Алжанбай М. Автобустағы әңгіме

жок, - д е г т yeeipi. Сол айткандай бул ем1рдщ сырын адам баласы е л 1 толык, уклады . 0 уел1 адамныц ашылмаган купияеы ел1 каншама?!. - Осыган уксайтын тэты 6ip окига бар еда гой. Э л п , М уса пайгамбардьщ б ул ак басында KepreHi. Сол калай ед1?.. - Bip кезде еепген дани ецгчменщ ж елкш шынында умытый калыппын. Цасымыздагы д а т баска тш н п лер дщ алды нда астаналы к ж урналистен рас етшгендей болдым. - Ие. Муса пайгамбар А л л а Тагаламен тжелей йлдескен. Сондай 6ip тшдесушде б ул дуниеде жасаган куненщ жазасы туралы сурайды. Жараткан А л л а оган: “ Белен жердеп булактьщ басьша б ар ьт отыр. Кергеншда маган айтып кел!” , - д ел буйырады. Айткан булактыц басында М уса жасырынып отырады. Bip кезде кара атка мшген, кара кшмда 6ip Kici келед1 де бастаудан су iuiefli, атын сугарады. Узещлге аяк артканында белш деп алтын толы емияны жерге Tycin калады. Оны кермей атын тебшш калады. Арада 6ipa3 уакыт еткен соц он жасар 6ip бала келш, суга бас кояды. Ш ел ш кандырган соц орнынан турып, капшыкты тауып алады да куанып, койнына салып кете барады. Таты 6ipa3 мезгщцен кейш таякка суйенген Kepi сокыр келед1. О л су iniin жатканда кара атты Kici жетед1 енйгоп. К еле сала ш алдьщ жагасынан алады. - А л т ы н кайда? - Бшмеймш! - Неге бишейсщ , сен алдьщ. Сол жерде кара атты сокыр ш алды пышактап елйр едь BepiH керш отырган Муса араша тусе алмайды. Себепшзден себепшз е лш калган шалдьщ казасына екш ш келген одан А л л а Тагала кергешн сурайды. Б ул ту гел айтып беред1 де: “ Сонда ш алдыч не кшеда бар?” , - дел сурайды. Жараткан А лла: - Ендеше тында. Bepi де сен кергендей емес. Кара атка мшген адам 6ip кезде жас баланьщ екесш тонап, алтынын алган. А л , сокыр шал баягыда аттылыньщ екесш елтарген. Эршм жасаган кунесшш, жазасын алады. Ол сендерге едшетыздж сиякты кершедк BepiH 6ip- 6ipiHe себепкер eTin коямын, - дейдь MiHe, А л л а Тагаланьщ iciHe б1здщ кез1м1з жете бермейтлн сондыктан.

T im i, ажалдыц езш 6i3 турл1 себептер аркылы керешз. Мысалы, 6ipey ж ол апатынан, 6ipey суга кетш кез жумады. Солай болуы тш с нэрсеге кейде: “ Ой, соган бармаганда басцаша болар ма еда?!” , - ез1м 1зше тон niniin жатамыз. Оны цойыцыз, кейде операция кез1нде цайтыс болтан адамныц цазасына, цудай сацтасын: “ Сауатсыз, солар е лй р д Г ’, - деп дер1герлерд! жазгырамыз. Шынында солай ма?! Оны б1лмейм1з. Кез1м1з жетпейда. Ец оцай нэрсе сырттай бага беру. Тагдыр деген болады. Одан белек Адам ата жаратылгалы пенде атаулыны азгыруга KipicKeH латы ней бар. Оныц кексегеш адамга б1реудщ сыртынан гайбат айттыру. Сол аркылы тура жолдан тайдыру. Осыны ескере бермейм1з. 03reHi емес ез1м1зд1 алайыцш ы . Журналистерд1 айтамын... Мысалы, 6ip такырыпты дамытып, ecipin айтуга даяр турамыз. Оныц ацицаты кайсы, жалганы Кайда аныктамаймыз... Кенет менщ оц жатымдаты мандай шашы селд1реген бас редактор орнынан умтылып калды. Сейтш, езш толгандырган сауалды койды. - Иса M ecix туралы не айтасыц? Оны кудайдыц баласы дегенге келдаесщ бе? - MiHe, дел осы жерде христиандар цателеседй А л л а Тагаланыц буйрыгымен анасыньщ курсагына 6iTin, пайгамбарльщка ие бол ган Иса xaeiperri олай атауга болмайды. Б ул дуниеде кеп нерсе езгермелц ауыспалы. Адам баласы оцай адасады. Оныц устше сет сайын азгырып турган лагынет тагы бар. 1^ателесетнащц езщ - ?..мойындай аласыц ба? - Иэ, циын. Онда сурацты былай цояйын. Иса пайгамбардыц алгашцы мугжизасын бшесщ бе? - Бшемш. Bip улкен тойда кешш лж ке шарап жетпей цалады. Сонда Иса Mecix анасына шелекпен су алдырып, саусагын батырып шарапца айналдырады. Алгашцы мугжизасы сол. - Ж оц. Анасы цурма агашыныц тубшде босанып, бала Исаны ешюмге керсетпей журеда. BipaK кундердац кушнде онысы б е л г Ш болып цалады. Сонда халы ц ж иналып: “ Буныц цалай? Тербиел1 ата-ананыц цызысыц. Н екейз бала тапцан не деген сумдыц?!” - 51

деп келеда. Сонда ж ада тугаи И са пайгамбар тал датып анасы у ш ш e3i ж ауап бередо. М ш е, оньвд ед алгашдь перемета, пайгам барлы д белгкя д эл осьшай кершеда Буны христиандар умытдан, естен шыгарган. Сондыдтаг суды шарапда айналдырганын алга тартады. Адидатдг тура дарайы дш ы . О ны д устане дисынга сиятыны де бултартпайды гой... ¥ з а д ж о л шынында да дысдарган сиядты. Тадтайдай Teric асфальт ж етелей , ж етелей облы с орталыгына да ж етш келдак. Э р ш т е ы т з д щ айтдан едп м есш е елтаген тертеу - унс1зб1з. Т ек теж егд п басдан ж урпзупнш н ая д ды бы сы гана есталедо. Касымдагы даш басда орыс„ элде жеб1рей, к езш терезеге дадап алган. Оныд да| ойы алы е да кеткеш биндедо. “ Нива-Ш евролет” донадуйдщ алдына тодтагандам 6eceyiMi3 дош тасы п, д о л ды сы сты д. Ертед уш ад.| Байланыс телефондарымызды жазып жатырмыз. I А д ш а б у л тт а р то р л а га н аспан адш ам Kipinff далганынан хабар беретшдей. Б1здщ б ул сапарымыздыд да дайы ры бар едо.

АУДАРМ АЛАР А К У ТА ГА В А РЮНОСКЭ жапон жазушысы (1892-1927 ж ж .) Нагашысыныд долында ер жетш, фамилиясьш иеленген Акутагаваныд шыгармашылыгы 1915-жылдан басталады. Осы жылдары жазган оньщ “ Расемон дадпасы” жене “Мурын” атты едймелер1 одырман дауымды дур галкшдорда. Шыгармаларындагы кенеге деген адсарды тусшд1рген каламгер 6ip сезшде: “Ескипктей жене даз1рй замангы адамныц рухында ортак нерселер кеп. Мадыздылыд та осында.” - деген. Жапон сыншыларыньщ тш рш ш е шагын едйме жанрыныц хас uie6epi болган Рюноскэ 1927-жылы маусымньщ 24-шде веронолдан (уйды шадыратын дер1) уланып кез жумды. 0 Р М Е К Ш 1 Н Щ Ж1Б1 ipfle Будда ж ум ад та гы х а уы з мады нда ж алгы з серуендеп журдо. Х ауы з б ей н ж упар Hici аддыган л а л а г у л дестелер1 кемкерш жатты. Ол кезде ужымадта тад мезгЬд болатын. Будда хауыз суына уддле дарады. Х ауы зд ы д меп- м елд1р суынан тозад шыдырауында не болы п жатданы тура аладандагыдай ап-айдын керш ейн. Теменде, тозад шыдырауында сансыз кеп кунеЬарлар сапырылысып жатты. Кенеттен Будданыд жанары Кандата eciMfli кунеЬар пендеге тускен. Б ул Кандата дегенщ дайгез дарадшы едь Жасамаган жауыздыгы

жощ Kici елйрген, жол торыган, тонаган, вртеген.. BipaK, оньщ жасаган 6ip жак,сылыгы да болатын. i Б1рде Кандата тогай шпнде келе жатый, аяк астынд. жугарш журген кш жентай ермеклйш керш калды М ыж ы п тастамак болып аягын катере берд1 де, езше езк “Ж о к , б ул титтей болса да жаны бар жэндж Бекерден-бекер влйргеш м обал бвлар” , - деп тужырды] Ормекнп осылайша аман калган-ды. Тозак KapiHiciHe карап туры п Будда, 6ip кезд( ермекппге einip сыйлаган кунэЬар пендеш сол 6ip титтей жадсылыры ушш тозак отынан куткармак болып шецгп. Дал осы кезде Будцаньщ кезше жумак ермекпдсз шалынды. О л к уш е тустес назж ж и т лаланы ц жасьи жапырагына щда. Будда ж щш же ж н т еппен устал, ушын акьщтай ашык, лалагулдер арасымен сура тушрдь Ж ш тозактын терещне карай ж ылж и бастады. Тозак тубш де Кандата баска да кунвЬарлармен 6ipre Данды келдш, терещне 6ip батьш, 6ip шырып, туншыга® Корылдап, корлы к Kapin жатты. Кайда карама, жан-жакты тугел кущ лрт карацрылык! басып тур. Т ек анда-санда рана 6ip квмеск1 саулеJ вл1мс!рей жылтылдайды. Б ул елсяз сауле коркынышты Ине тауыньщ шыцдарынан туеш тур. Осы к ещ лй з керлйстщ бэрш суреттеуге евз табу да киын. Айналаньщ бэрш тура моладарыдай мещреу тыныштык баскан. Т ек кунеЬарлардьщ ш ерл! KypciHicTepi рана кулакка шалынып калады. Ж азаны д ауырлы гы соншальщ, тозак терендндеп кунэЬар жандар шьщгыру мен жылаура ал таппай киналуда. Солардьщ арасында каращны Кандата да жанталасып аласурып жатыр. Кандата кенеттен басын кетерш, Канды квлдй устшдег1 карацрылыкка квз салды. Алыстары аспаннан жшдшке сэуледей жылтылдаран кумж туст! ермек яки ермекш ш щ ж1б1, кунеЬарлар Kepin коймасы дегендей калки Tycin келе жатты. Кандата куанганнан колы н ы екылап ж1бердк Ещ сол ермекшшщ ж1б1мен тек кала жогары карай ермеле беру керек, ермелей беру керек. Сонда гана тозактг кутыласьщ. 54

Буйыртып жатса жумакда да жетесщ. Онда Ине тауын eHfli кайты п к ер м ей с щ , Ц анды к ел ге туншыкпайсьщ. Осындай умилен куаттанган Кандата ермекшшщ яибше кос колдай шал берш, жогары карай бар куппмен ормелей женелдо. Бул айлалы урыга уйрешшкта ic еда. BipaK тозак табалдырыгынан ж умак терше дешн жуздеген мын шакырым болатын. Бланша тырысса да ; тау бшктшне дешн ермелеу оцайга сокпады. Цанша каукарлы болса да каракшы 6api6ip елдареген-да. Аздал дем алмаса болмас... Амалсыздан дею н алуга токтады. Мше, жарым жолда ермекке асылып демалып тур. Сосын артына, темендеп шекшз терендакке кез салды. Кандата нйщ ш ке ермекпен ермелегенде бекер шыдамдылык керсетпепть Ж ака тана 63i киналып жаткан Канды кол тас карацгы тунектен кершбейда. А л, вшешнде тозак шыцырауынан эрец кершетш { коркынышты Ине тауыныц шын,ы енда аягы ны ц 1 астында калыпты. Енда тары 6ipa3 кимылдаса шыньгада \\ да тозактан алыска узап кететш Typi бар. врмекке жабысып турган Кандата кдркылдай айгай салды: - Кутылдым! Кутылдым! BipaK аяк астынан баска да кунвЬарлардын, ермек бойымен кумырскаша йзи п п , муныц артынан ермелеп келе жатканын керда. Бул керш1стен соц Кандатанын, коркыныш пен танданыстан аузы ашылып, кез1 алак-жулак ете калды. “ Буны ерек устал турган ж ш-жщппке ермекппнщ ж1б1 мунша квп адамды калай квтере алады? Егер эрмек узипп кетсе... сонша бшктж ке шыгып алран 03i де тозакка кайта куламай ма?!” . Ол осыны iiniHeH айтканша болган жок, кунвЬарлар топ-тобымен Канды к елд щ карангы туктрлерш ен бой корсете бастады. Жуздеген, мындаган кунвЬарлар жарык сеуледей жылтылдап турган ермекпен жогары карай жылдамдата ермелеп келед1. 0рмек узипп шыцырауга Tycin кетпей турганда б1рдеме icTey керек. Кандата бар даусымен айгай салды: - Ей, кунвЬарлар! Бул менщ ермепм! Бунымен 55

ермелеуге KiM руксат берд1? Кане тусшдер, тез. Теме I тус1ндер! Сол кезде не болганын керсещз!... Сонша уакыт бутш жене сап-сау турран ермекпшн ж1б1 Кандата устал турран ж ершен шарт узшда. Ол не болганын багамдап улгермедц шыркебеле айналган куш аягы аспаннан келе, тас кдрацгы тунекк ауаны ысцыра тш ш соргалай женелда. А й с ы з, ж ул д ы з сы з тозац аспанында тек кан ермектщ ж1нДшке сэуледей кыска узшдйл салбыра] турды. Будда туцгиы к хауы зыньщ жанында турып, н< болганын бастан-аяк тугел керда. Кандата Канды келдп терещ не тастай болы п кайта баткан кезде, Будд! кайгылы жузбен серуенш epi жалгастырды. Кандатаныц ж уреп 6ipeyfli аяуды бшмеда, тек ел басын рана тозак,тан кутцаруды ойлады. Сол уши тозац HipiMiHe кайта оралды. Б у л KepiHic Буддагг маскара да бейшара керщда. Туцриы к тоганындагы лалагулдер ештецеш д( сезбегендей. Олардыц акыктай ашык тостаганшаларьш Будданьщ аягында yHci3 тербеталдк V Bepi бурынгыдай, лалагулдердщ алтын журекшелерм мацайга тал жетпес ж упар ацкытуда. I Ж умакта мезгш сескеге жакындап еда.

ДАДЗАЙ ОСАМУ жапон жазушысы (1919-1948 жж. ) Шын аты Сюдзи Цусима eciMfli Осаму ХХ-гасырдыц олганщы жартысындагы жапон жазушыларыныц арасында ерекше жене цалыпка сыймайтын каламгер саналды. Дысвд гумырында елшмен талай рет ойнап, ез-езше терт рет кол налган ол жастайынан калам устады. Оныц тырнакалды туындысы 15 жасында, 1934-ж ылы ж арык к ер д ь Университеттщ француз тип факультетшде бш м алган Дадзай орыс каламгер1 Антон Чеховты nip тутады. Окырмандарын шыгармаларымен тент! еткен ол 1948-жылы маусымныц 13-шде Тамагава езенше кетш кайтыс болды. МАЙМЫЛДАР АРАЛЫ е к а з тендздеп узак серуеннен кешн, осы 6ip Ш^. аралга кезжкешмде меш кандай муц баскдньш _ У бшсендз. Уакыттьщ тун элде кундаз екешн бшмедом; кою туманга оранган арал уйьщтап жатты. М еш не коршаганын бажайлай кдрамак боп, кез1мда жыпыльщтатгым. Айналамда шошак шокылар мен шуцгыл сайларды елестететш, жартастын, жалацаш та узак сулбасы ентелейдц, кей жерлерде ундтрлер аузы анкая ундрейедо. М умкш бул тау шыгар? Шрак 6ipfle-6ip жасыл шеп жод... Зацгарлы тауды жагалай, кисандай журдом. Б1раздан соц елдеб1р дауыстар есй л е бастады. TinTi, жадыннан. Цасдырлар? влде аюлар шыгар?! Узак ж олдан шаршагандыд коркыныш ceeiMiH туншьщтырды да, ештецеге к ещ л аудармай аралды кезуге icipicTiM. Меш оныц б1ркалыптылыгы тац калдырды. Алды га журген сайын, аягымныц астында б1рсарынды тастац ж ол цалып жатты. Оцымда - тау, сол жагымда - неше турл1 корым тастар. Е кеуш щ арасында шамамен алты сякуге1 тец тузу содпак- Ж о л бггкенше журмекннмш. Абы рж у мен цатты калжырагандык маган еркектш айбар 6epin, меш ештеце цоркыта алмады. 57

М ен шамасы жарты ридей2 журдам. BipaK к,анш журсем де 6ip орынга к,айта айналып келе бердаи Ш амасы, ж ол тауды айналып шыгатын кершеда, со | с еб етт мен 6ip журген жер1мда ею рет басып шыгьпшьп 1 С е й т т , аралдын, мен елестеткеннен кеп Kinri enei белгин болды. Б1рт1ндеп туман сешлда де, тебеме тонген шында кершда. Y ih шыц. Ортануысы - домалак, шамамен оты терт дзедей3 бшктжте, турльтустт жалпак тастарга толы Ш ьщ ньщ 6ip баурайы ендске жайдактала келш сушрлен бггкен куз. Екшшкя кулама жарлана, ортасынан улке* тебемен 6ipirin кеткен. Е ю куздыц арасындагы жылгадаг ж1щшке саркырама соргалауда. Саркыраманьи1 айналасьшдагы тастар, бутю л арал туман ылгалынаг карайып кершеда. Кос агаш. Bipeyi жалга жанында. 1 Каси1 агашы сиякты. EniHUiici тебе басында. Biprypa сурыксыз ж уан данда. Eneyi де курал калган. Мен осы 6ip мунды к ер М ск е карал 6ipa3 турдым! Туман тольщ сешлда де, ортадгы куздьщ устшен кун кершда. Туман ылгалына шомылган шьщ кун сэулесшен жаркырап Kerri. Такты шапак! Мен тадгы шапактьы кешюсшен ажырата алатынмын. Ягни, каз1р тан cepi.fl 03iMfli сергек с езш ш , тауга ш ы гуга бекшд1м.| А лгапщ ы д а TiK керш геш м ен, баурайында укыпты| жасалган тетшнектер1 кездесй де, ермелеу онайга тусть| Кеп кешшпей жылгага да жегпм. Бунда кун cayneci тура т у с и т де, мандайымды самал1 ж ел ж е л т п етть Каси агашына уксас агашка жакындадым да, жайгастым. BipaK, бул каси ма? М умюн, самырсын немесе карагай шыгар?! Басымды шалкайтып жогарыга карадым. Б1рнеше кураган бутактар кекке умсынуда. Теменп, кол жететш бутактары сиьщсыг сындырылган. Осыган шыгып керешнип. Д ауы л цш шацырады, мет Ж е л шыгар. взекпен ермелеу1мд1 жалгастырдым. Ш ацырады, б1рсщ тцтцынмын мен. Эрдайым осы, ecipece катты шаршаганьгада турл дауыстар естшедь № н е, агаш ушына жетш, кургак сыбдырлак жапырактарды шлквдм. Омгршде жарцын емес-mi... Мен аяк баскан бутак шатырлай сыньш Kerri. 0з1м; устай алмай теменге кулап туспм. 58

- Дал сындырдьщ-ау, а?! Бул жолы дауыс тура тебемнен есттлда. Ддцге суйенш урьш, артыма абыржи карадым. А х ! Тадгы сеуледен 1лтындай жаркыраган тж тебеден, маган карай дэу лаймыл жакындап келедД. Ж ауырьшымда дарДл пайда юлды. Бутан дейДн тДзгДндеп устаган урей бойымды кайлады да: - БерД кел! - дедам. - Бутак,ты сындыртан менмДн! - Б ул менщ аташым, - деген о л ендстеп саркырамата жакындады. Бул ете ipi еркек мепнн еда. Мен крртаныскд дайындалдым. Кун сеулесДнен карьждан кдрашыгын коргап кабатын туйген ол, маган бажайлай карал турды да, азу и с т жаркыратып кулда. Ж ы ны м келда. - КулкДлД ме? - КулкДлД, - деп сезДн жалгады. - Сен шамасы тещздщ аргы жагынан келдщ . Солай ма? - Иэ! - бас шулгып, саркьфама тубДндеп судыц Ke6iKTepiHin ернегДне к е з жДбердДм. С о л сэтте шалдыктырган узак саяхатым, шыдау киын тар жэшДк бДрден eciMe т у т . - Сондай улкен тендз, ие?! BipaK калай аталатынын |бшмейдо екенмш. - Рас, - деп кайта бас изедДм. - Мен де тендздщ аргы жагынанмын, - деп Ky6ip I еткен ол, уыстай су iurri. Калай болганын бДлмеймДн, ейтеуДр бДраздан соц екеумДз катар отырдык- 1 - ЕкеумДз TinTi ж ерлес б олд ы к кой. Б у л , 6ip караганнан-ак белгДлД. БДздДн; ж акта барлы гы ны ц кулактары жаркырап журеда. - О л менщ кулагымды катты тартып калды. Аш уланы п кетт1м де, колы н тьфнап алдым. Ж алт караскан 6i3 кенет кулДп жДбердак. Мен езДмда бДртурлД жендл сезДндам. Ж акын арадан жабайы дауыстар естДлда. Мен артыма бурылдым: тебе басына жайгаскан ж уан куйрьщты, жундес маймылдар тобы 6i3 жакка еупДлдеуде. Орнымнан атып турдым. - КенДл аударма, бул жексурындар бДзге коркыньппты емес. Бул - ходзару5 - еупДлдек маймылдар. Булар кунд1 еупДлдеп карсы алады. М ен калш иы п, алацгасарлана ацкаюымды 59

жалгастырдым. Таудьщ барлыд шыдына маймьщцардьп улкен тобы ж инальш алран; олар ардаларын куж1рейтш тацгы куннш, шуагында балбырап отыр. - Не мыналардьщ барлыгы маймьш ма? - Эрине. Тек, олар 6i3 сиякты емес. Эзге ещрлерден Мен оларды жанарыммен 6ipmeH кешн 6ipiH аныдтш карал шыдтьш: б1реулершщ ак Tyrcrepi желге желб1рек балаларьш ешзш отыр; езгелер! танауларын кекке кетерш тусшжйз ыдылдауда; уцл ш т лер1 алабажак дуйрыдтарын булгандатып ойнауда; тертшлй 6ipeyaepi дабадтарын туйе ары-бер1 дыдырыстауда... - Осы 6i3 дайда отырмыз? — д ел сыбырлай сурадым. О л куш не ж ауал катып курсшда: - Мен e3iM де бшмейшн. Тек Жапонияда емей белгш. - Иэ... - мен де курсшдам. - Б1рад мына агаш| касиге уд сайды гой. Артда бурылган ол, дураган агаштыд езепн! тыдылдатып бутадтарына зер салды: - Цой, онлга удсамайды. Касидщ бутадтары булай еспейдь Оныд тамы рлары кун сеулесш езгеше дабылдайды. Ш ындыгында, жапырадтары шыдпай б1рдеде айту диындау. М ен сол турган к у т м д е агашда суйендом: - А л , жапырадтары дайда кеткен? - Ой, кектемнен 6epi жалырадсыз. Мен келгенд! дел осындай болатьга. Одан 6epi ceyip, мамыр, маусыт e rri. Бадандай уш ай. Шамасы, ешдашан енбейтг шыгар. Тамы рлары ж од дой. М улде жод. Ан ау агах м улде сурыдсыз. М ына мадулыдтар булдорш 6irri. О л еугнлдактер уш рш медзедь Олар еупищегендер1 дойып, аралда ке/цмгщей тыныштыд орнапты. - М умкш отырарсыд?! Эдпмелесешк. Оган тадала отырдым. - Дегенмен, мунда онша нашар да емес. Аралдардь арасьгадагы ед жадсысы. Куншуадты, агалггар ба с осы н с у д ы д ш у ы л ы . - О л т е м е н д е п KiniK e сардырамага рахаттана дарап дойды. - Мен Жапонияш солтустлтнде, тещздад жагасында туылганмын. Tei ердайым, ecipece тунде моп-момадан epi туснпю ж ыбырлап жататын. Судыд нгуылын суйем. EciTC болды , ж уреп м 1лы м ы рлай женеледа. М енщ де туган жер1м туралы айтдым келш кет

i - А л мен, судын, шуылынан repi жапырадтардын, ыбдырын унатамьш. ©йткеш Жапонияньщ орталыгындагы гауларда дуниеге келгенмш. Ех, жас жапырак калай- ;ялай анкиды-9?! - Иэ, керемет! Агаш атаулы бэр1м1зге унайды. 0уел1 >сы жердщ эзшде, ж алгы з агаш уш ш ж ан киюга юлады. - Ол ж амбасыныц калы ц тугш ашып, даракотырланган б1рнеше тыртьщты керсетй. - М ына жер маган кымбатда туей ! Орнымнан турып кетуге жиналдым: - Мен ештеде б1лмед1м гой. - Оган еш кысылма. Мен саган карсы емесшн. . Оныц уейне жалгызбын. Енда б ул агаш (йздиа болады. ' Тек, eHflirepi бутадтарын сындыра керме. Туман сешлда де б1здщ кез алдымызда керемет керпне жарк ете калды. Ж а сы л жапырадтар. М енщ кез1ме Iб1рден тускеш осы болды. Осы кезде тана ж ы лды ц кай мезгии екеш едаме ту ей . Осы уакытта б1здщ жакта синокидщ6 жапырактары эдем1 турге ауысады. Ж асы л жапырактарга кызыгып мадайымды тугел карап шыктьш. BipaK алгашкыдай емес, кызыгушылыгым басылып кдлды. Тадырдаган мен, жасыл жапырактардьщ ястындагы кайгез тас жолмен ак шадкац к ш в д , кешш л кезд1 адамдардыц л е й агы лы п ж атканын керд1м. Шанггарын кус мамыгымен сэндеген ейелдер, суйеннн таяктарын овды-солды м л теп, ж ан-жагына ж ым ия караган еркектер к ейп барады... Калшылдаган денемда кушактаган жерлемм жылдам сыбырлай женелдд - Еажайып, иэ?! Кунде осылай. - Енда кайтйк? Олар 6i3fli андып ж ур гой. Осы кезде тауда калай усталганым, аралга калай келгенге деш нй жагдайым б1рден жадыма оралды. Ершмд1 йстеп алдым. - Бул дойылым. Арнайы 6i3re арналган. Ундемей тура тур, ел1 талай кызыгы бар... - деп о л камкорси й л катты. Bip колымен меш капсыра устап, eKiHuiiciH адамдарга нускал, олар жайлы акырын айта бастады: - вне, карашы, анау ейел куйеуге тиген. О л eMip сурудщ еш-ад жолын бшедд куйеуш щ ойыншыгы болу немесе ханымы болуды. Ш ындыгында адамдардьщ 6epi осылай калыптаскан. А л , ана 6ipey окымысты деп аталады.

0 те д ы зы д ж араты лы с, к ун кердаше керегш, е л г е Л гуламаларды ц шыгармаларына куменда зертгеу ж а зы Л жэне жададан туылатьш гуламаларды сынау ардыльМ табады. М енщ оны керген сайын уйды м келеда. АнадИ ей ел актриса деп аталады. K epi суй еп саудырап ж урсЯ де, еш рд е сахнадагыдан ж адсы ойнайды... Ox, aypjjl TiciM тэты дадсап Kerri гой. вне, ананы кердад бе? Буля кедами ж ер иеледупп. Ж ам ан сарад, езгелерд1 езшй] ж ум ы с icTeyre межбурлейд1 жене ердайым езш адтапЯ “ М ен де едбектенемш гой” деп кудкшдейда де журеда.1 Bip таддаларлы гы оны керген сайын мурным биттеп| кеткендей ж ыбы рлай женеледа. А л , анау орындыдтг) отырган ад долгап ты ерк ек й байдадыд ба? Мен бершев repi осындайларды ж ек керем. М унда д алай келеда, солай аспан тунерш , сасыд дуйы н пайда болады. Мен оныд сездерш дулыдсыз тындап басда жадд! дараудамьш. М ен щ кедипмда датты аландатдан нерсе аралды доршаган доршаудан сыгалап дараган адат балаларыныд дызыгушылыдтан жардыраган кеплда кездер1 болды . Олардьщ ды сда шаштарын тадгы сама ж елгпп жатты. Bipeyims; мурны секш лден дарайы керш се, екш п п сш щ шекеот шабдалы гулгадей незз екен. Аздан сод балалар бастарьш едкейтш елденеге ойлань далды . Сосын е л п секпш 6eTTici ернш аш улы дисайты дасы ндагы сы ны д д улагы н а б1рнерсеш ызала) сыбырлады. М ен досы мды дос долдай сиполеп айгай салдым: - А н а у не деда? Ж ауап бер деймш! А н а балалар деп жатыр? Корды п кеткен о л жанарын менен алы п дарсыда балаларга дарады. Сосын ершн ж ыбырлатып ойлан; KipicTi. Оны д ж еш ж од еб^ ер лен ген ш щ астарьп дорды ны ш ты нерсе тырылып жатдандай кершда. до лы н 6ipece шекесше Tipen, 6ipece мурынын да< узад добалжы ды . Т ек балалар содгы рет бузы д сезде боратып тас доршаудан кершбей кеткенде рана от езушде мысдылды кулга пайда болып адырын сейл - Олар, дашан келсед де e3repicci3 eip -ад кер деда. “03repicci3 б1р-ад кершда!” Мен ойлагандай бо. Кудактенгешм рас боп шыдты! “03repicci3 б1р-ад Kepi 62

5ул сездер б1здщ аралга катысты айтылган. Сонда 6i3 серерменге койы лы м болганымы з ба? Мен оны урып елпрпм келда: - Солай ма?! Сен м е т осынша уак,ыт бойы алдадьщ ■а? Ол м е т капсыра устаган колы н к а п ы к,ысып сейледа: - Мен с е т аядым! Кец кеудесше жабысып алдым. М ен щ жынымды .pjrriprem оньщ ж ен й з кам корлы гы еда, 6ipaK ез1мнщ иу>шак адкаулы гы м уяттан е лй р е жаздады. - Keperi жок, жылама! Ж ас буган кемектеспейда, - ■ФКамнан када^ан о л тунжырай сейледа. - К ар аты , юнау тас кабырганын, тебесшде агаш тактай иннген. Б1зге тек арт ж агы гана кершеда. Онда не ж азылганын Еилесщ бе? Ж аны нан етш бара жаткандардьщ 6epi )Китындай: “ Кулактары ж ы лты р маймылдар “ жапон маймылдары” деп аталады” деген ж азу бар. М ум кш тагы баска суркиялары да бар шыгар. М енщ ештеме естШ м келмеда. К у а п ы колдардан босана салып агашка умтылды м, ж огарыга ерлеген сон; йутакка суйене аралды ш олы п шыктым. К ун кедомгщей бижке ерлеп кетшть Жан-жактан жацадан туман л ей кетершуде. Терт маймыл кун шуагында созылып жатып ойнауда. - Аналар ештеце бшмей ме? - деп саркырама жанында бук тусш жаткан серпстейме айгайладым. Ол аздан соц кезш алып-кашып жауап катты: - Кайдан? Буны тек екеум1з гана бшетш сияктымыз. - Сен неге кашып кетпейсщ? - А л , сен кашып кетесщ бе? - Кашып кетем! Ж асы л жапырактар! Тас теселген ж ол. Сосьга адамдар. - Коркынышты емес пе? Мен кез1мд1 ж умдым. О л осыны айтпай-ак коюы керек еда. К улагы ма желмен араласа акырын ендеткен дауыс жетта. Тагы, эндетед1 e3i! Кез1м ысып Kerri. Ж акы нда гана осы ен менщ агаштан кулауы ма себеп болды. Кез1мд1 ашпай тьщдап турмын. - Жарайды, туе! Мунда тштен жаман емес кой.

Куншуадты, агаштар, судын, шуы жене ен. басты тамад 1здеп еуре болмайсьщ. Оньщ сездер1 алыстап талып жеткендей ееплдо. Сод кешн сы ды лы д к у л ю жетть Осы 6ip азгыруга кар туру киын-ак- А л , жалпы дарсыласудьщ кажет! б ма? Кеудемде тандаудьщ пайда болганын сезшдам. ' BipaK, мен тауда есттм гой, сондьщтан менщ каны акымак каным “ Ж о-жок!” деп айгайлауын табан, жалгастырды. 1896-жылы иплденщ ортасында Лондон муражайыш жанындагы хайуанаттар багы ж огалту жарнамась жариялады. Ею жапон маймылы белгнпз багытка каши кеткен. Сякуге, ридей, дзедей - жапон узындык елшемдерь Каси - емен тектес агаш. Ходзару - маймыл аты. Синоки - агаш атауы.

МОРИО КИ ТА Ж апон жазушысы (1927 ж .) Жапон едебиетшде кернектч жазушы саналатын Морио дицинальщ жогары бийм алган. 1960-жылы Германиядагы (у .шдыханалардыц 6ipiHfleri окиганы суреттеген “ Тун негшде” аггы ецпмеы уппн Кита Акутагава атындагы I !Йлыкка ие болады. Туындыларыньщ Heriari Tim киял- жайып такырыбын тербеген ол адамзаттьщ таным-тусшшн антастикамен уйлесйре бшген. ТАН Ш АПАРЫ (ф ант аст икалы ц новелла) - 9 л i карацгы ма? Аспан агармады ма? - деп ауыр ,'рсшген цария кинала сурады. Неткен узак ж ылдар... Уак,ыт та узакка созылды. Bipan кария осы ж олы д ем ш щ аяк,талуга таяганын езда. Ш а л буран даяр. О л е зш щ мшдеттерш жаман i цармады. Ж а лгы з, 6ipan жаман емес. Ш ындыгында калгыз... ж алгы з емес болатын. - Сыртта epi карацгы ма? Т ун ек таркамап па? - » ‘п шал кдйыра сурак, цойды. - 03ipme жок,- Bipan 6ip сагаттан соц тан, ататын ныгар, - терезе сыртындагы кою карацгылы кка кез алган жолдасы сыбырлай ж ауап катты. - Егер йзд1 арацгыльщ кажытса от жагайын. - Ж ок , Keperi ж ок, Дзиро. М ен е з кез1ммен тан, [напагын кврг1м к еледь - Бунда тундер ете узак, - деда Дзиро. - А л карацгыны унатпайтын ci3re мулде узак кершедь - Оныд 6epi далбаса, Дзиро. Т ек бугш ерекш е тун. Мен туран елкеде б ул тунд1 жаца ж ы лд ы к деп, ал, •тар танды - Ж аца ж ы л тацы атайды. - Жаца ж ыл? - Дзиро шицылдай сурап унйз калды. - Ие, Ж аца ж ы л! Б у л саган ту сш ж й з, бшем. Bipan, ол мацызды емес, мен тек, сенщ тыцдаганыцды цалаймын! Дарашы, Дзиро, ер ж ы л - б1здац ем!р1м1здщ 6ip бутары. Ж ы л етедк жацасы келедк сейтш 6ip -1071

ж ы лга ecefiin отырамыз. Сейтш ете бередо, ебде дартайганша, мен сиядты... Дария узад ундемедд Сосын сезш жалгастырды: - BipaK, бурын 6ip кезде мен ете жас болдым жен 6ip жасда есейгешме дуанатынмын. Мен 6ip дызд! суйд1м... Ох, оран данша уады т вттд Ол да мен суйетш. И э, 6i3 жас болдьщ, тштен жаспыз. Сэби еда кой... Дзиро, естисщ бе? - Ие, тындап отырмын, 6ipan тольщ тусшбеймш. - Т усш ущ шарт емес, тек тындашы. Сондыдтан ц< тез1рек есейсек дедок. Bi3 ер ecni ж ы л eTin, жадась басталганда куанатынбыз. Ж аца ж ы л туншде уйде! бшдормей ш ы ры п , бадта жолыратынбыз. Сейтш Жад; ж ы л кувншд шыруын кутетгн еддс... - Ж ада ж ыл кушн? - Дзиро, байрусым-ай, сен ештеце тусшбейсщ, 6ipar буньщ саган ешдандай датысы жод. Сен тек тындашы тындашы, Дзиро!... Оныд дандай болатыньга бшеын бе? Алды мен - тун - аспан дара бояу сегалдо дап-дара ал жулдыздар ipi-ipi epi жарыд. Сосын жулдызда! бозара бастайды. Содан кешн шыгыста, тал кекжиекте жшдшке ж ары д ж ола д пайда болады, ж урегщ де жарыдда кенеле бередд.. Мше, осынау жарыдты 6i3 ер кез сайын кутетдййз... Ады ры ж улды з (Иткен сешп, кегщщр-боз аспанга жаца ж ы л куш кетершгенде, 6i3| 6ip-6ipiMi3re кул1мс1реп, уйге дайтатьга едж. Б1рде ол маран бы лай дед!: “ Ендо 6ip рет жада ж ы л кунш дарсы алран сод, 6ipre боламыз, барлыд кезде 6ipre...” j Сен естисщ бе, Дзиро? - Ие. Ш алдыц даусы узшш далды. Дзиро 6ipTypni дыбысты естщд шамасы ш ал ж ылап жатты. - Дзиро, сен тусшбейсщ буны... Сен ешдашан ештеме тусшбейсщ... Ол дайтыс болды... Дзиро yHci3 абыржыды. - Бул тым дайрылы одига, Дзиро. Тым дайгылы, елем деп ед дайгы лы... Суйген адамыдныд дазасынан еткен ащы ештеме жод... Heriei сен буны тусше алмайсыд... Сондыдтан да мен осында келд1м. Шыдау мумк1н емес дайгыдан даштым. 0р туш е лу сагатда созылар елк еге безд1м...

- А-е... - Дзиро окыс сейледо. - Кекж иек устшде арык кершда. Ш амасы тан, атып келедо. Ш а л к етер ш м ек бо лд ы , 6ipaK, к и н ала ж е т елш астьщкд к,айта рулады. - Дзиро, кеппр, ез1м тура алмаймын. Демепп м е т . Дзиро кемектесть - Рахмет, Дзиро! Сен адал да узак, кызмет жасадыц... », шыгыс жак, аспан агарган секшд1, 6ipaK менщ анарым туманданып барады. А й тш ы , тунек тарай стал па? - Иэ. - Аспанда алтын арай ойнады ма? - Иэ. - Булттардьщ Tyci кы згы лт та мелд1р ме? - Иэ, айналаньщ 6epi кызарып барады. Ш ал цостай басын изедо. - Ж а к сы лы к тш ейм ш саган, Д зи ро. Енд1 м еш 'рыстап жаткызып кымта. Маган суык. •• Ш ал кездерш ж умы п жатыр. О л не крзгалмады, не пшщ шыкдан-шыкдаганын сурамады. Ж узш е сабырлы шыштык туныпты. Дзиро оньщ жанында гашкене турып, есЬсй ашты [ сыртка шьщты. Ж аца ж ы л к ун ш щ шапагы, жерден ипеушз цашыктыктагы галамш ар ж узш е шалы лды . й шатырында кы згы лт сэулелер ойнап тур. Куннщ жарык сэулесшен Дзироныц металл кеудей арк eTri. Махаббат пен вл1м дегенда кермеген байгус >бот, кож айыны гарыш туцгиы гы н алгаш ж урш кендердш, 6ipme сешмдо де шы нш ы л кызмет еткен >лат к а р у т а су ш ы , э л д е э л е к т р о н д ы м и ы н ы ц гйрыгымен болар, шелектт алы п, сокдакпен етектеп глакка бет алды. BipaK ендо суды imeTiH винам жок-.- 67

У А Ц Ы Т МЭШИНЕС1 г г в - е в I u t i i s 1 $ $■$ П П Ш 1 > ( т и и г Д н Л Ш ! 0 ? те 6ip кызьщ ты тэж1рибе жасама. f болдым. Ш ындыгында осы ой б1рден ба'„г экетп. Ойткеш Микитаньщ жынды еместтю анык кез ж етю зген едом. Мемлекеттлс психиатрияльщ ауруханада ютейтш Heriei дэртермш. Бщдщ емханада шамамен торт елудей наукас бар. Бас flepirepfli есептемегенде ж огы алты flepirep жумыс штейдь Ж ене олардьщ Kei университетте жумыс гстейтшджтен ауруханага аптас___ eni к ун гана келедо. флскасы н айтканда, менщ енннм* жузден астам наукас бершген. Ж ум ы с оцай е Ce6e6i амбулаторияльщ тек-с--—r j-.---------j катар ры лы м и жумысты да 6ipre алып ж уру керек. Сондыктан да ауруханага тускендерге немкцуу,раилы карауга мэжбурм1з. Енда баска не к тей ю з? Егер наукасты мукият карал шыгатьш болсак, ереже бойынша кабинетке шакырып тексерсек, онда кунше бар болгань бес адамды рана камтисьщ. Онда эр flepirep езш т карауьшдагы наукасты толы к тексеруден етгазу ymiH бутшдей 6ip айды жетю зе алмас. H eriei шала-шарпы караганныц езшде де сондай уакьгг кетедо. С о л себепт1 д е м ун дай ж агдай да а к ы л -eciHiH дурыстыгьша сене бастаган Микитаньщ ауруханадан узак уакыт бойы шыга алмауы мен упнн калыптьг нэрсе болып керщгц. М енщ карамагыма жатпайтын оран шизофренияньщ паранойдтьщ Typi - мегаломания деген диагноз койылган. М енщш е мегаломанияны аныктаудан еткен киын нэрсе жок- Б ул дертке шалдыккан наукас белпла 6ip ерекше ойга соншалык берилл кетедо. А л , калган жагынан оньщ сау адамнан айырмасы болмайды. MiHe осыны аньщтау ец киынньщ киыны. Мысалра, “ езш гинеколог-flepirep зорлап кеттГ дегенге езгелердо сецдормекйн болран ейелд1 алайыкшы. Акырында ненщ акикат, кайсысьшьщ жалган екенд1п ауысып кететш жагдайлар болады рой. Эрине егер ейел езш барльщ еркектер зорлай бередо дегендо устанган болса, онда ендтме баска. А л , Heriei мегаломандардыц ойынан акылга сыйымсыз нерселер шыкпайды. Кдйдагы 6ip бойжеткен кыз езш ханзаданьщ калындыгымын дел мел1мдеме жасасын дешк. Немесе 6ip кечсенщ

I)Iрапайым кызметкер1 аузы Kenipin турып Элизабет 1ейлордыц куйеу1мш дегенда делелдесшип. Онда жагдай усшжть Мундай адамды тнселей жындыханага ж етш зу ерек. Бутан тшта ете жацын туыстары да ештеце дей лмайды. Микита уацыт мешинесш жасай алатынын айтатын. ныц басындагы кызгы лы цты ой осы болды. Егер -'ындырын айтсак 6i3 дар1герлер буньщ ауру елде ауру иесш аныцтай а л май мыз. Ю м бшеда мум кш шынында а сондай мэшинеш цурастырып шыгуга болатьш шыгар?! арак М икитаны ауруханага суйреп ж етю зген 6ip гниверситеттщ доцент1 б у л ойдыц м улде акы лга 1гыйымсыз екешн айтк,ан еда, б ул дегеншдз оны жузеге (сыру мумкш емес деген сез. Сейтш байкустыц ж олы юлмады да, б1здщ ауруханага камалды. М енщ ш е оньщ «асындагы жайт мулде езгеше. Ж а сы отыздан аскдн Микита физикальщ зертхананын, кемекшнл болтан жене *зшщ тосын мешинесш ндзынанын, ацшасына бьлдармей курастыра бастаган. Мундай наукастар кез-келген ауруханада жыртьшып айырылады. Тосын ойлар мен дыбыстык, елестер б1здщ шманымызда кец таралган кубылы с. Буран б угш п ем1рдщ цозгалысы эсер етеда. Ертеректе езшен e3i урейленуден зардап шегушшер адам елттрунйш шатырдан немесе жертвледен елде деретханадан ж ене тары баска ж ерлерден к ер ген ш айты п аласурса, K aeipri рядиоцабылдагыштар мен теледидарлардыц кец таралган кезшде олар кек алуш ы кеплдар экранная бацылап тур, яки радиодан корцы ныш ца толы сездерд1 сыбырлайды деген пиарде. TinTi ездерш удайы зиянды сеуленщ зардабынан цысым Kepymi рет1нде таныстырып, шагымданатындар да бар. Кейб1реулер езш гарыштан келген жан рейнде елестетед1. 9уел1 соцры уацытта ерекше суранысца ие болган гы лы ми фантастика, адамдардыц психикалыц ауруга шалдыгуына веер ететш болды. Ж уйкеш ебден жуцарган пенделер киял-гажайып влемш шынайы ем1рдей цабылдайды. Сондыцтан уацыт мешинесш курастырушы да - ец суйшмшз науцае. Ец жаманы буран дер1герлердщ сешмшз карайтындыгында. Олар 6ip-6ipiHe вз к:-твж1рибелершен керген оцигаларды

Канш а айтданмен меш осы 6ip наудас дата дызыдтырды. в й т к е ш ез1м де ж ы лдан -ж ы лга созылатын in пыстырар жене зеул1м додсыдтьщ арасынан жалгы т а л ш ж у i3flecTipeTiH зер ттеулерд ! бас кетерме] тындырганды аса жадтырмаймын. Одан да меш бэрй баске салатын, не утарьщ, не утыларын, аныд еме eTKip маселелер, батыл шешщцер кызыктырады. B ip » мен ы кылыкты емдеудщ жада ж олын таптым. Шыньп айтданда, электрмен элде дерьдармекпен емдеу деге! не Tempi?! Б ул тейлдер наукасты селк етшзумен ган; 6ip сетке тыншытады. А л , мен аз1мнщ дарауымдагь ауруга жутдыншадтыд етш ттрк ещ й р етш дар! бердам; О л ыдылыдтыц ете жаман турше тал болгандай кьшгыж ьщыльщтады. в к и п ц т й тэж1рибем еш нвтиже бермед1 BipaK мен наудастыд ж азылып кеткенше ебден сенд^м, Алайда оньщ тодтаусыз ы ды лы д атып, свйлей алмауь ауруынан айыддан, айьщпаганын аныдтауга мумшндов бермедь Осыны бшген бас дэршер меш ондырмай ж азалады . Абы ройсы зды кка урынган аз бедел1мд] ж ылдам турде кайта далпына к елй р у керек болды. Сол уш ш тэты 6ipHapce ойлап таптым. О л imme наудас юрпзшген альш тузбулауды электр тогьша досу болатын.; Тузбулаудан шыддан наудас баспалдадда cypimn кетп де дулап туей . Ж агын сындырып ал ган о л даз1р свйлей1 алмайды. Оньщ ж уй кей д алай ширыгып турганын тексер1п кар осьщан кейш! Бас дэр1гер бурынгыдан да датты аш уланы п, м енщ будан бы лай таж1рибелер жасауыма узщда-кейлда тыйым салды. Дегенмен мен| ез1мнщ жетютшке жететйпме сенемш. Ж эне шыгырдагы орамныд багыты эдеттепдей солдан оцга емес, оцнан солга дарай оралатыны жобаньщ н еп зп TeTiri болатын. Бар-жогы сол гана. Сол себешт де ерекше ж адалыд ашдысы келетш адамга деген дызыгушылыгымныц к у н т болуы вз- взшен TycmiKTi еда. вйткеш оган ез1мнщ де ьщгайым бар. Ш ынын айтданда мен уадыт мэшинесш дурастыруга болады дегенге сенген емеепш. Алайда бул диялдануга таптырмайтын тадырып. Bipep сагатда келешекке барып дайтасьщ, ж уз ж ылды д болашадда. Кайта оралганда ж уйкейнщ сырдаты барларды емдейтш жада дерумен ала келесщ дегендей. Осыны бьпген бас дар1гердад бет 70

j Linen ты ржьщ ете калганын к еру кандаи перемет | есещш. Bipan кдрапайым кездейсоктыктыц аркдсында Микита ■ас дер1гердщ к,арауына тускен. Дэр1гер ж оп кезде мен Дикитага барып турам. Дарапайым рана п ай лез ж Ы т . ^рыпша келген о л шамасы мешмен дац пУРДас болы п шлар. Т ек кездер1 алацгасарлана парайтындай. Бул бас дер1гердщ мегаломанияны емдеуге арналган o p i - хлорбромазищц аса кеп мелш ерде бергендогшен : I юлган. Мешц аппак куртемнен кез айырмай параран Микита 1«ш ркене сейледо: - Осы 6ip нарсеш маган бекерге саласындар! Мен чуру емесп1н рой, эуел1 сендерден саумын. А л , мына цвриюрщ уйпыны к ел п р е бередо. Маубас шыбын секиру гюлып палдым. ©стш ж урш шынымен жынданып кетуге болатын шырар. Мен не дей алар едом? вйткеш нагыз ж ындылар рана еркашан саумын деп айта беред1 емес пе?! Bipan оран мупият караган сайын мен б1рнэрсенщ дурью емес екенш сездам. Ш ынымды айтсам, акымаптын пен апы лды лы птьщ nieri кайда екенш туйсшгендей болдым. Егер осы мэселеш тарихи туррыдан алсак, кез-келген напты 6ip дэу1рде ем1р сурген адамдардыц Kemuuiiri сол уапытпа сай келетш апыл-ойы болса болды , eci ауыспаран деп е с е п те лд ь М ы салы , “мыстандарды” отпа ертеген инквизиция заманында ты лсы м куш терге сенгендерд1ц барлыры сау адам саналды. Сондыцтан да 6yriHri 6epiK нацтыланган психикалыц шарттардыц улгклмен 6ip нэрсенщ бастауы мен соцын аныцтау ете циын. Дегенмен 6i3, дер1герлер, ж уй келж ауыткулары аны к байцалатын адамдарды жацсы зерттей алдыц. Буныц н еп зй rim темарибе мен KecinriK сез1мде жатса керек. Егер алдындагы адам цаскей цанйнер болса б1рден бипнедь А лай да езге пенделер, flepirep еместер осыныц езш байцамай да цалуы мумкш. I MiHe, сейтш Микитага барып келе жатырмын. Оныц бет-елпетш квргенде жене дауысын еспгенде мешц туйЫпм ешцандай да апымаптыцтыц ieiH байцамады. Мен оны кабинет1ме шацырып, шэй усындым. Екеум1з ецг1мелесе бастадыц, 6ipan мен оны ц науцасына цатысы

бар нарсе айтпадым. Есесше менщ де енертапкыштьиу к ы зы гуш ы лы гы м барлыгын айтып, физика салас бойынш а б ш етш ш сурадым. Узак, евдлмеден сс Микитаныц цатайыцкы каллы жумсаргандай болдь Сезшец цалыпца тускен о л т н т жымиьш та алдь Ауруханада езше алгаш рет адам секицц караганы айтцан оган мен, магнитик аланша жайында, энтроши туралы сурацтарды бйвдрмей койып отырдым. О ж ауалты ете аньщ, зат табигатынан хабары бары керсетш нацты цайтарды. Осыган Караганда оныц ацьи1 ойы соншалык бузылмаган. А л , шындыгында непз! нерсе - оныц ж елЫ щ й касией аныкталмай калды. ' Кармакты каптырмак болып шепгпм. - Айтпакшы, - дед!м ештеме б1лмейтшдей, - изд осы уакыт мешинесш жасамакдлы болтан дей ме? - М умкш , - Микита аньщ емес мыцк erri. - К ызьщ екен! Мен оныц н е п зп устындарын бшги келедо. Айтасыз ба, а? Ец цурымаса, уацыты жайль айтсацыз. Оныц курылымы кандай? - Уацыт курылымы? - Микита йршгендей болды. - Бул ете курдель Ш ынын айтканда бул жешнде езш жарытып ештеце бшмеймш. - Егер уакыттыц непзш бьлмесендз, онда мешинендзд калай жасамацсыз? Микита мырс erri. - О здер дери-ерлер, ездершДз eci ауыскандарды емдей тура ж уйке ауруларьшыц табигатын тольщ бiлмeйciздepj Т и т тексерген кезде электросоккыньщ жумыс icTey ж уй ей де белгкйз болып шыгады. Б е л гш й , жацсы] кемектесетш! гана аньщ. - Токтацыз, издаю жартылай дурыс емес! Белгии 6ip м е лл1ерде гана, тек гипотеза тур1нде осы курылым ci3re тусшжта... - Гипотеза дейсщ бе?!... Уакытка салсац гипотезалар жетш артылады. Мысалы, уакыт спирал тектес орама тур1нде етед1 деп туйндаретш теория бар. Егер осы ж уйе бойьшша орамага оралган сым бойымен журетш болсац ондаган ж ы лд ы ц ш пнде алды га м улде аз ж ылж исы ц. А л , айналма спиралдыц орамдары 6ip- 6ipiHe тиетшдей кылып кысатьш болсац кас-цагым сэтте еткен шацтыц не келешектщ жуздеген жылына cenipin баруга болады. Ж у з ж ы л деген кептеген мысалдыц 72

v tipi рана. CeKipicTi мындаган ж ы лга, т и п ! он мындаган i кылга ж етгазу ебден мумкш ... Ч Мен уакыт мэселеган тынышына цалдырып, жасалар лашиненщ ж умыс icTey к уры лы мы жайында сурадым. )л еищандай куры лы м ж ок деда, тек б1рде тун шйнде | ган керемет шабыт к елш , тусш де к е л ж т щ накты ызбасын керштЬ.. Б ул м е т кдтты тандандырды. Сейтш эщлмелескен сайын мен оньщ ж уй ке ауруынан кулан- 1газа екешне сешмда бола бастадым. Ш ы ны н айтканда УГикита залалсыз кияли жэне енертапкыштыкты суйетш фманшыл екендап аньщ бшшедк Егер ондай болса, эны жындыханада устаудын, к аж ей жок. I - Тындацызшы, - дедом, - меш щ не газ сап-сау адамсыз. М ун д агы газд1ч кател1гащ з, ф и зи к альщ :зертхананын, кернекшистерш руксатсыз алгандыгьщызда болып тур. - Сез шындьщтан бузылмайды, - деп Микита басын шулгыды. - Heri3i менна дурыс болмады. в й ткеш мен оте асыгыстык, жасадым. Ce6e6i мвшиненщ ж ум ы с ютеу Курылымын бшмедом гой. Жане оньщ irate асу мумкшдоп бар екенш тек курастыру аркылы гана двлелдей алар едам. Былай айтканда каны мен тэнш шыгарып. Мен осыган сонш альщ сешмда болды м... - Жарайды, ендо не ютей аласыц?! Кеткен к е м и п л и т тузей алмайсьщ! А л , егер бурынгы катеш кайталамауга уеде берсендз, мен газге ауруханадан калай шыгуды уйретем. Мен оган езш калай устау керектилн тусшд1рд1м. Бас дер1гердщ алды н орап, алдап соккым келдо. Б ул уппн ец 6ipiHHii Микита езшш, наукас екенш мойындауы керек. Сосын езш щ осындай акы макты к ойды irate асырмак болганына аньщ танданыста екенш сабырмен, сыпайы турде айтып, дернерлердщ уакытында керсеткен кемепне ризашылыгын жетшзу1 кажет. Микита: - 6aiM де осылай ойлагам... - дед!. - Онда неге солай ютемед1ндз? - Бишеймш, вз1м де тусшбед1м... Дер1герлерд1 алдау 6ipTypai екен. К у л ш ж1берд1м: - Е-е, ондай кысы луды койьщ ыз! Одан да тез1рек ершндакке ш ыгып мвшиненДзд1 курастырыцыз. Т ек 73

бул ж олы зертханада емес, тыныш жерд1 тадцады; Сосын тагы 6ip етгтш . Егер жумысьщыз жадсы журетг б о лс а, енд1 ж о к дегенде наш ар мэш инеш д 03i дурастыра алсадыз, менщ алгапщы сынадда датысуым. рудсат етшдз. - С1здо дуана-дуана шадырамьш, сенсей! Осы едпмеден кешн 6ip айдай уадыт erri. Менн жумы сы м кебешп K erri. Bip KyHi Микита жатда! палатага KipreHMiH. Б1рад ол шыгып кетшть Б ул оньп долынан далай д ел ген i ды зы дты кер1нда. Сосын Mei картотекадан оньщ емдеу дагазын 1здед1м. Сойтсеи онда бас дэр1гердщ долымен: “ Толы гы мен сауыддан; Басынан шыдпайтьш тосьш ойы хлорбромазиннщ удайь ей лу ш ен сод жогалды. взш устауы к е п ш ш ш лай ы д,” - деп жазылыпты. К ул ш м келдо. Содан 6epi б1рнеше кун еткен едо. К еш кган уйге дайтып келгем. Кас дарайып кеткен болатын. Есжтш диггш бураганым сол ед1, 6ipey иыгымнан тартты.; Ж а л т дарасам Микита екен. - Не бон далды? - М ен ciere ризамын, сенсей, мшеки жазылып ш ы дты м... - Сэл бегелш далды. - Ещц мен ыздщ адылыдызбен журмек болдым... - Дандай адыл? М икита ды сы ла кул1мс1ред1. - Ешндзде ме, ci3 мэшинеш дауш йз жерге дурастыру керек дегенйз. С1здщ айтданыдыз шынында да рас | екен. Эйтпесе тагы да жындыханага тусетш сеюлдомш... Сосын тасалау жерд1 1здей к еле... А д ы р ы та п д ан ; сиядтымын. - Hayinci3 жер? - Иэ, эрине! - Тадалып сыбырлаган оныд дем1 дулагы мды шарпыды: - М ен с1збен 6ipre турамын, сенсей, сейтш е1здщ белм ещ зде уады т мэшинесш дурастырам. в й ткеш осы ж ер ед даушетз, шын емес пе? Ci3... ci3 де ды зы дты дыз гой... Сондыдтан мен, 6i3, бы лай айтданда, кер ек й адшаны 6ipire жинаймыз гой деп ойладым... Ж а лгы з ез1мнщ шамам келмейдь А б д ы р а п д а л д ы м , б1рад сонд а да оны iniKe шадырдым. М енщ орнымда болган кез-келген басда

цам одан тез1рек ц уты лар ед1. BipaK, ж октан езгеге ызыккыш мшез1ме не ютей алам?! - Сонымен уакы т меш инещ з каншага тусед1? - деп урадым тазе б угш отырган кезде. - Ж асалуына байланысты. Егер алдьщ гы жоспар ойынша курастырылса, б1рнеше м и лли он иен болы п .алар, TinTi 6ip миллиард та кетш к алуы м ум кш ... - Е, онда ештеце емес! Айтылган акннаны тукке турмайды дегендей колымды алтей салдым. Ш ынында буньщ 6epi маган оцай ьолмады. Одан да оньщ жындыханада к алганы дурыс ■дь BipaK о л ештеце болмагандай калы п танытты. - Buiecie бе, - деген о л сезш ж алгады, - б ул 1лгашкы нускасы гой. О л сызба ете курдел1 epi улд1рдей >олатын. К еш н н ен а у рух а н ад а м аган дер1 in iyfli «ежбурлеген куш мен туймде баска нусканы, ете царапайым сызбаны кер/цм. 1?алай тусйадрсем екен... Ищц мысалга, алгаш кы нусканы р еакти ва ушактыц децгейшде деп алсак, кешнгка тек колдан курастырылган аэроплан секида болады. - Ие?! Сонда о л нускацыз каншага тусед!? - Соншалык кеп емес, бар-жогы жиырма, отыз мыц иен болып калар. Колымды тэты да сермедам: - Отыз мыц?! Б ул дегеншдз тштен арзан гой! TinTi уакыт мешинес1 уш ш ты м аз сеюлдо... - Эрине, арзан. BipaK мен оны сонш алыкты м ш а з болады деп айта алмаймын. Теменп сапаныц езше тэубе деуге тура келедь Эрине онымен болашактыц, не еткен шактыц кез-келген нуктесше жете алмайсыц. BipaK ете жакын м езплд щ 6ipme бара алатынымыз ацикат. Б у л керемет емес пе? Оныц жанары жалт erri. | Калган ецпмем1зда тугелзмен тэптпнтепм келш турган жок- Ец Herierici - М икита мешкш де калганы едь Армансыз eMip суру ете киын. ©здерш “ сергек реалистпш” деп есептейтшдерге жаньш ашиды. Шынында олардыц барлыгы кияли болып кершуден коркып, осындай кадамга баруга мэжбур. А л , мынадай тамаша арман! Ж ене ете арзан! Отыз мыц иен деген не ол?! Егер кейде мейрамханага кететш ацшамен салыстырсац, бул дегешц еншешн тиын боп цалады. 75

6з-ез1ме ерец келдам. Ады ры аладшада жыгылы далган шалгынды бейдкемнщ тумсыгымен шукыла туры п eciMfli ж игандай болды м . Сосын жадым Микитаньщ, “ бар-жогы жиырма терт сагат дана калу! болады, одан артык болмайды” деген ceei оралды. Уш келдам. Ж атьш алып виски 1шуден баска ютейтш нерс ж ок еда. Тун1мен коркынышты тустер керш шыктым. Микит Kipurri. О л болжанган долбардан асып б1рнеше мьп ж ы лды к кезедге тап болы пты деймш . Жерд танымайсьщ. М щцетш мен бшмейтш, жартылай мелда epi жаркыраган курастырындылардыц арасында тур] сондай жартылай буалдыр адамдар жур. Олар байку Микитаны устап алып, жабайы жануар сеюлд хайуанаттар багына суйреп бара жатыр. Микита болса шар тектес тордьщ imiHfle булкыньш, “Диагноз! Диагноз Мен жынды емеспш!..” деп айгайлап жур. Сосын керша ауы сы п KeTTi. Б а ла лар д ы д ойы нш ы ц уш агь дордыдыш тан бозарып кеткен М икитаны мойнынг M iH riein а лы п уш ы п барады. У ш а к агаш тектес папоритниктер орманыньщ устшде далыдтап турадь да, б1рден алпазаврдыд аузына карай так кулдилайдь: екен деймш. Царгыс аткыр резина шыгыр мулде белпск жакка агытылып, Микитаны есте ж ок ecni заманга альш KeTinTi... EpTeci KyHi жумыска бармадым. Так алакеу1мде турдым да, жаркабак жакка бет алгам. Шалгынга: жеткен соц сагатыма карайлай кутш отырмын. М ешиненщ уш ы п кеткенше 6ip теулж болды. Сейтш отырганда... аладшада сур туманныц 6ip шогыры шыга к е л д ь С елк1лдей ж ен елген тум ан к ез Lnecnec жылдамдьщпен шыркебелек айналды. Жылдамдыгы акырындап бесендеген кезде мешиненщ сулбасы керше бастады. Адырында токтаган мешиненщ какпагы ш алдалай аш ылды. Салдырлаган дыбыс шыгарган алюминий тегеш тердщ yn i асуйдеп ыдыс-аяктыд сылдырьша удсап Kerri. Мше шашы урпиген Микитаньщ басы кершда. Кез1мд1 укалап алдым. Typi катты шаршадкы. KniMi болса тура ун тегиоп кеткендей эбден былганган. У м ты лы п ж етш бардым. 78

— - Калай енда? Кайда болдыц? вткенде ме, елде, лешекте ме? - Керемет, - жауапты кысца кайыртан М икитаньщ /з1нде ерекше куаныш белгтй ж ок efli, - он сеп з ллдык, уак,ытты кыскарттым. BipaK келеш екке ж ете мадым. 0ткен шак,та болдым. Согыстан к ей ш п кезен,. ншалык жаксы емес. Ж ей тш тамак, жок,. Ticpy, кап- , а! Одан да он с еп з ж ы лд ы к болаш акка бару керек - Жарайды, жабыга берме. Осыныц e3i керемет й. Кеттж уйге, ецпм еш толы к естамей ты ны м табар еспш. Микитаньщ айтуынша, уакы т меш иней тура у шьга лкдан жершен пайда болтан. О л жаркабактьщ устшен раган ш агы рды KepinTi. Е ибадатхана каз1рй зш депден езгермеген. BipaK ж отаныц етегш ен сталатын кеш елер киранды секицц керш ш жатыр ен. К иранды ларды ц арасынан тем1р узж тер ш ен «салгандай кершетш барак уйлер караяды. Олардьщ асында ж улы м-ж улы м к тм д о, турлер1 лас адамдар лы-берл1 агы луда. Ж акын тустагы тем1ржол бекетше бет алган Микита, .иянын шыгарып газет сатып алмак болады. Свйтсе энеше мыц кдгаз акща тозакга айналып к е т н т . - Туй нем Ы ц , - дед1 М икита, - кагазга тылсым эдеме есер еткендей. Барлыгы ж ок боп KeTTi. Бул кыттыц Kepi айналганынан-ау шамасы... Сосын... газет сатушыга кара бакыр усынады. BipaK тушы вйел бутан б1ртурл1 бажырая карал: - М ынауьщыз не кылган акша? Ж у з иен? Мундай маны eMipi кермеппш, - дейда. Будан кешн о л ж ылыстай ж енеледь BipaK кетш ipa ж а т ы п г а з е т т е й — “ И м п е р а то р С е в а н ы ц 2 скаруындагы 21-жылдыч 26-наурызы” деген мерз1мд1 ш шалып калады. Бекет мацы нда сауда кызып ж атыр екен. Батат сабы, картоп кактамасы, жержацгак, Kypiui кулш е эне тэты да баска та ги татамдар д ей й з бе ж е т к и ш т . унда ескери бессаусакты к олran, ж ун байпак, кене геш, шойын казан саудалагандар да бар. Bip кезде икитаныц басына 6ip ой келед1 де, мешинеге оралып рнеше консерв1 алып кайтады. Оларды ж ол ж иепне 79

койганы сол екен б1рден сатып екетеда. Тускен акша Kaeip айналы м н ан ш ы ккан, п арлам ен ттщ сурет кесганделген жаца жене бурыштарына шынайылыгьп дэлелдейтш жапсырма б е к т л г е н б1рнеше кагаз con- болыпты. Бутан электричката билет сатып алган Миките кдла мен uiahap манын керуге шыгады. Бекеттердп! б1р1нде езш ini сузегше карсы себшетш дер1мен буркш тастатанын айтцан Микита матан кагаз акшанын, 6ip- екеуш усынды. - М н е кара. Cem сендору унйн едею калдырдым. - Кердам. Буларды жаксы бшем. Тек, калай сонда-.J сен жаца тана кагаз кулге айналып кетеда екен демедш бе?! - Ие, 6ipaK б ул сол жакда барган кезде гана болады. Kepi кайтарда ештеце болган жок. Мше, мынау да буп- бутш кушнде калды. О л матан коне газеттен жасалган буктемеш усына бердо. Онда к еттрглген картоптыц 6ip Tyflipi оралыпты. Газетте “ император Севаныц баскаруындагы 21-жьш’1 деп жазылган. Мен буган ес жогалтардай берилл кегпм. Микита екеум1з д униедепш ц 6epiH умыттьщ . Жумысымды тастаган мен TinTi мешинемен б1рнеше рет canapral шыктым. Алайда будан шыккан нэтиже кещ л кеннптерлж болмады. Будан мынандай нерселер белгип болды. Бдодщ келЫ м1з тек еткен шакда бара алатын болып шьщты. Келешекке ету мумкш болмады. 0ткен кезецге барудыц да езшдок межеш бар екен: 1946-шы ж ы лды ц акпанынан 1947-жылдыц акцаны аралыгын гана камтиды. Bi3 т н т осы кезецнщ озшдеп накты 6ip уакытка мешиненщ баруын орындата алмадык. Цайсы айдыц каншасына барып тусеттшм1зда 6ip кудай гана бшетш. Б1з ушып шыккан сетте-ак кагаз атаулы к улге айналып кете бередь EceciHe кайтар кезде кагаз тугйй езге заттардыц 03i ештеце болмагандай оралады. Бурынгы заманга барган уацыт мешинес1 шамамен жиырма торт сагат кана цалады, сосын кешнге б1рден ceKipic жасайды. Сондыцтан да мешинеге отырып улгеру керек, ейтпесе еткен шацта мецпге калып коюьщ мумкш. 1946-1947-жылдардан да ары алые жылдарга жету талпынысы нетиже шыгармады.

Эрине, 6ipa3 карж ы тауы п, будан езге ж эне тшдаршген мешине курастыру жаксы-ак болар еда. рак Микита тусшде ешкандай курастырма кермей 'р. Соган Караганда мына к е л ж п жасау кездейсок itLthk болган сиякты. Енда барлык мумкшджке иек гьш ез мвшинешздо пайдаланудан езге эрекет калмады. Б1здщ тек баюды гана ойлаган акымактыгым ызды )йындаудын, eei уят. BipaK шыны осы еда. Алайда ерекше 6ipHepce ойлап табу мумкш емес латын. Оньщ устн е 1946-жылдан не екелуге болады ймз?! TinTi консервшердщ езш молынан апарып уш е артыгымен саудалаганньщ взшде о л акднаныц Ka3ip /ны жок- Сондьщтан б1здац ерекет1м1здщ шыгыны ш болды. Адамдар сол кездщ езшде-ак турл1 нэрселер -глап тапканымен, мысалы, темеш орайтын аппарат емесе ыкщам пеш сек ищ заттар Ka3ip ecKipin Kerri. - О-хо-хо, - Микита 6ip куш терец курсшда, - егер элашакка барып, катерл i iciKTi емдейтш препарат келеек кой... Немесе еткен шактыц титл алысьша cerin, б1зде жедагер саналатын усак-туйекл молынан сетгазсек, плршн... - Токта! - мен оньщ сезш белдам. - Егер, бейгеге вс Tirin ойнасак кайтед!? вйткеш 1946-жылдан бастап ойге мен жаяу жарыс кайта басталды емес пе?! Сол сездег! газеттерда кеб1рек алып, сосын... 1- Тук ештеме шьщпайды. А т жарыстан 6i3re кандай (айда келед1? Bi3 еуел1 машинем1здщ кай кунге итаратынын да бшмейм1з гой. Эрине, егер 6ip жылдык 1’азет л гш д к л н жене консерв1лерд1 молынан алып гаудаласак, онда ипподромга кез-келген куш барып, газеттеп дерекпен салыстырып к аж етл жуйржке бес frirep едак. BipaK кдгаз атаулы ж ол бойы угшдаге айналып |кетелнш езщ де бшесщ... - Сол жактан акция сатып алсак же? j - Одан да пайда жоц. Олардыц багасы кетершгеш [рас. Алгаш цы куны темен екеш белгшк 6ipaK одан |6epi каржы салу б1рнеше рет тольщтырылды гой. [Вакандай он сегтз ж ыл erin Kerri емес пе?! Сонда 6i3 не пайда керем1з? Комацты каржы салмагандыктан |косымша табыс табу кукынан бас таргуга тура келедь Bi3 ацыры усак epi бейшара сауда жасауга кештж. Мвшинеш арзан консервигермен жене калыц шулыкка

толтырып еткен шакка аттанып отырдьщ. Кдра базард & сауда жасау к а у й т болатын. Эйткеш онда булжппле |* топырлап журеда. К е л е ц ш окигага тал болсан, ондырма! «кг тегаалеп кетеда де, сол уакытта мецгшжке кдльш коясыц * ' Сондьщтан тауарымызды кешенщ ортасында жаюдш езге ж ол кдлмап еда. Бул уипн 6i3 консервлердщ 6ipeyiidi к ак пагы н аш ып та стайты нбы з, ce6e6i жапсырмг «е кагаздары ж ол бойы жогальш кететш. Адамдардыц ад болганы сонш алы к саудамыз токтаусыз кызады Айналдырган 6ip сагаттын; шпнде затымыз жьщцам таусылып калады. Тускен акшага попгга марюлерш сатып аламыз. I?a3ip сол кездеп маркалардац куны оскен. Я гни ece6iivii3 тугел. BipaK табыс соншалык агыл- тегш емес. Эрине, багалы заттарды немесе тарихи жед1герлерда сатып алсак болар еда, 6ipaK колымыздагы болар-болмас соманы кайда жылтыратасьщ?!. Bip куш мен транзисторльщ радиокабылдагыштар мен шагын теледидарлар алып кетуд1 усынгам. Микита узшда-кесшдо карсы болды. - Цойшы?! Олай бола ма? Бул тарихтыц дамуьша эсер етсе ше? Эткен шак ауысып кетсе болашакта езге болады. Б ул ете KayinTi. BipHepceHi булд1рш алып, артынан бэлеге калармыз. Ж ок, жок, мулде жарамайды! - Мессаган! б з щ емес пе, келешектен ерекше нерсе акетуд1 кездеген. Буньщ одан кандай айырмасы бар?! - Мен не каламайды дейсщ?! Bepi6ip 6i3 болашакка бара алмаймыз. А л сен болсац... Ж ок , менде б1ртурл1 жагымсыз сез1м бар. Ондай заттарды апаруга болмайды. Иэ-иэ, менщ т у й с т м оган тыйым салады. А л туйсйс деген, бауырым - нэзж нэрсе! Б1здщ кшйпм1здщ де нагыз курастырушысы да сол. - Несше аландайсьщ? Б1з каз1рдщ езщце эткенге араласып кеттж , шулыктарды, консервшерд1 апарьш, маркьлер екелдж... - Енда ондай усак-туйек тарихтык журкяне эсер етпес. А л теледидар деген м улде белек нерсе. ©йткеш олар о л кезде болган ж ок кой. TyciHeMiciK? TinTi ойлап таппаган болатын. М улде кешшрек шыгарылды, Мандайымды таре депздам. - Токташы, керемет ой туды. 1946-жылы 6i3 бар б о л д ы к к ой . Б а л а б о л г а н б ы з . M iH e, ез1м1збен ж олы гуы мы з керек. Элде екем1збен кездессек... Менщ 82

|ем уш ж ы л бурын кайтыс болды ... Буны м к алай, а? ен оган, мысалы, кандай акцияларды сатып алу еректЫ ж ешнде аздаган кецес берер ем. Немесе Kepic щгалары к а та н басталатыньш айтар ед1м... - Есщнен ауыскан шыгарсыц! - М икита басын айкады. - Ж ок , сен 6epi6ip кы зьщ адамсын,. Мундай ipce басьща калай кеп ж ур? Олар саган сене ме? Ен [стысы езщ мен кездесу - уакы т кещегагше ж асалган яхат уппн ете KayinTi болуы мумган. Ж о к , менщ 'й й п м бутан тубегеш п карсы! - Онда, сол 1946-жылда калармыз? А ? Егер тарихи !ректерд1 кеб1рек бийп алы п сеуегей болы п кетсек е? Керемет емес пе?.. Алайда... калай болады, сонда? ен бутан деш н OMip сургцм. Я гни, маган eni жаста, peyi отыз уш теп, eKiHHiici он бес жасар кезде OMip 'руге тура к еледь Осьшардыц кайсысы рас, акики?.. Басым катып Kerri, еуел1 самайым шаншыды. Маган icipefie, Tiirri катулана караган Микита тэты да “Ж о к !” да. Б1рде, ж урн ал актарып оты рып Дзиро Тангэн1н мрбаянына тал болдым. Осы 6ip дарынды cypeTHiim aeip 6epi бшеда. Ж акында тана ж еке KepMeci ашылды. ангэнщ жумыстары ш улы табыска кенелген. Эуел1 •шшылардыц 03i оньщ талантын мактап жатады. Сейтсем о л бурынырак'га ете кедей болыпты. Согыстан зйш жартылай аш куй кешкен оньщ Tim-i бояу алуга i акшасы жетпеген кершеда. Т ек 1945-жылы тана 1ьщ картиналарыныц 6ipi Ж апония бейнелеу енер1нщ ермесшде сыйлыкка ие болады. Содан бастап оньщ гагы дуршрей женелген. Мен ейгип суретш шщ ем1рбаянын зерттеуге шындап ipicriM. А л , Микита болса ойын сыртына шыгарып, урнымен м1нпрлей сейлеп отыр: - Не деген кырсьщ, мына акымак мешине еткен юктьщ 6ip мезгш1не ж ене согыстан кеш нп киын кезге ана тап бола бередь Ш ыны мен де, уакыт спирал вктес орама тур!нде болатыны рас шыгар. Басым ебден аггы... Егер алые болашактагы спирал орамыньщ б1рщце акыт мешиней жасалса, онда сол деу1рдеп адамдар 1зд1н, заманга немесе еткен шактын кез-келген бел1гше ркш етш келе алады деген теория бар гой. BipaK

03ipine ондай саяхатшылар маган кездесе койган жод Соган Караганда болашактагылар мундай к е л п т ел курастырмаган болды... Дегенмен еткен замандардьп кейб1ршде уак,ыт м еш инесш щ болатынын тшеле! айгадтайтын кубылыстар кездеседо. М ше саган керек болса... М енщ ше, мынадай ж алгыз тужырым жасаук болады: уак.ыт к ел М и щ козгалысы шектеуль Ол тек кысы лган спирал орамдарыньщ жацын орналасып, туйгскен нуктелерше гана жете алады... М акалага берилл кеткен мен Микитаны естомедом. - Сенщ керкем суреттен хабарьщ бар ма? - Керкем сурет? Ж ок, тусше алмаймын. - BipaK, Дзиро Тангэга бшесщ гой?! - И э . Т е к естй геш м б о л м а с а . Т а г ы да нс ойластырмакдцысыц? - MiHe, окы. Дзиро Тангэ 1947-жылы Жапония бейнелеу енершщ Кермесшде бас ж улдеш иеленген. Тусш дщ бе? Бул уацыт келгплшбен 6i3 жететш уакьгггав сэл гана кеш ш рек. Сыйлык, алган картинась букшхальщ тьщ курметке ие болыпты. Содан 6epi ол гулама суретпнлердщ 6ipi саналады. А л ертеректе ете кедей болган о л керкем cyperri мулде тастамак, та болыпты. Б ул дегенщ 6i3 уппн табыс емес пе!? - Дайдагы табыс сонда? - Не деген акымак едщ! Bi3 онымен кездесш, соцыра бага жетпестей кымбаткд ететш суреггерш арзанга сатьш аламыз. - М-иэ! — деген Микита мешн, усынысымды йптей корытып, кабагын шытты. 1стейтш ерекет!м1здщ жоспарын мукият ойластырдык. 0з1м1зге осы 6ip жоспардьщ м пл жоктай кершдо. Осыдан кеш н 6i3 еткен шакка б1рнеше рет барып консервшщ команды жинагын саудаладьщ. Тускен акдпа синтоизм гибадатханасыньщ аумагына жасырылды. Эрине 1946- ж ы лгы гибадатхананьщ жаньша. Сосын артка оралатын м е з т л г е д е й ш п уакы тты Д зиро Тангэн1ц петерш 1здеспруге жумсадьщ. Бул онай шаруа болмады. Ешшмге белгназ жас ж йтттщ eciMi онайлыкден таптырмады. Акырында батылдыгы устаган Микита Дзиро Тангэге газет кызметкер1 болып телефон шалды. - Б1здщ басылым, сенсей, й зд щ ем1рбаяньщызды 84

фияламак,шы... Б1зге 1945-ж ылгы ж ендлктен кешн ; ндай мекен-жайда турганыцызды айтпас па екенФз? ; - 1^айда турд ы м ? Ой, о л кезде м ен эскерден апонияга жаца оралгандьщтан ез уш м болмай, кешпел1 1мыр кешт1м гой, - деда мэтр. А л 1946-жылы ше? - 1946-да ма? Тоцтацыз, каз1р eciMe туфрешн... Ив, ! ! ЕФмде. Н исиогикубо тем1ржол бекетше карсыдагы жшаныц жанында, Нисиданьщ 6ip белм есш ж алдатам. - Нак,ты мекен-жайы есшдзде ме? . - Кайдан еФмде болсын, умыттым. О ньщ ем1рбаянга [йншальщты Keperi бар? - Ж о-ж ок, сонш альщ м ш д етй емес. Ризамы н Фзге !нсей, мазалаганым уппн кеппрйцз. Микита телефон тутцасын дер кезшде коя бщда. 1вздегешм1з табылтанына к,атты куандьщ- Сол к уш Д зиро Тангэ Hi 1здеу у ш ш 1946-жылта гтантан М икита Нисиданьщ уш н тез тауыпты. Сартылай кираган, лас тимарат шынында бомбалаудан ■(врдап шекпеген. KepinLriepi екшып кдбаттаты 6ip бвлмеш ;]1зиро Тангэ eciMfli ж птгтщ ж алга алтанын растайды. lipaK о л ушнде болмай шыкдан. Уакыты тытыз Микита ны куте алмай кайтып кейпй. К елеФ ж олы бартан менщ ж олы м болы п суретппш гшнен таптым. E cirm тьщылдатцанымда кездер1 от нашкан суп-сур жузда жас ж и тг eciK ашты. Бвлмеш жылдам ш олып шьщтым. Тура ортада шкталмаган картина Лданген мольберт тур. Суреттен ;штеце ута алмадым - кундарт т у ей шотыр, абстракция. Бурышта шатын келемдо б1рнеше картина тур. Ж ерге геселген алашада шойын бацыраш, ыцтайлы б у nenii, кулш е узтдалерц мандарин цабыцтары жатыр. - С1зге не керек? - деген сурша ж т т сыпайы i-урады. - Мен Ф здщ картиналарыцызды сатып алайын деп «дам, - жалган пацдыцпен жауап бердам. Тангэ цызарып кетт1 де артынан цайта сурланды. - Менщ картиналарым сатылмайды! - цыекд кайырган жауабы оныц да пандана TycKici к елейнш бьпдардо. 1мрац даусы врец шыкданы сонш альщ мен евзш эрец айырдым. Байкус аштыктан вбден титьщтаган секьлдо. - Мессаган! Енд1 сешмен твж ж елесш турайын сол! - 85

дедш де, коинымнан он иендж кдгаз -К бум асы н ш ы гарды м . Еибадатхананы ц жаны] жасырылган ак.шаны. Мен акднаны бей-берекет турде алашага таетай салдьш. Оньщ ойсыз K03i комадты сомага теарейе карал калыпты. - Барлык картинадызды алам. Бола ма?.. ундемей кдлдыц? Тангэ тэты да 6ip минуттай кипактады. Сосын гана басын изеда. Мен оньщ кезш щ теренДнен мейрам куаныш пен ащы eKiHiurri оцып улгердам. B ip aK м е н щ сезДмге берДлер ж ай ы м ж о к едк картиналарды жинауга шрняДм. Кенет жас ж т т сурады: - СДз мынаны да алмадсыз ба? - Эрине. - BipaK-. бул аякталмаган рой. - О л соншальщ мацызды емес. М ен будан артык сейлемед1м. Келемдер1 шагын картиналар мэшинеге киындыксыз сияды. Осыдан кейш абдырап калган Тангэш калдырьш кешеге шыктым. Дайтып оралганымда Микита катты куанды. - Bipey, екеу, ушеу... - о л картиналарды санап шьщты, - алтау! Мынауьщ кэд1мгщей байльщ кой. - Егер ега-уш ай кешнге бара алсак, мумкш, тэты 6ipa3 нэрсе табармыз... - Асыкда жене ашкезденбе! Biere осыныд eei молынан жетеда. М араты , т ш й колтацбасы да бар. Тек мына картинаньщ аякталмай калганы болмаса. KiM бДледа, осы кымбатка OTyi мумкш ... EpTeci куш 6i3 сурет сатушынын, 6ipiHe бардьщ. Умггтен журепм1з луш лдеп, ауыр тартып келеда. BipaK кызы к енда басталган секщда. 0 з кулагымызга e3iMi3 сенбедж. Сатушы болса: - Дзиро Тангэ? Ондайды алгаш рет естш турмын. Мынау соньщ картиналары ма? Буны баска 6ipeyre апарып кершДздер. 0 те eKiHiurri, 6ipaK мен айтулы шеберлермен рана айналысам... - деда. Басында адырып калган 6i3, артынан сатушыны акымак деп есептеп, ебден ашуландьщ. Сосын баскдсына бардьщ- А л айда нетиже езгермед1 - Дзиро Тангэ eciMfli сурепш мулде ж ок екен. Цыскасы аты ейгип шеберлердщ катарында болмай шьщты.

Сатушылардьщ барлыгыныц акылы ауыскан сияцты йнгешмен, осы 6ip ащы шындьщты акыры мойындауга жбур болдык- - Н е болып Kerri, e3i?! - шыдай алмаган м енщ пжамнан басым кдтты. - Бшмеймш, - М икита жактырмаган куйде сейледа. Аз-кем унс1з калган ол, артынан шынайы тш кдтты: - Б1з шамасы, еткеннщ дамуына катты араласып ткен секмдам1з. Осыдан к елш , 6yriH ri кун езгеркже cri... - 1^алай сонда? - Бшесщ бе, Тангэнщ аякталмаган картинасы алгаш рген кезде-ак маган 6ipTypai таныс секшда кершген. [не осы тал кдз1р, сол картинаньщ 1947-жылгы кормеде улде алганына сеш мдш ш . BipaK--- 6i3 оны 1946- ылы алды к кой... Я гни, о л туындысын кермеге апара майды, сонда ешкандай да ж улде алмаган болады. вдан соц оган атак та келмейдь М ше, мвселе кайда... - Иэ, ерине... М ен одан барлыгы алты картина тып алып, комакты каржы калдырып кети м . Айтары эк, 6i3 аш курсак Д зир ога бары нш а ж ом артты к |рсетштж. Сен оныц сол кезде, дистрофиядан аягын ец алган турш керсек гой! Б1з берген сомамен бозбала эш ш к еткен шыгар. Тамакка да, бояуга да молынан зткен болар. Ещц оган бейнеш кесшндей беру гана 1лды. Т ок курсак куйде сурет те жаксы салынады. - Ж ок , мулде олай емес! - Микита аш улы тш пты. - Ш ынайы ем1рде Дзиро Тангэ м улде жок. 146-жылы а к т а оган аспаннан тускендей болды. Гамасы куанганнан iinin кеткен шыгар?! А л , оньщ iipi сол аякталмаган туындысында еда... Енд1 - б г т . узы кургамай im in жур-ау, сол, колдан ашыткан пмдж секйвд б1рдецень - Сонымен оган не болды? - Мен кайдан бшейш? Н е iinin Kerri, не аштан влш шды... М умкш тагы б1рдеце болган шыгар. М ум кш цианы куртпай, шагын дуцпрш ек сатып алып, тал i3ip сабын немесе м р ш к е сатып отырган болар. лмеймш, бшмеймш... Bip аныгы 6i3 айтулы суретипш ерлеп кеттж. - Енд1 не штесек болады?

Гм-м. вткенге тэты 6ipHenie рет барып келеек оолэр едь Бурынгыдан да ертерек кезецге жетш, оньщ картиналарын кайтарсак- Bipa^ бул мумкш бе? Уакыт мэшинес1 эне-мше кдрал калатынын сезш журмш. Буны менщ туйснтм бщгцрш тур. - MyMKiH сен, жацасын курастырарсьщ? - Бола коймас. Соцгы кездер1 мулде туе кермейтщ болдым. Томсарган Микита унгаз кдлды. Сосын менщ кезше кадалып, ыржия к у л т , былай деда: - Одан да, психиатриялык ауруханага кдйта оралмаймыз ба? Bipre, a? Bip палатага... 1 * Энтропия (гректщ tvtpoTria сезшен - бурылыс, кубылу) - иелж бермейтш куат козшщ молшерш аныктауга арналган термодинамика термин!. Бул свз. гылымньщ взге де салаларында кещнен колданылады. 2 - \"Император Севаныц баскаруындагы 21-жылдьщ 26- наурызы” - жапон жылнамасындагы куттзбе атауы.





Б1здщ тебелнзде аралар гуищеп уш ы п журда. Жыл сайын суьщ тусердщ алдында аралар осы куншуадты белмеге Kipin алы п, шацырадда жабысуга тырысатын. Мен оларды шыбынургышпен сорып TycipreH сайын балам долы мен устап керуге талпынады. Бауырыммен сейлесе ж урш те, араларды 6ipiHeH кешн 6ipiH урып далып ж ури т . - Б угш e3i, ауа-райы отыз градустан темендеп тур. - Айтпа! - К узд щ KyHi унпн ете ыстыд. Таудагыдай ызгар болганымен Kyitflipin барады. - Куырып тур! Бас зщцей боп кеткен. Уйыдтап кетешн деп ед1м болмады... - бетш урлеп желшнген о л мандайына тускен шаштарын аладанымен Kepi дайырды. - Мумк1н 6ipa3 ж урш дайтармыз?! А ? - деп мен бауырыма усыныс тастадым. - Жаман болмас едь - Онда Сибадзакиге барып уйрек алып дайтайыд та?! - Куана, дуана келкем! М ен эйел1ме эмияным мен себет дорап алып келудо тапсырдым. О л б1здщ мадсатымыздан бас тартура уиттедк - Кайдан шырардындар?! Осы даладан да сатып алуга болады рой, болмаса KeniKiciH барсандаршы. - Кеш ке бара алмаймын, - деп жауап даттым. Сосын бад ардьшы тауга дарай шыратын багытда беттедш. Аспанныд солтустш барыты тунерш келедь Алдапты Kecin еткен сод Нэнокамидьщ ж олы на тустж. Азырад журген сод мектепке бурылдыд. Нарита тем!ржол еткелш е жеткенде алдымыздан бас кшмше ад ж олад байланган атты аскер жасары керпцц. Откелге жадындаранымызда атты ескердщ артынан тэты 6ip жасад ж аяу жауынгерлер келе жатданын байдадыд. Олар алыста болгандыдтан кез-келген нэрсеш айтып ж олымызды жалгастырдыд. Б1рад жасад 6i3fli ж ылдам дуып жетта. - Ж ауды екшелегендей журда рой, - деген бауырым олардыц дедектеп келе жатданын байдатты. Куннщ ыстырында жауынгерлер шинель киш и. 90

генмен ескерде к,андай ыстыцта да буйрьщсыз шеппне майтыныц белгип. Сап тузеген аскер тек ак жоладты йлауы бар бас к т м д е р т колдарына алган. BipaK дында адымдай басып келе жаткан жас офицер 1ртьшай бурылы п цысца буйрык берш еда, бук ш бас им кайта кищда. Ж аца тана моншадан шыкдандай рлеген ж аяу аскерлердщ бет-жузшен ipi тамшылы жшак, соргалауда. Сонда да жауынгерлер ун й з адымдап рады. Ауада иленген бы лгары мен тердщ жагымсыз ci турьш цалды. Улкен жасак 6i3fli жылдам басып озды. Соцры ауынгер мулде элшрегенджтен езгелершен цалынды fnefli. Осыны байцаган бауьфым: - Устшерше не biin тастаган?! Ы цгай лы к ш м бермей оданда?! - деп тужырды. - Булардыц еркайсысы ею шинельден ал ран сеюлда. - Ие, оныц устше жуннен тоцылган. Эскер жасагы кершбей Kei*ri. Bi3 екеулеп мектепте кыран ж ылдары саяхаттарра цалай барганымызды еске вдыц. Токивадан еткен соц жатыцтау тебеге кетеривдж. •нын, арры бетшдеп тут торайында атыс ж урш жатты. 'оптаса калган шаруалар атысты бакылап тур. Тогэндзи гибадатханасына апаратын алып араштар а я б а гы н а н 6i3 д а ц р ы л ж о л р а б у р ы л д ы к . С о л кагымыздагы сурлеу ж олмен атты эскер жасагы келеда. ^ттардыц тазпш ж1бертген. Ж алгы з аяк сокпакпен бамбук тогайын кесш еткен Из кус фермасына тап болдьщ. Алды мы здан шыккан }юрма кожайыны каз1р уйректщ ж окты ры н жетгаздо. Гацертецпсш рана Токиога 6ip шорыр уйрек Ж1бершть - H eriei 6ip тал барылдауык уйрек бар, - деген ол, К,оршаудыц бурышына тырылган кусты керсетть Фермата ада бой уйретш улгермеген уйрек 6ypice хгырган куш б1зге тынышсыздана карайды. - Аталы к кой, ада жас. Ж а лгы з eai усталган, а й зардапты ургашы уйректерден тартады. Кожайын корыкканынан жерге жабысып д1рдектеген Кус упин KeuiipiM сурагандай KepiHfli. Б1зд 1 к ур к ол кайтарм ауды о й лаган к ож айы н корппйнен уйрек тауып беретш болды. Оныц

камкорлыгына рахмет айткдн соц 6i3, Тонэ езенщщ жагалауьша кыдырыстал кайтуды жен кердак. Б1з тургая ж ер ж агалау деп есептелгешмен шындыгында езенге дешн 6ipa3 бар. Bip шакырымнан кем емес. Мундагы батпацты ж ер тел!мдерц ж иналып алынган Kypim сабагынан саргайып кершеда. Б1рнеше атылган о к, даусы естшда. Жакын жердей уйректердщ ш уы лы шьщты. Алыстан жас уйректер уш нщ аспанга кетерыгеш кершдо. Таты да мылтьщ атылды. У рж кен уйректер алыскд асьщты. Ж агалау бойымен 6i3re карай тэты 6ip атты эскер жасагы ж елш келеда. Мылтык, даусы токтады. Жагалау корганынан тускен 6i3 Kepi кайттык- Ферманьщ жанында колына карта устаган офицер мен б1рнеше жауынгер турды. Ж о л сураган офицерге кожайыннын, ейел! алцаптыц аргы бетшен дауыстап ж ауап беруде. Ц алай ж ур у к ер ек тЫ н аныктаган ескерилер асыгыс аттанды. Bi3fli аталык кежектщ кднатьшан устаган уйрек ecipyuri кутш тур екен. А л жасыл туст! мойыньш алдыга созып алган уйректт кергенде, б1рнеше минутгардан сон, елетшш ойлап, e3iMfli б1ртурл1 нашар сезшдам. “ У йрек й куырдак унйн сатып алуга келеек те, оны ел1 кушнде уйге апару ьщгайсыз гой” деп ойладым да 93ipuie елйрм ей коя турайын деп те п л о м . У йге юрдак. Цусты колына алган кожайын арткы eciKKe беттедь “ Бауыздауга к ета, - деп ойладым, 6ipaK араласпай-ак кояйын дедам. - б л й р е 6epciH.” BipaK бауырымныц: - Кара, каз1р бауыздайды, - деген сезшен кейш шыдай алмадьш: - Ей, бауыздамай-ак кой! - Т1р1дей-ак экете берешздер ме? Кустьщ канатын кдйыра устаган кожайын пике кайта Kipfli. Не тыпырлап, не мазасызданбаган уй р ек п себет корапка салдьщ та сыртка шыктык- Тогэндзи гибадатханасына апаратын саябакка ж еткетм1зде шаруа уш н щ жанынан байлаулы б1рнеше ат кершда. - Салт мшгендер кайда кеткен? Уйыктап жаткан 92

wrap?! - деп уйге караган бауырым цы зы гуш ы лыц нытты. Шынында да, олар шарбацтыц артында сулап жатты. - Демалып жатыр. Мыналардыц бас ш и н е ак клан байланбапты. Соган Караганда, елгш ер шегшш ткен болды, - деп бауырым болж ам жасап улгерда. Дацгыл ж олга шыкканда шамамен он метрлш [шыктыкта б елiне деш н шепинген жауынгерлерд1 йцадыц. Олардьщ барлыгы дорбаларын жастанып 1Кыга баскан. Bip жауынгер, екпш псш щ кеудесше айылган орамалга торсыгынан су куйып жолдасыныц ш жидырмащны. Т алы п тускен кез1 ж ум ы лган куш , гзын анкайтып ашып жатыр. Бет-жуз1 кызарып кеткен |я кара терге тусйгп. Осы кершштщ ж агымсыз эсер алдырганы соншалык, карагыц келмейда. Bi3 тебеден асыкпай тускен кезде, тэты 6ip жасак ездесть Era ж узге тарта жауынгер ж ылдам адымдайды. Мен саптын ортасында ездМ нен ж уре алмайтын сауынгерд1 кордам. Оны eKi колмен колтыцтай котерген солдастарыньщ 03i шаткаяктап келеда. Коз1 ж ум ы лы п еткен жауынгердщ басы мае адамдаю сеюлда, адымдаган сасактыц сарынына uiecin eKi жакка аунайды немесе ртка курт шалкаяды. Содан 6ipa3 еткен сок 6i3 тура сондай жагдайдагы агы 6ip жауынгерд1 байкадык- Оньщ бет-ж узш де штеценщ белгмп жок. Ш амасы акыл-eciH жогалтканы эншалыц денесшщ ауырганын сезбейтандей. Ж асак ем1ржолдан оте бастаганда оньщ 6ip аягы рельске ш о п калып, 6ipey туртш кулаткандай етпетшен туей, рлтыгынан демеген екеудщ устап калуга шамасы елмедь 0 л in калгандай сулк жаткан жауынгер журюке едерп келтсруде. Датардагылар адымынан ж адылды, ларды арттагылары кысып барады. - Токтамандар! - офицер айгалай буйырды. Таска й р ел ш егаге айырылып агатын езен секиад «ауынгерлер жасагы сарбаздыц тусына келгенде как сарылды. 0Tin бара жаткандардыц эрцайсысы оган Hci3 карап етуде. Ж у р и т токтатпау гана кезделдь - Ей, тур! Тура алмайсыц ба, не? - деп оньщ асына тенген офицер айгайлады. Ж ауынгер шынтагын -преда. Офицер айгайлай туей , 'уруга талпынган сарбаз жамбасын котермек болды, 93

б!рак, эл-дармеш жетпеда де, сьищ ете калды. Сосын кайта турмак, болып, кайта кулады. Осылай бДрнеше рет талпынып, тауы шагылды. Н еге екен ш бДлмеймш басыма: “ Пьеса кезДнде елтДрДлген актер да дел осылай кулайды\" деген ой келда. Bip ж ылдьщ ержтД ескер болуы мумюн сарбаздыц бойы езгелершен кыска жене елсДз кершда. Офицер: - Тур орньщнан! Оз-езще берж бол! - деп буйыра айгайлады. Осыны кер ген темДрж олш ы ныц ейелД сарбазга шемйппен су ала жугДрда. Осыдан кешн шыдап тура алмадым. Ещреп жДберердеймш. Кеудемде долы ашу пайда болды. - Онын, цалай айгайлаганын кердоц бе? - деда куып жеткен бауырым. Содан он метр жер еткенДмДз жок. кеудесД жалацаш тагы 6ip жауынгердД кердж. Оныц магына-мацызсыз K03i жартылай ашьщ. УнсДз касарыскан о л турып кетпек болуда. - К^ане, кане, жарайсыц! - деп жацындап келген жауынгер дем 6epin жатыр. Енда 6ip сарбаз курка алкабьшьщ шетшен сугарганнан калган туйык суды торсыгына куйып алмакшы. Оныц ерекетш бауырым тандана нускады. Ж иы рма метрдей жерде тагы 6ipeyi жатыр. Олардыц барлыгыньщ есуастарга уксаганы сондай бет-жуздерщце ештемешц нышаны жок- Ж о л бойьшда 6i3re мулде жап-жас, аласа бойлы ж аяу ескер кездестД. У н й з адымдаган о л екД иыгына eni дорба, кос мылтык аскан. Сосьш шалкасьшан жаткан, кезД ж ум ы к жауынгердД кездестДрдДк Онын, жанына тДзерлей жайгаскан майдандас cepiri етДп жаткан ж аяу ескерлерге жалынышты кол созуда. - Аздаган суларыц ж ок па? БДздДн суымыз мулде таусылды. - Су бар! - деп жауап каткан бДреу, оган торсыгын усынды. Сарбаз бДрнеше жутымды сержтесДнАн аузына К¥ВДЫ да, мандайы мен орамал жабылган кеудесДне су урттап буркДда. О л суды касиеттД салт-жора еткДзгендей мукият куйды. Судьщ калганына кез жеткДзген соц, жаяу ескерге ризаш ыльщ бДлдарДп торсыгын кайтарды. 94

Ж урш к еле жатып, тагы б1рнеше сулап жатцан lybmrepfli байкадык- М ектептщ жанына к елгенде бауырым eKeyiMie штастьщ. К еш батып калы пты . М ен сокдак, ж олмен iMe карай асы га ады мдады м. КенДл-куш мш н, шарлыты сондай кулазы п келем. Сейтш ж урш рылатын жер1мнен етш кетш пш . У й ге ж ете сала дымен уйрект1 себет кораптан ш ы гардым. шалактанган кднаттарыньщ арасынан кы лтиган басы рьщсыз кершеда. Мен оны бутан дешн кептер eciplnreH рта ж1бердам. BipaK шалажансар куйте тускен кус латын жайып ушуга талпынган, алайда басын да •тере а л май жатып калды. Мен оны тотанта апарып, суга ж1берд1м. Тырбандай (згалган уйрек шалкасынан TycTi де тады жаркырап банын козгалтты. “ Мынаган не болды?” , - деп ойладым. Кутпеген жерден кызымды жетектеген эйел1м келе 1ЛДЫ. - Ж ур, экецнщ кандай уйрек екелгеган корейце. - Керетш ештеме ж ок! А р ы барындар!... - оларга (бепгазден-себешаз айгайлап ж1берд1м де, ж алш ы кызта iipeKTi Kopmire сойдыртуды буйырдым. BipaK уйрек-п жей алмадык, epreci куш таныстарымызга spin ж1бердш.

М И УРА ТЭЦУО жапон жазушысы Тэцуо Миура ез ербектер1 ушш Жапонияда б1рнеше рет едеби марапаттарга ие болды. Акутагава Рюноскэ атындары сыйлыкты “ Шыдамдылыр” атты штабы меншжтесе, Нома атындагы сыйлырка “Тапанша жене 15 ерпме” атты туындысы тагайындалган. Сондай-ар, Ясунари Кавабата атындагы сыйлыкты шагын ерпме жанры уцйн иеленген. Ш ЫДАМДЫЛЬЩ | екеуш з таныса сала Фукагавага барып кайтпак, болдык. Былтыргы кектемде алыстагы Т ох о к у провинциясынан шыгып Токиога келген мен у ™ 11 осы марныр тургынына сапарлас болганым ете кызьщ еда. Фукагавада туган Сино он epi жасына дешн сонда турыпты. Шындыгында согыстьщ сорына таман олар Тотигиге кенжен, содан 6epi Сино 6ipfle-6ip рет Токионьщ осы 6ip вртке оранган ауданы рандай куйте тускенш кермеггп. Жарында ауылдан келген мен ушш, Ф ук агава ер таныс жерлердар 6ipi (кундеш к!! тарертец жене кешшсш универеитетке ратынайтын жолдан кеш нп). вйткеш мен мунда айына 6ip немесе eni рет, T im i ceH6i сайын келш туратынмын. Кинсибори тоганынан Токио вокзалына дешн баратын трамвай Судзаки тоганын айналып e rri де, Фукагава- тое саябагына тортады. Есжтен тусе ралган Сино кершда де, кер тыныстай жан-жагын барылады. ИПлдешр рапырыр ыстыгы болатын. KyHHip рызуы шатырларын куйдарген аласа ратарлы барак уйлердар успнде рызулы ауа мен аршыл шар кшкш тур. - М улде танымай турм ы н. Т1птен мунда келмегендеймш . Т ек мына мектеп рана ешмде ралы пты , - деп мундана ралган Сино кешешр аргы бепндеп кенетоз гимаратра сштеда. У ш рабатты мектеп уш кун ceynecimp астында зарыгып тургандай кор1неда. Сино осы мектепте бес ж ы л орыпты.

- Ештеде етпес, мудайма! А р алап керейш , есще ер. Туьш-ескен ж ерщ гой. Сино ж ымия кулдо. - Есшде б1рдеме калган сиякты, - деп мектептщ >ая бастаган гимаратына к езш щ диы гы мен карал вды. - М аган ту гел ертенш Kerri деген болатын, ак тем1рбетонды гимараттыд тек терезелер1 калды енге сене алмагам. К^ысык кездерш ж ыпы лы дтаты п алды да, ертенген и арасыньщ уялары на уксас мектептщ ундрейген тезелерше аныктай карады. О ньщ осы 6ip эрекетш к,ылап турып кулк1м келда: - Егер ер гимаратгы осылай мукият карайтын болсац (Кайда улгермейм1з. Сино иыктарын кетердо. - Ондай болса ж уреш к. К,айда барамыз? - Кибага Kerriк пе? - Одан да Судзакщц аралайьщ. Судзаки тоганньщ аргы бетшде болгандыдтан, алдьшен 1баны коре кетей1к деп ш еш тж . К ун сэулесш ен аркырап жаткан рельстерден, мектеп гимаратыныд шедкесшен етш Киба су коймасына бет алдьщ. Сино, мен бауырымды соцгы рет корген жерге бармак шды. Ж олай 03i туып ескен ж ерлерд{ де керсетпекпн *. Тогандар мен агаш кесетш орындарды 6ipiKTipreH ибада екпек ж ел удайы согып тураты н. Су аймасындагы агаш салдар желден ш айкалып жатады. 1айыр мен саркынды судьщ т е ш кетерген ж ел к алага арай жыпырлаган агаш угшдосшщ шадын ушырып, йренбеген адамныд кезше тутш сиякты тиш , удай шытатын. Егер Киба кеш ей д ц ей адамныд к е з т е н гас адса, оныц жергйпктт емесш б1рден бш уге болады. Мен алгаш рет Киба кешесш аралаган кезде бауырым аган кулген болатын. Шынында, бауырыммен иыктасып ешеде келе жатып, соккан ж елден кез1мнен жас арлаганы, к ул к й п к ер ш е тш д М кед1л1ме куаны ш ыйлайтын едь Сол кундерден уш ж ы л еткен сод, ылтыргы кектемге мен Киба кешесшде ж алгыз додырдым. Бауырымныд жодтыгынан ж урей м куарып, :ез1мнен жас акты. Осыныд барлыгы желден болатын. Лумкш уйренбегешмнен шыгар, елде агаш упндмп -1071 97

молынан кездескендактен болар осы ауданга жерсшудев у м т м д а б1ржола уздам. Бугш Киба Сино екеум1зд1 тштен жадтырмай кдрсы алды . Дарагай ж иынтыгы да, су коймасы да квз карыктырар жарык, шашып тур. Агаш кесу орнындагы араныц даусы ш ыщ ырып жатты. Бурыныракта мен Фукагавада ж аяу цыдырганды унататынмын. Мумкщ содан да шыгар кепшишеп, темею дукеншщ, кржайынын, каракумьщ унынан жасалган кеспе тасушыны, агат шеберханасыньщ кузепшсш, келж журпзупллерш жаксы танитынмын. бй тк еш бауырым ж огалы п кеткенде, олардьщ бэршен сонуы рет кашан кергендерш аньщтай сурап, дептерге туртш алгам. Осы 6ip карапайым адамдар I меш алгашында i3 кесупп екен деп, артынан кулш жатты. Сол ж олы барлыгы дос пешлда жак,сы адамдай KepistreH, енд1 мше жакдырмай карайтындай, женда | жауап бермейда. Tiirri, кез1мнен жас агызбаган желдщ 03i жацамайтындай. Цыскдсы бауырласып кетам деген Фукагава меш мойындамады. Сино екеум1з су коймасыньщ жагасында турмыз. | Долдана сокдан желден су бетшдеп куннщ келенкеа дарщцеп, талдар едеттегаден де датты шайдалуда. Аргы жагада саргайып кершген алдаптан аранын, уипндей к ел ж тщ ш уы лы естЬпп турды. - М ше, Киба деген осы! Ерекше ештемеш жод! - дедам де суга шырт тушрдам. - Жел1 дандай, а!? 0з1мшц Фукагавада жургешмдо енда сезшдам. К уннщ ыстыгында Сино меш белгш з кешелермен ; алы п журда. Ж е л г е бетш тоскан оны ц шаштары желб1реп, мандайы мен бет! шып-шып терлепй. - Kepi дайтпаймыз ба? Бул жерден не керем4з? - деп усыныс тастаган мен, осы сапарга шыгуга келккешме нитей екшдам. BipaK, Сино ештеце тындагысы келмеда. - Мунда бэрш керш дайту упин кел ген жокдыз гой! Кшосене ж уре турайьщ та?! Д олы н айдастырган ол, журелеп отыра Kerri де, мундана тш датты: - Осы жерде болып па еда? Ие, осында, осы жерде 6i3 бауырымыз екеум1з сощы рет кездестак. Калданбалы химияньщ жогаргы техникалыд

и лищ есш де 6ijiiM а л тан бауы ры м сотые кезш де фылгыш затгардьщ зертханасында жумыс датеда. Окуды йрген сон белтадаз себептермен осы с у цоймасын ■нппктеген агаш е ш м д ер ш щ к ом паниясы на ыстырылады. Директор кызметшде бес ж ы л табан цармай жумыс ierefli. Тертипш жылында мектеп бЫрген н, Токиога келш бауырымньщ акдгасына университетке супм. б й т к е т отбасындагы алтыншы бала болтан матан ылдаты экем кемектесе алмайтын еда. Оныц устше нсаулыты да нашарлап калган. А л , бауырым менщ т ауыртпалык тушрмейтцпмда айтып отыратын. Мен оган келген сайын акшаны аямайтын, сосын ■ше турл1 тэптге тойдыратьш. Б1рде ерте кектем кезшде, ныц алдында кептен кездеспегенб1з, мен мекемесше рып таба алмадым. Пешттц жанында темега тартып ■ыртан кузетнн, директор с у коймасына кеткен шытар >да. Ж олай е ш и м кездеспеда де, мен с у коймасына ке тарттым. Кектем жакындап калса да, удей соккан ,гскы суык ж ел мелдар судьщ бетше терец эж1м rycipin атты. Бауырым ж алтыз екен. К олы на ш ге к й бакан статан о л неге екешн бшмеймш, 6ip салдан екшшшше ргап етш журда. Куртес1з журген оныц аппац жейдесшен взщ булдьфайды. Цорцып KerriM. Сосын цатты дауыстап шацырдым. 'осын естшген дауыстан о л ыцтайсыз куйде тура кдлды. 1еш танытан соц жатата жацын тустаты салта карай актана журд1. Мен су коймасыныц бетонды кырымен тан карай карсы жупрд1м. BipaK аташ сал екеум1зден ;ашык ед1, арамызды он м етр лж су белш жатты. 'епе-тендокда эрец игерген о л менен: “ Н е болды?” деп урады. Мен дауыстап, бар-жоты акдю керектотн айттым. >асын изеген ол, чек ютапшасы мен мер кецседеп 'Стелдац суырмасында екендагш жене канша керек болса ронша ала бер>чмда жетшзда. Сосын б у п н бос е м е с т т н , гек ертец тана кездесе алатындытын айтты. Bi3 6ip- 5ipiMi3re карал 6ipa3 уакыт турып калдьщ. Батып бара жаткан кун оныц артынан тусш турган, содан да шытар бойы узарып кеткендей кер1нд1. Кездер1 ш ущ рейш кеткеш соншалыц, жанарыныц алдында карайып турган келецке бас суйектщ ущрейгеншдей байцалады. KeTin бара жатып разылыгымды жетшзген матан ол, б1рдеме

деп айгайлады да ж ы лы жымиып колындагы б ак а» кетере куанды. Содан кешн 6ia кайтып кездеспедйГ Сол куннен 6epi уш ж ы л erri, енда шве тек директор ауыскан су крймасынын, жагасында Сино eneyiMia т турмыз. - Содан кайтып кермедадаз бе? - Ж ок , кермедам. - Оган не болтан, сонда? - ©лда, - дедам еш ойланбастан. M eH i« т ш м бала кушмнен осы 6ip свзге ебде уйренген. У лкен эпкем? 0лда. У лкен агам? влда. “влд деген сездщ ьщ гайлылыгы соншальщ, ештеце тусшдай ауре болмайсын,. - М ум к ш , кайтармы з? М унда керетш ештем калмады. Су коймасы деген кедами су коймасы. Уяиш карасан, да, ештемегн езгерте алмайсыц. BipaK кетер алдында Сино журелей отырып, колы дутата ынгайлап, сута тэу erri. Ж ука ж1бек кездемег жатадан аппак мойыны жарк етш кершда. Адымдага аяктарымыздьщ тарсылын сута жащырыктырып 6i Судзакиге бет алдык. Б у л ауданда мен бармаган тек Судзаки шыгар Бауырым арнайы ертш апарган емес. Б1рде бауырьп ж умыс icrereH компанияныц директоры отбасымен, Син окьгган мектептщ 6ip белмесше уакытша кешш бардь: К е ш к е к в м ек те ск е н б ауы р ы м ды арты нан 1зде: барганмын. Сонда мектептщ шатырынан Судзаки/ барлай караганым эл1 ешмде. KepiH ici керемет болатын. А ш ы к туске боялга1 жататан уйлер ж1ндшке кешелермен белшектелш, 6ip 6ipiHe жакын орналасыпты. Ш атырлар мен терезелерде: кершген яктпьтл ж ене кызыл ту ей желектер сама желмен желб1рэеп турды. Мен секицц ауы л баласын. б ул тадгажайып керпйс еда. Бауырымнан сонда бары кайтуды сураган едам, кызарып кеткен ол меш акымакк балады. 0йткеш, Судзаки - жезекшелер Kemeci болатыв Bi3 трамвайдан тусе калганда Сино балалытыньп керппстерше кемипп калды. 03iHe таные асхананьп бамбук пердесш б1рден керген ол: - О, б1рден таньщым! - деп куанган куш алаканьп шалалактап, меш кутпестен езше таные тар кешеп бурылып Kerri. 100