Алжанбай М. Автобустағы әңгіме

рден эрге тартатын ж ол ip i тастардан куралган тас jre ж етш туйьщталады екен. Арнанын, аргы бетшде аки жатты. Кегнрдан, алдында aprypai зат сататын лн дуцпршек тур- Камыс кдлкдньщ астына койылган ай тесекте, бет-жузшен наукастыц леб1 ескен орта паты ейел отырды. Устш е киген к ей легш щ ашык, паты анык, кершеда. KipniriH ж ыртиткан о л отш I жаткандарга кез салып отыр. ! Мше, мьшау Судзакидан, nenipi! - Сино алакднымен ! асалыньшан карайып кеткен кеш рдщ тас турырын ш урды да, еткелдщ устшен тенген какпага басын щайтып, куштарлана карады. Сосын тш кен та й неон адардан куралган ж азуларды ж артылай дауыспен IIп шьщты: “ Су-у-дза-ки - жу-мак,!” Н еге екенш чеймш м е т , “ жумак,” деген свз имещцрдь )зшщ ж елш п кеткетне кызара, кв тр м ен унгаз журш а жаткан Синоны куы п ж ете алмай келем. Ж уреп м тында ем естей. Б у л ж езв к ш елер ауданы на [мегенджтен емес еда. Шрде достарыммен iniin журш, I арага к елш , шамамыздын, ж еткенш ш е ойнап- чгенб1з. BipaK, вз1м суйетш ейелмен 6ipre тапа-тал те, гаш ьщ тар сешлд1 6ip к,олшатыр астында дырамын-ау деген ой, уш уйьщтасам тушме юрмептк , Кетрден вткен Сино солга бурылып едк “жайдары Риеге” тал болдьщ. Бояуы октан мундагы уйлердщ 1ен ecKiprem кершш тур. T im i аурудан азьш турган им сек1лда т р т и ш кеткен. Бурылыста кешеден калган 'Ксык жатыр. А й н а ла ты п-тыны ш . Т ек б1здщ бандарымыздьш, ты кы лы естшедь Алды дан кездескен (| кешенщ бурышына келгенде Сино токтай калды. рпеше уй окшаулана калыпты. Олардьщ арасындагы ден естрген, ж ау шапкандай кершетш бурыштагы !Т»еуше нускаган Сино ештеме болмагандай сейледп - Мен мше осы жерде туылганмын! - Оньщ бетшде ысылгандыктыц белгкй болса болган шыгар, 6ipaK \"»е н дарш байкалмады. - Анам осында нысана кездеуге жалган тир устады. Сондыктан мен жайдары квшедеп ылтык дукеншен шыкдан кызбын. Маган кадала караган ол кул1мс1ремек болган, 6ipaK днша киналганымен к улш келм едь Мандайы кара ерге TycinTi. Осы кезде мен оны ц толк ы ны сы н I;>былдагандай болдым. Б1ртурл1, одан шыккан толкын 101

меш соддандай кершда. Даусым даршдеген куш они жубатпадшы едам: - Оныц Heci бар?! Ь^олш а ты р ды ц а л д ы з ы л у с та гы ш ы н дысдан саусадтардыц даны дашданы соншалыд б1рден кезге урады. Долшатыр адырын дарщцеп тур. Маган унсй жазгыра дараган ол, дызбалана т1л датты: - Y мытпайтындай дылып дарап алыдыз! Бадылай дарадым. Уйдад дызгылт дабыргалары жидш дулагалы тур. Кафельмен доршалган еуропалыд улпдеп тешрбетонды ттреуннтер шытьшап кеткен. Уйдад устшде буш ермегшдей болып ecici неон шамдар тартьшган. Терезелерден т у й белгмйз шамдар дылтияды. Мен осындай ж ар ты лай дираган “ вйелдерге арналган мекемеде” Сино туылган дегенд1 ешдашан елестетем гой деп ойламаппын. Б1здщ долшатьфга жадбьфдьщ тамшысы тускендей бо лд ы . Б асы м ы зды квтергенде, ек ш п п дабаттыд тер езелерш д е иы дтары мен кеуд елер ш кврсетуге дойгандай эйелдердад йзи п п турганы кершда. Олар 6ip-6ipmeH айнымай иектерш долдарымен и реп, терезеге желдету уннн орнатылган доралшаларга суйене далыпты. Кездер1 шшген олар 6i3re ун й з дарап турды. Олардьщ 6ipeyi аузынан сагыз шыгарды да Синоньщ долшатырына двп типздь Осы эрекет барлыгын к у л и ге дарыд дылды. Кездерш томен туйрген Сино бутан ундемеген куш журш Kerri. Б1рад аз журген сод тодтай далды. - Б ул Фзге ыдгайсыз кершда ме? Кеинрщдз! - осыган взш кшелвдей сезшген о л мудлы кешппен сейледа: - М енщ б ул эйелдер жайында жаман нэрсе айтдым келмейда. Дегенмен, бутан д е т и олар езгеше болатын. Ертеректе олар ез м1ндетше басдаша дарайтын, даз1р тек жартысын тана жасайды. Мен врине, даз1р заманньщ езгергенш тусшемш, б1рад та дзеро’ ез мертебесшен твменшектеген сайын ештецеге жарамай далады. Егер осыны экем 6ince, датты ашуланар еда. - Экей? О л немен айналысады? - Экем бе? - Басын иген Сино кутметрей далды. - М енщ экем ж олы болмаган -6ip бейбад адам. Даз1р ол наудас. Д аударсы зды гы сондай датты ренж и де алмайсыд. Дысдасы, мен надтылыгын бшмеймш, б1рад бшетннм оныц Тотигидеп бояухана дожайыныныд улкен

i болгандыгы, нашар окыгандыгы у ™ 11 эке-nieiiieci lire мура калдырмаганы еда. Осыган куш нген ол аде кулдырап кетеда де, езш ж олы болмаган, жарамсыз м деп есептейда. Ак,ыры пшмдакке салынады. Б1рде ггэн м ерекей келгенде барьш кганген экем, набек >ршн2 иыгына Lnin “ жайдары кешеге” келеда. Сосын н “ садакдды мергенмш” деп жариялайды. Сейтш ияныц нысана кездейтш дукега солай аталы п кетеда. тынан жендл ж у р к й эйелдердщ eMipi кдншальщты ын екенш тусшген ол, оларды ц OMipiH жарцын ету он сол жерге кецеспп секшда больш калады. Эйелдердщ асында жаксылары да бар болатын. М ысалы, Тонэро ш деп О-Нака сондай адам-ды. О л мега удайы аяп деетш. 0Kneci аурулы epi к,арыз акшасыныц уацыты гаеген о л е з жумы сы н аткара алмайтындай халге скенде еркез екеме келга ак,ыл-кен,ес сурайтьш. Кун нап оньщ денсаулы гы наш арлай бердь Фудо-м ео ■йрамы кезшде о л тамагына заЬар косып, уланып да. Тонэролы к эйелдердщ каталды гы адамды тан гадырады. Олардыц 6ipi де О-Наканыц ел1мше дсцырып та царамады, сосын барлык, ж ум ы сы н экем мойнына алды. Кешгасш табытты артцы есжтен ыгарып, арбага салдык,. Экем суйреда, мен итерд1м. ni е с т д е , 6i3 Наканоте кеш ейм ен етш бара жаткднда ада сыпырушылар, ж ацбыр суына арналган бешкеден пкен цара бакырлармен су альта шашып ж ур екен. абытты керген олар 6ip-6ipaen 6i3re косы лып жатты. олай кацпага дейш шыгарып салысты. М ше, менщ ймде калганы осы гана. О л кезде м улде кшжентаймын. Б1з Сино екеум1з сол кешеге шыгып, аталган какпага «рай бет алдык- Адамдар ж уретш етк ел1 бар кеше, :ец epi жарык дуцпрш ектерге толы екен. Bip-6ipiMi3re караган 6i3 аяк астынан к улш ж1бердак. | - К елш шыкканымызды кара! - EceciHe, маган жаксы больш калды. Мен барлыгын зз кезпцзбен кергеншдзда калап ед1м. Енд1 MiHe кеципм эрнына тускендей болып тур. Сино алдьвда келе жаткан. Судзаки кешрше жеткенде гоктай калып, колымнан устады да: - Енд1 Асакусага барайыкшы. - деп сурады. - Асакусага ма? Сонда Тотигиге барайык дейсщ бе? Тотигиге баратын электрл1 пойыз Асакусадан журетш. 103

Ж ок- Цы ды ры п ж у р и м кеп тур. Судзак] аралады м , енд1 А сак усага баррым к ел е д ь Сое кыдырганды унататын екем, меш удайы ертш алатьш. Bi3 онда кинога ю р етш б1з, сосын мен еткеншек Te6eTiHMiH. Кдйтар ж олда 6i3 м1ндетт1 турде Камня барына согатынбыз. Экем маган жуз1м шарабын, - коньяк алдыратын. - Ие, 6ipaK, 6i3 бекер к,ыдырып журген жокдыз рой. Одан да Тотигиге барайык, та?! Тотигиде Синоньщ екей, ciiyiici мен imci туратын. - Сапарымыз бекер болмас упдн, осылай кыдыргым келеда. М ен Синоньщ жаксыны аз керетшдагш жене бугш 6ipa3 ж агы м сы з нерселерд1 кергеш н ойладым да, рахаттанып риза болуы уш ш келкпм берд1м. Цатты куанран о л колымды ш ал берш устал алды, сосьш уялраньшан кайта ж1бере салды. - Камия сол куйшде, орнында тур дел ойлайсьщ ба? - Иэ, ерине. Мен б1рде Тотигиге етш бара жатып кергем. Bi3 алдымен кинога KipeMi3, сосын барга. Ci3 маган шарал, езшдзге коньяк алдырасыз. Бугш п кун уппн innieyre болмайды. - Сен менщ кызым сегалда, мен екендей болам ба?! - Ак,ымак басым-ай! Ох, кеппрццз! Сино басын ида де, колшатырды иыгына тастап, жылдам адымдай Судзак и KenipiMeH ж уп ре женелда. М ен Синомен, науры з айында Синобугава мейрамханасында таныскам. Токионын, солтустж-батыс белМ н д еп жекеменлпк университетте окьш журген мен, сол мейрамханага жакын тустагы жатакханада ж ататы нм ы н . Б1рде, н ауры з к еш т ер ш щ б1ршде бтр ул!ш е р м е н uiecin, алгал1 рет Синобугавага бардым. Сино осы мейрамханадан шыкдан ейел еда. Мейрамхана деген аты болмаса Синобугава, айбатты какпасы мен цаумалай ескен ж асыл буталарына карамастан, жанына жекеменлпк автокелш жш токтайтын карапайым кафеден айырмасы шамалы болатын. BipiHnii кабатында, шошка етшен жасалган туймел1 пен баска тагамдар сатылады. IniiMfliKTi TiK турып та плуге болатын 6ipiHHii кабаттьщ бурышында 104

мею жаймасы бар. Мейрамханадан, жак,ын мандаты жтептердщ мутал1мдерк компания кызметкерлер1 жэне рынты саудагерлер шыкпайтын. Кейде эйелдерге факек туст1 курте киген ет-бальщ дукендерш щ жас умысшылары келедь Цыскасы, кала сыртындаты аныш мейрамхананьщ 6ipi. Онын; устш е, 6ipiHHii шыпты мейрамхана саналатын онда сакэнщ3 ез1ндак fpi бар ж ене батасы жотары койылтан. Ятни, б1здщ штамыз кетере бермейтш. Жатакханадатылардьщ шпнде, солтустш Тохоку аталауындаты ауылдардан ж иырма шакты адам - ерлесшз. К е т ш л М балыкш ылардыц балалары. гуденттер шпмдактен кашкан емес. Денсаулыты бар агмтер сакэш кесеймен нпуда едетке айналдыртан. ез-келген жатдайда, мейл1 кайгы болсын, куаныш олсы н алды мен сакэ турады м елтш деп . Im ic сатакханада басталады, егер жетпей калса кеш рдщ стындагы оденья3 немесе тем1ржолдаты шпмдакхана ар. Ондаты сакэнщ куаты куш ть А л , акща таусылтанда japan алсац устемесше курии оз суси беретш сусияханата кетш барамыз. О л бастацгыныц сый-сияпаты деп 1талады. BipaK ондай той-томалак ж ш бола бермейда. Bi3 Синобугавата бармайтынбыз. вйткеш , мейрамхана сендл1м1зге сай емес еда. Bip-6ipiMi3fli ондаты сакэ элы з \\еп сенд1ретшб1з. Ш ындыгында калтамыз теснс болатын. )ньщ устше мейрамхана эйелдер1 б1зда кызыктырмайтын. Ce6e6i, 6ipfle бай балы кш ыньщ улы , ецгезердей денеда, келбетше ейел атаулы кызыгатын Сиота кешш сш озгелерден тытылып Синобугавата барган кершеда. BipaK Kipe салып кайта шыккан. Сойтсек, оны кайдаты 6ip ж иырма жастагы эдем1 к ы з есштен кайтып куы п шыгыпты. Содан 6epi б1здщ жуас жптгтер, Синобугава ейелдершен коркып калтан-ды. BipaK калай болтанын ешк1м б!лмейд1, кош тасу кеиннде 6i3 барлыгымыз сонда барыптык. Б труы н лерд щ 6ipi, арамыздагы йпуда унататын шешешм1з жатакханада еткен ж ы лдар ж енш де теб1рентер сез сойлеп, сез арасында аудандаты шпмхана атаулыныц барлыгына бартанымызды, тек Синобугавата шрмегешм1зд1 айткан. Сонда 6i3 с о л м е йрам хан ата ш р м естен уШ м1зге кдйтпакпыз ба? Оньщ ce3i жанды жер1м1зге тида де, барлыгымыз б1рауыздан баратын болып к е л к т к . 105

Кыскасы кешмсш батылдьщ ушш iinin алган оншакты ержурек ж т т Синобугаваньщ Kipe берюшдеп белмеге сакырлай Kipin бардьщ. Кеш суьщ болатын, содан да шыгар, 6ipiHuii кабаттагы буфет улдорЫ алдында ешшм жок, екен. Ж урш бара жатып сакэге тапсырыс берген 6i3 сонда уймеледж. Огырып улгергешз жок, мастыгымыз тарап KeTTi. Б е те н д тш з д ! сезшген 6i3 аракты уназ iiirriK. Кеш Kipin кеткен, айналамыз тып-тыныш. Тек екшпп кабаттан сямисэншн4 даусы естшш турды. - О, естисшдер ме, сямисэн! - деп арамыздагы б1реудщ, шынайы дауыстап калганына жас аспаз ержыз жымиьш койды. Осыган мулде абдырап калган 6i3 сакэHi жылдамырак тауысуга асьщтьщ. Б1зд1 осы куйден, аяк астынан шыга келген кимонолы уш эйел куткарды. Олар улдаржке жакындаганда жагдай езгерш сала берда. Жылытылган сакэ мен ыстьщ ауадан бутан дейш 1шкен шарап inrri кыздырып, басты м эцпрта. Мае бола бастаган 6i3 ащы да, жуан дауыспен ауыл эндерш айта бастадьщ. Бутан касымыздагы эйелдер эбден кулдо. Bipey аспазбен балык жайында сейлесш жатыр. Баска баска, бул саланы 6i3fliK балалар жаксы бшетш. Аздан сон барлыгымыз да осы ецгтмеге араласып кетт1к. Мен де катты мае болатьшмын. Балыкшьшыц баласы eMecniH, epi булар секшда iiniMfluc нлуден жарыса алмайтьшмын жэне балык туралы ту к и де бшмеймш. Улдорцс жактауына шынтактай отырган мен кез1мд1 ж ум ы п алы п , yHci3 отырмын. Цасымдагы cepiriM 6yflipiMHeH туртш, кулагыма сыбырлады: - Анан кара! Сиотаны куып шьщкан сулу кыз вне келе жатыр. Булдыраган кез4мда cepiriM нускаган жакда кададым. Екшпп кабаттан табалдырьщ аркылы аппак шулык пен • ашыккек кимононьщ етеп желб1рей акырын туеш келе жатыр. Акы ры , пердеш сыргыта ашып, аласа бойлы efleMi эйел шыга келдь Шаштарын шуйдесше epin жинаган i? о л сел шлдо де, улдорж жанынан втш кета. Алта созган колында сакэ бвгелкелер1 салынган табащпа бар. g Жан-жагымды вред зерделеген мен: 5 - Ей! Суьщ су екелип! - деп айгайладым. 1 - Хай! - деп томен шлген о л кул1мФредо де, дэл1здо 106

йлап, алыстап кетп. Оньщ “ хай” деген с е й кулагымнан тлей, узак, турып алды. - Мессаган! Сонда мен, беспебай Сиотаньщ алдын ап кеткен болды м гой. M ine, саган керемет! H eriei ,амды сырткы келбетше карал тандамайды деген рас. шай тусшсем болады? Зщдей бол кеткен басымды жактауга койып алып, 1ммен пнтей е щ т м е л е с т жатканда, артымнан ейелдщ щ ипке даусы естшда: - Кеппрйуз! Узак кутпргеш м уш н ! Арты ма бурылган мен, белгк лз тустан Л1ыгып, кайта огалган ейелдщ менщ артымда су толы табакша устал грганын керд1м. Далы да калган мен суды басыма 6ip- с, кетерд1м, 6ipaK табакшаны кайтаргым келм едь - Ci3, MeHiH; не айтканымды естш коймадыцыз ба? Ершдерш щ жиектер1н жымыра жымиган оньщ ртьщгы ерш устщ псш ен жуандау кергнедо. О л шынайы юйындады. - Естдам, тек, адамды сырткы келбет1не карал андамайды деген сезгндзда гана естццм. - М ен ci3 туралы айткам. О л тандана карады. - Ci3 Сиотаны куы п шыгыпсыз гой?! - А х , не айтпагыцыз енд1 белгип болды. Иэ, ерине. )ньщ устше ете мазасыз екен! - Егер, мазасыз болмаса, куы п шыкдас па ед1ндз? Жымындай кулген ол: - О л адамына байланысты! - деда. - Мысалы, м ет. Буны калай айтканымды бишеймш, 6ipaK мастыгым ;олмен сылып алгандай тарап кетт1. Ж ы миган о л басын 1здап ивд де, жауап берд1: - Мен ci3fli 6ipmmi рет керш турмын гой. К,айдан •шешн? - Онда мен ертец келем. - Келу1ндзге куаныштымын. Т ек м е т шакыртсадыз юлганы ез1м тусем. - KiM дел шакырайын? - Сино. Ертей кун1 оянып улгергеш мш е болмады, оньщ бет- «уз1 кез алдымда турды. Суык сумей жуынып жатып, теше KemKiciH тетеген акымактьщ кылыктарыма ебден 107

кулдам. BipaK к еп п асш кеш е шамдары жана бастаганда ecipiK к у л ш г е к е щ л ау д а р а а л м а с х е л д е ед1м. М ейрамхананы ж агалай тентареген мен ез-ез1мда сендаре сейлеп журдам: “ Барам деп уеде бергеннен кею н, 6ipep м и н у щ а к1рем де ш ы гам. “ Х а й ” деген сезш естимш де кайтам. Азаптын, ауырын-ай! Ертеднен бастап о л жакка аттап баспаспын.” А д ы р ы , Синобугавага к а л ай Kipin барганымды сезбей калдым. YjiflipiK ж актауына бардым да сакэге тапсырыс 6epin, Сино-санды ш акырып беруда сурадым. Ол кеп кутпрмеда. М ен Kemeri к ы лы гы м уш ш KeuiipiM сурадым да, баска не айтарымды бигмеген к уш сакэге бас дойдым. Сино болса езш ы цгайсыз сезшда. Ж ы м и ган о л менен к ез айырмай тур. 03iH жогарыдан 6ip-eKi рет 1здеп келгендерге бос е м есттн айтьш жатты. А р ы карай у н а з туру м ум кш емес еда. М ен оньщ eciMiH атадым. - Сино-сан! - Хай? Ж аны м а, кулагы м а ардакты болтан “ хай” деген сезда ести сала ж у п р ш к етам . Он к ун бойы ез1мда коярга ж ер таппадым. MeHi кудак ж егщ ей жед1. Кундоз мен Синота сене алмаймын, маган деген ы кы ласы Keci6n едет1 тана деген ойдан к уты ла алмай ебден мез1 болдым. К еш туссе болды , оны ц ерекет1 ш ьш журектен шыкдан дегенда ойлап Синоны ес1мнен шытармадым. Тунде менш ж аным, рухы м ояны п алады да, уйьщ тап кеткенше кундазп кудактер1м уннн ез1мда сынга алады. А л , тан атканда р ух ы м уйды та кетет1ндактен, тун деп кияли К ы лы гы м уш ш ез1ме 63iM налимын. Осылай егаудай куйге тускен мен, махаббат машакатына жакындап келе жатканмын. Б1рде, маусым кештерйоц б1ршде Синомен ещтмелесш оты р ы п, Ф ука гавада бауы ры м ды мэкг1л1кке жоталтканымды айтып калдым. Осыны еспген оньщ кездер1 ж аркырап кеткендей болды да, Ф у к агава тугая жер1 екенш , онда с еп з ж ы л бойы бармаганын жэне та л каз1р болса да кыдырып баргысы келетш ш жетшзда. Аз-маз ойланган сод 6ipre баруды усындым. Ойткеш Синоны 6ip рет болса да кундаз к ер п м келд1. BipaK Синота туракты к ел ш туратындар кеп еда, содан да шыгар ол узак босай алмады. Фукагавага 108

уга дайындалганымызга ай е тп . Осы кезде сана I С инога а л га ш р ет кундоз сендом. Ф укагавадан к дйты п к е л е ж а тк а н к еш т е, ез1мд1 ноныц алдында к ш ат д ей сезтдам. К ун жарык, кезде езш едеттегвдей кдрапайым ж ене ем ш ерк ш устаган, ак, м ен онын, ш ы н а й ы л ы гы н а кудактене карады м . II к у ш к еш ю с ш С инога а л га ш к ы х ат ы м д ы ж азды м . л а м д ы K em ipiM с у р а у у п п н е м е с , ак, к е в д л г е ьщтьщпен ж ауап б ер у у ш ш алган м ы н : “Бцл хат т ан ш , менщ Ф укагавада бауырым ж айлы т а от ы ры п не ж а сы р га н ы м ды бЬлесчз. М е н 1ба сы м ы здагы а л т ы н ш ы ба ла м ьт . Е т бауы ры м , цш кем болат ын. Б1рак мен алт ы ж асца т олган куш таншы эпкем вз-взт е кол салып койт ы с болды. м ем 6ip адам ды ж а к сы кврет т , бграк ол м а ха бба т ц а йьщ т ы ж а уап бермед1 де, эпкем щ са л ы к т а н т ещ зге, угаруга бат ып кет ти Сол ж ылы ж азда цлкен эпкем, in бауырыньщ в л ш т е ктэлЬ ce3indi де, ула ны п влди 1. кузде улкен агам и -т у з с й ж огалы п кет т и К уйгелек п эсерши/i сол бауы ры м ет к ары н д а сы н ы ц ка за сы н т е р е алмады. dpi к ора й кол а й oMip cypydi б и м е й , [ыгырыкка т 1релген ол тЬрш ш кт ен кетуд1 ж вн кврген KUdi. О р т а н ш ы б а у ы р ы м ж1герл1, Ьскер адам ш гандьщ т ан уй-йм1м1збен один ум1т кутетш б1з. О л уралы мен й з г е б у гт а й т ы п 6epdiM. Ф ука га ва да урган он ы ц квмег1мен м ен универси т ет т е ок ы п 6UiM лдым. Б1рак осыдан уш ж ы л буры н, ерте квкт емде л в з ш щ ж ек е Koci6i peminde а га ш вш м д е р т ийындайтын мекеме аш кысы келетшт, оган акта ерект ш н аитты. YU Ш т дегт ерм ен келчскен сок, ол уылга барып би дщ шагын шаруашылыгымызды сатып, чуыстардан к аР ы зга ацш а а лды да, 1з-тузс1з ж огалы п :emmi. (К и б а д а с1зге omipiK а йт т ы м , кешЬрщЬз м е т .) Бауы ры м ньщ оп а сы зд ы гы б 1зд щ от басы н ы к уйрет т :emmi. д к е м инсульт альт , ж а т ь т калды. Бэр1м1з порыгып ум т счздт ке m an болды к■ Осы соккыдан айт ы п окалмайтындай бол ы п KopindiK. BipaK каындьщ \\акыты вт е келе тарады. Э и т к е ш бауы ры м ны ц орнын Ласкан мен т уы ст ары м а у м т 6epdiM. Туган KyniMdi oMipi тойламаппын. Ce6e6i, менщ туган сцнш эпкелерим мен бауырымньщ вл1м т е кат ы сы бардай свршетш. Б ы лт ы р туган к у н ш д е к вц Ш м бу зы лды да.

Ф у к а га в а га m en m ip ey ц ш т б е т т е д т . Мцндай ж агдайларда Ф укагаваны аралау эдет1ме аинила бастапты. Осындай серуендер соц квтрегш. бауырым жайындагы ойлардан арылып, квгулш жайланып цалады. M ine, айтцым келгентц бары осы\". Хатты темега дуцпрш егшдеп адкылдак сатушы кдз Токиге устатып, Синога беруда етндам. EpTeci куш сол кыз аркылы жауап алдым. Bip парак, кагазда: “Келер жылгы туган щтцйзде, жаныцызда к;алай болгым келетШ н б ы с е ц Ш Г деген жалгыз ауыз сез жазылыпты. М ен Синога к ез й з гашьщ болып калган ед1м. Б1рде маусым айынын, соцында Синоньщ атастырган куйеу ж ш п бар дегенда ествдм. Оны маган Сиота айтты. Ата-анасы жутап, кедешшлжке тал болган ол окудан шыгып калган еда. Енда ауылына кайтьш бара жаткан. Д эл журер алдында Сиота маган купиялап осыны жетк1зген-д1. Синоньщ атастырган адамы бар дегенге кулагым сенбеда. Маган Сиота кек алу унпн айткандай кершда. BipaK Сиота ез1нщ накты бшетшш растап, TinTi куйеу ж М т тщ ео м ш атады: Мотомура Юкифуса екен. Ол TinTi екеушщ Асакусада 6ipre отырганын ез кез1мен KopinTi. Мен сенбей турсам да, урей аралас кауш журепме шауып, тыным таптырмады. “ Олар меш акымак кылып журген шыгар?” Енггемеден хабарсыз калмас ушш, epi Синоны ез кез1ммен бетпе-бет керу уш ш Синобугавага тарттым. Тапа-тал туске тырмыскан кун кезге туседа. BipaK маган жан-жагым тунек секшда. Дуцг1ршегшде калгып отырган Токида туртш ояттым. Тур1мнен шопшп кеткен о л Синога жуттрда. Ол устше бел1 ж щ ш ж е белдемемен буылган каракек ж ещ л кимоносын киш шыгыпты. Таркатылган шашы, бар узындыгымен иыгын жауып тур. Бутан дешн, Синоны осындай кушнде кермепшн. Оньщ суйшмда сыпайылыгы меьйц кудапмд1 жандыра туей. Жаныма таяп келгенде мен ашудан д1ршдеп кетт1м. Дасын керген о л танданыспен: - Не болды? - деп сурады. - Сен, Мотомураны танисьщ ба? Мотомура Юкифусаны? Сино абдьфап калды: - Оны шм айтты dare?

- Bepi6ip емес пе! Сол рас па? С ол адам, сол еркек in жубайыц ба? £езш ж ыпыльщтатпан Сино жанарын тутардо. - Осы рас па? - деп мен тыкактадым. Мен берш айтам. Болды! Bipan бул жерде емес! ш сагат жетще cisfli кешрде кутем. Bip сагаткд суранып [гармын. М щдетп турде. Т ек тыньпптальщызшы. - Судзакиде “ енда мен жайындагыныц берш бшетш щыцыз” деп едщ. Сонын, o iip iK болы п шыкты ма? - Крйыцызшы! - Сино flip ете калды. - Айтпаганым эыс болар деп ойлагам. Ж аксы болар деп умггтенш ■‘0TipiK айттын, ба!” Ойткенше елгеш м артьщ! Аш улана сейлегеш сонш алык сенбеске амалым лмады. М енщ дем1м эбден таусылганш а, 6ip-6ipiMi3re ci3 карал турдьщ: - Ертерек кел, сагат алтьща! Мен куте алмаймын! - Ж аксы. А лты да барам. Эсерден айыга алмаган Синоны ж алгы з калдырып, шобугавадан атып шыктым. Кеш елерде сандала [цгырып ж урш , соцгы кундерд1 санамда кайта ицгырттым: Сино, мен, Мотомура, Судзаки, хат. Кдндай ;ымакдын! Ж о л бойында кездесе кеткен моншага ерйсп рде шрдом де, устаме б1рнеше рет ыстык су куйдым. >сын шомылуга арналган каугага тусп м . Осы кезде ыйымныц 6ip бурышында ой пайда болды. М ен тш й 1Ы дауыстап та ж1берд1м: “ Тартып а л у керек!” Кдным ■сыды. Осыган деш н негып ойламагам? Синоны алып кашу керек! Егер оны ц атастырган 'дамы болса тартып ал у кажет. К ец кауганьщ шпнде гырып: “ Тартып алу, тартып алу!..” деп кайталай •pfliM. 0рекет1м каншалыкты киын болса да, мен !иноны тартып алмак боп ш еш йм. Сагат алтьща Konipre келгеш мде Сино м е т к у т т ур екен. И ы к TipecTipe тас коршаудыц бойын жагалап, здан соц елс1з бурышкд келдок. - Б ул былтыргы кектем кез1нде болды, - деген !ино алдына кадалып, сезш акырын бастады. - Biere пашина етк1зу бел1м1нщ директоры шрдо де, менен ез (омпаниясында ж умыс тт е й п н М отомура деген 6ipeyre суйеуге ш ыккым келмей ме екенд1гш сурады. Ол <омпанияныц машиналарына бершген тапсырыстарын м!ндастырумен айналысады екен. MeHi жаца ж ылды к 111

кеште керген е л п Мотомура б1рден уйленуге кызыккдн Сондьщтан кожайын ейелге кудалыкка адам ж1берген Д ирек тор пы сы к, Ш ирак ниетт1 Мотомуранык аукаттылыгын жэне жайдары мшезда екенш айта беред. Кыскасы 6epi керемет! Мен о л кезде он тогыз жастамын. Мейрамханада ж умыс штеп журген мен, куйеуге тию туралы мулде ойланбаппын. Сондьщтан не icTepiMfli бишей абдырап Калган ем. Бауырларым мен ата-анама кемектесш туруым керек кой, 6ipaK, сонда да, оньщ усынысын Kepi кайтардым. Сонда кожайын ейел мен директор екеулеп м е т упттеуге KipicTi. Некем1здщ бакытты болатындыгын алдыга тартып, Тотигидеп ата-анамньщ, бауырым мен с щ т м н щ жайын ойлауга кецес бердо. Арбауга тал болтан сон, шыдамай KeniciM 6epin койып ем, артынан катты екщдом. Сейтш, менщ жарым пайда бола кетп. Содан бастап ол, куйеу ж т т ретшде меш кинога жене шэй ixnyre апаратын болды. BipaK маган, буньщ 6epi соншальщ жагымды болган жок- Уйрешсе алмасам да, о л меш жылдамырак неке кидыруга уп тгей бастады. Era свз1нщ 6ipi: тойды кайда е т т з е ш з, неке сапарына Кайда барамыз, оган м1ндета турде ушак жалдаймыз дегендей кайталана беред1. К^ыскасы осыньщ 6epi меш эбден ж алы ктырды . Сеййп, куйеуге шыгуга деген кызы гуш ы лы гы м мулде жогалып Kerri. О л асьщтырган сайын, мен де турл1 сылтауларды ж елеу eTin, той кунш кешнге ысыра берд1м. Содан Мотомура-сан... У ны з калган Сино жанарын тунжыратты. - Не, Мотомура-сан? О л не icTefli? - Озш щ талаптарын орындата бастады... - Содан, не болды? Дегенше жетт! ме? - деп тьшьшсыздана сурадым. - “ Ж е т п ме!” - жайдарыланып к улш ж1берд1. - Ж ок , кайдан болсын, о л ете мыжьша жан. Мулде жальщ тырып ж1бердН Океммен акылдасуга Тотигиге бармак болганым уш1н сонша сейледа. TinTi eei де бармак болган. BipaK, мен карсы болдым. А л , екем, ез1м каламаган куйеуге шьщсам eMip бойы eniHin ететйймда айтты. Куйеу ж т т эрине аукатты шыгар, 6ipaK сонымен oMip токтап калмайтынын TyciHflipfli- Сосын, езге 6ipeyci3 eMip суре алмайтын хэлге жеткенде гана куйеуге шыгу к ер ек тт н санама жетгаздк 112

■ Hci3 калган маган о л зер сала кдрап тур. Келкамщ нен бас тарт! Хай! Ол туралы мулде умыт! Ешкашан болмагандай ’ гга сал. Хай! Сосын екеце, махаббат бойынша гана куйеуге ' « де. ;ино маган кездер ш кен, аш а карап калы пты . им 1здщ ы сты гы екеум 1здщ бетам1зд 1 ш арпы п, ркебелек айнала тагдырьшызды табыстырып жатты. взш капсыра кушактап алы пты . А л , толкыны с 1Щ тандайымды кургатып ж1берда: А л , мен мыжыма, езбе емесшн бе? - О, жок! Акыры оныц езушде к улю ойнады. К уздщ соцына таман Синоньщ э к е а тшта нашарлап I та. Ж ас кушнде шарапка кумарткан оньщ бауыры тигиге келген соц ауыра бастаган. Ж убайы ныц засынан кеш н оны ц ж агдайы наш арлап кеткен. ноныц кемеп мен улыныц тапканымен щцелдалап лген, 6ipaK одан денсаулыгы жацсарып кетпепт1. Вкеспац ж айын Сино бауыры жазган хаттардан бшш ырды жэне оны муцая айтатын: “ Енд! не ютесек те, ап кемек бере алмаспыз. Ш окка салынган таста су рмайды” . Bip кун1 тацертец оган: “Экецш ц хел1 ниарлап жатыр” деген телеграмма к елтта. Б ул туралы нбарман ейелден ести сала Синобугавага жупрд1м. уарып кеткен Сино ж иналы п алып, меш к угш отыр сен. - ©кем нашарлап жатыр! Баратын болдым, - дед1 де •леграмманы ацырын жазып маган усынды. Ж урепм шаншып Kerri: - Шыгарып салайын. Рахмет, 6ipaK... - Ж ур, кетт1к! - Тура осылай ма? Шынында да мен асыгыста ше салггш белбеул! уй имономмен тур ед1м. Сацалым алынбаган. - Сен не уяласы ц ба? - Ж оц, вз1ндзге ыцгайсыз болмаса... - Онда KerriK. А с ы гу керек. 1071 113

-------- --------------- \"Ш Мен оны бекетке дешн шыгарып салдым. Одан ары карай Тобуге дешн электрл1 пойызбен еш сагатгык ж ол бар. Bi3 пойы з кут1п алащпада турганымызда Сино к у й ш и т дауыспен сейледа: - Экемнщ ауруы м улде ауыр болатьш: бауыры б1рте- 6ipTe ж и ы р ы ла бередк тш тен кДппрейш кететш, кшпрейгеш соншальщ кумалак тастай боп жиырылып калады. Ондайда ierepre кайраньщ болмайды. Мен оньщ кечЬнн аулагым-ак келеда, бДрак лайык,ты сез таба алмай киналдым. Сосын ез-езше берж болуын, I рухани м уж Ш п KeTneyiH втшдДм. Цыскасы ойыма | келгенда айтьш турганда пойыз келш жетп. Сино 6ipneiue рет буктелген хатты белбеушен альш колыма усынды: - Пойыз кетш калган сок окьщызшы, отшем. i - Егер кажет болса, телеграмма жДбер. - Ж аксы. Кеннрццз. Жендл козгалган о л менщ колымды сипай салды да, вагонга Kipin кеттД. а, Пойыз орнынан козгалды. Орнымнан алыстамастан жайдак орындыкка сулк жайгасып, хатты аштым. Хат асыгыс турде, карындашпен жазылыпты: “С1здщ экеме 6ip рет болса да квршущ1зд1 сцраймын. , Егер ол ci3di кврместен еле цалса, обал болар. Ондай болса, менщ атаанам ны ц еищайсысы ci3di бипмейтЫ болады. М ц м к т ол ci3di керсе, Синосы цшш еш алацдамай цзыер. М ен щ беймазалыгым цшш кеш1рщ1з, б1рац, ci3 ертец сагат 6ipdezi пойызбен шьщсацыз cifpiiM Тами бекетте щ т т алар edi. И э , мен бцган дешн синтоист тт гибадатханада \\ тцратыньшызды айтцан еместн. Б и д щ Фукагавадагы | цйш1з вртешп кеткендштен, баспанасыз цалгамыз. \\ Ал, Тот игиде цшм1з болмагандьщтан гибадатхананын, me6eci ашьщ алацшасындагы бвлмеге орналасуга рщсат берген болатын. Bi3 сонда эл1 де тцрамыз. Кврген кезде тац к;алмацыз. Эт1нем сиден, келщ1зшИ Ертецге дешн! Тек цлгерсеф болганы. Егер mipideu коре алмасацыз, ец ццрымаса влш н карт кетераз. Сино\". 114

- Spreci куш мен, Асакусадан ж уретш 6ipfleri пойызбен к,тым да, уш сагаттан сон; Т отигиге жеттам. Вагоннан гып улгерместен жатып шашын кыскалап кдцырган i бала, ж ы миы п ж етш келдо. Т у зу мурны мен ап киык,тау кезш е карал Синоныц с щ лн л екенш цен таныдым: - Тами-тян? О л басы н изед1 де, м е н щ аты м ды ем ти хан ' сырардагыдай дауыстап атады. - Экей Tipi ме? - Держер OMipi таусылып барады деп баягыда айткан, ак эз1рше Tipi жатыр. Ж е р г и ш т диaлeктiм eн сейлеген кызбала ep6ip здемдо KeTepiHKi айтады. - Ж аксы болды онда, - деп мен Синоныц тшеуш ладым. - Эпкем, екей й з келгенш е елмейдо деген. Шамасы Сино туыстары мен дэршер ум !т узген экесш гаыштандыргысы келген сияцты. BipaK мен сегалдо уцарсыз адам не к те й алады? Б е л п й з ж акда кеткел1 икан ж алгы з адамныц, 6ip гана адамныц OMipiH >ер сагатца тоцтата тура алам ба? Табигаттыц зады издай катал десещш?! Ж ол жагасындагы жпцшке сокдакпен аз журген ц 6i3 кец алкапкд бурылдьщ. Булттармен таргылданып аткан кегтлдор аспан аясында кызгылт инелж тер ушьш YP- - Ж акы н ж олмен кeлeмiз бе? - деп сержтеймнен ,-радым. - Ж ок, алысымен. - Н еге кашык ж олмен келем1з? - BipaK экем й з келгенш е елмейда гой. Ж ы лдам арсак узипп кетер. Там и осыньщ 6epiH шынайы айткандыктан мен cypiciMfli баяулаттым. Алдымыздан кара каргалар коныстанып алган риптомерийдщ1 шагын тогайы кездестп - М н е , тагы да ушып келштИ - деп Там и оларга здтты дауыстады. Вбден жакын келгенде байкадым б ул тогай емес, шшен ойылып кесшген орманныц ж щ ш же белш еп ■кен. Bip жагына ауыдкырап, пари бастаган какпадан 115

еттж . Кезшде калы ц болтан, каз1р iiuiHfle агаштан repi Ty6ipi кеп тогайдыц ортасында кене гибадатхананын арбиган гимараты караяды. М н е , Синоньщ отбасы осында турады. Тами алдыга озып Kerri. М еш карсы алу учла, устше каракек туст1 матадан тЫ лген жумыс ктю я киген Сино асыга ж урдь Тамидщ жанынан eTin маган жацындады. - М н е , мен де келд1м! - Этшем йзден! Келу1ндзд1 куттж. Басындагы орамалын шешш колына алган Сино оны саусагымен туткйпей бастады. Bip туннщ imiafle кездер1 нгущрейш, epitmepi бозарьш кургап KeTinTi: - Улгергеншдз мундай жаксы болар ма! - Keuiirin калам ба деп корьщтым. Мен гибадатханара беттед1м. Ершн тгстеген Сино жаск,аншак,танып туры п к алды. Эбзелшен ештеде калмаган гибадатханара кептен 6epi адам келмейтйп бшшеда. Тек, Kipe беризше М н ге н кинкене коцырау рана калы п ты . Жан,а рана Сино ш ы кдан ашьщ алацшанын, ecirine беттегешм сол еда: - Онда бауырымньщ шеберханасы. Былай журшдз. - деген дауыс токтатты. Басымды Tycipin баспалдакден кетергле бастадым. Агаш есистщ ар жарындагы жартылай тунекке жалгыз рана, томпак бушрл1 шам ж ар ы к 6epin тур. Ат шаптырым кен бвлме егаге белшген. Екишп жартысыньщ е д е т 6ipiHuiiciHeH едеуар бшк. Онда, шамасы 6ip кезде гибадатхана затгары салынган, Tyjwri мелшердеп араш жвыпктер уш лш тасталган. Bipmnn белптнщ еденше эбден есгарген алаша теселген. Кене нускадагы аласа шкафтьщ жанындагы ж1щшке тесекте Синоньщ екеа жатты. Бас жагында бауыры, уппнпп сыныпта окитын cuyiici мен Тами т1зерлей орналаскан. - Эке! О л келда! Келдй - деген Сино оны сшюлеп оята бастады. Экейдщ бет-жуз1 куарып кеткеш соншалык, мулде кншрейш мумия секщда болып калган. Мынау ересек адамнын, бет! дегенге сенгщ келмейда. Сино иыгынан тарткылаган сайьш э л « з басы ары-бер1 ш айкдльт кетедь Бар куппмен сшкшеген Сино менщ атымды дауыстап 116

I ып калады. О л тек ыцырсып к,ана ж атыр. Не , леуге, не кезш аш уга шамасы келмесе керек. - Эке, о л келдо! Сен шынымен-ак оны кермей пексщ бе? - деп жыламсыраган Сино к,айталай до. Сосын кемек куткендей бауырларына к ез салган. Осы кезде екесш щ кулагына едкейген Тами: - Синонын, жары келдо! Синоньщ ж убайы! - деп ■айлады. Оньщ даусы токтаган кезде екей кезш ашкдндай яды. Осыны куткендей болган Тами тагы айгайлады: - Синонын, Kytteyi келдй Bi3 барлыгымыз сенщ шында ж иналы п турмыз. вкейдщ кызыл туске боялган кезш щ карашыгы )1лдеген куш , к ез аясынан шыгып кетейндей, мен щка акырын бурылды. Еденге колымды преген 'шмде мен басымды шп, акырын: - Экей! - дедом. - М ен Синоньщ экеш мш , - деп ернш ерец шылдаткан о л тадкаларлык ашык дауыспен сандылдай |йледо. Орнынан турмак болып тырыскдн оны тактайдай • >1гынан пр еп токтаттым: - Keperi жок- Ж ата берйцз! - Мен акымакпын! Эйтпесе балаларды осылай •рбиелер ме едом?! BipaK с1зден етшер1м Синоньщ адйт жагдайы жаксы б о лсын. Осыны айтып улгермеген о л кайтадан есш жогалтып лды. - Эке, сен оны кердщ гой? Кердщ гой? - деп Сино емсендей женелд1. О л екесшщ меш кермей елш калуын «улде елестете алмаса керек. Ж ен е осы ерекепмен кесшщ ажалын уакытша токтаткан сиякты. - Кердом, - деген шал, езге кещстжтен дауыстагандай соршдь Бутан Сино тыныштала коймады: - Калай енд1? Сешщпе кандай адам? - Ж аксы адам! Экейдод Kipniri ауыр жабылды. Эл1 де iniTeft сейлеп жаткан оньщ epHi жыбырлауда, 6ipaK уш шыкпайды. - Экем ci3fli керд1. Ci3fli: “ жаксы адам” дейдо. Сино кездер1н теменш1ктетт1. Экесш щ шошайган жуткыншагына тамшылап жас теплдь Bip куннен соц о л кайтыс болды. Оньщ казасынан 117

кешн гибадатхана езгенщ колына етть Барлыгы жан- зкакка Kerri. Бауыры щетка жасайтын компанияга кызметке турды. Ciiyiinepi алые агайындарыныц колына Kipfli. А л , Синоны мен екететш болдым. Казаныц еткенше е л у жета кун толганда 6i3 екесшщ к ец еа бойынша неке кидырып, “ махаббат бойынша уйлендж” . Ж ац а ж ы лд ы ц карсацында Сино екеум1з Уэно вокзалынан тун п пойызбен ж олга шьщтьщ. Бекетке жеткешм1зде усак кар цылацытып турды. Алащпа ашыд болатын, KyMic шан, секщгц теплтен кар Синоньщ кара шаштарына конып жатты. Б1зда керген анам куанышын жасьща алмады. 0ж1мге толы бет-жузше кулк1 жупрда. Ол алыстан б1зда каусыра кушактагысы келгендей колын жайып ж1берген. Сино еш кысылмастан оган жакындап ш лш селем салды. Бутан жауап ретшде шешем де ш лш , осы аймактагы дестур бойынша ендете сейлеп, селем сездерш айтып ж1берда. - О, кандай куаньндтымын! А л ы е аймактан осындай Карлы мекенге келгешщзге. Б1збен амандаскан анам ара-арасында Синоныд пальтосына конган карды Tycipin кояды. Бутан кызара уялган Сино карсыльщ керсетер емес. - Мынадай карда карсы алуга бекер-ак шыктыц! - деп анама урсып коям. BipaK отан шешем колын сиггеда: - Не айтып турсын,! У лы м ньщ келш ш еп келгенде карсы алуга шыкканым дурью емес пе?! Мен Tiirri к е л ж те алдырып койдым. Ж аца жауган кар басып калган жолмен автокел1К ерец журедЬ М уз баскан езеннен eynipiMMeH еткен машина солга бурыльш, соктыгыспай ету мумкш емес тар ж олга тусть Ж урп зун й кудштене бастады: - Мынадай карда ете алмаспыз. BipaK анам одан жалына сурады: - Барыцды сал, ж аным. вйткен1, кел1н екеле жатырсыц. - Кельн бе? Онда ецг1ме баска. Егер Жаца жыл царсацында кел1н екелсец бацытца апарады дещц. Turn ж олда тоцтауга болмайды екбн. Ce6e6i, ырымга жаман кершедк K erriK, журуден баска не ютейм1з. У йд щ касындагы жолдыц жагасында екем мен епкем 118

1 фласа тур. Кутьщдаган ж урпзуил оларга шикылдата ) ыс бердь Бутан куанган вкем, колындаты аташ 1 екй кетере бултады. Акы ры жеттшдер ме!? - ш ал куанып калды. !и ноны куш аты на алтан эпкем к олш аты ры м ен 1 калап уйге жетеледй Кар Ty6i тесшгендей кешеден 6epi ж ауып жатьф. | лдыц берш бггеп кдлды, - деп экем шатымдана | гады. !- М умкш , ж аксы лы кка жаутан шытар, - деп гжындадым. Зкеме зер сала каратам. О л былтыртыга Караганда иде ецгаштене бастагандай. М енщ аландаганымды щаган о л кулд1 де, 6epi ж аксы екенш айтты. - Эркезде де осылай, - деген анам ренжи сейледа. - 1ше мулде карамайды. Карацгы тускенде бесеум1з е д е т пешке ьщгайланып нынган шей белмесш е жайтасып, прэндж ж еуге пстж. Экем болса, 6ip рет айтылтан эщ тм енщ туйш ш р к а ту ym iH к а й т а л а й с у р а п о ты р . О ны ц I шыгушылыгы тйгп шекшз. Анам мен епкем тамак жасау уннн орындарынан рды. Олардыц артынан Сино да турып, шабаданынан жапкышын ала бастады. Осыны байкаган шешем ат-шелекей боп ренжш жатыр: - Койьщ ыз, Сино-сан! Ci3 калындьщ емессдз бе?! А л ллындык ез1рше орнында отыруы т т с . Мен, аздап, аздап кана кемектесешн! - Олай демендз. Б1з Кое екеум1з-ак б т р е т ш жумыс. ондыктан отьфып демалыцыз. Bip-6ipiH алжапкыштан тарткылаган олардыц ерекетш w каган экем екеум1з каркылдап к улш ж1бердак. - А п а , Сино кемектеск1с1 к елген екен, кедерп сасамай-ак койыцыз. Ш ешем расымен де танданып, маган дурсе коя бердо - Сен не деп турсыц?! К уй еу ж ш т дейда-ау с е т де! (алыцдык келместен жатып асуй жумысына ж епле ia?! Ондай ойды басыца мулде алма! Егер 6ipey-Mipey cepin койса, ел не дейд1?! - Тштен жаксы, баска кел1ндер сиякты емес екен |вйд1. Сино тек , н е лж те н калы вды кты н, ж ум ы с стемейтшш тусшбей тур. Сосын, б1реулердщ свйлеген 119

ce3i, 6i3 упнн сонш алыд мадызды ма? Ушне келген жас келш нщ , шын журектен енесше кемектескешнл» турган не бар?! - Жарайды, ездерщ бЪпндер! Даусы жылагандай шыддан апам жадьфап кулш ж1берд1 де, Синоньщ алжапдышын тагып берда. Сино пойызда кез шмегендактен уйыдтауга ерге жатгы. А л , esiM ie шэй белм есш де ж иналы п, той дамын о й ласты рд ы д . Н е к е той ы н epTeei к уш кешшын отбасы мы збен этап етуд1 ж ен кэрд1к. ©йткеш, туыстарымыз алыста болатын жене бул далада жадын достарымыз ж од еда. Мен тпгп, тойды дуршретш жасауды мулде ойламагам. Тек, 6ip кезде алты баласы болган, Sipan ж астары алпы стан асданда улдары н алгаш аядтандырып отырган Kepi ата-анамды 6ip дуантдым келген-да. Сондыдтан олардыц алдын орамайьш деп, ездершщ айтданына б1рден кел1ст!м. 8кем мен эпкем уйыдтауга Kerri де, анам екеумй шей белмесшде далдыд. Bi3 6ipa3 уадыт бойы, тостадтагы судьщ дайнап бурдьфаган даусьш тындап у н т отьфдыд. Сосын анам: - Дане, балам, келшшекэт болуыцмен дуттыдтап дояйын. - деда He3iK дауыспен. Мен дарсы болмадым. - Сенщ хатынды одыеанда аздап мазасызданган ед1м. Данша дегенмен мейрамханадан шыддан ейел дегендей. К елйпм тшгг м енщ тус1ме де шрдо. Кергенше тагатым таусы лды . К еп диы нды д керген екен, сонысымен езгелерге удсамайды. Ж адсы адам екеш б1рден бШнеда. Сен оны K03iH,Hin дарашьнындай садта. М ен басымды изедам. - Кое-сан д алай? - деп анамнан епкем жайында сурадым. - Сенщ ep6ip жет1ст1пце дуаньш отьфады. Ж уреп м б улк етш, К0щл1м жайланды. Мен 6ip гана нэрседен, “ епкем менщ уйленуйме далай дарайды” деген ойдан дысылатынмын. Ke3i нашар керетш о л ауруш ад болатын. Сондыдтан удайы кек TycTi кезщдаршш тастамайтьш. Биыл отыз беске шыддан ол, турмысда шыгуды енда Мулде ойламайтын болган. А л т ы баладан далган екеум1з гана. М енщ мщдетсм оньщ дорганышы бо лу гана. Оныц кедшшде жалгыз 120

т *удорей жанып турган умггтщ киикентай шамшырагын am кдмыл немесе эрекетпен ernipin алудан коркам, енщ уйлену™ оны ц OMipiH cuiKiHflipyi м ум кш еда. !алгыздыкка абден уйренш калганымызды ойлаганда, [ьщ eMipi м улде туйыкталып калуы нан сескенетшмш. Б ул туш епкем е к е у т з екшнн кабатта уйыктадык- гао мен шешем 6ipiHnii кабатка жайгасты. Асуйдон, анынан етш бара жатканымда епкемнщ жуынганы I е ш улы болгандай естшдь Ол уйыктар алдында уынатынын бшетшмш, 6ipaK осы ж олы о л жылагандай шып ж эне к ез жасьга жасыррысы к елепндей кершда. ран Сино унады ма екен? Эпкемнщ есернпл екендаг1 шшалык, осынын, берш журег1мен кабылдайтынына leriM жок- Баспалдакден, бауырларымньщ барлыгы Tipi болганда эй деген ойды ойлап акырын кетершгем. Эпкем м енщ cypiciMfli ест1мед1. Дауы стап шакы рганы мда ж алт урылран оныц сулы бет1 кызарып турды. Далжындай осын сурак койдым: - К елш щ калай екен? Су тамшылары турьш калган шрпжтерш кагьш калган •л: I - М енщше, жаман емес сиякты! - деп жауап бердо. - Саран туган й ц лщ ц ей болады. Ж аксы емес пе?! Буран жауап бермеген о л KyniMcipefli де, мысык екшд1 алаканымен кеудемнен шапаттады. Б улай тек уыскан адамдар рана ура алады. - Жарайды, рахмет! М ен оран кощл1мдег1 к у д ш й тараткан ы уш1н 1 ризаш ылык бйвдрд1м. EpTeci кун1 борай жауран кар толастады. KemniciH ‘‘он унйннп туннщ5” айы туды. YcTiMe каткы л матадан TiruireH кек балакты шалбар мен ж ещ кец шапан щдам. А л , экем мен шешем отбасы льщ Mepi бар к им оно ки1нген. Денсаулы ры жарамайтындыктан уйден алыстап ш ы гуды унатпайтын екем, он ж ы л бойы сандьщта жаткан мерекел1к кимоносын шыгарыпты. Жагасына кыр тускенд1ктен ут1ктеуге 6epfli. Синоныц уйлену тойра арналган кшм1 ж ок болатын, сондыктан о л анда-санда киетш ж алгы з кимоносын кид1. Эпкем болса, аппак кимоно белбеу1не алтын т у ей ж ттер м ен едо1п21теп зер салыпты.

Крнад уйдщ эйнек терезесшен дар басдан дала кершш жатыр. Сино екеумйзд1 ортага алган вкем мен шешем eKi жагымызга жайгасты. А л , апкем апамныц дасына отырды. К ш ж ене устелде будтырылып шыршген ipi алабуга мен мундалал жатыр. Атаулы донадтарсыз, шеспе адамдарсыз отырган тойымыз дарапайым рана болды. Бугал жер бетшде осындай шагын api шынайы тэту той болмаган шыгар. Ш агын жене жутад болган тойымыз, Сино екеум1зге бадытты болашадты болжады. Сакэш уш рет жадгыртып дуйдыд. Б1здац уйде баягы аудаттылыдтьщ беллсшдей болып далган, тек донадтарга арналган эдем1 ыдыс болатын. Тойымыз вте кшпсентай болгандыдтан 6i3 сакэш уш рет айналдьфу рвсшше дарапайым шэшкелерд1 пайдаландыд. Сакэш епкем дуйды. Оган мулде тадсыд арекет болды да, ол дуйган сайын сакэш твгш алып отырды. Жане езш щ icTeremHe уялганынан “ ойбай” деп отырганы 6i3re кулкип квршдо. Дэстурл1 paciM аядталган кезде гшкен сакэден дызарган экем 6apiMi3fli тад далдырып: - Енд1 неге Такасагоны6 салмасда?! - деп тужырды. Bi3 eMipi экем1здщ эн салганын ecriMenTiK жене оныц айтданын далж ыц деп дабылдадыд. Б1рад ол далж ывдамапты. Салтанатты далы пда тускен экем дауыстай жвтк1ршда. Оныд йзесшде туюл1 жатдан од долы ны д жудырыгы дарищегеш соншалыд, устелдан бурышы да вн надышына досьша дозгалгандай болды. Б ул оны д кезекй 6ip ауруы дозган кезден далган, аш улана бастаса болды саусадтары досыла д1ршдейдо. - Таа-каа-саа-гоо, - деп вкем басын дозгай вндетп. Буны вндетп деп айту диьга шыгар. бйткеш TUii курмел1п, даусы жутдыншагына дысылган оныд ышдьшган даусы, сирек п сш щ арасынан ысдыра шыгып жатты. - Экей, экей, болды дойыды зш ы! - дед1 Ke3i жасаураган анам оган жалыдьппты свйлеп. Б1рад экем доймады. Эпкем оныц далтыраган долын устамад болып еда, ол энш тодтатпады. Устелдад бурышы да бурынгыдан да куш прек дарщдей берда. М ен олардыц арекепн унс1з бадылап отырмын. Врдайсысы артурл1 ж олга тусш, ата-ана артдан ум1т удесшен шыга алмай кеткен балаларыныд талайлы тагдырьш бастан кеппрген экем мен шешем осы кездесуге 122

I куанышты едо. Ац ы р ы барлыгы мы з б1рдей осындай анышта бас костык- М ум кш олар шынайы куанышты ’яш рет сезшген де шыгар. Олардыц абыр-сабырлы янышына ж урепм ж ылай карал отырмын. Сино болса, стемеден куджтенбей кезшен жас акканша кулуде. Бул ж олы екшнн кабат Сино екеуш зге толы к бершда. резе пердесш ж ы лдам ж ауы п жастыкпен кымтап йдым. - Царлы елк ен ш щ салты бойынша, тесекке мржалацаш ж ату керек. 1шкейлекпен уйыктаган Егайсыз. Кимоно мен шжшм1мдо шеше салып керпенш, астына ылдам Kipin к е г л и . Ж арыккоскышты emipreH Сино болса кимоносын (ыщгай буктеп койды да, менщ ж астыгымньщ тусына :урелей отырды: - Мен де то лы к шеппнем бе? - EHfli ше! Осыдан бастап сен к ар лы е л к е н щ ургынысьщ. Ол кдращыда сыбдырлай шешшдь - Кенпрпцз! Тас каращъща аппак дене жаныма ты рыла жайгасты. Мен Синоны кушагыма алгаш рет алдым. О л менщ суткешмнен де едем! болы п шьщты. Оны бутан д е й т е к кимонода керш келгем. Кеудесше колымды типзгенде «лаканым тиген жершде калды. Д е н е а ты гы з екен, ал e c i м э н л баки е лг а п туратындай керш дь Теркянщ кумсактыгы соншальщ, беттмда типзгенде тамырындагы ошныц айналысын сезгендей болдым. Ж алындал жаткан оныд ыстыгы м е т шарпыды. Аздан сок екеум1з де лапылдай тутандык--- Б ул туш Сино ондй баскарылатын куы рш ак болды, ал, басымды ж ога лта елтш ен мен теж1рибес1з Куыршащньщай берше лэззат алдым. Bip-6ipiMi3re жабыса жаткан 6i3 уйыктай алмадьщ. - Ыстык, емес пе? - деп акырын сурадым. - Жок- Токиода да осылай жатайьщ та, - деп менен ажырамаган Сино усыныс тастады. Сосын 6i3 ею м йдщ неке тойы еткен б у гш п кундо еске алдык* - Шынымды айтайын ба? BipaK айтуга уят, мен шынында ештеме жасай алмайды екем. BipaK уйренш 123

а л а м р о й . 6 з 1 м н щ ж и ы р м а ж а с ы м д ы кандай акымактьщпен етгазгешмдо ендо тусшдом. Tirrri езш туралы 6ipfle-6ip рет ойламаппын. взгелердщ жайы мен жагдайын кез-келген шак,та ойлана берлппн. Эбден кенш ж уре бергем, ж уре бергем... - Синобугавадан ш ыкдан Сино-сан!7 - Ж о-ж ок, олай деме! Ендо оны умыт! Мен ендо ол Сино емеспш. Ендо мен сен жене ез1м жайлы гана ойлайтын болам. Bepi жаксы болады. О л унс1з калганда карлы е лк е ж ер астьшдагыдай ты ны ш тыкда шомды. Кенет тыньнлтыкты коцыраудьщ аш ы к та аньщ даусы бузды . Цоцы рау 6ipTe-6ipTe жакындап келедо. - Крцырау? - деген Сино танданысьш жасыра алмады. - Б ул шананыц коцырауы гой. - Шана? - Ие, атка ж егшген шана. Ж е р й л ж й шаруаньщ 6ipi 1лпмдшханадан кайтып келе жаткан шыгар. - Ой, керйм кеп тур! Bip кимононы екеулеп ж амылган 6i3 дел1зге шыктьщ. Терезе кдкдагын ашканымда кылыштай суьщ жарьщ Синоньщ ж алацаш денесше ту ей , кардан аппак больш кершген ж олмен кара келецке акырьш ж ылж ьш келедо. Ж а м ы лгы га оранган делбепн калгьш отыр. Жалгыз оты рганы на Караганда, у т н е оралы п келе жаткан сиякты. А й д ьщ жарырымен аттыц тагасы жаркырай кершедо. Bi3 сикырлангандай карал турдьщ. Сосын Синоньщ дорьлдегеш байкалды. - К еттш ж ылдам! Ертец ж ол журем1з. Аздап болса да уйьщтап алайьщ. - К оньф ау тынышталганша калгып кетерм1з. Тесекке Kipin жаткан сон Сино доршдеуш токтатпай маган жабыса ту ей . Мен оньщ rici й сш е тимей д1р1лдеп ж атканын иыгыммен аньщ сезд1м. Т а л ы п барып еш кен коны рауды н сынгьф ы гана кулагьшызда калды. - Е стийч бе? Сино ж ауап бермедо. Ернш е п к е тм д е оньщ уйыктап кеткеш бипндо. Е ртей к уш 6i3 неке сапарына ш ыгып кетйк. М ен осы сапарга баруга к улкы м болмаган, тек алам 124

дегеншен таймай турып алды. Сейтш уйлену йымыздыц epreci куш жолга жиналдьщ. Сапарымыз ауылындагы ыстьщ кайнарларга барумен басталуы ас болатын. Б1здщ жердей сел-пэл солтустпс багыттагы 1азьщтыкта орналаекан ауылра мен, мектепте журген ibic балальщ шагымда келта терт наукан бойы жатып ггкенмш. Енда мше, 6ip кезде ез кдындыгымньщ цы терш кет1рген тузды буланка Синоньщ да тускешн алап, ыстык, бастауга ертш апара жатырмын. Тацгы пойыз саудагерлермен лы к толыпты. Bip уанарлыгы, 6i3 6ip-6ipiMi3re карама карсы отыратын : рьшга орналастьщ. Сино терезенщ сыртындагы тацры epiHicKe ж артылай ж абьщ кез1мен карал отырган. 1йрак орнымыздан ж ы лж ы п улгерместен о л сшшнш урды да, менщ йземнен тарткылап айрай салды: - Анац кара! Анда кара! Кердщ бе? М ен карауым тш е болатын терезен1ц сыртында, ^.ырбак, кар баскан аласа уйлер, м уз каткан езен, кешр, сузетш1 KypKeci, рибадатхана зулай калы п барады. |)лардан сел epipeKTe аласа таулар кер1нед1. - Кайда карайын? - 9не, анау менщ ушм! М енщ т1земнен тарткылаган Сино тугалы 6epi нарыз уйде турып кермептт. Маран оньщ куанышы, езш неке ! сапарына алып бара жаткан пойыздьщ терезесшен “ ез ушн” керу куанышы тусйпкта еда. BipaK мен, жаца i ж ы л мерекесше сейкес кшнта, биылгы ж ы лы алгаш рет : тауар апара жаткан саудагерлердщ 6i3 жакда ун и з epi Кызыга карал калганын байкадым. Олардьщ кезкарасын байкаган мен ез1мнщ кызарьта бара жатканымды туешдам. 1. дзеро - жезвкше ойелд1Ц жапондык атауы 2. хаори - жапондык кшм жамылгысы 3. сакэ - жапондык арак 4. криптомерий - тек Жапонияда есетш кылкан жапыракты 5. он yaiiHuii тун - ай калсидары бойынша 9-айдьщ 14-iiie караган тун1 толатын ай 6. Такасаго - жапон театрындары неке кидыру peciMiHiK койылымында айтылатын ен 7. Синобугава - жапон т1л!нде синобу “шыдау” деген магына | береди Ал, Синобугава “шыдам езет\" 125

АНТОН ПАВЛОВИЧ ЧЕХОВ оры с жазушысы (1 860-1904 ж ж .) 1879-жылы Мескеуге келш университеттщ медицина факультейне окуга тускен Чеховтыц ецймелер1 6ip жылдан соц ейгын “Будильник” жене “Зритель” журналдарына жариялана бастайды. 1884-жылы оцуды б т р г е н соц дэр1герлж кызметке турган Антон Павлович “Y hi жыл\" атты повесш жазады. Будан кешн ол ейгий ецймелер1 мен пьесалар жинагын жазуга куш жумсады. Антон Павлович Чехов (лакал аты - Чехонте) орыс едебиейнщ алтын корына енген каламгер. KETTI ycKi ас ш п л д ь Асказанныц 6ip бурышында аздаган шаттаныс туындап, ауыз есшеп, коз TOTTi ц алгуга ж ум ы лм а к болды . Kyfieyi темега тутатып, терец сорды да тесекке жантайды. Эйел1 бас жагына жайгасып бырылдай бастады... Eneyi де бацытты едь - Б1рдеце айтшы... - Kyfteyi есшеда. - Саган не айтсам екен? М -м... Айтпацшы! Сен есйдщ бе? Софи Окуркова куйеуге шыгыпты, елп... цалай едь.. фон Трамбца! Масцара! - Оныц Heci масцара? - 0 л п Трамб дегенщ ж ексурын гой! О л сондай сумырай... сондай уятсы з адам! Епщандай устанымы жоц! ©негейз ел1мйк! Графтыц ic басцарушысы болып байыды, енда тем1р ж олды сорып жатыр... 0 з епкесш тонады ... B ip сезбен айтцанда, ур ы opi сумырай. Осындай адамга куйеуге шыгу?! Bipre туру?! Тан, калам! Сондай кергещц кыз... б!рден. Кайтсе де сондай немеге тимес ед1м! М иллионер болса да. 0лем1 болса да бейне Tynipep ед1м! Ж ек сур ы н куйеуд1 тш тен елестете алмаймын!... Эйел1 атып турып кызара бортй де, зыгырданы кайнай белмеш шарлады. Кездер1 ашудан шырадай жанды. Б ул нагыз шынайы кесган-келбей едь.. 126

'* - Ой, б ул Трамб д егенщ сондай макулык,! Осындай ■мы рзаларга куйеуге тиген ейелдердщ барлыгы мыц 'марте ацымак epi пасьщ! Я - Солай де... Сен ондай куйеуге мулде тимес едщ?! М-ие... Егер сен бьпсец, елден естасец м ен щ де... ^жексурын екешмдо... Н е icTep едщ? I - Мен ба? Тастап кетер ед1м сеш! Ж анында 6ip секунд та турмас едом. М ен тек адал адамды гана суйемш! в л й Трамбтыц штегеншщ 6ip белшейндейд1 булдоргенщдо бигсем, мен кезда ашып-жумганша!.. Adieu* онда! - Солай... Гм... Кандайсыц, жаным... Мен те й бишеппш... хе-хе-хе... Бет-жуз1 кызармай алдайды, кдтьш! - Мен енщашан етарж айтпаймын! Bip жауыздьщ ■ж асашы, сонда керерсщ! - Н е штесем екен? б з щ бш есщ ... мен э л й сенщ фон Трамбьщ нан да асып тусем ш ! Трам б -ш1ркей ■кедомй... Кез1нд1 бадырайттыц ба? Б у л тацкаларлы к екен... М ен канша ж алакы аламын? - Ж ы лы на уш мыц. - Bip апта бурын саган сатып алган алца канша турады? EKi мыц... Солай емес пе? К еш е й к ей лек бес О. ж уз... Саяжай еш м ы ц... Х е-хе-хе. К еш е сен щ экец менен мыц сом тшешп... - BipaK, Пьер, ceHiKi жанама табыс кой... j - Ж уйр1к ат... У й flepirepi... Т т л г е н бас к т м щ н щ ; шыгыны. Сенщ ж уз сомды картага уттырганыца уш I кун болды... i K yfteyi тузелш , басын ж удыры гына суйед1 де, узак- сонар айыптау а к й сш окыды. Сосын ж азу устелше таяп, ейелш е б1рнеше заттык д еле л керсетй... ( - Кымбаттым, сенщ фон Трамбы ц меш мен < салыстырганда тук те емес, жэй калта урысы екенш й енд1 байкадыц ба? Adieu! Ендо баргыц к елген ж акка ! бар! Т ек адамды алдын-ала тергеме! Мен болды м. MyMKiH окырман былай сурайтын I шыAгdаiрeu: * - Кош бол! (французша) - Сонымен ейел1 куйеуш ен к е т й ме? - И е, кетть.. 6ipaK баска белмеге. 127

ЮРИЙ КАЗАКОВ орыс жазушысы (1927.08.08-1982.11.29) Юрий П авлови ч К азаков - М ескеу каласында жумыскердщ отбасында дуниеге келген. Жастык шары EKiHiui ДуниежузШк сорыспен туспа-тус келген каламгер шыгармашылыгында адамдардьщ 6ip-6ipiHe деген карым- катынасы, ceeiMi, таным-тусшш шынайы суреттеледа. Оныд “Сен тусшде ексш узак жыладыц...” атты едпмесшде екенщ балага деген ceeiMi, “Кек пен жасыл” ецпмесшде бозбаланыд гашыктыгы шурайлы тишен бейнеленеда. Квзшщ таршшде- ак вдеби ортаныц курметше бвленген каламгер казак жазушысы Эбдажэмш Нурпетсовтыц “Дан мен Тер” романын орыс тиинде сейлеткен. БЕКЕТТЕ улы ц гы р суьщ к уз болатын. KimiripiM , бекеттщ аласа агаш у ю жацбырдан карайып кершеда. Солтустжтен сокдан ж елдщ шатыр терезесш ысдыртданына, бекет додырауын дуцш рлеткенш е, дайыцдардыц жалацаш бутак,тарын терец тецселткенше еш кун. Сыньщ мама агаш та басын салбыратып, йрсегшен жацбыр суы акдан ат турды. Ж е л жылкыньщ куйрыгын 6ip жагына кайырып, ж алы н таран, арбадагы шеггп туртш, йзпнда тартдылап жатты. BipaK жануар басын кетерш, кез1н де ашпады; шамасы ауыр ойга суцгш немесе далгы п тур. Арбаньщ жаньшда шабаданга Mimn, шабдар буйра шашты, катал да шатак жалпад б е г л , былгары пальтолы бозбала отырды. О л арзан темегаш ж ш-жш сорып, TyKipim n, дысда саусадты ды зы л долымен бугагын сипап, дабарьш жерге дарауда. Оньщ жанында кез1 домбыддан, орамалыньщ шетшен шашы урпиген бойжеткен ды з турды. Цыздьщ солгын да далж ырацды ж узшде у ю т не ыдылас ж од еда; ол суы д epi селдос кершеда. Тек дана дамыддан дара кездершде айтылмаган куйзелш тыгыла туныпты. 128

i i ;онышы былганган етж киген кыска аядтарын тез1мд1 'я уыстырып, ж елге аркасын 6epin туруга тырысып, жас 1штгтщ шешршект1 аппад куларына те с т е карал тур. 1 . Перрон бетшде жапырад влгаз сыбдырмен сырганап, ; роптала сала ездершше мунды сыбырласып, содкан к ел м е н ылгалды жерде кайта ympirnn барып шалшыкда (кабыса тыншуда. Айналаньщ 6epi ды м ды л да тодрадты... - М н е , е ш р далай езгердо, э? - Бозбала кенеттен гойлеп миыгынан ж ы м и я кулдо. - Ещ ц жумы сы м гертш ке келдо! К олхозда маган не бар? У й ? О л шешем м е н карындасыма калсын, аямаймын. Облыска к а л ай парамын солай ж атты ктьф уш ы бередо, сосын, патер... ■йзде штангистер дандай?! Ж ары ска барганда керд1м, вд уздактершщ 63i 6ipmini орынга вред таласады. А л мен спорт ш еберш щ ул е сш киналм ай-ак кетерд1м. Гусшемнлд?! - Мен дайтемш? - кыз акырын сурады. - Сен бе? - Ж М т алара карал, ж еп арш дь - Айты лды |гой. Bip орнырып алайынш ы, келемш . Kaeip колы м гимейдо... Маган рекордтарга кол жетгазу керек. Маскеуге |жетш алсам керсетермш. Т ек 6ip нерсеге рана, бурын |бул саланы бш мегешме еш немш . Эйтпегенде баярыда- ак— Кандай eMip суред1? Ж аттырады... М ед и а табиги куш, сен аз-маз кут, мен ана ж актагылардыц бврш :(косып кы сп ак к а ала й ы н . Ш е т е л г е ш ы рэ м , рахат басталады - Кудай бере гор! М-иэ... А л саган келем... JМен оны сосын... хатпен жазармын... Алыстан пойыздьщ элгаз, кемесю шуы естшда; тунерщю ||куннщ мунды тыныштыгын жшдшке шубаланды дауыс I узш ж1берда; бекет eciri сарт етш, перронра ш инель ' жагасына ты ры л ран, уй к ы лы ж уздд мазуттыц майы Л сщген кызыл фуражкалы бекет бастыгы шьщты. I Ол жалрыз жарым жолаушыларра алая, темеш I суырып, саусагымен ширата 6ip тс к еп , аспанра кдрайлай А калтасына салды. Сосын eciHefl, дарлыддан дауыспен: - Кай вагон? - деп сурады. | Бозбала кыска да жуан мойынды басын ауыр бурып, г бекет бастырыньщ ж ада кебгстерше коз сала колын I калтасына cyHriTTi. - Тогызыншы! Н е болды? - Ив, ив... - бастьщ куб1рлей кайта есшедп

- Тогызыншы дейсщ бе? Солай... Тогызыншы. Ал кун жеп тур. Ох-хо-хо... Tepic бурылган о л шалшыцтарды айналып жук бел1мшесше ж ылж ыды. Орманнан пойыз кершда де ж урш ш ж ы лдам дата ж акындап, шаршацкы жэне жщшнсе ыскырды. Бозбала турегелш, темешсш тастай кызга карады; кыз зорлана кул1мшремек еда, 6ipaK epiimepi багынбай, дорищей женелда. - Ж етер енда, кыскарт! - шабаданга ецкейген жшт куцкшдеда. - Естисщ бе? Кыскарт дейшн! Олар перронмен пойызга карсы баяу журда. Цыз бозбаланьщ ж узше кумарлана «арап жецшен устай, шатаса жэне асыга сейледа. - Сен онда сактан, ете ауыр кетерме... Эйтпесе спцрщнщ 6ipeyi узипп кетер... взшда де ойла, зорыкда... М ен не? Мен кутемш! Газеттерден сен туралы аддейтш боламын... Сен меш ойлама. Мен жэй, сеш суйемш гой, сосын жылаймын, ойлаймын... - Цой, канеки! - деда бозбала. - Айтты м - келемш... Оларды ж ы л у мен ылгалды бута кемкерш, жерда сшкшдоре паровоз e rri. Содан кею н ак.ырын-акырындап шаршацкы вагондар ж ылж ы ды ; 6ipey, екеу, ушеу... - Эне тогызыншы! — К ы з жылдам сейледа. - Кутешк! Вагон олардыц тусына жумсац тоцтады. Тамбурда, сыртца ц ы зы га царасцан, уйпаланган, бозарыццы ж олауш ы лар топтана цалды. Терезе алдында сем1з, цырынбаган, ала пижамалы адам, кппкене мандайын тырыстырып, цатулана терезе тутцасын сипсш турды. Терезе ашылмай, ж олауш ы кцнала тыржиды. Ацыры терезеш ашцан ол, басын шыгарьш шагын бекетта шарлап, кызды керд1 де, кец ж ымиып элшз айгайга салды: - Бойжеткен, мынау цандай бекет? - Лунданка! - ж олсерж тщ карлыкцан даусы шыцты. - Базар бар ма? - деп пижамалы адам кызга карата сурады. жолсерш кайта дауыстады. - Eki - Ж о к базар! - — ж олауш ы кыздан кез айырмай минут турамыз. - К алай сонда? тацданды. - Ж абыцызш ы терезеш! - вагоннан кыцыр дауыс етшда. 130

Пиж амалы адам домаланган ардасын керсетш бурылды, сосын бейшара кул1мйреп терезеш жауып, жогалып Kerri. Бозбала шабаданын вагон тепю ш егш е дойып, дызга бурылды. - Жарайды, дош, сау бол! - деп ауыр сойлеп, I долын далтасына салды. 1 Кыздын, ж узш ен ж ас сыргыды. О л е д е т , бозбаланыц иыгына бетш буркеда. - Сагынамын рой мен, - сыбырлай женелда. - Ж ш хат жаз... Естисщ бе? Ж аз-з... К елесщ рой?!... - А йты лд ы емес не?! - ж1пт лаж сы з api дордып сейледе. - Сурт жасынды... Кане! 1 - М е ш т жай рана, - кы з ж ш л т щ ж узш е ынтыга кдрап, ж ылдам api ад тшндей дунжыдцай жасын суртш, булы ра куб1рлед1. - М ен ж алры з далам ы н. : Сырласданымызды есшде садта... j - Есшде, не кершштй — ж ш т тунжырай, бузадылана I басын шп, кез1мен шолды. . - А л маган... М ен еш рлйс сендокпш... Осыны 6ui! - Айты лды ... - аярынын, астына немдурайлы дараган бозбала кудк erri. К оды рау eKi рет сирен шытынай сьщрырлады. - Азамат, вагонга к1рйцз, далып каларсыз... - жолсерж сайлей адымдап, аладш ага асыра аяд артты. К ы з бозара, аузы н дос долы м ен жаба дойды. I - Вася! - о л айрай салып, жасты жанарымен И ж олауш ы ларды ш олы п етш едд олар б1рден Tepic Ч айналып к ет а . - Вася! MeHi суйсещш... I® - Маган не... - м1цпрлеген ж Ы т артына алая api болдыра дарады да дызга едкейдь Сосын ауыр 6ip жумысты бтр ген д ей тж телш , табалдырыдда сеюрдь Бойжеткен адырын курсшда, дарищеген ершн TicTen, бетш аладанына жасырды да долы н ж ылдам ж улы п алды... Вагондар асты ысылдап, алдыдры ж адта паровоз булы га айдайлап едд орманнан да булы ддан, дысда да датад ж адгырыд жауап датты. Ж ылж ыганы еред ; байдалып вагондар дозгалды. Ш палдар шыдырлады. • Баспалдадта турран бозбала дызга тунере дарап, сосын дызара, адырын айрай салды: - Естисщ бе... ещц дайтып келмеймш! Естшн... 131

__О л ацсия терец демальш, тусш ж оз, аш улы нерселерда айтып, табалдырьщтан шабаданын алды да, тамбурга 6ip цырындап Kipin Kerri. Кыз б1ртурл1 буюрейш, басьш туарда... Оньщ жаньшан вагондар зуылдап, шпалдар терец к у р с ш т , элдене шыкырлал шицылдауда. А п о л болса, рельстеп мазупъщ дагына цадала, KipniK цацпай децгелектер астына 6ip сетке жогалып кетш жене цайта кершгенше ойлана, имене, к уб ы лм а лы дацца ацы рын ж ы лж ы п бара жатцанын байцамай карал турды. Дац оны арбап, езше тартцандай еда. О л шыдатпай ауыра бастаган журегше цолын тацап тырысты; уяц е л ! балац ершдер1 агарандап тур... - Сацтан! - деген жабайы дауыс кенеттен естщда. Д ы з с ел к eTin ж ы пы лы ц тады , к убы лм а лы дац аш ылып, шпалдар шикылдауы мен децгелек тарсылы токтады. Дыз басын кетергенде Кызыл калкавды буфер!1 кыландаган соцгы вагон унтаз, ауада калкьш бара жаткандай алыстаганы кершда. Сосын басын аласа, селкос аспанга шащайта, жаулыгын ж узше жылжытып, катындарша ендреп, мае адамша тецселда: - Кет-т-Ti!... Пойыз жакын орманга жылдам жутылды. Тыныштык орнады. Аягы н тырпылдатьш бекет бастыгы жакындады да, кыздыц артына токтап ес!неда. Сосын: - K erri ме? - деп сурады. - М-ие... Даз1р 6epi кетш жатыр. Ундемей, сосын кушырлана TyKipin, TyKipiriH аягымен с у р т т тастады. - Ж акы нда мен де кетемш... - мьщгыр ете тустт. - ОцтустЬске жылж имын. Мунда муц, жацбыр... А п онда, оцтуетште ж ылымьщ ! 0 л п калай еда? Кипаристер... Бойж еткен тулгасы на кез ж !бер!п, былганыш етжтерше узак карады да, акырын epi немкурайлы сурады. - Ci3 “ К ы зы л маяктан” емесс!з бе? А ? М-ие... Бесе, бесе... А п ауа-райы сумдык. Факт! Ш алшьщтарды айнала, аягын суйретш басып алыстай берд!. К ы з бос аланда тагы да узак турып, тура алдына мелш ид! ж ене ештеце кермед1: ылгалды, карауыткан орманды да, кемеск! жылтыраган рельей де, коцыр 132

туей кураган meirri де... Тек кдна корасан дакты, катал ж ш т ж узш гана керш турды. Ак ы ры куреш ш , суланган рендн суртш атка барды. Атты шешш, шьлияны тузед1, ш е п й аударып, арбага сырги MiHin, бож ы ны козгады. Ж ы л к ы шегшшектед1 де, куйрыгын елш з булгап eei бурылды , аяктарын эрен, алып кашаны жанап, шеп уймегш жене жолга торлай жиналган шпалды жагалай етть К ы з козгалыссыз, доганыц уетше карал отырды, сосын сощ ы рет бекетке к ез тастап арбага етпеттей жата кетп. 'Буфер - eni вагонныц арасындагы соцтыгуды жумсартатын cepinneai соцтьщпа тенир. 133

БРАНИСЛАВ НУШИЧ серб жазушысы (1 864-1938 ж ж .) Бранислав Нушич 1864-жылы казанныц 8-де Белградта туылган. Зангерлж 6iniM алган жазушы-драматургтщ алгапщы туындысы “Хальщтык депутат” атты комедиясы болды. Шыгармаларыныц барлырында когамньщ ащы шындыгьга култм ен кемкерген каламгер журналистикамен айналысты, Сербиядагы халык театрларын баскарды. 1920- жылдан бастап букш элемге aftrLai “ Министр ханым” (1929), “Мистер доллар” (1932), “Цамыгыцны отбасы” (1935) жене “TipieaiK” (1937) атты шырармаларын жазган Нушич Белградта кайтыс болран. сез сайысы ipiHini дуниежузишс согыс кезшде Видойе Францияга коныс аударган-ды. Ол онда толык уш ж ы л eMip cypin, небары уш ауыз “ уй” , “ мерси” , “ бонжур” деген сездерда уйренген. Отанына оралган соц эскери борышьш етеда де, “зиялы eMipre” уйренш-ак; налган басы ауылда налгысы келмей Белградта турактаман болды. Ж ы л бойы ол “ албан норньшышы” 1 туралы айтуды ермек етта. Эрине оны коршген жерде емес, тек мейрамхана столдершде гана corn пайдаланды. Онда да бул женшде хабары барлардьщ емес, ешнэрсе бшмейтш “тыныш” тындармандардыд аяуш ы льщ ceeiMiH тудыра бицц. Содан кешн Видойеш муйркеген сухбаттастары дастарнан мэз1рш ездер1 котерш алатын. Албания окигасы нызьщтырудан калганда, ол енда тарлгк ететш жумыс 1стемек оймен байнауга натысты. О л жацадан аш ылган астаналык клубтын, француз тш н мецгерген нызметкерлерге жариялаган конкурсы болатын. Лайыцты “ квалификациясы” бар Видойе жумыска алынып, смокинг киген “ наткан” кызметкер боп шыга келда. Ж аца жумыста “ бонжур” ce3i пайдага аз асып, ш айлы н ол-пул алганда “ мерси” сезш пайдаланды, 134

j Йсондыктан оны ц сездак корында цолданбаган тек “ уй ” ce3i гана калган еда. Б ул сезда колданган эркезде 6ip щатак шыгатындьщтан, о л жумыстан куы лды . Дегенмен ол клубта болган екЬуш айында тандаулы ортаныц ,эдеттер1 мен м е н ер л ер ш м е ц ге р ш алган -д ы . С о л | : ерекшелжтер1 кеш н квп кедесше жарады. 1Слубтык тербиенщ тж елей кем егш Видойе ауылга аттанганда шын сезшдо. А у ы л д а e3i уйренш калган “ацсуйектж ортаныц” жоктыры оган унамайтын. BipaK |та ол туган ауылын, астанада туракты жумысы жоцтарды кудалау басталганда уакытша сагына турура мэжбур I болды. Ауылдастарына Видойе аса жарымды эсер калдырды. Оган абырой эперген ер жексенб1 сайын смокинг киш ннркеуге барганы емес, французша “ ж етж” бжетшдаг! ед1. Эсердщ мундай купит болганына, М иладин деген азамат езш щ французша бшетшднтмен ауы л тургындарьш эбден-ац ж алыктырганы да себеп болды. О л Франциядан тура е ю ж ы л кару-жарак кабылдаган артиллерияльщ полктщ хабаршысы кызметш атцарган. А уы лд а ешк1мнщ шет тинн бшмейтшше сеюмда Миладин, эр колайлы cerri пайдаланып езш щ французша бинмш щ зор екешн керсетш кдлгысы келетш. Б1реумен ж уз шайысып цалса, бурынгыдай жене царапайым адамдар сияцты боцтьщ сезге жугшбей, жэй рана “ сакрамент де дио” дей салатын. Онысын французша ец катгы балагаттау деп тусшдаретш. Карта ойнаган сайын тек француз сездерш колданатын. Картаны кебеййп алранда “Армба!” деп айгай салса, j | ap6ip картаны карапайым ш аруалар сияцты емес, ' белек атайтын. Мысалы, ондыцты - “ Сенкант сенк” , I корольда - “ Вов л е роа” , даманы - “ Мадам” , балтаны - “ Ж ан Дарк” , ал тузды - “ А ца” деп атайтын жэне !• французша солай аталады деп сенд1ретш. Видойенщ ауы лга келу1мен 6ipre оныц да французша ' 6LneTim туралы сыбыс тарап, шаруалар Миладинге: - M ine, керд1ц бе М иладин, ханра да цярсылыц Я кездеседа, - деп ™icTi. Б1рде жексенбшж пиркеу мшежатынан кешн шаруалар N сыраханара ж иылды. Видойе мен М иладин де осында 135

токайласты. Б1реулер Видойеш саптыаяк сыра кетеруге шакырса, баскалары Миладинге етшцц биццрда. Б1рад екеуш жекпе-жекке шыгару астыртын уйымдастырылды. Олар бетпе-бет кездесш калганда, бугал сыраханадагылар каумалай калды. - Кане, кане, французша сейлеиндер. К ш н щ уздш екешн керешк! - Ж о-ж ок! Мен сонда французша - ез тш мде сайраймы н ба?! - деп М иладин, царсыласы ауылдастарыныц алдында кара жерге каратып кететшдей корьщты. - Ш ет тЫ н , бауырлар, - деп Видойе, душпаны керцплершщ, кезшше маскаралап кететшдей дишарсыды. - Ш ет тшш, бауырлар, сыраханада былжырау ушш емес, Кудай баска бермесш, кажеттишста етеу, киындыктан к уты лу уш ш уйренеда. - Ж ок! - ауылдастары б1рауыздан ш у ете калды. - Bi3 тек, француз тинн кайсьщньщ жаксы мецгергендерщщ к ер п ш з келеда. Видойе мен М иладин ж оламауга тырыскан жагдайга тан к е л д ь Эркайсысы атагына нуксан келтаретш карсыласынан жэне аямай ешкерелейтш ез бипмшен сескендь BipaK> оран карайтын шаруалар жок. етшда, сурады, айгайлады, коркытты, ызаландырды. Акы ры ешкайда кутылмасьш керген француз типнщ “ жуйрнстерГ’ сайыска дайындалып, Видойе 6ipiHini боп бастап кеттк - Бонжур! - деда ол Миладинге. - Бонжур! - М иладин жауап катты. - Мерси! - деп Видойе жалгастырды. - Мерси! - М иладиннщ жауабы болды. - У й! - Видойе ныцтай тусгп. - У й! - М иладин де дел соны кайталады. Осындай кыска тщдесуден кешн бакталастар одан epi жалгамауга шггей бекшш еда, ауылдастары кайта килпсть - Неге сендер баска сез айтпайсындар? - деда Радойе Пантович. - Мысалы, мен “ канон” деген сезда айта 136

аламын. Тек кдтарынан, канон, канон, канон, канон деп кайталай берсец француз сез болы п ш ы га келеда. Кутылмасын сезген ж ене 6ip-6ipiHiK к уш ш багамдап, журек токтатканнан кешн, царсыластар кудай ауызга салган сезбен 6ipa3 шарпысуга бекшда. Деп цаз1р улб1реп турган, ауылдастар арасындагы бурынгы беделда кандай тесымен болса да сацтап калуга тура кеп тур. К лу бт ы ц ас Meeipnepi мацайындагы бар 61л 1м 1н жумылдырган Видойе бойда калган куш-куатын жиып: - Потаж де Ш уф лер, аньо роти, филе де беф, салад вер, мармелад! - деда. Бутан М иладиннщ де ж ауабы дайын тур еда: - У й сенкант сенк, жандарк, мерси, вивле роа! Французша осылай сухбаттаскан олар баска ун шыгармастай болы п еда, дегенмен шаруалар шабуылын токтатпады. Ш айкас аякталмай калса да, будан epi ж ак ашпаган Миладин мен Видойе француз тин маманыныц беделш цоргай бшд1. А л айда, канша айтцанмен де Видойешц абыройы карсыласына Караганда едеу1р ж огары еда. Оган тек француз Tuii гана емес, киген смокинп мен езш устай бш у менер1 де кеп септЫ н типзда. Буныц арты М и ладинге Видойеш кад1р тутк ы зуга екеп соцтырды. 'Албан коркынышы - Бул жерде, 1915-жылы Албания тауларынан асардагы серб ескерлер1 мен бейби' елдщ шыгыны айтыльш тур. 137

ЛЕОНИД ЧИГРИН Чигрин Леонид Александрович 1942-жылы Белоруссияда дуниеге келген. Белоруссия нешс баскыншыларынан босаган сод Чигриннщ отбасы Леонид Александровичке екшпп отан болган Тэжшстанга коныс аударады. Т.Г.Ш евченко атындагы Душанбе мемлекетйк пединститутыньщ, орыс тип жене эдебиеп факультетш бтрген ол узак жылдар бойы акпараттьщ агенттжте, радиола, газетгерде, телеарналарда жене “Твжжфильм” киностудиясында корреспондент жене редактор кызметтерш атвдрды. Вдеби шыгармашылыцпен дырык жыл бойы айналысып келедь Осы уакыт шинде жеке 03i жене жазушы Ато Хамдаммен б1рлесш он терт тарихи роман, кептеген повестер, ацпмелер жене пьесалар жазды. Kaeip Ресей-Тэжж Славян Университетшде ага окытушы болып жумыс ктейда. “ Ш А ГА Н Э М М Е Н Щ , Ш АГАНЭМ ...” у л ок,иганыц ертеде болтаны соншальщ, еске тек бакытты кундердщ елее! тана кылац береда. Д а л га н деректер, адамдар, ж ыл мезгшдер1 болса, еткен жылдардьщ булыцгыр бейнесщце кемесга тарта баСтаган. О л кезде Зайнаб жацадан он сеп зге толган-ды. Мусылмандьщ туеш ж бойынша о л куйеуге шытатын жастан баягыда-ак; асып кетш едо. Illenieci eKeyi туратьш онын, 8Keci ертеде, кыздьщ кннкене кезшде кайтыс болтан. Отан кеппплне нуда туей, 6ipaK олардьщ барлыты да не ж еа р еркек элде Kepi байлар болатын. Озгелер кедейдщ кызы н ейелджке алгысы келмедо. Сондьщтан nieuieci мен нызы еркекйз тура бермекнн болтан ед1, алайда ауы л аксакалдары Зайнабты муртты Хайдарта берудо уйтарды. Кепншнк дел солай — муртты Хайдар деп атайтын тертпак, денгелек жузда куйеу ж нтггщ кезше удайы уйцы тыгылып журетш. ¥зы н муртыныц шалтысын кокке шаншылтып кайырып журетш ол бурынгы эйел1мен еш-ак, ж ы л турыпты. Ол ейелш щ бала кетермегенш сылтау кьшып, уш рет “ талак” деп 138

уйшен к,уып шыкдан болатын. Ж аца ей ел! муртты Хайдарды ж ылдам жальщ ты рьш , о л кейде шайханада, не туыстары ньщ у й л е н у тойы на немесе елдеб1р куанышына теулж теп кетш калатынды шыгарды. Оньщ аталас туыскандарыньщ к е п й п сонш альщ , о л кейде жиын-тойга, кейде ел1 м -ж тм ге ж ш кететш болы п жур. Узак тундерде топырактан согылган тар ушнде жалгыз калатын Зайнабка й тей й н ж умыс аз болгандьщтан уак,ыт етпейтшдей кершетш. Муртты Хайдар езш е екш пп рет уй лен уд щ не унпн керек болганын т ш й ойлаган емес. У рк ек epi жуас Зайнабтан кацгыбас жане сырбаз к уй еуш щ жалыккдны соншальщ ейелш мулде кезге шмеуге айналды. Оны Tiirri уйдеп зат к,урлы кермедь Алыстагы Ресейде тецкерш болмаганда, жапырак жайган баулардьщ акдныл-кызыл гулдестесше оранган шаЬар - Канибадамдьщ жас келшшектш, тагдыры туралы эцгше осымен твмат-тэмам болар еда. Тецкерняшлер, Ленин жайындагы деректерда Зайнаб, халык, толкуы на каты сканы ym iH Турк 1 стан га ай д а лга н оры с ж ум ы сш ы лары нан там-тумдап ест1ген. У й л ер ш щ ауласындагы кужыраны ж алга алган олар бойжеткендо орыс й л ш е уйреткен болатын. Будан кеш нп окигалар, жаздыц куш Караккумнан жш-жш согатын капырьщ ж елге уксап кета. Цуатты, ыссы, дауылды болып, кейде аз гана дамылдап кайта СОК.ТЫ. К ала кайнап жатты, ap6ip кун erneyip 6ip ж ацальщ екеледо. М итинплер, жиналыстар етш, би ллей вз кольша алган хальщтьщ Кецес курылды. Bip куш Зайнабка курбысы Кумри келдо. Жан-жагына урейлене кез тастаган ол, Канибадамда Ш ы гы стьщ кедей ейелдер клубы курылганын ж ене бугш кешш еш орыс ейелдер1 мен перенжесш алдымен батыл отка тастаган тежш теменетекйлер1 катысатын улкен межипс етгазейшн жетшздь - Мен барып катысам! - Зайнаб кул1мдеп к ет а . - Муртты Хайдар ше? - деген Кумри коркактай сурады. Bip сетке ойлана калган Зайнаб: - Bepi6ip барам! 139

Жападан ж алгы з сызды тамда отырганым жетер! - деда. Т а л сол кун жас келш ш ектщ ем1ршдеп кеп нерсеш, взгертт1. К еп п п л ж т щ ж е л т м е н перенжесш оттыц кемейше тастаган ол, тор кездо матаны жалынньщ калай орал алганына, соцыра кызара шоктанганына узак карал турды. Ендо уйге оралу к а у л т болатьш. вйткеш шаригаттьщ ep6ip тармагын алдыга тартатын муртты Хайдар, кешрлжке умтылган эйелш елйрщ тастай алатын. Сейтш о л шешесшщ ушне барды. Б1раз уакыттан соц комсомолга вткен Зайнаб езше, ерж- куппне сенш, ep6ip кундо тагдырдын, сыйга тарткан тартуындай кабылдады. Кейуана Туфа езш щ кызын мактан тутьш, оньщ вш рш е катты алавдады. Ж ен е бекерге аландамаганы содан квп етпей-ак айкындалды. Кеппасш олар аулага тартылган жуз1м астында тамактанды. Зайнаб шешесше 03i баратын комсомол уШрмесшщ жумыстарын айтып, ликбездо калай куратындарын, Кецес б и лш н ныгайтуды жене оньщ не екешн тептллтей тусщдорш отырган. 03i cercuifli белсендьлер болмаса... Зайнаб сезш аяктап улгермедо. Bepi еп-сетте болды. фольга тандыр нанга соза бергенде сокпа корганньщ ар жаты гурс ете калды. К елш ш ектщ самайын ж алы н шарпып еткендей болды да, ш еш есш щ акы ры н 6ip ж агына кисайып бара жатканын кердо... - Ciere ок атты. Б ул ендо аньщ! - дедо, кезше уйкы тырылган калалы к милицияныц бастыгы Камиль Ярматов. О л да жаксылап кашан тыныкканын умыткан. 0p6ip туш 6ipece калага шабуылдаган, 6ipece уй ертеп, белсендолердо ел1мге киган басмашылармен арбасу оцай емес-Ti. TinTi кейде тэулж теп аттан туспейдь - К омсомол болудьщ кандай екенш ендо тусшдшдз бе?! Туфа апайдьщ артыньщ кайырын берсш. Жаксы адам ед1. Т у сырттан ок аткан бурынгы куйеушдз болар деген болжамымыз бар. Kaeip о л басмашыларга Косылып алган. М илиц ия бастыгы Зайнабка сак б олу керектптн ескерттц 6ipaK оньщ ceei келш ш ектщ санасына Kipep емес. Ярматовтыц шаршанкы ж узше караган ол, nieuieci 140

n уппн кек алу дурыс еместитн ойлады. ©йткеш шайарда I кептеген отбасы туыстарынан айырылды. Сондьщтан j кеппшик уппн кек алу керек. Турасын айтканда кек алу емес, ездерш “ х альщ пен сешм уппн куресушитар” деп атайтын ею аякты хайуандардан коргау еда ойлаганы. - М еш милицията аласы з ба? - Зайнаб акырын | ; сурады. Ярматовтыц кез1 тацданыстан бакы райып кетта. ; Алгаш ында оган жацсак всталгендей керщда. - Альщызш ы?! - деген келшшек кайсарлана етшда. - А н т етейш, екшбейс1з. М ен комсомолмьш гой. - Б1здан, ж умы сы мы з кандай екенш бшесщ бе вз1?.. - Б1лем! - Зайнаб м илиц ия бастыгьгаьщ сезш белш j ж1бердь - СЛздер эйелдермен де ж ум ы с ю теййз гой. |; Тергеуге алу, кутцару керек дегендей... Кажетащзге жараймын! | Камиль Ярматов ойланып цалды. ■! - CeHiKi де дурыс шыгар. - О л ж и ы ры лы п кеткен мандайын алаканымен c y p iri. - Ж арайды, н е й бар, байкдп керешк! Зайнабтыц м ы лты к атудан 3epeci ушатьга. Есесше ат устшде кылыштасуды оцай мецгердо. Ерге мытым отырган , оньщ, шаншылган шыбыцты мултакйз шауып туЫретат |' соншалык, тузу бутак,тьщ киылган белш. цумга цадальш, | ат туягыны ц дурсипнен д1рищеп турады. BipaK, мылтык И атуды уйрене алмады. TinTi кешкюш иык,ты кацсататын ji еок к ы сы нан да, уц гы д а н ш ы к ка н ж а лы н н ан да j каймыкдайтын ол, мылтык гурсипнен коркдтьш. Мьштык j даусы оган ш ешеймен жуз1м келецкесш деп суфада1 аукат iuiKeH соцгы кешта жене ш еш есш щ сол гурсшден соц 6ip б уш рлей акы ры н к улап бара жатканын еске TycipeTiH. Сонда к ец к е й л е гш щ кеудеш е матасын шымши устап аласурган апасыныц саусактары арасынан шып-шып кан шыккан-ды... Зайнаб ершшз кабак шытып, uiypinneHi кушпен басып калатын, сонда коргасын ок нысана жакка, кендстжке cinin жогалатын. Ж ас милиционерлерд1 м ы лты к ату мен кылыштасуга жаркын жузд1 жас ж1пт уйрететш. Bepi де оны - Сергей деп такелей атаганымен, олай деуге бата 141

алмайтын Зайнаб, “ оньщ eciivriH шатастырып алармын, оган Сергей аш уланып, кулм ей к,ояр” деп ойлайтын. Оньщ устш е келш ш ек жптгтен б1ртурл1 «.ысылушы едь Сергейда алгаш кергенде, ем1рде осындай аксары, буйра шаштыц болатынын епщашан ойламаганьша к а п ы тац калган. Сонда ж п тгтщ буйра шашы туп- тура айлы тунде самал ж елш ген астьщтай кершген. А л Сергейдщ кездер1 аспан тустес, кекпецбек болатын. Зайнаб мундай ж т т п KepiKTi деп атаудьщ e3i дурыс елде дурыс eMecririH бшмейтш. Ойткеш теж ж кызы мундай KepiKTi eMipi кермеген-дк С ергей еш ка ш ан ж аб ы к к ан ем ес. T in T i, жас курсанттарга атпен кедерпден калай сегару кер ек ттн уйреткен к ун н щ езш де киналган калып керсетпеда. Ала ц н ьщ ортасындагы токыма кедерпге карай аттьщ бар екшн1мен шауып келе жатып, эне-мше атын тшке каррыта бергенде, кед ергш щ калкасы нан болашак милиционерлерд1 калай дайындайтынын жасырынып кермек болган бала корыкканынан атып шьщты. Ж ы л к ь1 6ip жарына ауа жырылранда epflin тартпасы шарт узивд де, Сергей жерге оцбай кулады. Оган 6ipiHuii болып ж уп р ш ж еткен Зайнаб ж ш л тщ кдн ж уган ж узш , сынган колы н, тэты да баска болуы м ум кш жаракаттарын керуден корьщты. Сергей болса орнынан атып турып KyniMcipefli. Сосын: - Н е, Шатана, коркып кеттщ бе? - деп мегарлене сурады. - Комсомолдар корьщпауы тшс... - деда де, кептщ кезш ш е оны ч колынан устады. Сергей таныскан куннен бастап кызды Шатана деп этап Kerri. Б у л сезд1ц марынасын бшмеген келшшек, “ кел1мсектерд1ц 6epi эйелдерд1 осылай атайтын шыгар” деп ойлады. Енд1 мше теселген ш инельде ж аты п, дуршлдей женелген журегйнц тарсылын тындаган Зайнаб мылтык гурсьлшен соц таре ж умган кезш узак ашпады. - Шатана, адам осылай да м ы лты к ата ма? Ж ас ейелге тенш ечкейген Сергей ш ий мылтьщты оньщ колынан акырын алды. Цатайып калган окданын оп-очай кайырып жача о к салды жене нысананы калай к езд е у KepeKTiriH тудащ цруге кайта KipicTi. Оны 142

: тындатан Зайнаб ту к е сй р емес. Ж й т г т щ кекпецбек жанарына цадала цараган о л : “Эдем! м е, едем1 емес пе?” деп ойлап турды . Т еж ж тер д щ барльщ ендер1 мен жырларында к ездщ ту н секшд1 царалы гы айтылады. А л мынау болса, мамыр айьгаыц кегшдар аспаны сегалда кекпецбек. Толцын-толцын шаштары алтын сияцты... Ражайып тура осындай болар! - Шатана, 6i3 булай басмашыларды ешцашан жеце ал маймыз. — Сергейдщ даусы тура ж анынан естщда. — Кане, тэты 6ip рет! * Енда ты ны ш талмацш ы болтан Зайнаб дем ш тартып, кацылтыр бейненщ тура алцы мы н кездеда. Bip цызыты, j жанында Сергей болса мылтык, даусы цумыгыццы I шытады. Нысана жерге кулады. ' - Жарайсыц, Шатана! - Сергей кул1мс1реп тур еда. - : Жацында сен екеум1з атыс бойынша бар ж у л д е т ж ещ п i аламыз. Оныц кулгеш не царап Зайнаб та куана жымиды. Отан бутан деш н, ш еш есш щ цазасынан соц, сетйз 4 аяцталган турмыстан соц ешцашан цуанбайтындай > кершген, цысцасы цуанатын ештеце цалмаган. Сейтсе цаз1р жаздыц жайма-шуац кундер1 екен, адамдар ерж * жинап, кеш кклн жастар цы зы л ескерлермен 6ipre клубтагы би кешше барады екен. Бутан деш н болмаган ен айту, би билеу туннщ 6ip уагына дешн цызыцпен : созылады екен. Сейтш, Зайнаб он тогыз жасында ом1рдщ цызытын цайта таныгандай болды. Сергейдщ баяннан т е п л ген еуеннщ ыргатына ж е с т , бейтаныс цыз - медбикемен бид1 керемет би леген ш кергенде оны ц j ж урегше ине цадалтандай шаншыды. О л кезде Зайнаб ' ондай шаншудыц кеудесшде нелж тен шытатынын i тусшбеда. М уны кешшрек, 6ip аптадан соц цолы мойнына байлаумен асылтан Сергейд1 кездеспргенде уццандай ! еда. Сергей атты ескер эскадронындаты взводца цолбасылыц жасайтын. Басмаштардыц 6ip тобыныц артынан Исфара тауына цуып шргенде иыгыныц цара етш о ц Train еткен. Ж арацаты жанына цатты батцаны бипнш, бет-елпет1 сурланып, азып турса да Сергей жарцын жузд1 к улш сш тастамапты.

Зайнаб салт аттылардыц кайта оралуын кун сайын кутетш ж ене к ала аумагынан екшнда ен мен ат туягы ньщ дурсипн есйгенде карсы ж уй р д ь Аттан кинала тускен Сергей кабагын шытты. - Ауы ра ма? - деп сураган Зайнаб жылап ж1берердей. О л мундай толкынысты жене куанышты cerri сезшген емес. - Уйленгенш е ж азы лы п кетедк Шаганэ, - Сергей жымиды. - У йге барсам, дем алсам, туган кешеммен журсем болды , аурудын, 6epi колм ен сылып алгандай жогалады. Ш ыны н айтк,анда, Зайнаб оны еркезде де жаксы тус1не бермейтш. Орыс типы ете нашар бихетш ол, куанганда керек сездерш м улде умы ты п калатын. - Уйге? Барам? — цайталай сураган ол жылап яабердЬ - Ш аганэ, кымбаттым, мессаган! - абдырап калган Сергей не айтарын бишейда. Болдырган аты салмагын баска аягына ауыстырып, пырылдайды. Сол куш Зайнаб осы ж нтгтщ езш е кымбат екенш тусшда. Ж ене бул ce3iM езш е сондай огаш керицц. б з ш щ ынтыктыгы ж айлы калай айтады, Tiirri iin i мен дестур1 белек ейелдщ махаббаты жйдтке керек пе?! Б ул жайында Зайнаб тун сайьш иттердщ урген даусына, сирек атылган м ы лтьщ rypcLni мен кузетшшер мшген ж ы л к ы ту я гы н ы к flypciniHe к ул а к Typin отырып ойлайтын. Дегенмен мундай ой ойлауга уакыты аз болатын. Еркек, ейел... олардьщ айырмашылыгын ешкашан ажыратып кермепй. М илицияда ep6ip мылтыктьщ ез орны бар еда. Даракшылар, басманггар сол 6ip киын уакытта келденец табыс табу ymiH адам е л й р у мен уй ертеуден тайынбайтьш. Зайнаб ушне теулштеп келмейтш, туган ауласы на табан й реген де каж ыган аяктары кирелендеп, белш деп тапаншаныц ауырлыгы б1рден сезшеда. Т ек тун болганда Сергей туралы ойлайтын ол, атты ескер каладан апталап шыгып кететшдактен житыт сирек керетш болып жур. М илицияга барганына Зайнаб екш е ме? Ш ынын айтканда кейде екшетш. Аккан канга, жырылган 144

ii жаракатк,а, адамды мылтык, уц п и м е н кездеуге уйрене : алмай-ак койды. Сонда да оны ц ш л а елем ш де б1рнэрсе ш ирыгып к еле ж аты р е д ь О л ж аца би лш тщ I жумысшылар мен дикдндарга кемек беру уш ш к,анша куш жумсап жатцанын керш, б ы т журдо. Ж ен е осы ж олга каншама кедерйлер койылганын ж аксы тусшда. Осындай киын кезенде улк ен ктерден тыс калуга бола ма?! Жап-жасыл Канибадамньщ устшде жаз жалкынданып турды. Кунд1з кун н щ кы зуы сокпа тамдардыц + шатырларын кадсытып, жшдшке кешелердеп. дымкыл сыз ж огарыга буланы п ушып, дуалдар ыстьщтан epin |и жерге тамып тургандай кер ш едь Сылдырап аккан i арьщтар бойындагы агаштардьщ келедкесш е жаткдн I кадгыбас иттер узын тшдерш шыгарып, карыпьщтан / буш рш согуда. Есесше тун дегенщ керемет. Кдс карая кеплдар ауа . сап-сары боп куйш кеткен ж ерге тусш , атырапты алы п керпе секщц1 жабады. Баданадай ж улды здардьщ тебеге » жакындайтыны соншалык колынды созып кез-келген жулдызды сушктщ е алы п беруге болатындай. Т ун ортасы ауа согатын ж ел к алага салкын самал таратады , epiK агаш тары ны ц к ою ж апы рактары н I сыбдырлатып, ipi-ipi демдо жемютерда жерге тушредо. Жубын 1здеген бакалардьщ курыльш шепрткенщ шырылы костайды жене жакын жерден керемет тунш ц еуенш - махаббат жаршысы булбулдьщ суду уш ипп екетедь - Мессаган, керемет! - деген Сергей басын шайкап Калт токтады. - М ынау тун емес ертеп гой, ертеп. KyHi бойы ерсокты болы п тесекке тез1рек жетуд1 ойлайсыц, 6ipaK мынадай TyHi уйкы жайына калар. Керемет деген осы. Бас KHiMiH шешкен о л ш алкайып ж улды зды аспанга карады. Ж арк еткен жанарына караган Зайнаб, “ кундаз не тунде болсын, оны ц кездер1 барлы к уакта аспанга уксайды” деп ойлады. Тура сол сетте келш ш ек осы 6ip орыс ж ш т н ш з ем1р суре алмайтынын, тек сонымен гана бакытты болатынын 6epiK угынды. Ж ш т едетте Зайнабты ушне дешн шыгарып салатын, жеткен сон 6ip-eKi сагат сылдыр суды арыктыц жанында 10-1071 145

отырады жене Сергей келш ш екке тау атаулы мулде болмайтын е зш щ туган жер! ж айлы айтатын. Жазык даланьщ узадтыгын атпен тодтаусыз шапсад да ушы- диырына ж ету диын екенш суреттейтш. Зайнаб болса, далжындап отыр деп ойлаганымен Сергейдо тындай беретшдей. Б1рде ж птгтщ кеудесше басын суйеген о л с у ш к и адамыныд ж уреп б1рдалыпты epi тынымсыз согып турганын еси дь бздершщ махаббаты жайында айтпайтын олар болашад туралы да сейлеспейтш. BipaK атты ескердщ датары кун еткен сайын селд1рей бастаганда о л жайында айтудыц не к ереп бар?! Киын кундерде ед дурысы с е т и мен умггке иек артдан дурыс. Сол жен. - Бш есщ бе, Ш аганэ... - Неге мен1 Ш аганэ деп атайсыд? М ен Зайнабпын гой. Сергей адырын кулда. - Keinipe гер, м еди а к ем й т у емес. Бшесщ бе, Рязаньда, Ресейде Сергей деген адын болган. Тежпсше адын далай айтылады? в л е д дурауш ы ше, кэд1мп... - Ш айыр, - Зайнаб адырын жауап датты. - Сондай шайыр Ресейде де болган. Шыгыстагы 6ip д ы зга гаш ы д болы п елец жазады. М ен сол елецщ естнша 6epi Ш ыгыспен ауыргандай болдым. 0з ерюммен осында басмаштармен согысуга сурандым. Ж ене ез1мшд Шаганэмд1 ж олы дты раты ны м а сенд!м . Сен болсад рязаньдыд шайыр жырлаган арудан да асып тустщ. CeHi алгаш рет кергешмде-ад, “ М ш е м енщ Шаганэм!” деп ойладым... Зайнабда е ш к ш ешдашан мундай сездерд1 айтдан емес. Ke3iH ж умган ол, бала кез1нде гажайып адыз тындагандай Сергейда унс1з тындады. - Сонда, сен де орыссыц ба, Рязаньнансыд ба? - Зайнабтыд сурагы эред шыдты. Сергей басын шайдады. - Ж о д , мен белоруспын, Гольмещинаданмын. BipaK айырмашылыгы шамалы. Орыс, белорустыд туп-тамыры 6ip. - Белорус, - Зайнаб буын буынга бел1п сейлед1. - А д орыс, шынында да ад.

] Атты ескердщ курамында ж урген кептеген орыстардыц шаштары кара жэне жирен ту ей едк А л tСергейднй болса n icin ж етш ген астык сияк,ты алтындай жаркырайды. - Сен ак орыс емессщ, - келшшек тужыра сейледь Сен, мохтобисщ! Сергей тандана карады. % - Мохтоби? О л немене тэты?! Зайнаб уялы п калды. Орыс т ш н нашар бшетш ол санасында пайда болган ^поэтикалык бейнеш туешдарш бере алмай киналды. - Сондай epin бар, - акырын сейлеген о л басын томен тумрдо. врж тер эдетте сэры, кызгылт, коцыркай т у ей келедо, а л мохтоби ш скен кезде кумш тустес болады. Осы 6ip t агаштын, бутактары ндагы жемштер ай дьщ сеулесш * бойына тартып алгандай тун 1шшде в л й з ж ылтырай - кершеда. Сондай сеттердщ KepiKTi болатыны сонш альщ аганггьщ кец тармакты бутактарына ай Ьйнш калгандай а веер бередь Осыны суйжта адамына калай жетшзее екен?! Зайнаб шеиимд1 турде тужырды: - Сен мохтобисщ, ай свулелк.. - Ж арайды, мохтоби-ак, болсы н, - ж ш т макулдай бас изедь - Эйтеу1р езщ е унаса болды. Сосын Зайнаб орыс iin i неткен т у еш ж а з деп ойлады. Bip сездщ 63i eni турл1 нврсеге жарайды. М ысалы : Сергей езш щ Гомельщинадан екенш айтты. Сонда калай болганы? Гом, твжжше - кадам деген сез. Ягни - жур. А л , шин - отыр. Сонда калай болганы - ж ур де, б1рден отыр деу ме?! Олай болмайды гой. ] М умкш ол едеттеидей калжындаган шыгар?! вйткеш : о л тэж ж ш еш аздап болса да бшед1 гой... Ш ынтуайты на келгенде калальщ тардьщ 6epi б1рдей олардьщ махаббатын туешген емес. Т еж ж кызынын, кешрмен ж ургеш ешуакытта болмаган-ды. Зайнаб Сергеймен 6ipre тар кешеде келе жатканда ту сыртынан OTKip кездер кадалып жаткандай сезшетш. Сол 6ip кун куаныштан басталды. Сергейдщ тацнан бос болатын куш . Зайнаб та 6ip кунге суранган, eneyi некел1 отбасыдай уй ш аруасымен айналысты . 147

К елш ш ектщ уйш е кептен 6epi еркектщ колы тимеген- Д1. Сергей кисайган какпаны тузеп, шатырды лаймен сылап шьщты. Аулада куздщ дем1 сезипп калган-ды: агаш тардьщ ж ш бутактары ньщ арасынан саргыш жапырактар сыгалайды, кундоз аспанда куш е туей ермектер калыктайды. У йд 1 ж ацбырлы маусымга дайындау керек болатын, оньщ ар жагында кар да тш п тур. Мунда кар Сергейдад с у ш к и Гом ельщ и н асы н дай м о л туспесе де 6ipa3 машакаты бар. Экесш щ е сю такиясын шаштары шашылмас уплн милы ктай киген Сергейдщ шскен жуз1м шоктарын кесш алып, топырак суфага баппен койган кимылына Зайнаб к у л е карайды . О л теж ш ж1г1ттерше уксамаганымен барынша Ш ыгы с улдарыньщ едеттерш кай та лауга ты ры сады . Эрине соныц 03i колынан келмеген сон, е зш щ икеммздидне Зайнабпен 6ipre кулетш . бйткеш шатырды лаймен сылау, ж уз1м жинау упнн кед ш пд ей ш еберлж керек-ак- А л , балальщ пен бозбалалы кты ц демш дурыстап та татпаган белорус жйтгшде ондай шеберлж кайдан болсын?! Кергеш аздаган ецбек жене м ы лты к пен ат болса. Сергейдщ устамдылыгы узакка бармады. Б ернетт шамалы сатыдан ceKipin тускен о л Зайнабка косыла к ул ш , оньщ иьщтарынан кушактап, ейгип Сагди ерке елж к е тецеген жанашыр, кара кездерге карады. Зайнаб ошак басында кеш ш ас дайындап, Сергей болса отынга шырпы бутап отырган. Келш ш ек осы куннщ медпге уласканын калады. BipaK бакытгы сеттер кумга сщ ген судай тез етед1. М ш е уйедкш щ узын келецкелер1 ауланы карайтып, алыста ж е л т сыздаган сиыр мендред1 жене алганщ ы жарганаттар аспанды тш п ле й уша бастады. Б у л тун осыган д еш н и тундерге м улде уксамады. Зайнаб cymKTici упнн ушнде тек ж аксы лык болуы упйн бар пеш лш салды, шамасы оньщ тырысуы нашар шьщпаган секшдо, ейткеш о л Сергейдщ кезшен мешр1м мен ез ж урегш лупшдеткен бакыттьщ ушкынын кердл Олар 6ipiHe-6ip карал сыр шёртастд жене осы 6ip буган дейш мьщ-мындаган адамды куанткан каралайымдылык олардын да кендлш жубатты. 148

I Сол к ун п туннщ салкын epi ж улдызды болтаны d соншалык, к улл1 галамньщ ж улдызы уйкыдары кппкене ; Канибадам аспанына ж иналгандай кершедо. Ж улды здар осы 6ip ш ул ы , э л 1 к,алыптасып болмаган элемде 6ip- ; t 6ipiH 1здеп тауы п ж ене ездерше бакыттын, карапайым api сешмд1 турш апщан гашьщтарга кы зы га да кызгана 1 царайды. BipaK сагаттар 6ipmeH сон; 6ip i сок,ты. М ш е аярына « жетпейтшдей кершетш кезекп айырылысу мен тацныц * ататынын ейгш егендей к,ораз шакырды. I Ш ы нтагы н -прей кеудесш к етерген Сергей тын, \\ тындады. Сосын: I - Мен кетешн, - деп сыбырлады. Зайнаб тад алагеу1мде атты эскердац тольщ кураммен аттанатынын бш етш . Тары 6ip басмаштардьщ улкен ! тобы шырып, соны шдету керек болатын. - Шырарып салам, - Зайнаб Сергейдщ карсылыгын ? тындамай кесш айтты. 1 О лар уйден ш ырып, б1рден тан алдындары < нарангылынка сунги бердь Ж щ1шке кеш елер I к иы лы сы нда 6ip аулан ы ек ш п п сш ен норган !; набыргалары секшда б ел ш турран б ш к дуалдар ерен 4 кершеда. Аздан сон eni гаш ы к енген бай баншасындагы ерж агаштарынын ж щш псе дондерш де кор у ниын. Зайнаб Сергейге ты гы ла, банты кан ортасынан Kecin С ететш ж алгы з ая к сокпанпен анырын ж урш барады. Танныц ататынын барлык нэрсе эйгшей тускендей. \" А н ар буталарына тырылрэн кою тун ек те, бшктен I Tycin титтей алмас сек1лд1 алы стан ж алты лдаран I* ж улдыздар да, аспаннын 6ip шетшен KepiHreH жарык ж олак та атар таннын ж аршысындай едо. - Енд1 кппкене ж урейш пп, - деген Зайнаб етш е сурады. О л naaip Сергейдщ “ болды ” деп ты йы п тастап, уйге кайтаратынын сездь Ж т т шынында да рэшырын j Kepi кайтармакшы едк 6ipan кенет элс1з дыбыстар естшда. К у л а к туре калган о л Зайнабты колы м ен токтатты. Анар агашынын тубш деп кою каранрылыкка тырылран олар ары карай не боларын K yrri. Дауыстар мен ер-турманнын сыкыры жакындай тусэт I де, атты адамдардьщ бульщрыр сулбасы керше бердь

Зайнаб ат туягы ны ц дыбысы бийнбейтшше тан калып улгермей жатып туяцтарта кшзден байпак кшлгенш тусщда. Будан басмаштардьщ палата гармекнн екендш белгин еда. Bipan не уш ш ?.. Салт аттылардыц куб1рлей сейлескеншен Зайнаб караншылардьщ ойларын тусшгендей болды. - Сен, кузетш ш щ к езш нурт, - кырылдак дауыс буйыра шьщты. - Сосын крйманыц жаньша тьныласьщ. Ондаты кеше ж алты з салт адам тана ететшдей тар. BipHenie ж т т т а к у т ш ала сы ц да артынан атыс бастандар. Цызылдар б1рден унды куткарута умтылады, 6i3 сыртынан шабуылдаймыз. - Аландамацыз, таксыр, - екш нн дауыс курметтей сейледа. - Bepi айтканьщыздай болады. Кузетнп ттл тартпай кетер, менщ колым кандай екенш бы еш гой. Зайнаб б ул дауыстьщ иесш б1рден таныды. О л бурын базарда ет саткан Абдугаф ур еда. Онын жымыскы, зымиян кимылы эркезде де Зайнабка жексурын кершетш. “ Б у л да басмаштармен 6ipre болтаны гой” , - деген ой басында кы лан берда. С епле бастаган тангы карантылыкта салт аттылардыц сулбасы б1ршен кешн 6ip i етш барады. Оларды даршдей санап шыкдан Сергей ерец шыдал отыр. Эл1 де уйцы кушагындагы каланы карацшылар дурлжттргенше атты ескерге ж ылдамы рак хабар беру керек. - Олардыц не айтканын тусш дщ бе? - жшгг Зайнабтан сыбырлай сурады. - Дихандарга тарату уш ш кеше екелшгён унды басьш алмащны. Оны байдыц ауласына жинаган екен. Б1здакшер койма ymiH урыс салганда сырттан шабуыл жасамакшы, - Зайнаб коркынышын жасыра алмады. Оньщ даусы flipumen, узш ш кетеда. Суйзктмд барда ол езш кушта epi батыл сезшетшдактен урей ыгысты. Кдамылдау керек болгандыктан жас келшшек Сергейдщ жецшен тартты. - Тапанш амен атцылайык- Bipey, екеу, ymeyiH е лй р с ек д у р л М с болады да кузетшшер атты ескерге хабар береда. 150