Бейбітшілік берік қолда

Астыкты кеме асырып, Осы ед1 кел л жеткеш, Д остырын тары асырып, 1згш к eMip еккель

Габбас Ж ум ба ев ш ы н д а г ы ж а :1У Андынык аскар тауында Асу бермее шык-куз бар. Аялар оны дауыл да, Кунде жанбыр, кунде ызгар. ... Долы куйын долдана, 0рши ойнак салады. Bip ж 1г1Т пен 6ip бала, 0рмелеп шыкрэ барады. Болат сукп майрылып, Калады батпай таска да, Сонда да кетпес кайрылып, Сол ж1г|т пен жас бала. Жек1лд1 6ip кез бшк шын, Шыкты xciriT 3opFa деп. Берд1 арканный 6ip ушын: — ©рмеле, калкалг, калма! — деп... Тун1мен жазды тас кашап, Ойдары кымбат сездерш. Ж урекп кернеп махаббат, Шыгыска Tirin кездерш. 155

Kepai халык ертемен Аскар шында 6ip жазу. Янкилер irniH ертеген, Болып калды у да-шу. «Бейбггшшк Tiperi — Сталин!» деген отты свз. Куантып эрю'м журегш, Аймакка тарап Kerri тез. Екеуж куды абдырап, Полицейлер аздан сон. Табылсын кайдан ол 6ipaK, Халык атынан жазган сон.

КОММУНИЗМ ШУГЫЛАСЫ



Гали Орманов ТОЛ К.ЫII Ж Ы Р Ед!л, Донды коскан достарыма арнаймыи. Торысты кыйыр Едш, Дон, Торытты тузд1 ж ас толкын. Балауса тартты коныр жон, Баурайы майса сап-салкын. Ж агалай ж алау желб!реп, Ж апырак жайды жас aFaui, Ж агада жастар 6ip гулеп, Жадрырта жырын косты алраш. Каспий мен Кара тешзд! Ж алрады жайкын жана арна. Ж аралды кайта жер б1здщ, Ж ыр болып жакын, жаранра. Данышпан сызган жобанын Жолымен акты Дон, Едш. Жарыса тартты жолагын, Шиендеп жаца кок внд1р. Ж аралай арын салды i3iH, Жасартып арык, кошен!... — Ецбекке телеп карызын, Ед1л, Дон ж e rr И — деседь

Кунары куцгп кос езен Бауырын шелге теседк Кумарта суын кексеген KyaaFa гулдер еседП Бакшаны ке зт , кырда аунап, Дралап жерд1 жур aFbic. Ж айкалып егж, тур каулап, Балбырап бойшан кунбагыс. Сылдырай арып кернейде, Мелд1рей толып ыдыска, Ед1л, Дон дамыл кермейдь .Толкыны толык ырыска! Бараннын шырып басына, Маздата т1зд1 жарыкты. Береке куйып асына, К арк кып жатыр халыкты. Кегала толкын кел-дария Келем1 сол 6ip арнанын; Кызыкка myftri, кел, кэрия, Кешеп бул 6ip арманын! Кемемен жузш сайрандап, К е з т 6ip келдг жазды алар! [здерш салып KaflpaHFa, ©реши 6ipre мэз болар! Кумарта тыкдап, тыныста Едж мен Доннын жырларын. Ж ыракка тартсын жылыстап Ж адында калган жылдарын: Шынжырга байлап шелекД Шыныраудан шыгыр шыгарып, ДЛлдеде кунш кеп erri, Шылкылдап терге шыланып. Каеыктай кудык кездерш Келбеген терец кел алды. KecxiHi жердщ езгердй Жамылын майса кегалды.

Шалкыран мынау айдынра Шагала кустай жуз бупн. Конактар тунде ай мунда, Шомылар коса кушиз кун. Шабытпен шыккан екбекке, Шаркына келген шеберсщ. Толтырып алуан ернекке, Кестелеп жерд1 6epepciH. Жарыса бойлап кок орман, Жамырар жыныс жапырак. Калага, 6ayFa толар ман, Бабында былкып атырап. Едьл мен Доннын куаты Кут болып жерге куйылар. Еажайып б!зд1ц бул уакты Басырлар эл1 жыр кылар! Жетюзген жаксы жылга осы Тшейж OMip кесемге. Ойынын нурлы сэулеа Себелей берсгн осы елге!

Ас^ар Ток;матм5етоз „ТА.ЦЫ Я-Т10\" ТАБЫ.ТДЬГ Аслан ашык, тебесждей шатырдын, Буйра, шарыл шенбержде жатыр кум. 1з1 сура тусед1, арты толкындап рУь. « Баржы тарткан моторлардын, катордын. Кунге куйген жолбарыстын жонындай, Кызыл курен 'Суы жарка coFbrn жай, Ж аткан Aimу капел1мде бурканып, Толкынына жузш жулдыз, шомылды ай. Майлы кеб1к, каракошкыл, шуда жал, Теплоходтын журген жолы суда бар. Кепнде сан, самолеттер самраса, Ж ылжып KefliH калып жатыр жылралар. Ножам бупн достарымен б!рлесш, Ж ао куншен 6ip жургендей, 6ipre ecin. Достасты да, орыс к азак сан улттар Kerri демде мжез кулкы уйлест. «Тахия-тас» арман болтан барже, Судан кашык болмай шыкты эр! де. Buirine шырып жастар нанбай жур: «Баска болар, байкайык дел эл1 де...» Та'мылжыта кыздар жары салды энш, Ж т т тобы билеп, тартты мандалин. 162 ,

«Тахия-тао тиген така екшемек Тьсрсыл какты, бихмей не боп калранын; Анызак жеп, сан жыл жуткан сарымды, Кум жастанып,- кушактаган шагылды. Кызыл шака, кыя ж артас белгжйз, «Тахия-тас» бупн рана табылды. ... Сентябрьдщ жел1 б аяу согады, Сонда да ыстык томен тускен ж ок эль Карагай уй, кун кыздырран шайыры, Б1лмей устап калран колга жугады. Инженерлер бурыл тарткан шаштары, Москванык академик карттары, Коммунизм алыбынын жел1сш Талай кундер болды, iJirepi тарткалы... Орта бойлы, толыкшалау 6ip Kici, Бойында озат, бшмнщ бар уллсд Бас инженер Игнатов екенш Bip керген де епш м айтбай 61лд1 imi. ... Сурап 6iJiin, KiM кай icKe икемдй Калам сыррып, каразга тез суйкелдт «ЗИС— 150», Ержан сонын шофер1, Алдынрылар тобьинда боп Т1'ркелд1. «Тахия-тас« осылайша табылды, Байтак Отан... бэршен куш эрылды. «Бас каналдын бас штабы» жазылтан, Тудрыш рет жарнамасы карылды. Карта сейлейд1 Баяндаушы жайды алдына картаны, Эр нуктеЫ сейлеп, кезд1 тартады. Эр сызылган сызыктар су эрызып, Эр кыйыкша кызык сездер айтады. — «Тахия-тас» осы отырран жерщ1з, Оны колмен езгертет1н ез1м1з. 16»

Мынау канал, мынау кала... легенде Кезбен керш туркандаймыз оны 6i3. . Булын-булын зэул1м yflfli, квшел1, Ж апырагы жазда самал еседь Электр1 трамвайды жетелеп, Каналдарды бойлап, алые нетель Тарау-тарау сызык кезд! тартады, Керген сайын махаббатын артады. Бул ещрдщ болашагын керсеткен, Коршай TycTi отыргандар картаны. ... Кула туздер Kerri тулеп, жасарып Узбойды1 ерлеп, агып жатты «бас арык» Арал, Каспи кушактасып, табысып Койындасып, кол алысты ею алып. Кумдар жатыр жер бетшен куыльгп, Бас каналдын толкынымен жуылып. Араке пен Окстык зор ангары,2 Аударылып кулап жатты су урып. Жузмын киловаттык, аса куатты, Бойындагы кушш от кып су атты. Б ака, опаян, кум, топырак аптабын — Жуып-шайып, жана арнамен су акты. Талай фархад, талай Ходжанафестер,3 Арман болган талай жылы лепестер... Bapi калды табанында гасырдын, Байыбына заман болмай жете icTep. Баяндай кеп, ашкан сайын картаны, Карта сыры — ойды езше тартады. 6здер1 icTen, куратын зор алыптын Тарихын 6ip талдап кумар таркады. 1 «Y з б о й» — Амудын Каспиге куйган есм i3i, Туркпен бас ка­ налы сол i36eH журмек. ..- 2 Амудариянык бурын eai арнасы болган, Bipi Араке, Oipl икс аталган. Bipeyi Каспиге, 6ipi Аралага куйган. лX V III гасырдын бас кезжде ТПуреткепребнурхгаалкбыанрыыкп,елBшi!pСi1.....М.i аПнегытр- шылак старшинасы Ходжа Непес патшадан Амударияны Каспиге буруды сураган адам. 164.

Алгашкы нэтиже Кажырлы еибек каркынымен жарысып Уакыт e rri ic пен минут кабысып, Отырды ерлер ортасында парторг. Алгашкы 6ip кортындымен танысып. Салкын канды, салмакты да, сабырлы Королевтен кеп касиет табылды. 8р журекке достай жылы ушырап, Эр жанарга жалынды от боп жагылды. Ж алтагы жок MiHeai бар, Tin айтар И к айтылган сын, енбект! ты найтар.. Болды талай тынайганда, сыналгаи Ондай-ондай болмайды деп KiM айтар Катты сынга ш нгенде прораб, Айналаны шолып койды 6ip орап. Кысылганын кулагы айтып, кызарып Кей<Нреулер букпалайды сыгалап. Жумыстары жаксы аталган Kicuep, Калай отыр? Оны эрюм-ак тусшер... Bipey муртын ед1рейте, кул1мдеп,— Bipey мойнын сылк ета'зш Tycipep. Ен аргысы кулген 6eTTin эж1м1, Кытымырлы, улы тш дщ эз!л{, Кей 6ip октай... Kefli шоктай басылар — Кеп болады, мундайда онын 33ipi. Сасып 6ipey колмен шашын тарайды, Жыпьщ-жыпын кыздар ж акка карайды. Кейб1реулер кайта-кайта жетелш, YcTiH-ycTin epHiH тшмен жалайды. — Кап, бэлем-ай! — деп б1реулер TicTeHin. 0зше-ез1 iuiTefl отыр eye 6epin. Намыс ардын аз да боса арнауы, Шыйратылып жатты прю'м де-ак кушке ен1п. 165

Машинанын. кашан, кайда турраны, Эр секундтык уакытты бос урраны!.. Эр балтанын шабыдраны, шегенщ — Карылганы, есепте екен бул дары. Шын ынтамен шм жумыска б ертдк Kin езш щ енбепмен кершдк Королевтщ алдындагы цифрдан, [рштелш, аты аталып, белшдь He6ip ж т т шок жауырын капсарай, Кейб!реулер тутас, жалпак тактадай, Туркпендер мойлаулары б1ркарыс, Уртын орай мурты жаткан жакдладай. Аты аталса жайлап, мыйыры кулед1, Сол екевдн байкаган кез бшедк - Ш уакбаев Ержан! — дед1 Королев, Ой баска да, Ержан ангырт тур ед1. Я, мен! — дедк 63i де OFaH кысылды, КепкюШ н кун карарын тукмрдк Кыздар тобы кул!п, сы как шыкканра.. Сэл ёрсшеу, ун катканын тусшдк — Кайдан? Кай улт? Деген сурак кыскарран, Канаттанып капел1мде ушты эрмэн. Сэл кумкпжяп, тез катайып, айтты ол: . — Мен бе? Мен сол... керш! Казакстаннан! Кыска, 6ipaK мырым байлау сездеп, ©TKip, ернлл, жалынды уыт кездегь.. B ip ж алт eTin, тез ж арк ejin байкалды, Y cTipT карау, жедьп кездер сезбедк Королев тек керш калды, туандь — Ж арайсы н!— деп колып оран усынды. М актаудын да салмары ауыр бшгенге... Алрашкыда Ержан катты-ак кысылды. Талай кездер карап erri суйкшдк Талай журек т!леп отыр суйтудь «Шуакбаев Ержан», кызыл тактада Ертенше озатгармен 6ip турды. 166.

Х ам ит Ергалиев ТОГЫСУ Ед1л, Дон-eiri езен жарысып, Buiynii ек мын жылдар акканын, Ж азда жел долданып, эр! ысып, Eni орта елге мун шакканын. / Biayrni ек бул ею дариянын Толкынын тещздер жутканын, KaflbiFbiH урлап ап кариянын, Бурлактын кейлегш жыртканын. Biayiui ек Октябрь кезшен EKi езен ел ж у г л артканын; Кемелер жанылмай i3iHeH Алга тек жалгайтын арканын. MiHe енд1, eKi езен кол созды BipeyiH 6ipeyi суйгел1, Кездес!п далада колхозды, Ак буйра бастарын игелк Жолдагы тебелер жогалды, К е к орман к у зе т п арнаны; Саркырап eMipre жол алды Халыктьщ кашанры арманы. 167

КеледП КеледП КеледП Толкындар тогыспак жерше, Жолшыбай карызын телед1 — Кол берд1 енбектщ epiHe. EKi езен сапарын кгм керсе, Сол курмет Kepcerri жол ycTi: Балалар уыстап кум берсе, Толкындар шуласып бел!ст|. Kerri су ермелеп белге де, Кеудес1 жер-кекке сыймады; Шлюзден мырзасып жерге де Моншактай Ko6iriH сыйлады. ©тюзген онаша кундерш Exi езен торыспэй тынбады, ¥ зак жыл ансаран ундерш Ж улгеден жуп'ре тындады. Мшеки, eKi езен cyfticTi, Bip-6ipiH Mauri алды кушакка; Keftinri толкынын жыйысты, Bip шыкты далара, кыстакка. Eni езен eMipre жен сурап, Арнадан асыгыс женедк Кеш курын жамылып жапы- рак, Кунбарыс тубше тунедр Енбектщ ед4 Fofi алды сын Былтыр кыс, Былтыр жаз, Былтыр куз. Алданы мын жылдыц алрысын Ал, 6yriH кабылдап 6i3 турмыз.

Сталин! Алдаин мык жылдар — ©зщсш! Бакытка сен елд1 Беледщ. Мше eHfli тын жолдар ©Mipre езен боп женелдь Идеян — Д эл мешн тебемнен Мын жылдын жулдыз кып жа тары Жулдызым! Корейш твменнен, Таты 6ip кетер1л жорары!

Тоцаш Бердиаров ТУРКМЕНИИ!, БАС КАНАЛЫ Карта алдында улы Сталин, Кумга тен т здрады. Бетпак шелдй кум астарын, Аралады жанары. Табигат па бас имеген?! Квкшл сызык тартылды. Амудария Каспийменен, К еркуге талпынды. Такыя-тастан нур шашылып. Суда жузер кемеьпз. Дед1 квсем: — Курракшылык, Ж апанды да женем1з! И р ш ш к ж ок шел-KyaHFa, Барады совет адамы. ©ркештенген ыстык кумга, Тид1 олардык табаны. Алга умтылды жешмпаз топ,— Барлаушылар Ti36eri. 170

С-оклы дауыл, жогалтлак боп, KyMFa тускен 1здерд1. Ж огалтура !зд! урлеп, Жетпес желдщ шамасы. Ол 13 емес, KyMFa тускен Каналдыц кек арнасы!

Гафу К/айырбеков УЛКЕН МЕКТЕП Ушты поезд болаттон, Жолмен тузу теп-Teric, К,алып артта Е д ш — Дон, Булдырады кек тешз. Оралды олар eKeyi,— Атайынды ж ас ж т т . Олар келер ертендЁ Карындасы тосты Умгг. Тосты халык, дос-жаран Ел ерлерш вокзалда. Калай асты icxe арман, Сейлед1 олар кен залда: — Улкен мектеп б т р д ж , Б ш м ал д ы к — дед1 олар. Сонда алга 6ip жылжып, Сурау койды аксакал: — ©3i улкен MeKTenri, Бтрд1ндер калай тез? — Ж ылта тек боп кун erri. Шал танданды. B irri сез. — «Кайда аталар штабын» Деп сурады жас бала. 172

Kepcerri icTiK жоспарын, Кундел1пн косты да. Кол сорылды кошамет, Деп «куаныш, той мунда». Тез 6iTipep сол мектеп, Турды журттын ойында.

Ь'абдол Слонов БЕЙБ1Т ЕЦБЕК 0ЛКЕС1 Узыннан узакка созылган кешелерде катары катары- мен жарыеып, бар MyciHiH кез алдына жайып т!з!ле калган екпе aFaui; жасыл кек жапырак, буртжтер1 шок- шок моншакты шашпаудай сылдыр кагып тербеледь Уй басына 6ip шолпы! Шолпы дегешм1з жалганньщ жуйр!к 6ip жаратылысы — кезге ш нер-ш нбес сымдар. Ол сым- дардыц 6ipeyi радио сайратса, 6ipeyjiepi ауыл мен ауыл арасын, я малдын кыстауы мен жайлауын, кос басын, я TinTi ауыл мен ауданды, одан opi облыс, астананы тм- десп'рш отыр. Енд1 6ip сым электр куатын жетелеп экеп yfiiHe енпзедь TyTiHi жок, ысы жок, сэулеа шанкан, нуры мол Ильич шамы осы! Тек шам гана ма. Ауылдын. шетшен Tycin, кез келген yfiiHe Kipe салыныз. Кеш болсын дешз... KeMnip luemeci мен Kopi атасына, нурга мадЫнгмн шам жарыгында KiTan окып 6epin отырган суйюмд! жас баланы Kepecin. Ж ас бала да емес-ау, ол талай ересек- тщ ойында жокты мектептен б ш п алган ержеткен адам! Ленин жолымен epKiH ескен жетж жан, коммунизм буыны. Енд1 6ip уйде 6ip енкей мектеп балалары бас косып сабак эз1рлеп отыр. Тагы 6ip уйде булд1рнпндей аккуба келшшек кушпз- ri жуган Kipin жайып ж1берш, электр куатымен етектеп 174

жатыр. Yft шиндеп бала-шага, кемшр-шалдын, epi мен кайныеы, сйинлершщ уст1не шан жукпасын, cipKe б!тяан де жоламасын деп icTen жатканы Foft. Ал енд!, 6ip жерде жай шаруанын 63i мандайы шан- кан HypFa жаркырай турып, элуетт! колы мен телефон куларын бурап ж1берд1 де, кектеудеп мал басына ха- барласты. Элденеше кун журш ат сабылтпай бшгейтш шаруасы 6ipep минутка тынды да калды деген сез... Энпме сол сымдарда, кезще ш н ер -ш н б ес кылт ет- педен жанарына жары к куйган енерде, енердщ eHepi электр куатында, б1здщ совет елш де Ленин — Сталин идеясы экелген адамра деген бар ракатта. ...KyHiHe жыйырма — отыз литрлеп сут беретш Кы­ зыл каска сыйырдын емшелне 6ip караторы келшшек электр моторына жалганган резина тутйгп экелш кип- зе койды, кас какканша болтан ж ок т у п к п куалаган ак езендей кою сут улкен ш елекп мвйяплдетш толтырып Ж1бердн Э лл келшшек ещ и еюнал TyriK T i экелш KHri3in жатыр да, кызыл каска сыйыр 6ip ракат тапкандай жайлана иш, кезш жума куйсеп ui6in тур... Енд1 6ip тарапта анрардай квсалген кой корасынын алдында электр моторынын flyfiipi естшедк Содан куат алган электр кырыктыгын сызылтып шопандар жабары- ны сыпырып жатыр. Кырыктык артынан шезде мусш- дей боп монтыйып шыра келген тусактар дур илюнш epicKe KeTin барады. Эр койдан он шакты кадак шык- кан ж1бектей, кылшыксыз жуши колхоэшы ж т т кап- кабымен апарып машинара уптедк Таразышынын бет анпел, ш ш де ерекше 6ip ыстык леи бардай, к у р е н тп кеткен. Енд1 баска 6ip мотор дур-р ете T ycTi; 6ipiHe 61- pi жылы жузбен рана иек кагысып эне шоферлер же- нелдк.. Ал, енд1 6ip тусгга электр куатымен тактай тш н ш , ке- piKTep куршдеп, тем1рлер жонылып, болаттар суарылып, тшрменнен бидай тарттырылып, ун шырып жатыр. Мына 6ip беткейдеп жемю барынык уотшде калык- тай ш уйш п болат кус — самолет жур. Ол балрын бакка выянды жэндш туармеудщ камында, шипалы дэр1 ша- шып кет1п барады. Bip жакта куздж егетш анызды тенкерш электр трак­ торы жур. Кара жердщ калыны iuiKi кыртысын сыртка айналдырып тастаганда берендей кулпырып к е т н т . Bip жерде ерте пкжен жонышканы десте-дестеамен 176

тенкерш журген, ез1 журетш швп машинасын ойнаткан к азак ж1г1т1 де кез алдында. Т ш н бьпген Kicire маши- надан ракат не бар — жнтгтщ мандайы да ж ш амепп, кыйналыс ж ок кой... Кун енкешп кеш болды. Кушпзп ic кыймылы саябыр тартып, журт тыныска тарады. Бэйтерег1 жайкалган ке- шелерден де, уйлердщ терезелершен де шурыла шашып, шамдар келд1 жаркырап. 0 л к е бойыньщ ала-кула жер1 жокка тэн, ш анкан сэуле кекжиектщ тунегш элдекайда алыска айдап апарып тастапты. Бейне кектег1 ай менен жулдыз бггкен жерге конактап калган сеюлдь Ж ок, тш- Ti олай да емес, кек жарырынан жер жарыры элдекайда шанкан, api кызулы да жылы кершедп Республикамыздагы «Енбекнп Казак» ауданынын ауыл- дарына жакында барганымызда керген жалпы KepiHici- Mi3 осындай едп Осындай шанкан журтка конган ауылдарра мунша шугла кайдан келд1? Онын туындысы кайда ед1? Элде осынша енер езд1гшен туа калды ма? Осылардын терен сыры болмакка THic кой. Bi3 енд1 эн- riMe бетш солай карай бурайык. Батые бет1н Памир шындарына каратып, ш ы ры с жа- рын Тарбагатайдын Б арлык атты бшгше дешн созган Азия аскарларынык жалпы аты Алатау делшее де, 6ipi 1ле Алатауы, eKiHinici Ж онгар деп аталатын атакты eKi алыбы бар. Азияга б!ткен бул ею алыптык вн-бойында бшктен жаркыраран келдер кеп. Олардын эркайсысына лайыкты аты болса да, сырткы турлер! 6ipiHe 6 ipi ук- састау келедг, бэрш дерлж жасыл кел десе де болган- дай. Ойда жаткан Балкаш пен Алакел, Сасыккел, Кор- жынкелдерд! коспаганда, Ж асылкелдердщ Teceri бит, емгендер1 шын cyTi мен булыт cyTi; бет пердеш каратай, арша, шыршалар. Солардын 6ipi EciK келк Е а к деп аталганы болмаса, мунын жамылрысы да карарай мен калын шырша. Ж а- зы-кысы TyciH бермейтш, бояуы жасыл ормандар, кел кабактарынан уюле Караганда, келенке келге тусед1 де, су келбет| жасыл туске боянады. Жаратылыстын кандай касиеп де адамга арналган пайдасымен елшенед! рой. 0 зге жарын айтпаганнын езшде, EciK келМ н етектег! елше eMi3in отырган cyTi 17в.

кеп. Бшктеп шындардан жулкына шыккан муз булак- тардын жолын тосып, бастарын косып алып, EciK калын ырысын oflFa карай лакылдатып Tycipin жатыр. Келден тускен езенде дс сол ат. Шын басынан каррып Tycin, жолындагы кертештерден ак буйра жалы буркырай те- менге жосылрэн EciK езеншде улкен касиет, куат бар. Касиет-i ол кысы, жазы катпайды, суында лай да бол- майды — Teceri таза, шыны тас. Ал куаты — арынында. Келдер менен взендер тек eriHiimi суарып, малына рана суат болып тынбайтын болсын, олардын баска пайдасыи да бойына cinipe бкп; елше берер пайдасын сарка жарат!— Совет елшщ суйепне сщген салты осы да. Осы салт бойына б1ржола дарыган жердщ 6ipi- «Ек- бекнп Казак» ауланындаты колхозды ауылдар мекен ет- кен адырлы да таулы, колтыкты да койнаулы, ырысы калын, cyTi мол жерлер. Бул 6ip аса шанкан журт. Жаратылыстыц ала бьпсен береген кушш пайдага асыруды «Енбекип Казак» журты будан он бес жылдай бурын ойлаган-ды. Ол ойдын козраушысы Ленин — Сталин берген идея болатын. «Коммунизм дегешм1з — Совет yKiMeTi мен буюл елд1 электрлещйру iciH уштас- тыру» деп ед1 Ленин. Осындай туйшд1 данышпандык сезш TyciHflipe келш ол xici: K a3ipfi кунде 6i3re 63iMi3 орнаткан ap6ip электр станциясы 'халыкты арартудын шын маганасындары тыянарына айнаДямруымыз, оны калын букараны электр б ш м ш е жет1лд1ре!Ш орынра айналдыруымыз керек болып отыр...— дегенд1 айтып едь— Егер де Россиянин кез келген жершде электр станциялары мен техникалык куатты куралдар кебейсе, онда б1здт коммуниста шаруашылык курылысымыз болашактагы социалиста Европа мен Азияра улп болар едн Совегтердщ Буюлроссиялык V III съезшде айтылран бул дана ал теу бурын артта калган Жет1су елкелершщ езшде де Ka3ipri кунде жузеге асканын Kepin отырмыз. Муны жузеге асырушы кешеп малшы, диканшыныц 6yriH б т м г е жетжген ул^кыздары, енер-гылымнын бар тара- уын дамыткан совет адамдары. Шын басындагы EciK келшен ceKipin тускен EciK взеш осы арада тары да 6ip кез алдынызга келсш. Онын акшыл жалдары куйындана буркырап келе жаткан жо- 12 - 1383 177

лында TeMip токып каларан тас бегет жатыр. Осы бвгет аркылы арналы 6ip езендей улкен тоган асау суды кыр басына жетелеп алып шырыпты. Осы арада торан суы тас коршауда yfiipLnin Kiuii-KipiM келге айналган. Квл Дейтш ce6e6iMi3 аумагы коршау болса да Ty6 i терен, ба- лыры да ойнап жур. — Суык суда eceTiH ш абак кой, эшейш,— деШй Иб- раимов Мэди жолдас. Тендз балырына K83i уйренген ж ь п т екен, шамалы балыкты ш абак деп турраны да сон- дыктан болса керек. Ол сонау Атрау тешзшщ жарасын- да туып-ecinTi. Бала ж аста балыкты ез1 де аулапты, 3Keci де балыкшы бопты. Ж асы отыздан ещй рана ас- кан караторы jkiriTTin 6iTiMi де пэлендей зор емес, ша- рын рана Ал, ici мен 1шшде у и л е карасан мынды жы- Fap 6ip мыкты. Мэди Ибраимов EciK езенш буралыктап экеп, содан улкен енер куатын бу нд 6ip едкеге тараткан су-электр станциясыныц бас инженер! кёршедк Станциянык кай жумысы жешнде де кул1мд?й свйлеп, [рнлмей жауап катады. Сонысына Караганда, iciHe барынша жетш ма- ман. K a 3 ip r i iciH и ге р т /алнан ш э ры н ы н алдында орта м ектегт, одан сон Ташкентпн индустриялык институ- тын 6iTipreH оку жыддары жатыр. Инженер боп кызмет еткенЫ н езше бес — алты жыл ет'штк Ендо бугшде жай инженер емес, бас инженер, аеа да басшы; жузден аса маман жумысшысы бар улкен енерл1 орыннын жетек- Ал осындай адамды Kemeri балыкшы бала деп им айтар! Балыкшы бала мен бас инженердщ арасы едэ- yip-ак жер-ау. Осынша узак жолды Мэди он бес жылда аттап еткенш коз Kepin отыр. Данышпан Сталиннщ осы- дан он ceri3 жыл бурын техникага жетшген кадрлар же- шнде айткан дана cmTeyi осы арада калайда есще ту- седк Сол нускаудын icxe асканына кез келген жерден табылатын кеп айрактын 6ipi Мэди Ибраимовтын бугш- ri ici, ©Mipi. Кыр басында мелд1рей жуп'рген тораннын е й жерш- де тас коршауда ушршген элгЩей келшж жатыр да, олардан кушарьщ жетпес улкен шенберлер аркылы ойра карай улкен куш кулайды. Шенберлерге ынтыга cynri- ген судьщ козрап ж аткан алып денес1 тары бар. Алып десеюз алып, рылым берген турбина.; су куцймен айнал­ ган купшектер генераторра жан салып, электрден мол 178 ■

куат алып тур. Ею жёрде катарынан орнаган ею стани- ция, ею станицияда эркайсысы терт жуз елу аттын Kymi бар терт турбина. Сыпылдатып от шашкан алып д ен ет ею жерде ею машинист кана баскарып тур. Мэди осыларра кезекпе-кезек орайласады: — Жорары станицияда мултж жок, кунiне ceri3 жуз жыйырма киловатт электр куатын 6epin тур. Ал, ceHin купшектер1н калай, ж ш т м ? — деп e3i сеюлд1 орта бойлы караторы Ж1г1тке 6ip сурак тастайды да, жауабын 63i тапкандай: — ж аксы. жаксы. Кош... Ж урепнш ц соруы таза екен. Купшепннщ ду р сш де бапты рой деймш; уакытында майлайсын-ау шамасы. 03i TinTi айнадай жаркырайды рой... Караторы к азак машинист мотор журегшщ flypcijii- нен естшмей калмасын дегендей катты рак тш ка.тады: — Митрий екеум13Д1К жарыста екешм1зд1 б ш е с т рой, aFa. Оныц eHepi артык скен!н де бьпесщ. Артык бтгенш менен аяп т а жатыр ма... KefiiH калсам касымнан шык- пай, iciMe жэрдем етеди Мен озсам куанганын Kepecin. Демек, екеум!зд1 белмелемей, каж ам ай-ак койсац да. бо- лады рой деймш, Мэдеке. Тап екеум!зден KiH apar бол- мае. Онан да б1здеи куат алып ж аткан анау ауылдардыц ici meMicTi болсын дешз. Bi3 берген куатты солар сар- ка пайдаланса жарады... Осы 6ip туста дембелше келген, ажары готьтып ко- ныркай тарткан кокыр кезд!, шапшак mypicTi, коныр шашты miriT станция iuiiHe асьта Kipin едк Машинистщ coKFbi ce3iH Kipe 6epin ecTin калса керек, ку.гимдей к ел т. imreri екеумен тез амандасты да. — Дурыс айттын,— деп енд! машиниске кадала ка- рап, наз айтты:— 6ip кезде осы станцияны салран уа- кытта 6ip жарынан жэрдемипм, 6ip жарынан уйренуиим болып ец-ау, ж ш т м . Курылысшы деген, эрине, кешпел i дейсщ Fofi, салынран станция 6ip жерден козралмайтьь ны рас. Сендер, я... пайдаланушы эксплоатационник боп калдындар. Мен болсам колхоздардыц enflipiciH e керекп курылысты орнатумен ЭЛ1 журмш. Быйыл бар жабды- гын орнатып болган сон, курылыстын езге саласына ю- piceM. Дегенмен, Митрий eKeyimii б е л т алып, б1здщ кол- хоздарра карай юна салмагын арта салраиыц калай болды? Элде юна б1здщ сол ауылдарда рана калып па ед1?

— Иван Нестерович-ау, олай деп... мен эшейш бы- лайша...— деп машинист курм елт кал ранда, Иван Нес- теровичтщ e3i кайта сейлеп кеттп — Сендерден кшарат жок, екенш б ш п турмын. Кал- жы крэ айтып жатканым рой. Пультпш кадарала. Мэди екеум1здщ жумысымыз 6 ip баска — деп ол станциянык бас инженерш колтырынан алый, сыртка карай икемдей бередь Бул келген ЕнбекиН К азак ауданыныц жаппай элек- трлш ш ру iciH баскаратын колхоз аралык су-электр станциясынын председател! Панасенко жолдас болатын. Ол ойнаса да ойындарысын айтып жатыр. Аудандык электр станциясы осы ауданда курыла бастаранда-ак, 1937 жылы, Иван Нестерович Панасенко курылыстын басында болды. Эуелдег1 агроном келе-келе электрик бо- лып маманданып шыкты. Bipi 1939 жылы, 6ipi 1949 жы­ лы пайдаланура бершген е й станцияньщ екеу1н де осы Kici ез колымен салысты. Аудандаты ауылдардык бар- лы к 0нд1р1с жумысын электрлсадру ici жаппай колга алынранда да бул Kici улкен/icTiit басында отырран-ды. Кай ауылра электр сымы,/барана лары жетпей жатыр? Кай ауылра электр моторлары керек? Ол мотордык Ti- лш бшетш адамнын кг$ ауылра каншасы керек? Сыйыр сауатын электр аппараты, ун тарттыратын тжрмен ап­ параты, араш тугетш пилорама электр кырыктыгы, ке­ рш журпзетЫ , колхоз мастерскойында тем ip уататын ■электр моторлары;— осынык 6api кайткенде тез бола- ды?— Панасенконыц сокры уш жылда кездегеш осы болды. Бугшде аудан келемшдег! ауылдардык барлык ен- AipiciH электр куатына кенпруге aai мол жететж электр станциялары сараттай тузу ктеп турран кезде де, Пана­ сенко мулде тыныс тауып журген жок. Рас, каз1рде ау- дандары колхоздардык электр шамын жакпай отырганы жок; OHflipicTepi де тугелдей дерл!к электр куатымен ic- тейтш болды. BipaK, энг1ме адамда жатыр. Электр тш не жеплуге окуга хмбершп enaipic iciHe тепе араласкан ауыл адамдары енер тйпн игерш болды ма? Осалдык 6 toflipin жаткан жерлер ж ок па екен?— Панасенконын 6yriHri кездегеш осы болатын. Электр станциясына асы- Fbic келгендеп оныц 6ip жумысы осы нысананын Teiupe- гшде болып шыкты. Мэдимен exeyi сыртка шыккан сон, станция алдын- 180

дагы орындыкка катар отыра калран-ды. Мэди папирос усынды. — Конаксык рой, алыныз, И ван Нестерович... Папиросты 6 ipep сорып алганша екеушде езге сез болтан жок-ты. Коз алдарында станция журегше 6epepiH 6epin шыккан мелд1р су келгшкте шыркебелек yftipuiin жатыр. Иван осырэн ойлана карап, толрана 6 ip сез дедк — Былайынша карасац KyHi кеше секйцц. Уакыттык калай еткенш байкамаран сек|'лд1м1з. Ш ындырынэ кел­ еек, талай Facbip артта калкан сыякты. Он бес жыл. Я, он бес жыл. Онын арасында немш-фашистер1 курылысы- мызды белш ж 1бергеи бес жылдай уакыт жэне жатыр. Оны алып тастаранда, айналасы eKi бесжылдыкта рана штелген icri байкап керсек... TinTi ушан-тешз емес пе. Осыдан он бес жыл бурын бул арада eni станция тугш 6 ip де инженердщ бул ауылдар атын да, затын да 61л- мейтш. Мен болсам онда ж ас агроном eaiM. Электр шамы бул ауылдардын туеше де шрмейтш. Уакыт та жуйрж, 6 i3 де жуйржшз-ау деймш, э, Мэди жолдас? Иван Нестеровичтщ сезше бас изегеннен баска, Мэди не десш, «рас, рас» деп кана тыцдады да: — AcbiFbic журещ б1лем? Ш аруац кандай ед1? — деп сурады. — Асырыс жургешм рас та... 61'р ак, станцияны кер- генсон, оныц журегш соктырран машинист пен ceHi кергесш конл!м жай тапкандай Kiflipin отырмьш. Осын- дай кезде шеккен папироста да езгеше 6 ip дэм болады екен!..— деп Панасенко папиросты куньша сорып, сорып алды,— шаруам не болсын. ©3iM баскарып орнаткан станция да ыстык, ез1м уйретш шырарран адамдарым онан да ыстык. вткен тунде шам кез1 6ipa3 жыпылык- тап калды foh. Соныц ce6 e6 i не болды екен деп... Тан ер- тен куат барм.а екен деп бурап керш ед1м, куанып кет- TiM — шам жанып тур екен. Демек, сендердщ гстершде мултж болмаранына куанганым рой. Эйтсе де тунп жы- пылыктын оебебш б1лп'м келдк ©3iMi3 дайындаран маман жумысшылар кт!н ырытынан жанылып калды ма деп кы- лылыктаймын рой. — Жай... машинистер « езектест ктейтш ш бглесш Foft. Кезек ауыскан кезде болтан y3i.nic те, ол. Кысыл- май-ак кой, 6 i3fliH станция жш ттер! сынына толар. — БэрекелдП — деп Панасенко орнынан турды. 1ш!н- де сактаран тары 6 ip сыры бар едц айтсам ба, айтпасам

ба, дегендей аз ойланып: — Bi3flin элп ж т т кандай ма­ шинист? — М акдай алды адамдарымыздын 6ipi рой...— деген Мэдиге колын усына 6epin, Панасенко: — Болды. ©зге шаруам жок,— деп кул1мдей пл катты да, анадай жерде турран машинасына карай жене- ле бердк— Сау бола тур. ©зге жердеп адамдарымныц icjepiH керем бе деп аттанып барам. Э лп ж т т п ез1М уйретш ед1м де. Сонсон,, жай... IV Панасенконын ендш келген жер! Ярославский атын- дакы колхоз едк Шанкай тустщ кезшде epicTen кайткан 6ip ен,кей асыл тукымды сыйырлар кх>ра келенкесшдеп aFam кермеге катар байланыпты. Кслшшеп бар, токтас- кан жедгейлер бар бес-алты с.ауЫншы рана елу-алпыс сыйырра кожалык, етуде. Осы Лнпменщ бастапкы та- рауындагы караторы бойшан кгшншекп тап осы арадан кереаз. Сауын аппаратынын/reTiriH келпре алмай жат- кан сауыншы болса, корсе^т беретш де сол екен. ©3iHe телшген сыйырларын caj^fn болып, аузы 6ixey ак шелек- терд! катарынан Ti3in .йойыпты. — А, Зейнел жоядас! — деп Панасенко соран орай- ласты,— Сауар квбейсш! ©зге сыйырларын кайда? — Caya^ifbiH кебейш жатканында сез бар ма. Бузауы ГУТЫккан сыйырлар жайлым басында сауылады рой. Мыналар фермамыздагы сауылатын сыйырларымыздын оннан 6ipi рана. Ж акында рана бузауларандары Foft. Эл1 юргенше осы арада устап турмыз. Энпме ci3 жетюзген мына аппаратта. ©3iniH кыйындыгы да жок па деймш. Емшекп таза устап, аппаратка электр куатын мелшерь мен Ж1берсе болды.— Емшекке ту п к п дипзе коясьщ. Ж умсак тутш те, бойын жайлап шымырлаткан электр куаты да сыйырра бей-жай тапкызрандай болады екен, кезш жума куйсеп турраны. Туягын 6ip какса не дей- ciH... Мына ак шелектер шушлдеп толранда рана. т у т т н 6ip-aK аласын... Зейнелдщ кара кез1 кул1мдегенде тек Панасенкога карап турран жок, 6ipece ойнактап сыйырлар жакка, 6ipece резина ту п к п куалап т е л е к с ею-уш минутта рана толтыра салган сут куаты моторга барып жалгаскан сымря ж упредк кейде сыйыр емшепне тут1к п кинзе

салып, бакылап кана турран абысын, жекгелерше коз салды. Ал: — Толган шелектер1нД1 сеператорра апара 6epiitaep, кэне...— леп элденеш умытып кеткендей Панасенкога 6ip жалт e rri:— сут те электр куатымен тарттырылады рой. Каймак, май... Уакыт та аз кетед1, жанына да тыныш. Осынынызра мыц ракмет, электрик жолдас! — Мдоан айтканша енерге айтыныз, енерд1 б1лген ездер1'не ризалык айтыныз...— деп Панасенко да сепера- тор ж акка бурыла женелд1,— оларыкды да керейшш!... Сыйырлардын cyii бигем, э? Сауылранынан шелек толып шырып жатыр рой... Келшшек ею шелекп ею колына ал ьт, журе сейлеп барады: — Туе те осы, кеш те осы. Б 1з'д |н сыйырлар агып TypFan 6ip булак емес пе, тек бара 65л де, ж ая бьп. Ж еш де жаксы болсын, acipece кыс куш... Сауыншылардык да, сепаратор басындарылардын да электр enepine жетжтнл'н байкап алып, Панасенко тары да машинасына отырды. «Ж ана талапка» барайыншы деген ой кокешнде KeTin бара жаткан-ды... Eaairi келген жершде он.ын токтаган ж-epi анрардай кой корасынын алды болатыя. Кун енкейген шамада жан-жакта дуршдеген мотор даусы алыска KeTin жатыр. Кой корасынын алды да мотор дуб1р!мен жанрырырып тур. Bipinuii тараудары KopinicTiH 6ipi д е осы арада. «Жана талап» аулы бойдак. еркек койларын кыркып жаткан-ды. Панасенко калык дурмек imiHeH колы бое туррад 6ip жанды коре алран жок. Колхоздын бастыры Эмед Бузаубаев та осы дурмекте екен. Панасенконык айналактараны сол болды. Амандык алысып, аз рана шуй1ркелесуге тура келдь — Менщ окушыларым калай? Игере алды ма, оне- piH? — деген Панасенко cypaFbina, Эмед: — 9pi комбайнер, api машинист Узаков Дуйсембайын эне: Агрегатын мецгерш-ак тур,— деп едк Екеуйнн K03i де юнп колдау келген жгш’шке кара ннптке кадалды. Ж т т моторды ж урпзщ койып, бакы­ лап кана тур екен. Сыммен жалгаскан кырыктыкты кол- дарында ойнатып, он eKi жерде жабарыны сыпырып жат- канларра алма-кезек карап кояды. Осылардык ш гндеп енгезердей кара KiciHin жыпыл- лаган колына эрюм-як cyftciiie карайды.

Панасенко озшен e3i жымыйып койды. Ол кырык- тыкшы кара KiciHi кептен бигетш: Оналбаев деген карт осы. Бурында кеп жылдар осы ауылда уста болды. KeftiHri жылдарда шопандыкка ауыскан-ды. ЕщМ e3i баккан койларыя e3i кыркып жатыр. Электр кырыкты- гын езге журттан бурын игерш экёттк Жыйырма кундж окуда уздж болган кырыктыкшыньщ 6ipi де осы Kici едк Карт шопанра теале, енпрене карап турран Панасен- коны туртш калып Бузаубаев: — Сайлыбай картын осы,— дед1 куле сейлеп,— жа- кында 6ip кызык кундер erri рой, ecTin пе едщ?.. Ж ан-ж вктагы ауылдардан осы KiciHiH уйше келш, кеш болса кантарулы турран аттарды керетш болдым. «Булар шм екен?» деп сурастыра келсем, эр ауылдан жыйналып келетш карт шопандар екен. Bapi де Сайлыбайдын ка­ тары, курбы-курдастары. Электр кырыктыры женшде бшмегендерш езгеден cypayFa уяль'.п, осы юпден уйре- нуге келед! екен. Кектемг1 кой кпркуды н алдында, сей- Tin,- 6i3flin Сайлыбайдын yfii ез алдына 6ip мектеп болды. Катар-курбыларына «б1лд1м». деп бэлдену, бкпмейтш журтты кулю ету деген ол, ю сш ж мшезшде жок кой... Бул карттын кой кырку нррмасы да артык орыидалады; жэне д е баккан койлары езге шопандардык койынан жунд1 артык берш туг,. Абзал карттын 6ipi осы... Эмед пен Панасенко кун батута барранда кой кора- сынын алдына.н Cipre шыккан-ды. Eneyi энпмелесш кёлш, м&кемесМн алдына к!д!рД1. Мекеме касындары Кы­ зыл бурышка 6ip топ ереоек балалар Kipin шам жакты. Ш ам жарура эл1 ерте емес пе — дей берген Панасен­ ко cypaFbma, Эмед ipninreH жок-ты! — Нурымыз мол рой,— унемдемесе де болады... .Панасенко карсы сез деместен жымыйып кана кой- FaH-ды. 1плнде 03i келга турран осы ауыл жайында жаксы 6ip ойлар тур. Бул аудан келемшдеп шаруасы шэрын деген, ен теменп сатыдагы колхоздын 6ipi едь Ею — уш жылдын пшнде OHflipiciHiH бар саласы дерлж электрлешй де, жылдык табысы миллион ж ары м-coMFa барды. 9 p i кол купи коп шырын болмайтын, api онерге, мэдениетке жетш йретш электр куаты келген сон, ауыл б|ткен дэулеттенш, адамынын iuii де, жуз1 де касиетке толып барады,.. Осындай_ойда турран Паиасенконын куларына жан- рырыккан кулю келдй Ж алт караранда, аланда курылып

калган волейбол сеткасы, ш утрлеп келш eni ж ак боп тура калган ж т т т е р козiне шалына KeTTi. Бшктен келе жаткан допты cenipin кагам деп, 6ipeyi жыгылып турып жатыр екен. Шашын шандоз кырыккан карадомалак ж!пт, успш к шакын каиа салып, допты сетка тебесшен аспандата женелгп. Bip колдыц какканынан екшпй, ушшип колдарга ауысып какпакы лга тускен доп енд1 жер карасын KepeTiH емес... Эуелеген доптан сонагурлым бшкте каптай ушып кегершшдер жур. Калын дурмектен жан-жакка бытырай жалтылдап, 6ipiH 6ipi куалап ойнаган ак кегерпиндердщ канаттары белден аскан кун сэулесше де шагылысып жалт-жулт кагады. Ауылдагы эр баланын асыранды ак канаттары кез байланбай конактайтын тур KepceTin жур- ген жок. Панасенко мен Змед коздер1 де осыларда болатын. — Анау кеткен м е т и шагалам... MeHiK шанканым конактар кезin e3i 6taesi—— десш балалардын 6ip дур- меп кокке кадалады... Ак канаттардьщ ушкан кызыгын кергенде, Змед: — CaMFa, самга, ак канат! — деп калып, ерсшеу сойлегем жок па дегендей, касЪШдагы жолдасына ж алт eTTi. Панасенко кулш кана тур едк — Колхоз председател!нде д е ' акын шабытындай шабыт болама деймш, э ? — деп енд! байсалды турге снд!.— Трумэндер де канаттыларды ушырып ж&тяр. гой. BipaK олардын канаттылары адамды шагып олт!рет!н, уланган шыбын-пиркей, маса-соналар коршедь Ал, 6i3fliR Кус,. MiHe, ак канат,— адал да эдш, таза да керкем кегерппн. Бейбгг енбек бейнеск Heci бар, бейбггшшк бейнеа ак к а н а л ы кергенде эркайсымыздын да шабыт- ,тана сейлеу1м!зге болады Fofl. Сенщ акынша айткан со- 3iHfli imimien мешц айтпай турганымды кайдан бйчеан... Колхозды ауылдын KepiKTi Keminen 6ipep KopiHic ка­ на, бул. Осындай кештер кун сэулеамен де, так сэулесК мен де, тунде электрлекшрген онер куатымен де ушта- сып, койындасып жатыр. Соныд бэрше бейне болгаидай ауыл устшде ак канаттар ушып жур... Зм ед пен Иван Панасенконык «Ж ана талап» колхозында турып алыскан TyftiHfli сездер1 осындай болатын. Ekeyi айрылысар жерде Змед турып: — Картка сэлем. Сол KiciHiH коп енегесше ракметп кунде жаудырамыз, — деген-дь 185

Эмед айткан картты EciK селосынан таптык. Карт- тын кызмет орны да ауданды жаппай электрлещйру ici- ш к колхозаралык ГЭС-i басында болып шыкты. Бул, жасы жетщске келсе де жаурыны какпацтай, узыи бойы Tin-Tix кайратты карт екен, анау Иван Нестеровичтщ туван a x e d Нестер Федорович Панасенко осы. Орыс жу- мысшысынык с о ц и а л и с т революцияны орнаткан ер буы- нынын 6ip е к ш . Барнауылдан басталван кырык жыл- гы eHepiHin жалиасы EciK селосында жалвасып жатыр. Сол кырык. жылдын жыйырма жылы осында епптх Си- бирьдщ жуан беренелерш тш п , тактай eTin елдщ жан- жавына женелткен ещпрштщ кэш п шебершщ 6ipi — пи- лорамащы Нестер Панасенко, Есжке кел!амен де сол кэ- ci6iH удеткен. Енбекип К азак ауданынын enaipic, колхоз- дарында отыз екшнй жылдан 6epi салынван аваш уй, ку- рылыстардын тактайлары Ke6ici-,aK осы KiciHiH ез колы­ хан тш нген. Ол вана ма — талай пилорамашы шеберд1 бул Kici ез колынан баулып, уйретш те шыварван. Анау «Енбекнй талап» ауланда сырылдатып аваш тш п жат- кан шебер де карт Паннсенконын 6ip шаюртт хвршедь Ауыл адамдарыкыц мшез-кулкында, жана заман адамдарынын к е з йдрасында болып жаткан взгерштердр кунбе-кун де>-алдьш ы зда отырса да, байкамай кала бе- -p&MiS VoH. Ж оварыда аталван Эмед Бузаубаев жолдас жас жа- вынан алранда отыздын сл ж ак бул жарында Fana. Орта дэрежел! б ш м алраннын сонынла ол ¥лы Отан сорысын- да Берлинге дейш барып, кеудесш орден мен медальга толтырып кайткан гвардия сержанты: сорыстан KefliHri аткарран icTepi аудандык партия комитетшде пропаган­ д а 6eniMiH баскару, одан Keftiii колхозва председатель. Byrinri колхоз председател1 ауыл шаруашылырынын вне- p in асыру ауыл курылысынын бар тарауын кемелге жет- клзу екешн- ж аксы бшедх Соны бьпгенджтен де тактай Ti- летш пилораманы Эмед Бузаубаев езге ауылдардан ез аулына бурын орнатыпты. Осы женшде е з аулындавы пилорамашы шебер мен Нестер Панасенко арасында тур- мыска сщген араласын кере, бше журедх Эстесе, Нес­ тер Панасенконын ic eHereciH умытар емес. «Картка сэ- лем» деп е з аулынын элрысын арнап айтып жатка ны да

сол екен. Б упнп адамдарымыздын. арасындары карым- катнастыц кез келген кезге тусе коймайтын .6ip нышаны осы сеюлдк Ал Нестер Федорович Панасенко картка аудандары ауылдардыц кай-кайсысы да алтысын кайта-кайта жау- дыратын жеш бар. Ол мше бутшдей беренеш 6ip сыр eTKi3in, эп-сэтте теп-Teric, белек-белек тактай eTin шыраратын пилорама- ньщ TeTirin устап тур. Ею кемеюш экелш кезегю кезе- riMen тактай койган тутас агаштардык кез шескенше ау- ыл курылысына дайын тактай боп uibiFa келгеише жанык суйсшгендей. Бул да электр куатымен ютелш жаткан жумыс Калкан кушпен канатты пилораманын. ж узiне кез ijiecneiwi. — ©3iHiH неше жуз1 бар? — Он ею жузге дешн болады, дейд1 Иван Панасенко. Картпен тшдесуге окыц колы тимей жаткан-ды. — Сонда... жуан беоене болса, он уш, он терт т ш к тактай 6ip жола дайы1Г Лг'ч шыруына болады екен рой? — Эбден болады. — Куатты екен! р куатыньщ кухш осал — Жыйырма киловатт болсын ба. Эрине, куатты ( т . зшде осындай пилорама жок ауылдардын заказын орывд канаттым FOfil.... Иван Панасенконын «канаттым барып ке- siMis электр арасынын элденеше жуздерш ё . yV,:n- едк Кун кезiмен шарылыса ойнаран кеп жуздер шынын- да да сансыз 6ip ак канаттар сыякты Kepinai кез!м1зге... Ак канаттардын ойнап жаткан жерлер1 булар Рана емес, EciK селосынын ез басында да мулде кеп болып шыкты. Mine, тары да сол колхозаралык ГЭС-Tin KepiriH гу- р1лдетш жаткан электр куатына караныз. Мунда да жалт-жулт карып жогары ушып жаткан сансыз 6ip ак канат! ТемГр coFbtn, болат суаратын мастерскойына ешюз, — онда да жалт-жулт еткен сансыз 6ip ак канат! Селодагы емхана орнына барыныз. Bip жерде электр куатымен дару eTin жаткан соликс. Буын-буынына сар- су иленген, немесе тамак 6e3i aypyFa шалдыккан адам- дар ауылдарынан арнайы к е л т емделш жазылып кетш жатыр. Емхананын еюй 6ip жершде курылран рентген 187

аппараты. Басына ж ара тускен 6ipey болса, осынын сэу- лес1не ею мезпл жатады да, сокынан косымша баска да- руларды колданып елу кунде басы шашка толы Kici бо- лып шырады. Тек уакытын етю зш алып, кезшен бурын аккуйка жылтыр бас боп калма. Кезшде емдеоец басын- ды кудайдай сактайтын осы жер. Осынын 6api де ак ка- натты электр куатыныц аркасы. Сол куатты аудан eMipiHin буын-буынына дарыткан EciK езеш энпмем1здщ кайырмасында тары да кез ал- дынызра келсш. Биштеп EciK атты келден тускен EciK атты селоны да ж агалап етедк Осы езеннщ жагасында кентрурлы м 6ipi волейбол, 6ip тобы доп ойнап, енд1 6ip тобы Kip-колын шайып жаткан адамдар, мектеп балала- ры да солардын ш ш де, Кукшзп сабактан, не кызметтен шыккан село журты кешю сайранын осы арада салады. Кун K63i тек бшктердщ басында' калган кез. Эр жер- дег1 койнаудан, селонын о жер, бу жершен Ильич шамы жымындап кулш келедь Ол ei<i арада футбол каккан, волейболды тор уетшен какпакылра салган мектеп бала- ларынын ойындары да узу ^р емес. Селодагы жанында пансион бар к азак орта.мектебш ш директоры Телеутай Акшолаков жолдаспен,-ч>сы 6ip туста кездесш ек. Ол пансион балаларыньщ касында, солардын ойын кызыры- на карап тур еке,н; Село кегеригГш ауыл кегернпндершен аз болсын ба, -Каптай ушып жогары кетер1луде. Ke3iMi3 енд! EciK езенше де Tycin кетп. Онын ак жалдары да ушкын шаша тулап жаткандай. взен жал- дары да сансыз 6ip ак канат есептк Осыны взгеден бурын керген сеюлд!, Телеутай: — EciKTiH толкындарында ражап сурет бар екен-ау, — дед!.— Менщше толык жалдарынын 63i 6ip канат сы- якты ма калай, cipa: талмайтьш, 6ipiH 6ipi куалап алыс- ка тарткан ак канаттылар ма деймш... — ©зен 6eri 6ip баска, арасы, мына_ койнаулардын бэршен де а к канаттар самрап келед1 рой! Муны айткан ceri3iHuii кластын окушы баласы едь Ол кеш таянран сон жарырын жан-жакка жая бастаран Ильич шамдарын айтып тур екен. Соны ацрарранда Те­ леутай шэюртше: . — Ж арадын, шэюрпм, жарадын,— деген-Д1. Бэсе, оенен акын шыгар дегенмш...

Bi3 осы арада, кецгпрурым шарыктап ушкан ак герилндерд! квргенде, «Енбекни талап» аулынан eciireH C63iMi3fli айтып едш : окытушы да, акын шэк1рт те С03Д1 кайталап айтты — CaMFa, caMFa, ак канат! ЕЫк — Алматы

Эбу Сэрсенбаев ТОГАИ КОТЕРГЕН БАЛА Кулш кврдД- ж ас немерем. Кейлек толы емен дэш. — Бул не улым? — деп ед1м мен: — Саналыкшы, Ата, кэш,— Дед1-' — Он, отыз, кырык, секеен, Жуз... Немерем сурак бердк — Ата, осыны тугел ексем Алар ед1 канша жерд1? Bip суйдш де мандайдан мен Дед1м кулш: — Балакайым, Э келтсщ кетерш сен, Келешектш 6ip торэйын. Мактаныштын нуры кезде: — Ата,— дед1 ол турегелш- — Я. калкам! — Буны Едшге Екеум1зден ж1берелМ! ¥лдын сырын анеардым да, — Макул, — дед1м,— жас балакай. Коммунизм ангарында, Осы дэннен ecciH TOFafl!.. Кулд! жайнап жас балдырран, К е н ш мумк!н турды Едшде. Коммунизм урпарынан, Bip жас TOFafl Kerri Едшге.

К,апан Сатыбалдин 0М 1РД 1Ц ЗАНЫ . Адамбыз б!здер Тулгасы жана, Керген жок тарих Адамды мундай. Кесемшн Алтын заманы рана Адамнын атын Квтерген тудай. Б1збенен 6ipre ©Mip мен бахыт, Б1збенен 6ipre YMiT пен талап, Куаныш келдей Журекте шалк,ып Ертенге,— Еркш жаямыз канат. Сол ертен ушш Етем!з енбек, Аша мыз майдан взенге, таура. Адымды op6ip Ж ешске белеп Басамыз батыл Багытпен алга. Тандыр боп жаткан Расырлар бойы,

Экелдж 6Mip Шел далаларга. Табират асау Тулауын койды Алысар б1збен Шамасы бар ма? Кара булт кауып Тенгёнде елге, Жолында жаудын Тау болып жаттык. TaHKici жаудын Бой бермегенде, Ж урекп жулып, Бомбы Fbin аттык,. Ж андармыз б!здер Ж1гер1 жалын, Ж уздер1 бейне Ж аланаш кылыш; Ж ан керек болса Трумэн малрун, Кан шелектенбей Отырсын тыныш. Адамзат адал Карайды 6i3re Мадтаныш eTin Жешам1зд1 CyftciHin жаны EH6eriMi3re,— Жанартып жерд1, Ж айнаткан туздк Ж ау imi куйш, Мыстары курып, Жандары шыккан Bi3 ескен сайын. Ниеттерше Берсе егер ырык, Элемд1 Teric вртеуге дайын. Жер бетшдеп Енбекнп халык., Мактанса 6i3re Ергещм13 деп, Тускенде б!зден

Элемге жарык Жатады жаулар YuripiH !здеп. Жерд1 алган сайын Келешек таны, Черчилльдердт Шырады жаны. Мын жерден мейль Булыксын олар Алга ерлеу 6ipan, ©MipfliK заны. Б!лем1з соны, Кумэн мен дау жок, Мын жерден жаулар Салранмен кушке, Жер дейтш осы — Д ом алак 6ip доп Боялады эл1 Ал кызыл туске.

Айтбай Хангелдин Б1Р ТУНГККУЗЕТ Ж аздыцкуш к а р а н ш тун, Алыстагы шекарада. Тапжылмастан тур жауынгер К,ыяра алые Ke3in сала. Катерщнен, урейщнен Коркуынды б1лмейд1 ол, Бэтен жанра бул арадан вту ге жок, ешкандай жол. KipniK каклай барлап алдын, Панасында 6ip туп araui, Турран отан кузетшде Б1зд1н сакшы ед1 Ж арас. Д эл осы тун экеа онын, Колхоздын 6ip отарында. Орнында тур ол да езжш Кой кузетш котанында. Анасы да кузеттв тур, Бастырылран кырманда астык. Суык. колын сукпасын деп Bipey келш eTin кастык. Станокт! билеп шебер Арасы да ic уетшде Сталиндш тур вахтада Ж азры тунык тун шш де. Суйген жары уйде ж э лры з, Осы минут отыр ояу. Есплед1 ж ас 6e6eriH, Элдилеген уш баяу. 194

—Уйкта, сэулем,— деп акырын, Сэбише ушледй Кезше онын жас сэбиден Суйген жары кершедк Бетшде онын куаныш i3, Шалкытады 6eciK жырын. Уйктамастан отыр жалгыз Кузетшде бебепшц. Уйде, тузде осы 6ip тун, Ата-ана, ул мен келш. Сакшысы боп бейбге куншн Кузетшде тур елшщ. ОРЫНДАЛДЫ АРИДНЫМ Бетпактын кумын бетке урып, Куйын куып, жел айдай, Талдырып, тандай кетпрш, Анызак шел тш байлай. Жаландаган жалындай, Жалтыр аяз ycnipiK, Манына жан жуытпай, Боран уйткып, итше улып. Кызранып кек даланы, Буркей т у с т байлырын. Ашылрандай араны, Уясы боп к,айрынын. Ж атканда жылды жыл куып Елс1зд1 кезш шарлагам. Умгг 6ip тулкк мен куып Бармаран жер1м калмаран. Сол даланын жанында, Сарымын талай коргенмш. Туррандай боп жанымда, Жетем деп талай ергенмш. Елестеп алдан айдын кел, Агаштар кезд1 арбаран. 195

Адастырып адыр, бел Жетшзбей талай алдаган. Шел журпзш tiMipiH, Бетпакты талай буктырды. Кьфкып eMip тамырын, Омырауында булт турды. Шыдармыз 0 FaH калай 6i3, Бастадык майдан — шабуыл, Тенкершер талай куз, 6м1рдщ туды шары 6jp. Бесжылдык— деген зор балга, Сорылды дала тесше, Дагдырын онын K<wiFa ала, Бастадык жумыс кеале. Бершд1 Бетпак, женшдк Актарды байлык, камбасын. Кун сайын eMjp кешлдк бзгерттж такыр танбасын. Салынды кала сзэдй уйл1, Аспанменен таласкан. Орман, TOFafl не кыйлы Жамырай ecin жараскан. ТебеЫмен булт устап. Заводтан шыккан мунара. Тур бакытка жол нускап, Гулденген ecin бул дала. Тешздей толкып ен 6epin, Ericne толды кен дала. Бетпактын 6eTi езгерш, Ж айнады бупн нурлана. Бурынгы бетпак шан баскан Бупн MiHe жешлген. Нанбасак сура Балкаштан Караганды кеншен.

Эбен Сатыбалдиев Е Л II Б С I Нэзжтеу келгел орта бойлы кара ж1ггг станоктщ еш- уш жерше ущле карады да, сук колыныц ушымен тетж- тердщ 6ipiH TypTin калды. Элде кайдан зуылдап, жер кыртысын солкылдаткан 6ip куш станокке келш куйыл- гандай болды. Неше алуан денгелектерге жан 6iiin, эр- кайсысыоз батытымен зыркырай женелдй Улкенд1-кшш ipKic TicTep онды-солды шапкылап, бэсекелесе жарыдты: курыш Tieri жоктылар танауларын толтыра дем алрандай пыш-пыш етш, cyflip тумсыктарын шошайта 6ip созылып, 6ip жыйрылды. Майра тойрэн TeMip денел! алыптардын элйрнпсшдей кершген элг1 ж1ггт станок мушелершщ кыймылына сын кез1мен карап аз турды. С ейтп де, саусарымен тары 6ip нукып кыймыл 6iTKeHHin барш юлт токтатты. Ол дереу станокпд екпе тусына шырып, бостау бул- рактаран ceri3 кырлы бурандага шукшыя кадалды. Кал- пакты буранданы он колымен уыстай устап катты-катты bipraFan ол TyciH сэл кубылтып, ш тей 6ip токтамра кел- ген адамша тушлген жудырырын южш е а л тед 1 де, шн- деу боп шырып турран рычагты кос колдап кеп басты. Станоктщ 6ip кабыррасы аумагымен сеплш ашыла кет- Ti. Ллып денел1 майлы каранын ондаран белшектер1 элп ж1гптщ алдына келш жайыла калды. Ол шебер хирург- терше икемд1 аспаптарынын 6ipin©H сон 6ipiH колданып, станоктщ iuiKi мушелержщ 6opiH тексерш шыкты: 6ipiH

катайтып каттырак бурса, екшилсш босатып кайта лык- сытты, казмойын кумганшамен куре тамырларра май куйды. Ж М тп н шипалы колдарынын тары 6ip пэрмснд1 cui- Teyi станоктт какыраган денесш эп-сэтте калпына ту- СФД>- EKiHmi рет алтегенде манары зуылдаган куш кайта куйылып, станок тарыда булюлге басты. Бул жолы терт аярымен тек жорралады: окта-текте зырк етш, жарымсыз тыкырлараа э л iri 6ip дыбыс eaai сезшген жок. Осылай ол катар турран алты стансжтщ тамырла- рын устап, журектершщ соруын тындады, тыныс муше- лершщ TipintairiH TeKcepin шыкты. С ейгп де, майлы же- кемен eKi колын кезек-кезек cypTin, масаттанран адам- ша, станоктар сапынын арасында opi-6epi журдй Бул — Алматыдагы ауыр машина жасайтын завод- тын атакты стахановшысы Hecin6aft Элш ев. K,a3ip ол смена ауысардагы у з ш с кезшле жумыс орнын даярлап жур. Завод гудог1 екбекттн уранын салып, жалтыр аспан- нык кек шатырын каккандай элемд1 жантырыктырды. Зэул1м цехтын эр жершде камдана кыймылдаган адам- дар кебейдь Эрюм ез iciMeH шурылданып, аз уакыт абыржысты. Жыйнакты кишген ыкшам жандар, memymi шабуылга белсенгендей, енбек орындарына сыбанып ту­ ра калысты. Несшбай алакандарын ыскылап, кабыррадагы шыны туймеш басты. Цехтын биж Te6eciHiH он ж ак бурышына орнатылган кызыл ш ам шыр етш сэуле бердк Тебедеп аспалы телпр астауында отырран аккуба жас кыз, нак осыны куткендей орнынан ту рыл, кайыгын ескектей же- нелдй Мухит толкынында ермн жузген кемедей аспанда тенселе сыррып, кен залдын тебесшде асыр салган ол телпрдщ nip тумсырын салбыратып шарылдата женелед1 де, сонау eciK алдындагы аланда жаткан жарты тонна- лык тем1р беренен! win экелш станоктын устше тосады. EriTi колдын орамды кыймылы болмашы демеумен-ак тем!р беренен! с тано ктт THicTi орнына кояды. Босаган телпр тумсырын шулгып аланга кайта шабады. Ал Не- cin6afl стан о к пен шурылданады, телпр кайтып оралган- ша ол тетж атаулынык бэрш THicTi дэрежесже келт!ред! де, 6 ip нукумен журпзш , келеш станоктт касына TeMip 6epeneHiH келуш кутедй Несшбай осы эдшпен камтуындары алты станокп 12

минутта жумыска жесть Сейтш, нак осы жердщ ез!нде ол уакыттын 13 минутын epiKci3 утып алды. ...Екшил механикалык-курастыру цехынык кед залы енбек шуына белендь М оторлардын гур1лдеу1, кез щес- пей айналган сансыз кеп денгелектщ зыркырауы, болат licTi жоцгырлардын ернекпен ою салган ызыны, теийр сузген apaHTic шаттауыктардын карбаласа т1стескен са- кыр-сукыры езара уласып, керемет 6ip оркестрге айнал- ды. Оркестр, енбек женганщ куйще басты. Онын эсерл i сазына балкыган жумысшылар ж1герл1 кыймылымен ен­ бек eTin, б ей б ти Ы кт щ би1н билед1. Сол цехтын нак терш деп уш-уштен eKi катар .бои т1зьлген алты станоктщ aMipiuici — Несшбай Эл1шев ка- рауындагы эрб!р машинага камкор экедей уйрьпедь эр кайсысын кезек-кезек сылап-сыйпады. Олар да Hecine риза болып, адал кызмет eTKici келгендей, Несшбайдын ыркымен тынымсыз жумыс icren, эсем bipFaFbman жаз- байды. ¥лы курылыстарга ариалган болашак бургы ма- шиналарынын белтем1рлер1 — манаты беренелер де ко­ пал козгалып, Hecin6aft станоктарынын болат cypriaepi- не суйане сауырларын тосады. Айналган сайын берене тем!рдщ бужыр денес! эрлене туседь кей жер! кунбез, кей жер1 бщезщ такылеттенш, кей жер1 жап-жалтыр ай- naFa уксайды да, кызыктыра кез тартады. Адам енбеп- HiH нэтижеа нак осы жердщ езшде саналы журекке су- сын болгандай!.. Hecin6afi капитализм елдерщщ тЫ м наира курбан болып, eMip кызырынан огейлп< корген шерл1 жумысшы- ларынан емес. Америкадагы, «Женерал моторе» компа- ниясынын автомобиль заводында жыйырма жыл жумыс icTen, окне ауруына шалдыкканнан кейщ кешеге лак- тырылып тасталган, енд1 енбекке жарамай улкен жол- дын жарасында бурсен кэрып курк-курк жетелген, карамайра шылкыран жыртык беркш жол устще жайып койып, озi еткен-кеткенге жер сузе шулрумен телм1ре тщенген Герберт Джонска ол аянышпен карайды. Иран- дары арылшыниран мунай компаниясында уш-ак ай icren, eKi колын станокке туратып алран, енд1 енбекке жарамайтын eni жас M ci мен мугедек шешесш калай асыраудьщ амалын таппай, «алатын адам болса, 6ip K03iMAi ойып беруге келюер ед1м», деп кулактандыру беру ушш газет редакцияларын кезген он жет1 жасар

уыздай ж ас Суфхит сорлынын тардырына ол ашыня кез Ж1беред1. Несшбай ез елшщ neci. Ол дуниежузшк мэдешкпро- грестщ жетекинЫ, адамзатка бакытты ем ip сурудщ ул- riciH керсетупп бейб1тилл Социалист^ Отанныц жасам- наз кайраткерк Герберт Джонс пен Суфхит сыякты ка­ питализм кулдырында зар ещреген сан миллион сорлы- лар Несшбайдай болсак деп арман етедь Онын K9ci6i — токарьлык-слесарьлык. Ол. капитализм елшщ жумысшысындай карангы кундер1 талшык. болсын деп 6ip Tyfiip нан арттыру ушш тырбанбайды. Бул жа- гынан ол уайымсыз адам. Несшбайдьщ ap6ip ici улы максатка, болашак урпак- тын бакытьша, адамзат игш п н е арналган. Улы ic улы максаттан туады деп Сталин жолдас айткандай, ез ен- 6eriHiH мэнше тусшгенджтен де Несшбай op6ip бйкен iCKe бакытты. Оньщ эстетикалык ce3iMi де ушкыр. Элп айтылган беренелер — улы курылыстардыц тапсырмасымен ктелш жаткан буррылау машинасынын белтем1рлер1— станокте айналып, енделген жары жалтыраган сайын, Несшбай- дын жуз! де жаркырай туседi. Шебер ез карауындары кеп станокл керегенджпен баскара отырып, cH6erinin туа бастаран ешмш элсш-элсш кумарта сыйпайды. Осылай кеп сыйпаудын б!р1нде оньщ сезпш алаканы болмашы будырдын б ш н е калранын anFapa койды. Ке- нет абыржыган ол алаканын сол маннан алмай, мазасыз- дана сыйпалап тур...я, кудж кур емес екен! Элг! 6ip бу- дыр сызаттанып, nipiae созылып бара жаткан сыякты. Шебер дереу машннаны токтатты. Аурудын кайда ек©н(н б!рден анг.арран ол жонгынын TiciHe ущле калды. Оньщ eTKip жузш белг1с13 6ip асыл зат сэл рана сызып е л п л . Несшбай секунд 1шшде жонрынын каяу тускен Ti- ciH ауыстырды да, станокл кайта журпздк Ещц ол журЫ нен таш аи жок. Hecin6aft майлы жеке- ciH 6ip колына устап, ep6ip станоктщ касына барады да, шауып келе жаткан байт! атынын кезше куйылран Tepfli сурткен сайыпкерше, станоктщ тозан жуккан жер- лерш баппсн суртедь.. Заводтын кэсшодак, комитет! мен партия бюросынын курмет тактасында Несшбайдьщ аты тур. Онда «Несш- бай Э лш ев жолдас каз!р 1958 жылдьщ тапсырмасын орындауда» делШген.

—Енд1 бес-алты жылдан кешн кандай болар екен,— деп ойлады Hecin6afl. Ушкыр кыял улан байтак Отанын секундте шолып етш, бакытты болашактын, сэнд1 KepiHic- терш кез алдынан етюздк *©3i жасап шыгарган бургы- лау машиналарыныч белшектер1 эшелон-эшелон болып Сталинградка, Куйбышевке, Каховкага, Амурдария бойына карай агылды. Ол жерлерден алып курылыстар кетершп, шел далаларга езен толган сулар ж енкш . Сибирь езендер1 де онтустжке бет бурый, к азак даласын кек шалгынга орады. Барлык жер жасыл орманга белен- дь KepiKTi калалар, зэул1м уйлер, алып за^одтар, тагы тагылар... Осынык 6api адам уип'н, болашак урпак ушж! «Муны жасауда менin де у леам бар!» дед1 Несшбай шын масаттанып.

КабШн Муцышев ТАБПГАТ Б13ГЕ БЛГЫНД.Ы ¥лы несем каламы, Сызып ед1 Gip сызык. Орнап Туркмен каналы Каракум тур кулпырып. Улы кесем каламы, Ж асап ед1 жапырак- Орман белеп даланы, Гул жайнады атырап. Улы кесем каламы, Салып e.ai жулдызды. Жаркыратып каланы, Ж ерде жулдыз турызды. Улы кесем. у нш п, Карал ед1 Ед1лге. Ед1л суы жупрш , Бара жатты eriHre. Ж аксы-ак керем аспанды, Ж ердей GipaK ол салкын. ©Mip жердей басталды. М актайык та жерд1 алтын. 202

0 м ip жерден басталды, взгергп оны улы адам. Ракмет т з г е Сталин! Сталин — м е н т заманам! КУРОРТ Швлде ескел1 кек шэйi орман, взгерд! жер ауасы да. Поезд тартты. Курорт болтан, Каракумнын. даласына. Ж анра жайлы рахат екен, Жер жаннаты к.оныр салкын. Кумды езгертш курорт еткен. Улы емес пе м е н т халкым!