кеншне уклады. Орыстын осы eKi карапайым адамына деген журттын суйшпеншшгшде шек жок. Тан шыгыстан рен бшире бергенде, Саймасай ат ус- тшде турып Энлр жаткан белмежн Tepe3eciH, камшынын epiMiw колына кысып турып, тобылгы сабымен тыкыл- датты. Ак болатнайдан иплтерлеп устаган терезе пер- д е т 6ip жарына сыдырып, 0uiip мойнын терезе жакка сурына карады. Саймасай «сыртка шык» дегендей иша- рат 6iKflipfli. Устшде колдан тшкен шибаркыт костюм i, басында айыр ак калпагы бар, кара муртты, кызыл шы- райлы, сырыктай ж т т атты адамнын касына келдь «Кулкын сэрщен журген гам болды екен», деп ойлаган Энлр атты адамнын аттан тусш, колын созып амандасу- га онтайланып келе жатканда FaHa KiM екенш таныды. — Ау, Саймасаймысын, ауруханадан кашып шык- каннан саумысын? Устшде шапан, басында калпак, та- нымай калдым. Bipeyfli тонаганнан саумысын? де/и «Казлес» колхозынын председатель

— Мына хатты caFaH «Тамырыц» ж!бердй окып шык. та, мен1 жолымнан калдырмай тез ж1бер,— дед1 Сай- масай. — Тамыр айтты, ic 6iTTi,— дед1 де, ауылдын шетшде- ri ат KOpaFa карай журдь Булар аттардын науасына жем салып журген жылкышыны кездеепрдь — «Казлестщ» аттары кайда?— дед1 Эпир. — Корада,— деп жауап берд1 жылкышы. — Алып кетуге адамы келдк — Мазамды KeTipin едп Келгеш мундай жаксы болар ма. Кане, жур KopaFa, TipnecTipin алып кетерсщ,— дед1 де, жылкышы кул!ма сасыган ат KopaFa алып Kipfli. Он шакты атты матастырып, сыртка алып шыкты. IpKin отырса, Аркеме аттар жетекке жаксы журедк Же- текке алган атты ез атынын мойнына, калгандарын 6ipi- н!н мойнына 6ipiH байластырып, Саймасай келген жагы- на карай кайта тартты. «Казлес» колхоздын жершде отырып, оньщ KapaFa- йын дайындаса агаш уй салып, керкейтсе, онын одан аяр еш Hopceci жок. Эпир куш-келщпен кемектессе, Яков шарт бойынша, карагайдан аурухана мен балалар оки- тын бастауыш мектептщ уйш салып беруге келккен едк Мундайда колхоз бен мемлекеттщ мекеме арасында ауыс-туйш болып турады. Колхозга Караганда «Казлес- TiH» Ka3ipri жардайы жаман емес. Ораз бул icTi ертеден колга алган болатын. Кара- райы калыц осы enipfli алдымен ауыл пайдасына шеш- кен екен. Сондыктан осы шарын шаруашылыктын каз!р- ri жумысы Кыземшектег! колхозга жетш жатыр. Ал Кыземшектшш баурайында ауылдын косы кетершл келедй Bipi — «Казлес», eKiHniici — колхоз. Б!рлескен шаруашылык- Бэр! аралас ауылдын советше карайды. Кейш келуш!лер осы жерге коныс тепть Ораздын т!ке- лей тапсырмасы бойынша Яков бастаран топ алдымен уйд1 осыларга салды. Совет еюмет! рана оларга кекип- Л1к жасап, басына пана орнатып, аузын аска жетк1з!п, балаларын мектепке тартып отыр. Вул ещр жана ©Mip- дщ карлыгашы ед!. Орныктап жана вм!рдщ отауыи TiKTi. Жер жыртып, астык ектн Енд! бул ешр Ораз айт- кандай: «Калыптаскан коллективт! шаруашылыкка ай- налады». Кыземшектег! «Казлеске», кэд!мп Ораз курган ша- рын жумысшы ауылына он шакты атты ipxe тартып, ус- т1не туйе жун шекпен киген, басында кенетоз айыр кал-

naFbi бар, жалпак 6eTTi ж!Нт aFactj келдь Ат айдауши ертемен коска келдй Жумысшылар KapaFaflFa жиналып жатыр екен. BipeyiHiH бет1нде балта, б1реушде етюр ара, шлия-камытты уй*п койыпты. Ай-шайга караган жок! Ат айдаушы дауыстап сейлеп кетть — Ау, бул ауылдын бас Heci кайда? Мына аттарын етюзш алсын,— деп айгайлады Саймасай. Он шакты тэшквмд1, KapaFaflFa кагатын шегеш ж тке Ti3in, алка кусатып мойнына тагып алган Двшен Сайма- сайды таныган жок. — Ей, куж!рекйне Караганда, дэу де болса осы ауыл­ дын кожасы сен шыгарсын,— деп Саймасай 0FaH т1л катты. Кутпеген жерде, кулак тубшен шыккан бвгде дауыс- ка Дешеннш томпак бетше кан ойнап uibiFa келдь BipaK ол бетке шапкан ашуын баса койды. Куджтенбестен, са- басына тусе свйлед|. — Айтканыц келсш, аузына май. Кожалык колга тисе, тем1р алка такпас ед1м,— деп тэшке'мд! сылдыр- латты. — Енд1 юм?— дед1 такымдап. — Бастык !здесен 6epi кел,— дед|' квптщ ортасында 6ipey. — Кайсысын бастыксын? — Бастыкта не шаруан бар?— дед! узын бойлы, ая- гына керз1 ет!к киген, квк квз алам. — Кикакты кой, маран бастык керек,— дед1 аттылы адам. — Ей, бастык болтан адамнын басы екеу бола ма? Айтып тур Foft бастыкпын деп,— дед! Дешен аттардын касыпа кел1п. — Бастык болсан, аттарынмен косып меш етюзш ал. Bi3AiH бастык мен! саган бутш 6epfli,— деп атынан тус- Ti де: — Кой, бастыкка кел!п бас имесек, карауына втт барам, ертен кабагынын астымен карал журер,— деп злг1 адам кос.кол ын усынды. — Ей, езшш сасык кулыгы бар ма деймш,— деп бастык онын колын алды. — Ей бастык, танысып кояйык, мент атым — Жыл- кыбай. Топырагын торка болгыр, маркум экем тауып койыпты. Эл: кунге дейт алдымнан жылкы кеткен емес. Ал сети атын юм, кай туган боласын?— деп бастыкты такымдап болмады. 76

— Экем аты Матвей, ез1мд1 — Яков дейдь — Онда сен болмай шыктын. Мэпбей-СэДбейпии бшмеймш. ©3iM тауып, ондай атты бул елкеден еепсем, кулагым керен болсын. Мына каттын neci сен емес екен- ci'h оида,— дед1 Жылкыбай. — KiMre бер деп ед1 ол’ катты? — Жакыпка бер деген. — Жакып тамырра бер деген жок па? — Дэл устшен туст1ц. — Ендеше, катты экел 6epi. Аттын да, каттын да Heci менMiн,— колымнан хатты жулып алды.— Агайын- нын аты озганша, ауылдастын тайы озсын деунн ме едг Озранына куанамын ауылдасым. Жарайсын, тамыр, осы барытыннан танба... Ау, мынау жершде сен туралы ай- тыпты гой. Жылкы жайын жаксы б!лед! дептк Онда айтшы, мына аттарыннык кайсысы мыкты, кайсысы эл- С13,— дед1 Яков. — Bopi белд1 аттар. Ен болмаса eKi уак сулыра той- рызып турсан, тау квнпруге жарайтын куш бкед1 бу- ларра. — Не гони кнутом, а гони овсом,— дейд1 оны б1зде. — Калай десен солай де, мен турасын айтып отыр- мын. Ал, мына Торыны алайык, кугайра жетшзбейтш кашаган. BipaK алыстан ат дорбасын KSpceTiri: «Moh... моЬ» десен, 03i жетш келедй Ат дорбасын басына мген- ше, мына жирен, алдына келсен т1степ, артына келсен теу!п мацайына жуытпайды. Мына карынды карагердщ аузы 6ip тыибайды, не берсен соны жейд1. Ит аякка ку- йып жуынды берсен де iuiin алды. Бул догалы камыт- тын аты, ешске карагайды айдатпай, cipecin устап турып алады... — Жарайды, жылкынын жайын жаксы бшед1 екен- с!н. Аттарды жемдеп осында алып кел, карарайшы a;i- riTTepre таратып 6epeMi3,— дед1 Яков. Bapi Яков айткандай болды. Тарпан торы Дешенге тидк Кунд1з карагай тартады. Кешке карай Саймасай алдына салып куып кетед1 Жумыс басында, карарайшы- лардыц'касында журш, Саймасай б|'раз . кунш ©Ti<i3iu алды. Дешенге онын салдырлаган, ак кещл, ашык Mine- si,j керген-бтгенш жасырмай айта берет)н ашык ауызды- ры унады. Не болса соны сез етш, эЫресе.'о’сы аймактыц Унгыл-шунРылына дейш 6meTiHfliriH мактан eTin отыр- ранын сынарысы келд! ме, жок болмаса, im туйin калды Ма, eiiTeyip Дэшен оны кагыта сейледй 77

Bijiriui болсан, ана тауды не дейд1?— деп туйенщ ек1 еркешшдей тауды керсетп. — Ей, MdriTiM, сен тэлкекя кой. Оны емшек емген бала да 61лед1. Сурасан, козге кершбейтшш сура,— дед1 Саймасай. — Мына езен басын кайдай алады? — Мына жерде Кайынды, одан api Терекп, сонан ке- шн Кудырты. Байсауырдан аргысы кыррыздын Алатауы боп кетедь — ©pircriHi айтпай кегли рой. — ©piKTi ол жакта емес. — Ёщи кайда? — Кыземшектщ асуында,— деп турасын айтты. — Энлме бузау ем1зед1, бузау таяк жег1зед1,— дед! де, Дешен атын жетектеп барып, улкен 6ip карагайга тэшкэм какты. Саймасай атына MiHfli де ауылга карай эндетш кете берд!. Карарайшылардан карасы кершбей кеткенде, койнынан койын дэптерш алып, «©piKTi* деген жазуды !здей бастады. «©piKTi* кыррызга асатын асудык Tepic- кейшде жатыр. ©piKTi ушке белшедк Улкен ©piKTi, Орта ©piKTi, Kiiui ©piKTi бар. Онда жабайы epiK оседй Мунын оран Keperi не? MeHi сынамак ушш сураган болар? Осы 0H,ipflin адамы ма, жок кел1мсек пе? деп аныктап алгы- сы келген foH. «Екеум!з де жасырынбак ойнадык- KiMfli- KiM табар екен. Тэуекел!» — деп аттын басын ауылга бурды. EciK алдынан оны Сумб1лшаш кутш алды. — Дошен оныц мойнына тумар такты. — Тумары Heci? — Ырым еткен рой. Тары не дед!? — Калган сездерш тусшбед1м. TyciHiKci3 т!лмен сой- ледй — Не айтты сонда? — Мше, озЫ з окырсыз,— деп буктелген караз уста- та бердй Саймасай атыньщ айылын босатып Анламастын уйше Kipfli. Уйде жападан-жалрыз шай iuiin_ жекешем отыр екен. Бегде адамнын KipreHiH жактырмай калды. Шалы- нын MepTirin, ауруханада жатканынан 6epi мэшс! жок- Еш нэрсеге кен,ш шаппай, езш селкос устап жур. Уй ие- ci торге шык демеген сон, босага жакка отыра Kerri де, келген жумысын кыскаша айтты. — Энлр ж!берд1,— дед! Саймасай. 78

>— Баскарма кайным ж1берген екен foA. Жылкышы- мын де. Bipey елмей, 6ipey кун кермейдк— деп темей карады элп эйел. — Ю м Ы з елш ед1?— деген жылкышынык ce3i элп эйелдщ жанынан e rri б1лем, тулен турткендей, басын какшан етюзд!. — Жагына жылан жумырткаласын. — Cisfli кайныныз салмакты, саликалы адам деп ед1, ci3... — Йемене, тандайына татымай отырмын ба? Сезд! кой да терге шык, шайга кара. Саймасай деген атты женешем кеп естда. BipaK ещ-тусш керген жок. Ауруханада жатканда бетпе-бет кездескен емес. Сумбшшашпей турганын кердь Онда да сыртынан керген едк Анламас таниды, 6ipaK ол ауруха­ нада жатыр. Саймасай шай iuiTi. Дастаркан жиылды. К,алги бердь — Кез шырымынды ал. Кешке малга кетесГн. Мен шалыма барып, шай iujKi3in кайтайын,— дед! де жене­ шем сыртка mbiFbin Kerri. Сумб1лшаш берген кагазды оки бастады. Саймасай- дын кезгае шым-шытырык сездердщ Ti36eri кершд!. 0 3 i туып еспмеген сез Tipneci. «Апыр-ау, ермек ушш айт- паган болар» деген ой онык кекей!нен кетпей-ак койды. Басын курап окып керейшнп. «Кете д1ел. Kecicep анам сынбол. Сенб!сдр. Зеденте- ре Мыншыга» деген тусшшпз сездер пзбепн кайта- кайта окып тусшбей-ак койды. Тез окыды. Еж!ктеп окыды. Дауыстап окыды. Тус!нбей-ак койды. 9pi айнал- дырып, 6epi айналдырып, еш нэрсе шыгара алмаган сон, кагазды калтасына жумарлай салды да, ез! кайтадан сыртка шыкты. Атынын басына ат дорба !л1п, Саймасай ауруханага карай журдь Алдынан женешем шыкты. Манарыдай емес, жуз1 жаркын, кабагы ашык. — Кайным, кудай кез жасымды керд!. Байкус ша- лымнын 6eTi 6epi карады. Канымды 6epin журш, ел!м аузынан алып калдым,— дед1 де TopFbiH женешем ете шыкты. Саймасайдын келген жумысы Аннага жолыгу едь Бул кун! улкен-Kimi демей, басы ауырып, балтыры сыз- даса болды, Анна га жупредь Солардын 6ipi болып бул да шаруасын 6iTipin кайтпак. С эн тусть Аннаныц ал- дында ешк1м болмай шыкты. EciKTi ашты да Саймасай Kipin келдй Адам енген!н дэршер эйел кермей-ак сездь

— Отырыцыз, кай жервдз ауырады?— дед1 Анна то­ мен карап жазу жазып отырып. . — AybipFaH жер1мд! б!лсем келмес ед1м,— дед1 Сай- масай. — Туу, ci3 екенс!з гой. Калай 63repin кеткеназ. Са- кал-муртык ecin KeTinTi foA Алуга колын тимей жур ме? — Менщ атым Жылкыбай. Жасым кырыкта. «Каз- лестщ» жылкысын багамын. Осы жер1м ауырады. — Кане, ауырган жервдзд! кврейш. Шекпешщзд! шешииз,— дед! Анна сактана свйлеп. Саймасай мен Анна сыбырласып сейлесть — Тумары бар ма мойнында? —- Бар. — Тумарга зэру ед1м. Колыма устап керсем... — Кайтарып беретш болсаныз... — Жарайды. — Bip айналып кайтып келераз. OFaH дейш дэрйш- fli дайындап коямын,— дед1 де сыртта турган адамды шакырды. Саймасайдын карсы алдынан Сумбышаш uibiFa кел- Д1. Жылкышы epiKci3 аяцдай бердй Тым суйшмд! керш- д!. Ж 1птт1Ц алдынан кия eutici келмей, кыз eciK алдын- да турып калды. — Ау, жылкышы MiiriT, кызды ж 1берсецш1, алдында турман,— дед! АннЪ. — С!зге жэрдемил керек деген сон келш ед1М,— деп Сумбкчшаш бегде жандай сейледь Касы садактын шншдей кайкиып б!ткен, Kipnirl сай- даудай, eni бетшен кан тамып, кулпырып турган кызды кердк Таудын epKiH вскен лагындай жан-жагына тосыр- кап карайды. Yfifleri муншген дэршщ и ст жактырмай, жещнщ ушымен аузын басып тур. — CaFaH не болды? — Ауру KiriT тесте карайды. Кемектеспесен болатын емес. Укол салуды бйлесщ. Дэршщ TypiH ажыратасын. Ж ара тануды уйрендщ... — Сенщ касында жургенд1 вз1м де жаксы кврем. — Онда былай болсын, Анлекеннщ жарасын ауысты- рып танасын. Дэр1 бергенде жылкышы ж!г1тке тым жа- кындай берме. ... — Жакып алган трактордын тшн уиретедь.. — Ka3ip кемекнлм бола тур. KefiiH керерм13. — Куп болады.'Анна Васильевна. Сумбкпшаш бурын мундай созд! айтпаушы едь «Сы-

ныктан басканын 6api журады» дегендей, Яковтын «Анна Васильевнасы» кызга да журыпты. Кыздын бойжетш бара жаткандывын ангарды. Анна инабатты, мшез быш- pin, кыздын ы рынэ жырыла бердь Сумбышаш Аннаны суйш-суйш алды. Бурын мундай эдетш керген емес. — Бойжетш калган екенсщ, кызым. — Квнш м ecTi, Аннушка. Ke3iMfli аштын, неткен асыл жан едщ. Дэр!гердщ болмесше келдщ. Кане, караИ ж!берей!к... Денсаулырьща кояр шнэм жок. ©кпен ашык, козщ таза. Журегщ асау тайдай тулайды. Унатып калган жокпысыц осы сен 6ipeyfli? — Койынызшы. Бшген сайын бш пм келед1-. Окыган сайын оки 6epriM келедь Кыздын iiui ку емес пе, Сумбшшаш iui жия калды. Экшшекпен су кетерш, Саймасайдын тусынан талай рет erri. Кыз ашык, не айтса да ойын ашып айтады. Аузы бер!к, артык сойлемейдь — Мше, осында комекинге 6ip кызды шакырдым. Ауыз белмеде отыр.— Сырттан сынык мшезд!, кыррызша кшнген кыз ендь — Отыр. — ТанЫсып кояйык, атын кш ? Мешн атым— Сум- бшшаш. Ал, сен1н атын ше? — Кырмызы. — Ата-анан осында ма?— дед! Анна. — Жок. — Мунда KiMHiH колындасын? — Эпкемнщ. Жездем колхозда, эпкемнщ бала-uiaFa- сы кеп.— Одан эр! казбалап сурамады. Анна мен Сум- бшшаш кыздын керю'не кещл1 тойды. Кысык коз, колан шаш. Осыншама уакыттан 6epi каиша yrirrece де ауру- хананын жумысына ауылдагы кыздардан келаре алмап ед1, енд1 Кырмызынын келгенще куаныштары койында- рына сыймай отыр. «Демек,— дед! шшен Анна,— б!зд|'н ауыл тусше бастаран екен». — Кане, Сумб!л, мына Кырмызыга алдымен уйд! ка- ай таза устаудьщ жолын корсет,— дед1 Анна буларды баска белмеге шыгарып жатып. Анна колындары саратына карады. Аурудын кунде- ■ liKTi барысын жазып отыратын дэптерш алды да, элг1 тумарлы жМттщ карточкасына коз жуг!рт!п шыкты. «Ие, жардайы жаман емес. Ары кетсе 6ip аптада орнынаи ту- рады. Сонан кейшг! куш не болады. Кешельбер! уйкым 81

бузылды. Уйыктататын 6ip ем жасаныз,— деген еде Уакыт та боп капты, кутш отырран. болар,— дед| де Анна орнынан турып, ауру жаткам белмеге бет алды. Кун жакка каратан белменщ inii. Терезеден тепл- ген кун сэулеа тесекте жаткан тумарлы хигп-пн басы- на теплш тур. Терезенщ ecirineH KipreH 6ip кек шы- бын окша зулайды. Шыбын калай ушса, Ж1г1т кезш солай карай Т0нкеред1, кейде мойнын бурып карайды. Жалгыз шыбын аэр\\ сасыран уйден калай ушып ш ы рып кетерш б1лмей, 6ipece терезешн эйнепн сотады, 6ipece xririTTiK кез_ алдынан агып втеди Kipren TeciriH кайтып таба ал- май, уша-уша канаты талды-ау деймш, тесекте жаткан ж1г!ттщ басына келш конды, ж1г1т демш iiuiHe тарта койды. KepneHiH шшен колын шырарып, колын жыбыр- ларан мандайра жакындата бергенде, шыбын тебеге карай ушты. «Куткарып ж1бернй» дегендей, куларынын туб(нен тызылдап ушып етедк Кек шыбын терезен!н 6eTiHe ушып барып конган кезде тумарлы ж!г1т орнынан ептеп турып, терезе жакка жакындады. Тесек тартып жатканнан 6epi, e3i аярымен турып отырраны осы. Тула бойы калтырап, Ti3eci д1р1л- дегенмен, TiK турранына куанрандыры сонша, терезеге жабысып туртан кек шыбынды eKi колын ербендетт, те- Везенщ бурышындары титтей теакке карай айдады. Jbi6biH сыртка шыйясымен, канатын кайта жазып таура карай уша женелди Т1р' цпл1гшде тазалыктан кашатын кек шыбын елексенщ Hci шыккан жакка карай ушып бара жатканында тумарлы Ж1г1т т т жумысы болтан жок. Кысылшанда куткарранына куанды. «Меш де ecTin куткарып ж!берер мё едЬ деп курсшд! де, езше таныс кез алдындагы таура карады. Тэкаппар тау — Кыземшек бултты жарып ejinTi. У к ш кэмшат 6epiK киген сулудай суйкшд1 кершедь E ki елге бккен еркесщ. Bip ел1ШМ кунгейще паналатсан, еюнии елд1 терккей1не тербетесщ. Мендей жершен без- ген кек шыбынды койнауыкда жасырып келдт. Тумарлы xcirirriH тэтт1 киялын ашылран есжтщ ши- кылы бел in хобердь Ж^пт канын iuime тартты. Сыр бермей ептеп басып тесепне келш отырды. — Уйкыдан калдым. Не тунде, не кущмз кез|'м ш и - бейдь Уйыктататын дэрЫ з болса бершГзпи. Бас кетер- мей 6ip уйыктайын,— дед1 ауру адам. — Оянбай калам деп корыкпайсын ба? — Сурауы жок мендей сорлыны елНрпшз келсе, 82

алгашкы куш-ак 6ip нэрсе еткен болар едМ з. Енд1 адам болганда ол1мге кезвдз кимайды,— дед1 тумарлы хыпт. — Ендеше мынаны iiu, уйкыц канраннан кейш езщ оянасын,— Дед1 Анна аурура flapi iniKi3in, жанында 6ip- шама отырды. Сэлден кейш ауру адамнын тула бойы балкып, кез1 шгштенш, жумыла бердЕ.. Ауру xcirirri тэтт1 уйкыдан Двшен оятты. Кезш ука- лап ашты да, тумарлы ж!г1т орнынан турып,терезе жак- ка барды. — Туе Kepinniii. ТуЫмде, кудайдын куд1рет1мен, квк шыбын болып, мына тесштен ушып ш ы ры п пы н. Ана тауды аса алмай, канатым талып, темен карай кулап келе жатканымда, сен оятып хйбердщ,— деп тумарлы ж1г1т кайтып келш, TeceriHe отырды. — Оятканым мундай жаксы болар ма, айтпегенде, кул-талканын шыратын ед1,— деда Дешен. — Т ш н таска. Tyeri де сейтга жори ма екен? Тит- тей тес1ктен ш ырып кеткен туе жаман болушы ма ед1. Кудай куткарса... — Иэ, кудай куткарса, кутылып кетед! екенещ. — Айтканын келсш, мен кутылсам, сенщ де квз!ц ашылады. — Калай ашасык менщ K03iMfli? — Алтын керсе, nepiurre жолдан таяды. — Алтынды кайдан аласыц. — Осы уйден кудай 6ip куткарса, ат басындай ал­ тынды кудайыра берер ед1м. — Оны кайдан аласыц? — Кайдан алатынымды ез1м бшем. — Бшсец HeFbin колFa туспей турып !стемедщ. — Онда б1лмед1м. — EHfli кайдан бшдщ? — Мынадан,— деп мойнындары тумарын корсетт!. — Бул болмаранда кайтетш едщ? -— Текеден алатын ед!м. — Текен1 кайдан табасын? Алкынын басып, ауру ацпмесш жалгастырды. Сы- бырлап свйлед!. — Сол тун суттей жарык едь Асудын тасасында бэрш Kspin турдым. О к жетер жерде турдым. Эйтпеген- де, мен де 6ip буйарден THicTiM. Кылтага шнбей желкеЫ киылды. Мен де карап калмадым. Басып салдым 6ipe- вз

уш. Аягым тайып кетш куздан кулап, сай табанына 6ip- ак тусшпш. Ертецше кешшндер тауып алып, орыстарра 0TKi3in кеткен болуы керек. Орыстар менщ юм екешмдл кайдан бмсш. Боскыннын 6ipeyi деп Tycinreii болар. Эйт- песе, емдеп меш кайтсш,— дед1 тумарлы адам. — Жабулы казан жабулы калсын. Кудайра шуюр, мен!ц жагдайым жаман емес. Райдан кайтсан кайтедй Карын ток. кшм бут1н. Д етенш н бул сезшен тумарлы ж т т жия калды. — Онда кабыррацмен акылдасып, байламымды сэр- сенби-е к елт айтарсьщ. Оран дейш мен де 6ipa3 ширап калайын. Мумюн мен де беНмнен кайтармын. Ойланып кереШн,— дед1 де Tepic айналып жатып калды. Дешен iubiFbin бара жатканда, тумарлы ж т т оны кайтадан шакырып алды да, кулагына сыбырлады. Д о­ шей ризалык б1лд1рш ш ы ры п кетть Осы кезде кабырранын сыртындагы дэр1ханада Сай- масай мен Сумбышаш тын тындап тур едь Exeyi 6ip- 6ipiHe карасты. Танданган nimiii 6i.nflipin, сыртка шык- ты. Жол-женекей Саймасай iuimeH «Теке» деген сезд! 6ipneme кайталап айтты. Bip уакытта юлт токтай кал­ ды. Онын бул кимылынан кыз шошып кетть — Таптым... таптым. — Неш таптын? — TyciniKda сездщ TyciHiriH таптым. — «Кете» деген \"Сез «Теке» деген свз боп шыкты. Буынра белш, эр буынды алмастырып оку керек. Сонда: «Теке» елдй CepKeci аман болсын. Сэрсенбь Терезеден шырамын», деген екен. Зэл1мдердщ таппайтындары жок. ByriHri кун жексенбь Демек, eKi-уш куннщ iuiiHHe булар 6ip нэрсе штейдь TaFbi кандай суркнялыкты бас- тагалы отыр. Кыргыз жнггп шакырып алды. Сонда оран не сыбырлап айтты. Неге кел!еп,— деп Саймасай кызга карады. — Мешмше, кыргыз ж т т т щ OFaH taecKici жок. Ол езшщ айыбын мойнына алып, кара жумыспен аяктап жургенде, кайта басын кылмыска байламайтынындай кер1нед! ол маран,— дед1 Сумб1лшаш. — KiM б!лс1н. 1шше Kipin шыккамыз. — Саймасай жалган аты жок. Жылкыбай жене- шемшн уйше жакындай бергенде, тумарда жазылран сез ес1не тусть Аннанын берген тумарын Саймасай ал- дымен сыртынан басып кврдь 1шшде катты нэрсе бол- маган сон; тумардын teciriH какыратып, inline жазылран 84

iiuipTKini ашып окыды. Онда арабша былай деп жа- зылган екен: « вр п тден кеипп от. 0р1ктщен ат суар. ©рйшден дэрет ал». Кекейш тескен осы сездердщ элеп- мен женешемнщ ушне калай келгенш де байкаман каллы. — Ау, кайным, амандык-саулык жок. Баса квктеп кайда барасын,— дегенде барып, жылкышы жердей K03in ала бердк — С 13 екеназ Fofi, женеше, кайын деген жедешесш кагып вте бередь— дед1 де уйге Kipe бергенде, сыртта TypFan женешем жайдары мшез б1лд1ре свйледь — Казандагы кежещи жылытып im те жылкына бар. Кабыррада Эчирдщ перденкеш !лул1 тур. Тунде ит- кус жортады, малына шапкандай болса, атуына жаксы. Мен шалыма кегпм, басында болып, сорпа-су iuiiri3in кайтпасам, кецшм тынар дейьпсщ,— дед1 де, женешем ауруханара карай кеттк Саймасайдыц тэбе™ аска шаппады. Тердщ алдында- гы текеметтщ уст1не кулай кеттй «К,ыргыз ж ш т epiKTini неге сурады. Тумарда 0piKTi неге жазылран. Bip емес уш рет айтылран». Мше, осы свздер Саймасайдын жа- нын жегщей жеп барады. Онын устше ест1гендер1 бар. Осынын 6api Саймасайды ©piKTire карай итермелей бердк Керегеде !лул1 турран мылтыкты мойнына ijiAi де, окшантайды белше байланып сыртка шыкты. Мама- да банлаулы турган атты шешт, енд1 мшешн деп жат- канда, карсы алдынан боз атты 6ipey квршдк — Ассалаумагалайкум,— дед1 жакындап келш элп атты адам. — Элшмсалам. Тунделетт журген кайсысыц,— дед! жылкышы. — Яковтын ушн корсетш ж1берсен жаксы болар ед1,— деп боз атты адам жакындай тустк — Ау, Дэулетшсщ, тун катып кайдан журшн?— дед1 жылкышы. — Саймасаймысын. Танымай калдым рой. Саган не болтан. Жылкышы боп кеткеннен саумысын. Мойыныц- да мылтык, колында курык,— деп Дэулет аттан Tycin, оиымен кушак кауыстырды. — Жол болсын. Журшщ суыт кой. — Устамын. — Естш жатырмыз. — TeMip-терсек алысып келд1м. — Bopi бар б1зде. Б1зден асылды да табасын.

— Куеын-ау, Саймасай. — Сумбклшаш бой жетш келедь Бугш мешмен бола- СЫН. — Болсам болайын. — Ендеше, Kerriк. Eneyi де аттарына MiHin, ауыл сыртына шыкты. Bip yflip жылкыны nipe бастады. — Муны кайтенпз,— дед! Дэулет. — Багамыз. — Шынымен-ак, жылкышы боп кеткенщ бе? Сезшщ аягын жута сейледь. «Кашкындардын кес1- р1нен кызметтен темендеген Foft» деп туйд1 ойын Дэулет. — Мына жылкыларды ©piKTire жетюзу!м1з керек,— деп Саймасай онын ойын белдь — ©piKTire?— деп кулд1 Дэулет. — Неге кулеши. — Астындагы атын алты ай (здептшщ Kepi foA сенщ айтып турранын. — Не дегенщ? — Уш ©piKTi бар. Kiuii ©piKTi, Орта ©piKTi, Улкен ©piKTi. Мына сенщ жылкын жайылып журген жер — Kiuii ©piKTi. Жур калганын керсетейш. 0здер1 Кызем- шекке карай шаба женелдк — Мынау Орта ©piKTi,— деп Дэулет булакты кер- сетт1. Улкен ©piKTire де келдь — Осы Улкен ©ржтгден Кыргыз асып кетедь Бул жолды Анламас керсеткен. — Туйыкты да бжесщ бе? — Бжемж. Камалганнан саумысындар. — Ау, мынауын Текесакалдын окка ушкан жер1 Fofl.T- деп ай жарыгы тускен каптал жолга карады. EKeyi аттан тусж, бастаудан су iurri. — Ту, тула бойым cipecin калды рой. Мына квгалга 6ipa3 жатып, аунап-кунап, бой жазып алайыншы,— дед1 де Дэулет 6ipece шалкасынан, 6ipece екбетжен тусед1'. Сейтж, жатып, кенеттен ол кулагын жерге тоса койды. — Тындашы, ceniH жылкына жау тидь не каскыр тидь Саймасай да жата калып жерге кулагын тосты. — Кеп жылкынын емес, мынау 6ip жылкынын ду- 6ipi Fofl. Ат fly6ipi жакындай бердк Саймасай мен Дэулет ат- тарын жетектеген бойда жырара тырылды. Бет алдында 6ip топ epiK а гаши кержедь Салт атты адам 6piKTin

коленке жагына атты байлай салды. Улкен ©pin aFarnu- нын тубш каза бастады. Коркау каскырдай кеулеп барады. — Мынауын KiM. Кеулеп барады,— дед1 Даулет. — Мына eni аякты коркауды Tipifleft устау керек. Мен астынан, сен устшеи жакында. Байка бул осал жау емес,— дед1 Саймасай... Дэулет кекшк айдаран баладай жылра-жылраны жагалап, тумсык айналып барып, атын 6ip TacaFa кац- тара салды. Улкен ©piKtiH коленке жагын тасалап, бу­ танка байланган торпан торыра жакындай бердь ¥ры- ныц дэл осы сэтте ypaFa тускен кез1 едь Kni3re opaFan теши кабакка uiUFapa бергенде, Дэулет аттын Ti3riHiii шорт Kecin янбердй Белшде кыстырулы TypFan кыррыз ерме камшымен сауырдан осып-осып ж1бердь Торпан торы жерд| 6ip тарпыды да, мойнын iiuiHe алып, ауылра карай шаба женелдь Ат тыкырын сезген уры жалма-жан кабакта турган теши бар пэрмешмсн итерш ж1берд1. ¥рынын катарын- да турран Дэулегп тек калпактай ушырды. 1ннен шык- кан мысыкша ытырылып, Дэулеттщ ycTiHe кона. туст1. Энг1рлеген бойда eneyi сай табанына кулап TycTi. Р е ­ шала Саймасай да жегп. — Дошенбшщ?— дед1 Саймасай мылтык кезеп. — Тур орныннан, малрун,— деп Дэулет жагасынан устап туррызып шыкшыттан койып Ж1берд1. — Жат сол тойганынмен,— дед1 де кш'зге ораулы тенге карай журдь Туырлыкка оралган кебеженщ аузын бузып ашты. Kiuii-ripiM кебеженщ iiui толган асыл буйым, меруерт, маржан, тай туяк, алтын-кумш, сакина, жузш, бiлезiк, алтын-KyMiCTeii жасалган уй жиЬаздары. Коздщ отын алады. — 03iMHin дунием, тартып алура какыларын жок. Кане, кайсыцнын осындай дуниен жогалды. Кайсы ау- лыннын байлыгыи уптеп кетшпш. Кезшде комш кеткем, ewd керепме жаратамын. 0лт1р1п алып кетпесецдер, Tipi турып мен муны сендерге бермеймш,— деп Дошей кебеженщ уст|'не кулай кетть Ан-дун, айгай-шудын ycTiHe Яков бастаган ею-уш атты курыншылар келт косылды. — Кане, тур орныннан, бара кврерм1з,— дед! Сай­ масай. — Сен KiMcin, езщ еюрендейтш, жешщи тап, андыз- 87

андыздап кеткен жылкывды жиып ал,— деп Дешен ке- бсжеден айырылар емес. — KiM екешмдг бара керерсщ. Ал, naaip ауылга ба- pyFa тура келедк— дед1 де Саймасай ж1г1ттерге белг1 бердк Яков, Дэулет, eni-yui Ж1г1т Дешенд! ерге тырп ет- юзбей танып тастады. Оны 6ip ж1г1т жетектеп, 6ip ixiriT алдына салып айдап алды. Кебежеш Дэулет алдына ен- repin алды. Дешен мен оны айдап бара жаткандар еэл узанкырап кеткенде, Яков Саймасайга катарласа тустк — Э л п ауру ж!г!ттщ хал1 жаман,— дед1 Яков. — Мынау eaTipin пе? — Б1лмед1м. Мен кеткенде шалажансар жатыр ед1. — Онда 6i3re караманыз барыкыз. Колдаи келген- HiH бэрш icTeciH, еле кермесш, Яков Матвеевич,— деп Саймасай атын тебше бердк «Казлеске» iame бергенде, тан жарыры Кыземшектщ шокысынан сусап, бектерждег1 карагайлардын уйше TycTi. Аурухананын ауласына адамдар жиылып калып- ты. Дешеннщ колын артына кайырып байлатан бойда ауру ж т т жаткан белмеге алып юрдь — Калай,— дед1 Саймасай Аннага карап. — Миына кан куйылып KeTinTi. KaflFbi кан жут- кызады. — ”Плге келе ме? — Сумб!лшаш, укол бернй!— дед1 Анна. Сумбкпдщ атын £ст!генде жаралы ж1г1т кезж ашты. — Сумбш, ме-Hi та-ны-дын-ба? Сер-ке-MiH... CeHi а-лып каш-кан ме-нщ агам. Текебай се-нщ э-кен мен ше-шен-Д1 де елпрген сол. Кар-га ке-Min кет-кен. TeH-fli тык-кан жер-д! Kepin едк — Сумбмшаштын OKeci мен шешеа осы жакка жол тартыпты. Сонда булар шанага Tycin 6ipre кеткен екен. Осы жактагы жекжаттарына кетш, кыздын ата-анасы капт- пай калды. Ал мынау жазга сала ауылга кайтып оралды. К,ыс сол жылы катты болды. OFaH аштык араласты. \\cin елген mbiFap деп кала бердк Мынау eTipiK айтып отыр- FaH жок,— flefli Дэулет. — Кан-ды кан ж1-бер-мей-дк Буйтш елгенше... — Ce-Hin ко-льщ-нан ел-сем-mi. Жакагы сезд! аит- кан KiM бол-сан-да 6epi жакын-дашы. Дэулет жакын келедй — ¥ста ж^ггг-ш-сщ. 88

Серкебай... Серке... брге кетпеген екенсщ foh. Теке- бай Текесакал мунык агасы. — Те-ке-бай-ды мен ж1-бер-д1м, Сумбшшашты урлап кел деп. К,ан-дай су-лу-сын, эттеген-ай...— деп барып Серкебайдын басы жастыктан сылк ете туей. С ум бтш аш уйден ата женелдк Аулада турган адам- дарды елемей, алаканымен бетш басып, басы гуран жак- ка карай жуг1ре бердк Кеудесш кыскан кынама камзолдыи каусырмасын агытып ж1бердк Терге булыккан кызды самал желшдк Иырына ше салган ак халат аурухананьщ eciriHiH алды- на сусып тускен!н байкаран да жок. К,ыз ел1мд1 осымен екшнл рет керш отыр. Текебай- дын колынан Манасур елдк Серкебайдын тубше Текебай жеттк Серкебайдын ел!мше Сумб1лшаштын жаны ашыды. Кырдыц канбары кусап ушарын жел, конарын сай 6i.iin журдь ©лер алдында-ак сейлеп, кунэсш жуды. «Карак- шы да калткысыз суйе б1лед1 екен-ау» дед1 iuiiHeH. Аш у­ га булыкты. Дэулеттщ алдында тары да мерт болды. Не ieren, не коярын бйшедь Бейкунэ, бейшара кыз езеншн жагасына келш 6ipait токтады. Жагадары кулама жартаска жакындай берген- де, 6ip мыкты кол бурымынан устай алды. — Акылынды ат тепкен бе? Аяларан адал жандарды аясан нетт1. Олардын жазыры не саган. Канаттыра как- тырмай, тумсыктыга шокытпай, алаканына салып аяла­ ран Ораз aFa>a не бепшй айтасын. Еркшдж пен енбекп колына устатып, еркш кулшнд!' езущнен кеДрмеген мына бакытты заманнын кезше неге шеп тастарын келе- Д),— дед1 Дэулет капсыра кушактап турып. Свз HeciH тапты. Сумбшшаш eriae бердк Осынын 03i куаныштын нышаны сиякты едк Eneyi де взеннщ бойында отыр. Екеушде де ун жок. Ei<eyi де арыны атан туйедей тасты домалатып арынды взенге карайды. Дэулет Сумбшшашка карайды. Сумбкч- шаш толкынра карайды. ©зен бетшде 6ip-aK толкын HipiMfli айналып кете алман жур. ©з бетшше шымырла- ган nipiMfli бузып-жарып кете алмай, шеркебелек айна­ лып, уршыктай ушр1ледк Кайта-кайта арынра карай шапшиды. BipaK дэрмеш кетш, шалкалап барып HipiMre кайта кулайды. Mine толкынра толкын коеылып таекын- ды езен eiticKe карай женки женелдг. Апыр-ау, топтан жарылган толкындай маран не жок.

Ажалдын жргмшен куткарранына кулдык урайын де- гендей, Сумбмшаш кезш езеннщ асау толкынынан ала б ерт Дэулетке карады. Дэулет кайтып Т1л каткая жок. Ол да езшше улкен оидыц басын кайырып тастап, сырт айналды. Осыларра карая келе жаткан еш-уш адам кершдь СумбФдщ кеф- лше кфбелен тусш, кербез кимылдан жаныла бердк Дэулетке де бурылып карамады. Карсы шыккан адам- дарды да елемей вте бердк Саймасай мен Дэулет сол куш Яковты epTin, Анла- мас карттын кеншн cypayFa барды. Ак болатнай те- селген aFarn тесектщ устшде, аппак кудай адам жамбас- тап жатыр. Ж уз1 сынык, кабагы салынкы, бурынгы ашык-жаркын мшезден айырылран. Кешлже акау тус- кен адамды кердк Келгендердщ сэлемш салкын алды. — С|ЗД! керсем, Анлеке, елж айдараным ейме ту- сед1. Bip колтыктан дауыстап мен айдасам, екшнл кол­ тыктан жанрырык куалаушы едь Ci3 eKi колтыктан ту- fticKeH кылта мойнынды баспа Fbin жатып, алдынгы елж- Ti етшзе 6epin, келестш атып калранынызда омакасып барып онка-шонка болушы едь Жалма-жан кыннан пы- шарыцызды суырып алып, тамактьщ астын орып жгберу- mi eflini3. Аягымен eKi-уш cepnin барып жан тапсырраны жаныма катты бататын. BipaK шзбен 6ipre ан аулаганды кызык керугш ед1’м. ©кпе-бауырын отка кактап 6epin, кумардам 6ip шырарушы едщ13. Бэржен де буршт са- лып, тулш ауларанынызга кайран калатынмын. Тулшнщ пушпарынан тжкен 6epiKTi жаксы керунпшн 6ipi бол- дым. ЭлЬак айырып кетеаз. Дэулеттщ бул ce3i шалды сершлтш тастады. — Ken нэдсенг кекейще туйш журшсщ Fofl, iHiM,— дед1 Анламас. Турымтайдын кезшен кейштжтщ нышаны байкала- ды. Жасынан айналыскан Kaci6i болран сон, Дэулеттщ кезшж кершбей турган кеыесш бейнеан Анламас кез алдынан етшзш алды. Куннен кунге жаралы колынын солып бара жатканын iuii сезш тур. Сол есше Tycin Kerri ме, элгжде FaHa сыртка тепкен ажар, б1ртшдеп басыла бердь — Тусте керген Др ш м нк сиякты рой ол маран,— деп курашй Анламас. — Кеп болса шолак шал атанарсын. Жаныннын кал- ранына шуш рш ш к ет. Мен Tipi турранда кемдш кермсй- 90

ciR,— деп женешем шалынын жастырын комдап койды. Шалдын K.a6aFbi ашылды. — Ей, Жакып, сен анау кел сайдын карагайына бал- та т т з т журме, 1йайыры кабыкка шыккан жок, селшщ 6opi ш ш де,— дед1 Анламас сэлден кейш. — К,арасайдьщ карарайы жетедЬ— дед1 Яков. — Карасай батырдьщ конысы рой. Карарайынан кора салуына жарайды. !ргесшде шапыраштынын сайы бар. Караганды сонымен тарткандарын колайлы,— дед1 Ан- ^ламас. rff) — Кай Карасай айтып отырраныныз?— дед1 Дэулет. ' — Жамбыл акынныц жырында мынадай деген тол- -rav бар. ... Карасан, балам, жорары Кетершп кабарын, Муз дулыга, кар сауыт Алатаудык алабып, Желкшдеген карагай Как майсалы тамагьш, Жупар Hie, боз жусан Бетеге баскан баларын, Ecki куйд1 сонау 6ip Шырарып естен барамын. Алатаудык аты кеп. Созыла жаткан карлы жал. TepiCKei’ii улы жуз. Кунгёшнде кыррыз бар. Талрардай бн!к шокы бар. Есш, Турген, Акшелек. Каркара бар, Асы бар. Жет1судьщ желш! Деген тауы осылар... деп Анламас жер жардайын TyciwUpe бастады. — Мешмше, Жэкеннщ Акшелек деп отырганы Кыз- емшектен аратын езен-ау. Осы enipfli жайларан казак- тарды Кудияр деген хан кысып, топаланын тоз етштк Ол жайында Жэкец былай толрапты. ... Ущ белшд1 кел Дулат. Bip бел!г1 6epi етпей, Тауда калды камалып: Калык жаудан жасканып Асынын нарыл ерледн Bip белш каймыгып, Жау карасын кермед!. Шапырашты — Карасай. Жаудан коркар ер ме ед1... %

карасай батыр кыррыз-казактан кол жиып, жауды осы жердей куып тастапты деседк Менщ айтып отырга- ным кыррыз-казактын басын косып, ортак жауын жай- раткан KOfliMri казактан шыккан Карасай батыр рой. — Карасай батырдыц колындай кайысып ескен екен KapaFaii,— дед! Яков Матвеевич. — Шалымды шаршатып койдындар, жалтырат та- бандарыиды, кайындарым,— деп женешем 6opin уйдеи куып шыкты. — Сонау баяры заманда, кыррыз-казак 6ipirin жаура аттанып жургенде, мына eKi опасыздын icTen журген Tip- ш ш гш карашы,— дед1 Яков Матвеевич сыртка шык- канда. — UJipireH жумыртка. Сырты бупн болранмен iuii тутш,— дед1 Саймасай. — Bip нэрсеге таимый. Мына Дешен кайдан бшд1 текиin Улкен ©piKTiHin Ty6iне кемшгенш,— дед1 Дэулет. — 0 з кулагынмен ecTi, маран да Keperi сол еди— дел Саймасай Дошен камаулы жаткан уйге бурылды. — Сендер бара 6epiiuep. Мен Дэулеттщ буйымтайын реттеп беремin,— дед1 де Яков ушне карай бурылды. Баяны Анламастын жер уйше камалган екен. Сайма­ сай жаткан тесекпн устшде басын томен салып отырган Дешен елексеге кылка тойып алран кузрындай 6ip бу- рышта денкшп отыр. Булар шргенде ол басын жерден кетерген жок. Сол калпында отыра бердк Саймасай мен Дэулет карама- карсы келт жайласты. — Калай, кабыррацмен акылдасып болдын ба. Бол- ран болсан, манаты сурагыма жауап бер. Теншн сонда жатканын кайдан бмдщ ?— деп тергеуип байсалды ун- мен сурау бердк — Тумардан бкадм. Дэулеттщ тыкдап отырраны болмаса, косарласып сурау 6epin, сез таластырран жок- Айткан сез, койылран сурауларды тындап отырды. — ©рштще екен1н бурын неге бшмедт. Тумарды сен тарып едщ Foft. Осыншама сактанып келш ед1'м. Менен де откен сак екенсщ,— деп Дешен акикаттан асып кете алмады. . — KeftiH QpiKTiHiH 6ipey емес, ушеу екенш де б1лдш РОЙ. — Иэ. ... — Кембешн, Улкен ©рштще екенш кандан бьлдш. 92 9

— 03i айтты. Байдын баласына буйырткым келмедь — Тумарды кайдан алдын? — Мен ат урлайтын адаммын, баскага киянатым жок. — Сол ушш усталдын. Оны б1лем1з. Сол ушш кара жумыска тартылдыц. Осыдан кейш Дошей ак жарылды. Басынан кешкен icri баяндады. — Ат урлап келе жаткан 6 em i едк Eni ат жетепмде, асудан аеып бара жатканымда, Улкен ©ржтшш басында eni аттыга тап болдым. Дуыстана калдым. Далай-калай емес, шолак мылтыкты кезене келд1м. Сэл сезпс бергенде сулатып тастар ед1м. BipaK eni адам отырган жершен кетершмедк Онын 6ipi Текебай, eiriHiuici осы едь — Апырау, оларды эрге кета деп ек, осы жакта жу- pinTi Fofl. Дошен co3iH жалгастыра бердк — Текебай тани кета меш. Олар — екеу, мен — жал- гыз. Акыры ж1бермед1. Жандарына epTin алды. Олжага тускен аттарды саудага салды. Куштеп тобына косты. .Он шакты жштке косылдым да кетам. «Сен тур мен атамнын» ездер1 екен. Мен бас кесер емесшн, барымта- шымын. Аттан баскага зияным жок. Оны е зш з 6i.aeci3. Астымдагы атымды аударып Манасур дейтш жштке мшпздк 1шшдеп eerici, момыны осы-ay дед1м. — Манасур дейсш бе? — Тамырын жайып Ж1'бершт! рой. Bip ушы — кыр- рызда, 6ip ушы — казакта. Долга туспегендерщ бар ма? Коп кешшпей Манасурды epTin Текесакал шшшш ка- лындырына кета. Дыргыз асып кетпек боп сез байлас- тык. Мен1н олжасыз оралгым келмедь Жол-женекей ат урладым. — Сол сапарда колга тустж десенип. Ал, тумарды кайдан алдын? — Меш карагай кесюзуге экелгенш Серкебай бийпть Елден ес1ткен болар. MeHi андып ж у р и т . Сэтш тауып, жолыкты. «0ле кетсем, арманда кетпеймш, тумарды iHiMHiH мойнына тагарсын» деген сон кещйы. Сол куш Текесакал окка ушты... — Серкебай кутылып кетсе кайтер едщ. — Тумар колымда. Дайда кетер дейсщ? 1— Тепн тумар емес екенш бшгенсщ гой. — Ашып окыдым. «Tipi болсац кембеш ал» дептг. Дандай кембе екенш шнм сезе койды.

— Кайда кемгенш бйтмегеан рой? — Солай. Бшсем, элдекашан-ак карамды керсетпей кетер ед1м. — Bip-6ipiHMeH калай сейлесуин едщдер? — Казакша. — Аныктап айтшы. ¥рынык тшмен емес пе? — Буынын ауыстырып сейлейтшб!з. — Сактангандарын ба? Сактана алмадындар. Кездщ жасы ж1бермедь Журтка киянат кврсеттщдер. вздерщ- HiH кулдерщ кекке ушты. Кыршындарыцнан киылдындар. EpTyiH ертш шыктын. Шалажансар eTin кеткенщ не? — Тигемш жок. Мешмен кетпек болып едь Басы ай- налып журе алмады. Айтканын еНрш болса, кайтып ке- Л1'п елт1рем деп жол ортасына тастап кетш ед1м. в л -ripin кайтейш. Ауруханара калай жегп десешш. — Тфу, жан жок екен сенде,— деп Саймасай кейк бшд!рд1 де орнынан турып, сыртка шыкты. — Ауданга айдаласьщ. Колга тускен олжаны еммет- ке втк1зем1з. — Токташы, ж1гтм , жанын катал болгаимен жузш жылы екен. — Не айтасыа? — вюметке етш ат кайтесщ. Б елт алайык. Белпн келмесе, бэрш ал. вш рщ де тапшылык кермейсщ. — MeHi Kim деп отырсын? — KiM болсан, ол бол, онда м ент iciM жок. Алтын керсе, адам туги, перште жолдан тайран. — Ондай адамыц мен емес! Детеншн, свз1 Саймасайды TiTipKeHTTi. Не кулерш, нс ашу шакырарын бйшедк есштщ сыртынан кулып салды. Сумбшнаш Кырран текшеде калды. Карасайдын ка- рарайына Кырран текше аркылы барады. Bip ауыл оты- ратын жадагай жазык, туб^нде сыбдырап арып жататын 6ip кулак булагы бар. Текшенщ 03i жазык, коныска колайлы, жан-жагы толран карарай, «Казлестщ» ipreci. Саймасай мен Дэулет Дешешй айдап кеткен куш Яков пен Анна Сумбшшаштын касына батып келе алма­ ды. Кыз бук тускен куйде, аузына нэр алмай, сэске бойы жатып алды. Тун баласы KipniK шмей елепзш шыкты. Жарым тунге дейш Анна, жарым туннен кейш Яков кузе- Tin отырды. — Кызым, Кырран текшеге кешу1м1з керек ед1, деп Яков киыла сейледк — Онда, мен сенен калмаймын, сенщ касында бола- 04

мын, карагай. тартсан, карардй тартамын. Балта устау колымнан недель карагай бутактаймын. Tinri болмаса, кем1р жарамын,— дед! кыз тесектен басын кетерш. — Жаным-ау, еркектщ iCTeflTiHiH icien кайтесщ,— де- Д1 Анна. — Будан былай аурухананнын eciriH ашпаймын,— де- fli Сумбжшаш. — Шаршаган да боларсын, тары да 6ip-eKi кун жа- тып дем1нд! ал. ©зщ бмесщ, куннен кунге жумыстын келеим ecin келед1. Карарайшылардын косын KbipFan текшеге Keinipin, Карасайдын карагайын дайындаура KipicneceK, ауыл тежрегш жайпап б т р ет ш кершем!з. Мен сол жактын жумысын реттеп келейш. Оран деЙ1ч сен б!раз ceprin те каларсын,— деп Яков icTiH жвнш айтты. — Бала деп укпандар менк Tici шыккан балага шай- нап берген ас болмайды. Мунда калмаймын. Калмай- мын деген сон, калмаймын,— дед! де Сумбышаш орны- нан турып,— кане жана асырып отыр е д т рой, неге тур- сын, жур кетпк. Яковта ун жок, жумган аузын ашпады. Тек Динара жаутандап карай бердп — Барса барсын. Тек кызым, карарайдам сак бол. Онда барсан, аганнын айтканын ек! етпе,:— деп Анна басыла сейледп К,ыз келш Аннаны кушактап бетшен суйдь — Жарайды, тон мойын кызым. М э, мынаны жумыс- ка KHeciH,— деп Kep3i ет!к, шалбар, шолак фуфайка берд1. Кыз кещлш анадан артык мм бмген. Жанылдын сон- ры кун1 кабары ашылмай, кайры булты торлан, ешнэрсе- ге кенш шаппай журдп Суйген жш тш ш ез!мен тждескен де жок. «Дэулеттщ тем!р-терсегш дайындап койдым. Уста емес пе, дэнекер-мусэ^рш де таптым, деп элсш-эл- ciii уйге Kipin, кызра кулак кагыс етсе де, ол жаткан ; орнынан кыбыр еткен жок. «Дэулет аттанып барады» ! деп Анна да айткан-тын. BipaK кыз оран да кулак аскан жок. MiHe, осынын бэрш Анна ой елегшен етю зт алды. Каралы жардайда кыз кеныпн тусжу Анна yuiiH кнын емес едп «Квкш н cepriTin кайтсын»,— дед! Анна iuiiHeH. Сумбжшаш атка унасымды отырады. Бастары ук ш 6epii<, аяктары былгары байпак, устжде колдан тжкен сырма, шалбар— 6opi жарасымды. Ат' устжде кыз

03iH сергек сезшеди «Казак кызы аттьщ кулапянда ой- найды»,— дед1 Анна. — Мына дэр1-дэрмект1 ала кет,— деп Анна айшыкты дорбаны мойнына uifli. Сумбшшаш ецкейд1 де, Аннаиын бетшен суйдп Кыр- ган текшеге карай тартып отырды. Кыз бастаган керуен тумсыкты айналып кеткенше Анна кез алмай карап турды. — Анна апай, ci3fli Анламас атам шакыралы,— деген Кырмызынын даусы дартер эйелд1 орнынан козгады. Кундепден емес, Анламастын кенш KeiepiuKi, e3iu сергек устап отыр. Б1рак Аннаныц кабагы салынкы. Ке- нш не акау тускендей, шалмен суык амандасты. Кептсн келе жаткаи, квпт1 кврген кеие кез Аннаныц кеншн б1рден байкады. Сонгы кундер1 Анлекен ауыл iuiinae болып жаткаи жагдайларды унем1 сурастырып, езшше онын ояк-буягына унше карап, езшше тужырыыга келш отыратын ед|'. Осы жолында Аннага сактап отырган сы- багасын ipain калган жок. Тура айтып туганына жак- пай жургендердщ 6ipi. — Колдан келгенд! аяган жокпын, ата,— дед1 Анна селкос сейлеп. — Келш, женешен айткандай, кеп болса, шолак шал атанармын. Эцпме менщ колымда боп турган жок. Осында менщ 6ip курдасым бар едш. Осы ауылдагы ку- декекнщ он кезй.. — Молда шалды айтасыз ба?— дед1 Анна. — Иэ, езшщ баксылык eHepi де бар. Жалгыз улы- нын тесек тартканына, мше, апта айланып барады. ©3i емдеймш деп баласын аскындатып алган кершедь Элп, женешене келш, ауру баланын анасы зар жылаган itepi- недь— дед1 Анламас. — Мен ертш барайын, уй1н бьлемш. Bipan мшез1 шайпау шал едь Бакан алып куып шыкпаса жарар едн— дед1 Кырмизы. — Куатындай хал жок кершедй— дед! Анламас. — Сонда онын да ауырып калганы ма?— деп сурады Анна. — Ауырганда да ес-тусш бшмей жатыр дейдп — Кане, карап турмайык. Жукпалы ауру боп журсе, алдын алайык. Kepini-коланшысына ауысып, ауылды шарпып журсе, онда icTiH насырга шапканы. Оданда, Кырмызы, камдан, дэрьдэрмегйии ал, мен мына kIcihih колын карап кйз1р шыгамын,— дед1 Анна. 96

— Келш, элп вз1н айтатын «Hepin-cepi6in» жет1лет!н емес. Ж ас емесшн, еши меш мунда устап кайтес1н. Та- магым сау, квз1м кара, тесекте кашанры сарылып жа- тайын. — Жецешем келсе, бара берМ з. Жещл-желп! бол- маса, ауыр нэрсе кетере кермешз,— дед1 де Анна шырып кетт). Кун булынрыр. Кыземшектщ басын булт торларалы, баурайындагы осы ауылды куздщ жел! суыксыратып ба- рады. Элг1 6ip жолы осы кезде бул ешрде кар аралас жакбыр жауып, сонынша калын кар басып калган бола- тын. Онын арты бет каратпас аязга айналып, тебждеп мал кызыл туяк болып, кырыла берген-дь Енд1 онын бе- т!н эрi кылсын. Кыстын туар алдында сол 6ip жуттын нышаны да бшнбейдк Уактылы келетш кыс езШ н бел- riciH 6epin, ауылдын етек-женж Typin, ашык-шалык жат- кан дуниесш ыкшамдай келедь — Б1здщ уйден Ty6iT орамалды ала келий. Кун суы- тып бара ма, калай вз1,— деп Анна беттен ypFart суык желден бетш ала бердк Баксы-молда Ouiip баскаратын колхозда турушы едь «Казлеспен» колхоз ipreflec жатыр. «Казлес» отырран жер колхозга карайды. Карагайлары еюметпн есебшде. Колхозга карагайды, тактайды «Казлес» дайындап бере- fli. «Казлестщ» 6ip ерекшелш карагай дайындайтын ку- рал-жабдыктарды каладан барып алып турады. Оны белшектеп арбамен тасиды. Азык-тулж жары да осылай. Кант-шай мунда узйшейдк Б1р1нде жопян (ир!нен алып, ауыс-куйк т1ршшк етед!. «Казлес» бул колхоздын мак- танышына айналды. Мактанбаранда кайтс1н, кеше рана коныс теплей, сай-саланы сагалап, бытырап журген ша- рын-шарын ауыл едк Енд1 мше, орын тепкен, eriH erin, су устаран, мал бапяп, кора салран орныкты шаруашы- лыкка бет бурды. «Казлестщ» ipre тасын Ораздыч 03i калады. Э л1 де Ораз «Казлест1» назарынан тыс калдырран емес. Керек- жарактармен дэрьдэрмектермен карайласып турады. «Ораз келгел1 аузымыз аска толды» дегенд1 осы аудан- да еюнщ б1ршен естис1н- Анна ауыл арасында жаяу жургенд! жаксы кэредр Аттын азабынан кашады: ат устап, оны ерттеп м!цуд! жек кередр Оран карайлап, Кырмызы да жаяу журуге жаттырып алды. — Жаяу журсен, кан тарайды бойына. 1—1606

Онда Анна апай, жол кыскарады, энпме айта жу- реи1к,— дед! Кырмызы мойнына асынган айшыкты дор- басын ондап жатып. — Энпме дейан бе? Не айтсам екен. — Слздерде эменгерлж деген бола ма? — Ол не деген кесел?— дед1 Анна «эменгер» дегенд! тусжбей. — Мешмше, дуниедеп ен ауыр кесел сол шыгар. Мен сол кеселден кашып кутылдым. — Кеселден кашып к¥тылган адамды керген емеспж. — Бурын кермесешз, енд! Kepin турсыз. — «Ауруды бастан, баланы жастан» дегенд1 Анламас атадан ест1ген ед1м. Кесел кабынбай турып, кезжде ем- деп жазган абзал. Сен оны байкамаган шыгарсыц. — Ешшм мен1 емдеген жок, ез1м кашып кутылдым дегенге сенбейаз бе. Жок, аздерде ондай болмай ма. — Бшмей турып калай айтам. Сондай кеселдж бар екенже кез1мд1 жетшзии. Калай кашып кутылдын. Со- нынды айтшы! — Мундай кесел — кыргыз-казакта кеп кездеседь Bi3 уш кыз едж 6ip курсактан. Эке-шешеден жас кал- дык. Улкен экпем 6i3 ушж шалга тидь Ортаншы экпем осы жактан барган казак ж т т ж е тидк б з ж ж теш. Ба- лалы-шагалы боЛды. Бакыты ашылды. Ka3ip ортан кол- дай колхозшы. Энпрдж колхозында. Жездемнж уйжде турамын. Оны езщ)3 бжеЫз. — Жезден жаман адам емес. Б1рак апиынга эуес-ау деймж. Экпен— ак кешл. BipiHe 6ipi тауып косылган. Экпем жаксы. Казак жптпмен танысуына да эн себеп болды. — Сумбиннаш екеу1ннщ эн салгандарынды сыртык- нан ecTireHMiH. Менщ кызым да эншн майын тамызады. Ka3ip тауды басына кетерж, эн салып журген болар. Анна сагынышын б1лд1рдк — Улкен экпемнж колында калдым. Kyfleyi— шал едг Абыш (кырплзша шал деген свз) жездемнж уйжде турдым. Экпем ешй-ешй eciH жиып, еш-уш бала суйж, енсесж кетерж келе жатканда, аяк астынан ауырып, кеп жатпай eMip салды. Жылын етюзгенше, бала-шага- сына карадым. Улкен экпемнж абысын-ажындары жиы- лып, 6ip кун1 мен1 абыш-жездеме айттыра келдн Жас жаныма менж осындай кесел жабысты. — Дэру кона бермейтж кеселге ушыраган екенсж. — Осылай карай кешкен казактарга 1лест1м де кет- 98

■ пм. «0 л1мге ара турамыз ба, елгеннщ артынан влмек жок. Tipi адам TipuiLniriH icTen кете бередь Абыш аман болса, баласын барып алад'ы. Кашып кутылраньщ кан- дай жаксы болды,— деп экпем де, жездем де кушак жа- йып карсы алды. — Ондай кеселден kim болса сол кутыла бермейдй Сен вз бостандыгын унпн куресе б!лдщ. Енд! epKiH езщ- де. Каладын, MiHe, MeHiH кемекнпм болы'п журсщ,— деп Анна Кырмызынын ньтындары дорбаны тузедк — Анна апай, аздерде мундай кесел бола ма? — «Мал аласы сырТукда, адам аласы ш шде» деп Анламас атай TeriH айтпаран. KiM 6i.iiciH, 61'зде де бола- тын uiHFap. BipaK ондайды кэз1М Kepin, кулагым еспген жок. Цыган кусап кош т журдж. — Цыган деген не? — Орыс, казак, кыррыз... сиякты ол да халык. Bip орында отырмайды, жыл он ею ай кешш журедь — Алаканга карап бал ашады дегенд1 вступи ед1м елден. Солар емес пе? — Солар. Кддалран жер!'нен кан алады. — Bi3 бара жаткан уй д т иеа жауырынга карап бал ашады, кумалак тартады,— дед1 Кырмызы. — Сонда айтканы келе ме екен? — 03iM бал ашкызган жокпын. BipaK, экпем кума­ лак тарткызыпты. «Куйысканы квтерщю. Алды ашык. Жол тусш тур. ByriH-ертен кеп калады. М1неки, к!м бол­ са да босагана ш н д Ь ,— депт1 баксы мен келетш куш. Айткандай-ак уш-терт кунде мен келшпш. Свйтш, OFan 6ip такты 6epinTi. — Анкау елге арамЗа молда. — KiM бшсш,— дед1 де Кырмызы,— ау, Анна апай, келш те калдык. Анау уй,— деп быксып шырып жаткан токал тамды Kepcerri. Кырмызы кврсеткен текшенщ сыртын осы ешрде квп кездесет1н ак топыракпен сылай салран. Токал тамныц твбесшдеп муржага туб! тускен телек с твнкере салып- ты. Одан тутш быксып ш ы рып тур. Kipe 6epiciHe шанжа- дан (шанжа — жуандьжы жеюй бшектей карагайдьщ 6ip турО каша орнатып койыпты. Эйнектт сыныктары- нан куралган терезе ею жершде жылтырайды. EciK ал- дында тумсыгын бутына кысып 6yKTycin 6ip сабалак ит жатыр. Буларды корд1 де, «шэу» етш ypin, куйрырын бутына кысып, уй айланып Kerri. Сырттан ашылган ecii< буларды уйге алып юрдк Уй-