Мүсрепов Ғ. Кездеспей кеткен бір бейне

мал Т1ПТ1 тезф ек жылжып Kerri. Оньщ беталысы да Сыр- vдарня. — Токта, шал! Эуреленбе, кутылдык, кутылдык! Ай гул атына каргыи Minin алып, кэлрып TypFan ка- рангы тущи жарып ж!бергендей ашык дауыспеп: — Токтандар! Токтатындар отарды! Танертен кур- гакпен козгаласындар. Канал 6iTinTi! Канал, канал!— Жайылма суды сол тартып э к е тт жатыр. Канал, ка­ нал!— деп, шубаран отардын алды-артына шауып барып, оралып арен токтады. Эуел1 кетерпда шыкдан дауысы енд! Gip кезде д!р!лдеп, жылап ж!бергеш байкалады. Калрып-шулрып келе жаткан койшылардын 6api де сср- rin, ynci3 тун, гум д еп Kerri: — Канал, канал!.. Сусы з дала егей шеше Foii, уза к тундер тугьл, узак гасырлар бойы ж ы ласац да eMipeiiep ме, былк етер ме! Ж айылран судыц Keftin сырылуы ж ана каналдын 6iT- KeHi де! Б е зм е н жайылран суды сораптап сорып э к е т т жатк,ан сол канал болат та. Койшылар Айгулд1 тары да коршап алып: — К ан алда да сенщ енбегщ бар рой; — Сен болмаранда тары 6ipa3 саррайтатын ед1 гой!— д есш кошемет керсете бастап едк Айгул оны ecTir ген жок. Ж иренбестш щ басын алга карай бурып алып женеп бердн А т та ушып келед:, Айгулдщ е з i де ушып келе жаткандай. 0 3 i ym in де, езгелер уш ж де элдекандай улкен Gip куанышты айтып KeTin барады. О л олец айтып бара жат- кандай. б л ец н щ ce3i емес, сазы калады рой есте. Ангул ж урегж ен аткылап келе ж аткан д а сондай 6ip саз едь АКЛИМА — A nal— деп басталыпты жауынгер хаты. Жалын аткан ыстык леп шыккан «Апа, апатайым!» деген сезд£р дуние ж узж е айрай салып тургандай. — Апатайым-ай, сагындым Foft,— дегеннен кешн т(- з ш калган кеп нокаттар ыршып тусш домалап-домалап кеткен кез жасына уксайды. MyMKiH, хатты алкынып отырып, асыгып жазган адамнын булырып келж алкымга лрелгсн сарынышы 100

арытылып uibiFappa сез таппай, т у й ш п калып, кап нокат- ка айналган uibiFap! М умкш , анасын катты сагынран ба- ланын он б е т а к ха т ж азса д а, бар айтары осы 6ip Fana сэрындым рой деген куаныш ты к у р с ш с куМ болар. Хатты алып турган Аклима апайдын да жан жайлауы 6ip рана сагыныш KyfliHe лы к толы ж ур етш едк М айдан - Fa кеткел1 бес жыл болтан жалрыз улы Касымнан ек! жылдан 6epi ха бар жок-ты. Сондыктан ана журег1 жел урлесе де ызындап туратын катты буралган домбыра шегшдей ap6ip нэзш унге косыла кететш. Х атты окып TypFaH ж ауды раран кой кезд1, суниак бойлы Нурила «сэрындым рой» дегеннен KeftiHri коп но- каттарра cypim n кеткендей аз рана Kiflipin калранда, ана журегш бурк етш бузып шыккан ыстык та ipi ж ас там- шылары стол устш е тырс-тырс тамып кета. Нуриланын д а ж ан а рана ашыла бастаган кызыл гулдей улб1реген Кызыл ершдер1 flip карып, бш к ак мандайы кы зара ка­ лып едЬ У зш уге айналган у м т н кайта 6ip ж ал гап Ж1беру уш!н келген хатты колына алганда, Аклима апай «балак- наи» дегеннен баскасын байкаган да жок. 0 з баласы Касым туралы келген кара каиаз сандык тубш де жатса да, мэнг1 узш м ес ана у м т — «балан Mine Tipi табыл- ды»— деп, торгайдай шырылдады. Ж аска толы кездерш Keprni пэтердщ террасасы на жуг1рш шыга берген Нурн- лага 6ip ж ал т е т ш з т калып, Аклима: — Нуркеш-жан, 6epi келил,— дед! колындагы хатты KepceTin. C ofuc кезш де 6ip т1лект! адам дар 6ip Fana тун б!рге тунеп шыкса да, 6ipiHin куаныш-кайрысына 6ipi оп-онай ортак болып кал а бередк О сы пэтерде ек! айдан 6epi Kepuii туратын Аклима мен Нурила д а коп сырларьша ортактасы п кеткен ж андар едь Б ш к вкшел1 аксур туфли киген эдем! аяктары н терра- санын аралы к ж актаулары нан сы лан eTKi3in 6ip-aic ыр- futth да, Нурила дш eTin 6epi TycTi. H93iK капа кыз- рылтка боялран а к ж уз! куаныш сезшгендей, еркелсй кулш кеп, Аклиманы к колындагы хатты алды. —• Куаныш уст!нде жылайтын болсан, окымаймын,— деп, эуел1 А клим ага eplxcia 6ip езу тарткызып алып ед(, enfli Mine, «сэрындым foA» дегенд! окыранда Нуриланын вз дауысы да калтыранкырап, аз рана Kiflipin калды Ж уп-ж умыр аппак мойнында Keriflflip тартып турран еь-i куре тамырдын да. лып-лып соккаиы Kopinin тур. в з е гщ 101

Jo e-iAtit- <МцftA псп етердей тш теу карайтын коздерж щ жанары жаска шыланып барады. 0р салам сн аада да элдекайда Tvfiicin калатын езен суындай, eni кою лдщ теркшдсс 6ip муны тогыскалы келе жаткам снякты. Д эл осы жерде ei<i эйел- д щ ж ур е п де домбыраиыц екi шегждей ei<i турл1 буралса да 6ip куйге келш, 6ip куйге косылып тур едь Х атты к бас жары бш к орден тар Fana арнамен, апыр- топыр TiK кулап тускен тау суындай, туйдек айтылран сарымыш Kyfli екен. Не, акын айта алар, не болмаса, куй- uii рана ж етю зе алар молд1р таза, тунык сыр. Бул куйд1 Нуриланыц 03i де дауысын шырарын оку га шыдан ал- май, коз ж упртш кана orri. О дан аргы ж агы арын су жайылмасына жеткендей, кен жайылып, тымыш аккандай скен. Нурила осы 6ip тусынан бастап к е т : — A na, сеш К араганды дан тапканыма epi куандым, opi киналдым,— д е т -i ж ауынгер.— Осы хатты жазар- жазбасымнын ©3i 6ip ауыр сын болды. «Акадырдан» кез- д ес п р п м келш, э уе л п хатымды сонда ж1берж ед1м, К,а- рарандыдан козралмаран екенсж... — «Акадыры» Heci?— деп, Аклиманын танданып кал- ганын Нурила абайламады да, хатты окн бердт — Неге дейсщ рой, апа, бул жерде. OFan кеййпрек оралармын, эуел1 аздап есеп берейж. Кулары хатта болса да, exi K03i Нурнланын ж уз ку- былыстарын бакылап турраи Аклиманын эл1 айкын бо- яуларынан айрылмаран кайратты кара кездержде «не­ ге?» деген сурауды н турраны да рас едк К уд ж т1 6ip ой толкып келш коз жиектерж е соккандай, кездер1 кен эшылып кетт1 де, аксур лау ж уз! к уа к тарта калды. — Мен бул сорыста кырык еш мын топлз жуз кырык торыз километр жер журд1м, ana. Кешн оралармын деге- н iмнiн ж ау абы да сол кырык торызыншы километрде жатыр... ¥мы тпасам... тап сол куш с е т и де кырык торыз- га толган куш н едь Сол кунще арнап жазган хатым тес кал там да келе ж аткан. Bipa#, бл хатты сен де алган жоксын, ез1мде де жок— — Байрус бала м е н т кырык тертке биыл толатыным- ды умыткан-ау...— деп калды Дклима. Мунысы куд1п ме, элде, ж асын артык айтканды унатПйраны ма, ол ара- сын Нурила тапл ангарран жок- Онын кулагына алыстан 0ip таныс ун келе бастагандай, езгеге ойы бурыла алмай- Тын халде едь — Б ул онша уза к та жол емес, апа: оз1м!здщ облыс- 102

ты он айналгандай-ак,— депт1 жауынгер,— Екшш1, сон- ipa жер ж урсем де Берлинге ж ете алганым жок. YuiiHuii, бутан лоезбен жургешм, ауада ушканым, таншмен жур- reni.M, uirepi ж ургеш м , кейш ж ургеш м 6opi косылады. Арман сол соцры кырык торызыншы километрден аса алмаганымда рой!— дегеннен кейш ж ауы н гердж екппш- Ti 6ip KypcinreHi д е е с т ш п туррандай едк Нурила д а KypciHin калды. Сол Kypcim c Аклиманын ойына келе калган кудш терш жауып т а Kerri. — A na, KyaHbiui-KaftFbiFa б1рдей берж , ер болатын едщ. Enfli сол кырык, торызыншы километрге оралайын. Мен сенен тудым рой, сен Де !ршлмей ере бер,— деп, жауынгер 6ip суйешш айткан жершде, Аклима апап бар Kyflirin умытып: — Кулыным, каргам, Касым-жаным!— деп калды. — Тун едк ana. YuiiHini тун едк К уш й зп коп атыстан кетер1лген кокала туманнын nici эл1 арылран жок-ты. Бул тун менщ ен сонры керген дунием болрандыктан коп нэрселер элi коз алдымда турады. Бултты тымык тунде шырыс ж ак бетте Fana 6ipa3 ж улдыздар айкын жаркы- рап турды. Етектен котер1лген коргасындай ауыр сезш- ген кара булт тун г1 ал аса аспаннык уы к кары шегшен асып, не тарамай, не шекпен, озеншн немштер ж ак бетш каранрылык дуниесшдей тумерт!п экетш едк Сол карак- рылык нем1стер ж актан ауды ма, ж ок па, мен оны б \\л - меймin. Мен корген сонры сурет осы болатын. Кейде кара туншц карпы жарылып кеткендей «бырк- сырк» eTin калады д а, кейде тунш н meri салбырап Tycin келе жаткандай, кызылды-жасылды aFbin ж ургеп октар кершедк — Yinim ui тун ед1 дед1м Foft, ana. ©зеннен от у yiuin уш кун, eKi тун арпалысып, арры ж ага га иек арта алмай тургамыз. Арпл бет от белбеу, ок топанымеп коршаулы туррандай аяк салрызбайды. О к бораны езен 6eTin жун- ден TyTin тур. Немштердш iprecin осы арадан 6ip KOTepin тастасак, op жарында киын-кыстау ж ок сияк/ганады. Жауынгер уипн зан сол, апа: ен 6epi турран кауж - пен ecenTececin, оньщ эр жарында ылри ум1т дуниес! жатады. — Эл1 еЫмде, кен жауырьжды, сом декели KapanFu тунде кунд1зг1ден repi де ipi KopinreH дивизия командир! полковник Ремизов танкистер арасына келдй Казыктай катып, сымдай тартылып тура калган танкнстермеп сал- кын амандасып, баяу аяндай оте берд!. Тыкыршу барлы- 103

гы, ж ак а 6ip буй рык. белплер! полковниктщ касьшдары Kimi офицерлердщ уршыктай уМ рмген жинакы козра- лыстарынан-ак, к е р ж т тур. Полковник кейш оралранда, аирын ширак. басып келш карсы алдымызга тура кал­ лы да: — Бар марынасында epiKTi турде, бар марынасында ешк1мге борыш ете алмайтын 6ip ауыз сез1м бар, жол- ласти к сез1М,— дедк— Орындаран адамдарра ерлж тс, атак та, бак та эперем деп уэде ете алмаймын. Ол езде- р!нде ж е тк ш к тк Bipait, калай ойлайсындар? Арры бетке «Tin , бекшш аларлы к уакы т болды ма, ж ок па?— деп б е т ш г е ум'лгенде, мен ж урепм н щ тубш е дейш K epin. тур-ау, деп, ойлап калдым. Содан сон 6i3 кайтарар жа- уапты е з1 айтты: — Бьпемш, е т т Kerri, алдакашан е т т кетп, кеинктж, дейандер,— дедь Em6ip сездщ ушын найзадай, Ty6ipiH томардай етпей, жай салмакпен айтты. Солдаттын кунде еститш катал эм1рден repi осындай 6ip ж олдасты к сезд1 сарынатын кундер1 болады. Ата-ана- сын, дос-жаранын сарынып ж уретш жандар осындай 6ip свз еспгенде, сол ата-ана, дос-жараннын yniH есггендей болады. Э р жары уз а к энг1ме, сол ж ерде бес танкист езеннен танюмен е т т , аргы кабакка бекшуге уэде бердж. Эл1 еам д е, бес танкш щ командир! унс!з рана танк!- ш зге келе жатырмыз. Танкйй тас 6eKiTin ж ауып алып, судын астымен езеннщ эр жагына етпекшз. С у астында тор д а бар, ор да бар, TeMip тузак, коршаулар да бар. Су астын тексер1п шыккан барлауш ылар бул кауш тердш барын жасырран д а жок. BipaK, сол к а у т т е р д щ ара-ара- сымен втуге де болады. ©зенге TiK тусш , он метр журге- cin, сол ж акка бурылып, он бес метр ж у р т барып, кн- гаштап к аб акка асылуымыз керек. УнЫз ойымыз осыны ссептеп келе жатыр. К е з а з ерлж емес, кезд1 ерлж керек, соны ойлап келем!з. С у астындары шытырман торды коз алдымызга э к е л т , ара-арасымен жол 1здеп келем)3. Ке- fleprici3 eTin кетсек, танкш щ ш ш д е п ауа туншыкпаура жетед1 де, ол eKi арада TaHKiHiH iiui cyFa да толып кете алмайды. Елеул1 6ip кедерг1ге ушырап, не Lnrepi, не кейш кете алмай турып калсак, коржын ayFa тускен балыктай боламыз. Ой кайта-кайта осыны есептейдк В т е к и узердей катты кысып кол алысып ж атканда езен бетш е тары 6ip карасам , эл1 ж ун-жун екен. Б1здщ эскерлер езеннен тунде ете ме деп KayinTenin, немштер 104

ок боранын эларетпсй тур. Унс1з рана теш'р кебеж ем1-згв шрдж. — A na, керкпесек, кош бол!— дед!м 11шмнен. Ж ок, ana, жок1 Атынды аузыма алдым да кош бол легенд! айткан жокпын. К,оштао деген кургы р ой неше рет келш, кипактап касымнан кетпей койса да, айткан жокпын. Айткыздым деп ол Kerri, айткан жокпын деп мен кал- дым... Тап осы 6ip ойланып ул пр м ес, кез 1леспес, к ас как- кандай 6ip сэтте сезд1м — ж ары к дуниеде коштасарым да кеп екен. Коштасура ешкайсынды кия алмадым. Еш- кайсынды деймш-ayl К,арарандынын уздж ш з агылып жататын кем ip таснтын поездарынын TyTiHiH д е кия ал­ мадым коштасура. Ж огары да ескерткен хатты д а арры беттен ж 1берпм келш, ала кетам. Аярына «дешм сау, аманмын» дегенд! ертецп KyHHin атымен тары 6ip ж азгы м келдк ByriHri кун мен ертенп куннщ арасында канш а уз а к , кандай кызыкты eMip ж атады , апа... Y3in-y3in айтылса д а уз а к 6ip жыр ест!лгендей болып, eim epi бузылып, аж ары сына калран эйелдер 6ipiHe-61pi карай алмай калысып едк К,ызарып кеткен мурындар- дын кайсысын кыр мурын, кайсысын кайкы мурын деущ де киын болып калган екен. Мандайдан биж кайырып, жуан epin, желкеЫне бостау жия салган колан саргылт шашы Нуриланьщ жумыр мойнын томен Hin вкетштк — Сен де бос екесщ рой,— деп Аклима Нурнланы жубаткан болады. — Осындай баласы бар адам жылай ма екен,— дсп Нурила езу тарткан болады. Кездер! кездесе алмайды... Эрен дегенде даусынын flipinlH токтатып, Нурила хаттын аяк жарын окып кета: — Ж ер бет!нде з1рк!лдеп, кулагынды тундыратын ауыр танк! су астында кумыккан, тумшаланран, туйык унмен рана келед1. Б1ресе арткы жары, 6ipece алдын- гы жары кайкан кап>т, езен ?y6iHiH май батпарын ж ум сак кана ecin келе ж атканы сез!ледк ©зге дуннеде уп жок... — Бурылма! Тура тарт! Енд! солга карай! Болды, болды! Енд! т1к тарт! Ал, онга бурыл!— деп, дамылсыз кыпылык карып, карсы алдымда кубы ланама тур. К,а- сымдары уш жолдасымнын коздер! де осы 6ip кобелек канатынын кыпылыгындай рана у м к к е кадалы п калып- 10В

ты. Э р метрда тутамдап есептеп келсм!з! K,ayin насыпан суп пене етш, суйемдей жерден аман калуымыз керек. ЬК1 минут... Е м жарым... Е м , кырык... eKi, кырык 6ip... ек1, кырык ем ... кырык уш... Минут пен мннуттын арасы дуниен! шыр аиналгандай уза к жол екешн сагат бетжен oipiHuii рет сонда керд1м. Т ан м нш iiui кек буалдыр тар- тып, iuiKe тарткан демщнен жылбыскы nici келе бастады. Т ‘зеге жакындап су да келш калыпты. ©Kin емес, туЫнде элденеменеге малтырып, козралыс-кимылын еш м аз, дш- п р 6ip халге тускендейсмк Bip кезде тан м н ш imine мрген су кейш лыксып, кеу- дем1зге дейш 6ip жайпап e r r i де, кор-кор yfiipinin, астын- гы еЫк-тесштерден кулай бастады. М енщ алдымда 6ip, артымда уш таи м бар-ды. Олар- дын нешеу1 к ы р т а ш ыры п, Heuieyi шыга алмаранын мен осы кунге дейш бшмеймш. 0 з танммнш тес-табаны ту- гел жерге тиген сон, айдап in rep i кетлм. Анда-санда айналам 6ip ж арк етш, дуние 6ip елее 6epin калады . Талкандалган сым бегеттер, к т ж арандар, ypnHicKen HeMic солдаттары Kepinin калады. Твбем1зден бурш ак жаурандай тырс-тырс етедк О т iiuiHe Kipin ке- ттш з... Зенб!рекипм Петр Чернов манадан бер! атып келедк Бет-аузын е м 6i.ieriMeH кезек-кезек cypTin тастап, тез- тез атады. Бурышта, аузы 6 ip дамыл таппай, рацняда Сорокин Николай отыр. Bip KaHFbiFan снаряд келш, тан- i<iMi3fli мандайдан 6ip нукып калды бшем, ап-ауыр тан- м м селк ете TycTi. TaiiKiHi жург!зуип Рахымжан Сарба- сов, жапырыла женелген HeMic солдаттарын тауыктай таптап, ж щ ш ке траншеяны 6ip езгшеп еткенде ма­ ран 6ip карал койды. К,ысык кара коздер! жылт-жылт етедк — Ж ая у эскерлер eTin пе?— деп сурадым Сорокин- нен. О л басын шайкады. Иэ, етер уакы т болтан ж ок элк неге сураганымды е з iм рана бьпем... бзеннен еткел1 он километр ж урдш .— Кырык ек|' мык тогыз ж уз кырык t ofh3 километр, дсд1м imiMHeH. Ceiiiii кырык торызра толрэн куш и тары 6ip eciMe Tycin, тве- калтамда келе ж аткан хатты кеудеме карай кысып койдым. Петр Чернов б 1рдеме айтайын деп, басын маран карай бура бергенде, буж рден келш соккан ок он ж ак колын жулып экеттк Мен мурнымды баса калдым — суык 6ip нэрсе карып экеткендей болды. 106

— Ж а я у эскердш улкен 6ip тобы взеннен eTin жа- тыр. Алды 6epri к аб акка ж е к п дейд!,— деп, Сорокин наган баяндай берд1 де,— ci3 мурыннан айрылсаныз ке- рек...— деп аяктады сезш . Мен oFan Черновты нускадым. Черновтыц ауырсынганы енд1 рана бетш е шыга бастап Бул кек кернеп, ашу шенбершен шыккан кез едь Таню нщ бойындары бар куд ф етш бурш актай бораткым келген in жаксы б м е м ж . Тан ю нщ iiui гур eTin ж ана же- нелгенж д е бйлемж. Кап, калтамдары хатым жанып кете- д1-ау, бекер женелтш ж1бермеген екем деп ойларанымды да бж ем ж . Шашым, бет-аузым, ycTi-басым ж ана жонел- генде мурынды тастай берш, басы-коз!мд! тугел укалай бастаганымды д а бш емж . Козрала бергенде ею аярым орнынан табылмай, кулап тускеш мд! де бьлемш. Онын ар жарыи алты ай он куннен кешн рана туснадм... Хатты тура кеп турып оки бастаган Нуриланын Нзе- лер! б у г ш п кулай берд1 де, кабыррара cyfieHin барып арен оналды. Аклимада суйемел боларлык та жай жок едь Ж аралы журектер уйып капа, томен тартып бара жатыр. Элде не алкымра тырылып, жутындыр- майды да. Террасанын алдында ойнап журген ею бала келдь Eneyi де мектепке 6yrin 6ipiHuii рет барып кайтып келе жаткан балалар едк Кара домалак, казак балалары. Bipinin басында майданнан кайткан экеспин тай пак пи- лоткасы, 6ipeyi жалан бас. — Мен енд1 немКтерд! калай уру керек екенж б!ле- MiH! Экемнен е с т ^ м ,— дед! сур пилоткалы бала,— эуел! былай ту сыртына шырып аласы н да, сонсон былай, жел- кеден келш nepecin... Содан KeftiH касындагы баланы «neprici» келш, ж у- дырыгын с!лтеп калганда, ана бала ж алтары п кетт! де, сур пилоткалы бала ез! ушып Kerri. Коржынындары ю- таптары да шашылып калды. Ж алан бас бала жалма- жан сур пилоткалы баланын кеудесж е MiHin алып, аузын басып: — Содан сон ол HeMicTin аузын былай байлап алып, суйреп экетесщ !— деп, жолдасын суйрелей бастады. Б а ­ лалар ойыны Нуриланын ойын б о л т , к ен ш н cepriTTi ме, олде, азап уын 6ip-aK ж ута салайын дед! ме, afiTeyip хаттын аяк жарын тез-тез окып кетт!. — Ауызра ас куйылатынын, колыма кол тиет!н!н кептен сезж етж ед1м,— депН жауынгер.— BipaK, кула- >07

гым еепмейд!, квз1м кврмейд!,.тш м сойлемейдк бар де­ нем мылкау, оным еш нэрсеш барлай алмайды. B ipiiim i KyaHFaiibiM eni колымныи амандырын анык сезген KyHi ед!. М ы лкау жаткан денекнен б!рдеменш аман табылганын бкпу улкен куаныш екен. Он саусак туп-тугел екен! B ip in -6 ip i 6 y rin рана таныгандай, айма- ласып, амандасып жаткан устш де eciMfli жидым. Эзара амандык-саулык сурасып болган сок, сол колым суп-, суы к тырбиран кабырраларды тугендей в т т журек ту- сына барды. Енд1 ею кол 6ipiH -6ipi суйемелдеп бас жакт к а бара жатыр. Бас жактам тас кып тацып тастаран шуберектен баска ешнэрсе таба алмай, мурынды !здеп ед>, вз орнында о да ж ок екен. Баягы мурын туратын. жерге ып-ыстык коррасын куйып кой Fanдай. Еюннп куанраным, ершм мен TicTepiM тугел екен.. Е ю кол ерш ш к ece6ine жете алмай жаткандай, кезек-ке- зек тугендейд!. К алжывдаскысы келгендей, акырын рана, шымшып та кояды. Сол ж ак балтырым уйырандай болады да, он аярым- нын бас бармапл дуылдап кышып жатыр. Енд! колдар арен сыррып, солай карай кетш барады. Э уел! кышыран бакайымды касып ж1берейш деп, он кОлым томен барып едк кеЫлген берененщ молтак басындай б1рдемеге кез- десш эр жарынан ешнэрсе таба алмады. Енд1 6 ip кезде манары езеннен еткел1 канша уакыт болранын б1лпм Ke.nin жатты. Б1лег!мде сагатым жок. екен... О дан сон кайда екешмд! 6i.nriM келдк 9.ni сол тун. сиякты, коп туе Kopin, катты уйыктап оянгандаймын. Тандандырып жаткан, манданда болмайтын жумсак тесек пен тарсыл-гурЫ лпз тыныштык кана едк TaFbi 6ip кезде басымды кайта тацып жаткан устшде еЫмд1 жидым. Ынрэйлы 6ip колдар бас жарымда зыр жуп'рш жур. — У акы т канш а?— деп сурадым. Ешюм жауап бер- медк KyHrip дауы с куларыма келедк 6ipaK маран жауап кайтарран ешюм жок. Мен кайталап сурадым. Дауысым шыкпараны енд1 eciMe Tycin, колымды кетерд!м. — Ci3 киналманыз... Енд! катерден кутылдыкыз... Ka3ip Саратов каласындасыз... Енд1 6ip-ei<i айда жуг1рш кететш боласыз!— дед! куц прт еетшген коныр дауыс; Е ю рет кайталап айтты. Б ул манары озеннен откенен кейш алты ай он кун- нен KefliH екен. Маран эл1 манары болып ж аткан уаки;

га олдекаш ан баяп ага айналыпты. Мен оны кей1н бишм. Ana! Mine, одан 6epi де жыл жарымга таянып калды. Меи ез1ме оз1м келгел1 де жарты жыл га ж акы н уак,ыт отштк Енд1 каз|'рп калпымды жазып керейлн... Eni аяк жок, кеал ген томардаймын. К ездер енд! рана айкында- лЫп келедк Бет-аузым кара кож ыр шормактай болу ке- рек. Оны колыммен сипалап кана шамалаймын. Кабыр- гадан uieMipmeK алып, кон тер1ммен тыстатып, мурын жасатып алдым. Бурынры калпына келш калган осы мурным кершедк Бул хатты жазар-жазбасымды б!ле ал май киналдым дегендегш , осы жайларды ж азудан кы- сылатыным едк Ж олд астар, достар бар едк TypiMfli кер- генде ен болмаса 6ip шошына калмасын дейт1н ж андар бар ед!... Енд1 мше тугел ж азура тура келдк Апа, хатты ц оз1 кешл кетерер! азд ау болып шыкты бп е м . BipaK ку-толарай мугедек екен деп калм а! EKi кез1м айкындалып келед| дед!м рой. О л дуниемен ара- мыздагы ен улкен cepiK. EKi колым cay. Кеудем толы кенес сиякты. Алдыма караз, колыма калам алар кунге жётсем, дуние улесшен маган т и г е т мынау-ак дейтш емеспш! Б у да 6ip улкен OMip foA, апа! Мен б у к и О тан cofu - сыиын тусы нда 6ip-aK Typai энге косып, 6ip-aK ауыз влек айтып журд1м. Ол кай эн, кандай елен екенш осы кунге лейш бнмеймш . Энш де, сездерш де жаттап ала алга- пым ж ок. Эр ынылдаганда ж ана 6ip эн, ж ана 6ip олен т у с п ме аузыма, оны д а бьлмеймш. О л т у г и , кандай уакыттарда айтканымды да eciMe Tycipe алмаймын. B i- рак, ылри 6ip энге салып ж уретЬпмд! ж аксы б н е м ш . Сол эшме салсам -ак шалкар тен1з устш д е келе ж аткандай, не болмаса, т а у касында тургандай сезетш ед!м ез1мдп Аш у, азап, кайры, мун, корку-кобалж у, мою дегендер ес1ме де келген емес. Сол эшм кеудеме кайта уялап, ecin келд!. Коп кок кан ат балапаннын талпынганын, ушкы- сы келетшш сезем. ¥шар Ke3i ж акын сиякты. K asip , апа, курорттамын. А я к ж асату уш ш кес1лген суйектерд1 шыныктырура балш ыкка Tycin жатырмын. Кай KyHi хаты н келсе, сол KyHi ушамын Карарандыра... К ерккенш е асыгып, кушарынды сарынран балан... Са- пар. — Сапар? Сапар деп пе? Т уу, ж ур еп м ж ана орнына туст! рой!— дегенде Аклима апайдын куанып кеткенд!п айкын ед!. ©з баласы Касым каза тапты деген караз сан- дырында жатса да, мынау азапты кврген баска б!р*у 109

болып шывданы манадан ж удеп турпан шеше квцш нс ем!р!нде 6ipiiiiui рет естКпген куанышындай тид!. Bipaic, Нуриланык жуз1 туиан uiemeci танымай ка- лардай едь Хатты к бар салманл coFan тускендей, куба талдай майысып, жаншылып кетт!. Элгщ е пана сыла.ц капып, сымдай ширатылып туриан сулу тулиалы ж ас денем босап, келен капып кул1мдеп келе жаткандай кег!лд1р гул теккен курен ж1бек кейлеп де укалана ка- лыпты. Аклимаиа карап кадалып калган кездершде наз да, тандану да, кшалау да тур. — ©3i 6ip шешеЫмен сырласып ескен, шешесше жан тенемейтш ж т т екен,— дед1 Аклнма, ез!ие ез1 айткан унмен. Мунысында барлык шешенщ мэнпден 6epi келе ж аткан, мэнпге дейш кете беретш Kepi арманымен 6ipre жанапы орынсыз куанпандыпынан уялу да бар едГ. Нурила Сапар деген ж н г т 6ip-aic, рет керш едi. Будан уш жыл бурын Алматы да окуын 6iTipin, K,apaFan- дыиа келгенде, Kaaipri Аклнма туратын белмеде — ¥лба- ла деген картан ейел турады екен. Нурила оуелi сол Kicirc Kepuii болып ед1. Bip куш , туп ортасы кезшде жиналыстан кайтып келе ж атканда касынан ж уп р ш еткен жаланаш адамды кер- генде, Нурила шошынып калып едк Карагандынын тунп аязында жалгыз труснмен кездескен адамды Kepreni осы. Нурила ж у п ре басып пэтерше жеткенде, ¥лбала апайдык террасасында Kninin жаткан жанапы жнмгп та- ныды. EpTenine карсы кайириан кара шашты, кою Kip- niKTi, еркек niuiiH^i террассадан тусш бара жаткан Нури- ланы ж ас лейтенант керш: — Карындас, еткен Tyni мен с1зд! шошыткан болсам керек. Keuiipe KepiHi3,— дед!. Осыдан баска сез сейлескендер! жок- Достык нлеп туриан кар а кездер кыз тулиасына еш кеше боны кад а­ лып турды да, келденен кешеге бурылиан сон Faна кою KipniKTepin 6ip-aK какты. Ол жшггтщ аты Сапар екенш, сол куш журш кетке- нш, Нурила Улбала апайдан Кеййнрек естда. ¥лбала НО

кайтыс болгалы уш ай e r r i де, каз1р ол бел меде KeMipuii эйел Аклима турады . Нуриланын бар 6taeTiHi осы -ак еди Элдекайдан, алыстан келген ж ауынгер ун1 Аклимара да ж ат естшген ж ок ед1. Сыры нэп, мол ун ана денесш е тугел жайылып, билеп алранша аз рана уакыт керек еткен. — Нуркеш,— дед! А клим а,— шешен мен деп шакыр- сам, кейш ез ineiueci табылып калып журер ме екен? Енд1 ул тауы п алсам , айрылгым келмейтшш TyciHyiH ке­ рек. Болмашы 6ip умгг кой, ейтпесе Касым жанымныц Tipi eMeoTiriH б1лмейд1 дейм1сщ1— дедй Нурила e3i бметш жайларды айтты. Аз кергенш узак сырдай баяндады. Аклиманын бар укканы — сонша ер- Л1'к icTeren адамнын шеше сарынып ж аткандыры едк Сол саратта Сапарды шакырган телеграмма да жо- иелдк Енд!, Mine, Аклима апай керш ген ж ур тка балам келе жатыр деп, кутш отыр. Кес1лген томардай мугедек емес, канатын кере алтеп ак иык, музбалары ушып келе жат- кандай кутедй 0 з улыныц аты Касым екенш умытып кеткендей, Сапар жаным келе жатыр деп, кутедь Карарандыга келе жаткан ap6ip самолет Аклима anafiFa ушып келе ж аткан Сапардай керш едь..

КАЗ К.АЛ П ЫНДА К АСК.Ы РД Ы АТК.АН КАЙСЫСЫ? Ацшылар уш еу едж. Bipeyi министр, 6ipcyi талым yuiiHLuici м е н — жазушымын. Аркамы зда тотыдай кулпырган кызылды-жасылды oip-бф баилам кыргауыл. Эрец потерю келем!з. Ылги epKeri атасы, экеа', баласы... Э ж есш е де, meuieciHe до, кызына да тигешм1з жоп,. Атпадык. Ацшылык Кумары эбден таркады. Кеи аттык. Биыл- дыкка 6ip аншы келмеген соныга кездестю те, аншысы кел1ссе ею' жыл жыр болатын кыргауыл аттык. KbipFa- уыл кырыиан да кулады, шалкасынан да кулады, тэн- кесшен де кулады. Шаншылып кулап келе жаткан боны коржынга 03i де iripin Kerri... I.neiiiii томенп жап>шда осындай 6ip соны корык барын ccTin кумартып келгем1з. Шын екен. взеннщ орта- сында калган уш арал. Екеую с былтырдан 6epi адам аягы тимеген, тунып тур. К алы к кара aFaiu, шытырман жиде мен жынгыл. Белуардан келетш корык кон елен. YmiHuii арал yflip-yflip жынгыл, шецгсл екен, аппак кум кыркаланып жатыр. Дэл ортасында жалгыз ескен жуап тораиры керюедк Танертенп 6ip шарлауда сошна кеп кыргауыл атып, енд1 дем алуга 6i3 сол ушншл apa.TFa келе жатырмыз. Шын аншы ан коп кездескен жерден алыстап кет1п дем алу керек. Bi3 де соны ктеп , кыргауыл коп ею арал- дан кашыктап барамыз. А вгуст айьшын аяк шеш болса да кун a.ni ыстык. Су д а жылы. Yminmi аралга ауысу yuiin кырга шыкпан-ан су Kemin келем1‘з. YuieyMi3 де орта бойлыныц о жак-бу жагында болсак керек, аркадагы кыргауылдын кызыл­ ды-жасылды кулпырган куйрыктары cyFa жузш келедг 112

Ацшылык ал абуртуы басылран сон, артыпярак кет- KeiiiMi3 де еске т усе бастады. Алынран р уксат бойынша уш аншы уш -уш тен торыз кыррауыл атп ак едж , каз!р торыз-торыздэн асырып хйберсек керек. Осы 6ip туйтш л еске тусш yuieyiMi3 де уншз келем1з. Министр бэр1итден бурый кырарылык керсетш: — А сы ра Ылтеп ж!бермедш пе? Усталый кал сак уят болып ж урм ес пе екен?— дедц 6i3re бурылып. — Тунде кайтамыз foA, устала коймаспыз...— дед| ралым. Мен ундемед1м. А ркадагы кыррауыл салмагы ауыр- лай тускеидей болды. YmiHiui араЛга к е л т орналасканнаи кейш ацшылык калпымызга кайта оралыппыз. Эрюм ез аткан кыррауы- лын коюырак, келенкеге тырып жатыр. Ралым ез кырра- уылдарын 6ip кумнын eTerin казып ж !берш , сызды сал- Ki>iHFa кемдь Ж уан жалрыз торацры уй орныидай ден- •гелене бт<ен калын жынрылдын дэл ортасына ескеп екен, айналасына кою келецке Tycipin тур. Шын аншылар орынды-орынсыз от ж агып, тутш бур- кыратпаулары керек. Bi3 дс алдымызга термостарымыз- ды экелш койдык. Шын аншылар мырза келедк б!з де сумка б т се н д ц дорба бш<енд1 ортара койдык. А к мой- нактар, кызыл мойнактар кылтия бастады. Шын ацшы- лар дабырлап сейлеспейдц 6i3 де акырын рана куб1рле- cin отырмыз. Шын аншылар унем1 сак отырады, 6i3 де колымызда кесе, кез1м1з айналада, кулагы мы з эр дыбыс- ка елен eTin калып отыр. — Ойбай, елн<!— деп ралым газет дастарханнын устш е 6yFa калды. Мойны окыс бурылып, кездер1 «елш!* деген жагына кадалып калыпты. Тырнактыиыц i<©3i, Tic- TiHin кез1, аншынын кезП.. K ececi кнсайып, каракошцыл коньяк тегш п жатыр. — Елш емес, кара куйрык!— деп, министр де 6yFa калды. Оныц Kececi де жаитая кулап, оиыц коньягы да тегш п жатыр. Мен ешнэрсеш кермей-ак буктым. Menin коньяпм де т ег ш п ж атыр... Министр де жок, талым д а жок, жазушы да жок, аншылар калыппыз... Жыцрыл шыршасынын азгана селд!реген жершен жел жарымыздагы cyFa жакындап к е л т токтаран уш кара куйрык кершедн Е ю ларын epTin келген ана киiк елен кагып, елгезек тур. K ayin барын сезшгендей селк ■ eTin калады. Е ю ларыпда табнри сергекпк, ата ж енелуге ИЗ

o.iip туррандык бар. Сонымен 6ipre анасына сенген ба- ла.пык, балара лайык ойнакылык бар. Ei<i лакты ц 6ipi cyFa Т1зесшен рана тусш , суды 6ip урттады да басын кетерш, тамсанып айналасына пара­ ды. TaFbiiibin caKTbiFbiii, лакты ц сактырын icie n тур. Л ак байгус басын cyFa кайта ецкейте бергенде 6ip бушршен арс етш калып, сура атылып тускен кекжал арлан кас- кырды керд1к. А на kiiik касындагы ларымен 6iprc жалт бурылып, оргып-каррып кыр асып кетть Суда калган л а к аз-ак, бассалм аган каскырдан ыршып б!здщ аралга карай кашып келед1. Оррып-аткылап, сею'рш ыршып, ушып келедц CyFa лактан repi салмактырак батып, кас- кыр д а калмай келедц Б 1зд щ ею ж1г1т мылтыктарын колдарына алды. — Каскырды, каскырды!— д е с т , ысылдасып калдык. Л а к кашып, каскыр куып келе жаткан су 1ле езеш- HiH 03i емес, уш аралды кун uibiFbic жарынан орап кеткен ж щ ш к е жармасы рана. Терец де емес, eni де елу метрдей рана. Байрус ла к 6ip сеюргенде eni метрдей кетед! де каскыр одан шалымды емес, ауырлау малтыгып келедк Коян кежегшдей сургылт лак кум аралга калжырап шыкты. К екж а л арлан бес метрдей кейш шыкса д а бол- дырмапты. К ай р ак nyMFa тырнары ш к к е н соц-ак лакпен арасы жакындай бердк TaFbi баласы карауы тканга ж акы ндамай, б 1зд'щ оц жарымыздары кум буйратты ц кыркасымен кашып келе- дк А рл ан каскы р аузын арандай ашып алган- Кеш рдек тубш ен шыккан ызалы ырыл ест|’ле бастады . Каш кан лак, KyFan каскыр дэл б1зд!ц тусымызга келгенде ара- лары уш м етрдей-ак е д i. К 0здер1 ш убартып кеткен кек таж ал бар ызасымен енд1 6ip ape етш кал са, кор к ак лак ушып тускендей. Eni мы лты к ж ал гаса гу р с eTin калды. Мен селк ете т у сп м . Коры кканнан емес екен... Л а к байгус ез екпМ мен доцраланып барып, тумсы- рынан шаншыла кумра кул ап TycTi. Бар камкорлыгы- мыз — азаптам ай, тез ©лт1рген!м1‘зде бол ат та... Каскыр ж ал т бурылып, атж ал кумны ц Тасасына Tycin кетть Ж о к болды. Ацш ылар 6ipiMi3re-6ipiMi3 карады к та ундеспей к ал­ дык. — Каск,ырды4.каскы рды!— деп, ысылдасып ^алганы- мыз ка^да?

Термос какпагы ашылган жок- Эрк1м унс1з орнынан' турып, аз буйымдарын жинай бастады. Сол бет1м1збен машинамызга кайттык. Туны к кара кездер1 эл1 мелд1реп, меШр!м т!леп ж аткан ел! лакты еи ш м алган жок- Содан 6epi сол аншы достарыммен кездескеа е м е сп ш .,, ТИ М К А-Д И М КА М ен ¥лы О тан сорысы басталран куннен 6epi 6ip FaHa моншага барып ж уремш . Онын каранрылауына да, к!р- леуш е де, кейде caFarran кутт1рет1н кезегш е де бойым уйренш KeTim i. Б аска моншалардан маран мунын ысты- ры д а ыстык сез1лед1. — Cynipra бар ма?— деймш уйгыр шалына. О л маран:— бар!— дейдь Шьшында «бар» д а демей- д!, «бар» д а демейдк мен естш-бшмеген 6ip д ауы стн дыбыска апарып сорады. — Веник есть?— деймш орыс шалына. — Ол маран:— есть!— дейдь — Сыпырткы бар ма!— деймш едэу!р ж аск а келш калган моска'л казакка. Ол ундемей рана сыпырткы экелш бередь Билет он бес тиын, сыпырткы он тиын. Моншада осыдан баска не бар свз боларлык? Мен осы сез аздык- к а уйренш кеткешм сонша, баска моншаларра баррым келмейдк Тим... Тимоша... Ким... Симка... Д им... Д имка... осы- нын 6api 6ip-aK адамныц аты. Онын шын атын еиш м бшмейдь Мен ©3iM сураран емеспш. Б ул тырнган арык, денсаулыры кыл устш де, окымаган, жумыскер адам. Ж анагы ундемей рана сыпырткы экелш беред1 дегешм осы Kici. — Оден!— дейд1 ол моншаиын iniKi eciriH ашып, алдыцгы залда кезек куткен адамдарра. Бул онын 6ip адам KipciH легень — Н азат!— дейд1, б|реудш орнына eKi адам Kipln бара жатса.— Назат! Кезегшмен Kipceii, билетшд! алады, орнынды кврсе- тед1. сыпырткы сурасан,— бередь Сы рт айналып ж уре бередь 115

— Оден! Бул тоя жеп кермеген, кы зы ра KHiHin кермеген, жа- сынан-ак ©HiMci3 сцбектен аса алмаран сорлы адам. 0 3 i де «оден», к е г т ц 6ipi емес, ж ал гы здар ды ц 6ipi. Bip Kyui ол маран ж акы нырак к е л т : — Арай, он сом акш ацыз бар ма! Керек едк— дед1 ыржиып. Ширен расыр ituiime маран тш катканы д а осы, шнрек гасыр ш ш д е меш к б с л м е тур а караганы д а осы. Меи барымды берд1м- А лды . A.tfhc айткан жок. Содан кейш талай рет кезекте турып моншара Tycin ж урмш . К сзек тым узак, болганда к е зека з етю зер ме екея деп Тима-Димка-Снмкара талай жалтактадым. Б:'рак, онын Ke3i маран 6ip тускен емес. Кезепмен етшзе- д к б и л е т ш алады , сыпырткы сурасам ,— береди он тнынын алады, сырт айналып кете береди EneyMi3fliH арам ызда эдетке айналган ам андасу да ж ок; танысты к та ж ок. Аты -ж ен су р а су да жок. Ширен гасыр бойында баягы бейтаныс калпымызда келе жатыр- мыз. ■ Bip куш тары д а сол моншада ©з1м!здщ субел! жазу- шыларымыздын 6ipi кездесш калды. Ол м е н т аркамды 6ipa3 сабалап бердк мен онын аркасын сабалап берд1м. О л м е н т аркам ды ыскылап бердк мен онын аркасын кы- зы л-ш ака кылып берд1м. Енд1 екеум!з ж айласып отырып алып каланын ж аяу ecerine кеше бергешм1зде Тимканын «Назат!» деген катты айгайы естш дь Ш енинетт жсрге ©Tin кеткен 6ipeyfli ш епш ирш ж ур.— Н азат! Назат! О сь та н уш тасып б 1 з д т эн пм ем ‘1з де Тимкара кешти Мен1н сы байласым Тимканын 6ipa3 кызык мшездерше ксздескен екен. Bip жолы Тимкадан сыпырткы алганда 6ip бес тиын, eni уш тиындык берген екен, Тнмка 6ip тнынын кайырып 6epinTi... Мен ж олдасй м а ©з басымиан кешкен жордрыдапл энпмеш айттым. Кшэсыз-юнэратсыз Kyaicin алдык. К улш ая ктал а бергенде сыбайласым маран шурыл бурылып: — Сен бул ©HriMeHi маран неге айтып отырсын? Элде м е н т де карыз сурагым к е л т отырранын се з т е калдыч ба?— дедк — Ж о к , сен кары з сурауш ы ма ед1н? Отыз баспа табак штабын баспада жаткан жок па? — Бес ай Keiuiriri ш ьтайин дбп тур.

— П ож алуйста, канш а керек ед1? — EKi ж уз. — Болады. Ертек coFa кет! — Bipaic, мен мына моншашыга усап ж уз таныстык* тан ажырасып кетед1 екен деп коры кпа.. Ютабым шык- кан кун! экелш беремш. — Болды. О сыдан 6ipa3 куннен кейш мен узагы р ак жолаушы- лап кетт1м. Кайтып келк^мен каланын сыртында турдым да терт-бес ай моншага бара алраным жок- К узге карай кал ага кайткан сон моншага келш ед1м, уй fы[) шалы мен орыс шалы меш кулшш карсы алды. Тимошка ж ок екен. — Ие, жайшылык па? — Сураманы з, кызыгы бар... — Не кызык? — Тимка осы айдын басында дем алы ска шыкнан... хи-хи-хи. — Содан 6epi кунде келш моншага тусетш болды... ха-ха-ха... — Эдетте ci3 моншага келет'ш ceH6i, дуйсенб! кунде- pi такертек келш, тунге дейш моншадан шыкпайтын болды. Ха-ха-ха... — Неге? — С1зге кездесем,— дейд1. — Ci3re айтатын сез1м бар дейдь.. Х а-х а -х а ,.— Бу- ларды к ойында Тимканын б1реумен сойлесем дегеш 6ip таккаларлы к ic болса керек. — ByriH дуйсенб1 Fofi, келед1 каз1р... Ш алдар кулкщеи аузын жиганша болган жок, ек( аягын кезек-кезек суйрете басып Тимка келд!. Ш алдар кулюден тез тиылып Tepic айналып к е т . Тимканын ме- шмен не сейлесетЫ н сыртынан бакыламакшы. Тимка мен1мен бул жолы да ам андаскан ж ок Ж а- кындап кел1п шалбарынын ышкырына уш саусагын тык- ты да орап-буктеп, насыбай шакшанын тыгынындай ныгарлап тастаган б1рдемем менщ алаканыма кыстыра салды. Ып-ыстык екен... Мен не арыз, не хат болар деп калдым. Ашып карасам, жабысып калуга жакындагаи ек! бес тенгел1к екен!.. Мен кызарып кеткен болуым керек. E ki бет1м д у ете 117

TycTi. Тимка оныма KapaFan ж оп, Tepic айналып журе берди — 0 й , Тим... тур а туршы!.. — Ka3ip... Тимка ш ыры п кеттй Ш ешшген бойым моншара тус- neii-ак терлеп мен отырып калдым. Колымда базар- га мын Kipin-шыккан eKi кек бес тенгел|'к... Эл1 жып- жылы. — Ныма, ныма?— деп, yftFbip шалы касыма келди — Што, што?— деп орыс шалы жакындап келедй Буларра не айтарымды б1лмей мен отырмыи. ¥замай Тимка кайтып келдй Ж узш де куанышты адамнын жымиюы. — ©й, сен, 6epi келпи, отыршы,— дед1м мен, касым- иан орын 6epin. Тимка отырран ж ок, келген бойы маран б1рталай ус а к усынды: — М ы нау усары, aFaii, е л у ж ет1 тиын... Тимкамеи сезге келу кандай киын болса, акшасын кайырып беру одан да киыира TycTi. Мен OFan карызга бермегешмд1 TycinAipriM пеледи ол басын шайкайды. Мен куш теп eKi бес тен гел ж и оныц алаканы на саламын, ол алаканын жумбайды. Бес тенгел1ктер ж али е т т еден- ге Tycin кетеди Б ес тиыыдык, он тиындык усактар доц- гелеп-донгелеп, ж ан -ж акка ж у п р ш кеттк Ж алры з-ак ем калды. М ен оныц мойныиан куш актап алдым да: — Айналайын, бауырым, сен акшанды кайырып алмасан, мен бул моншара келмейтш боламын. Сен меш ж ек керед1 екенсщ ,— дед1м. Ж алры з айтканым бул рана смес, эрине. Момын адамра, карапайым адамра жетер-ау деген сез1мд1 аямаран болуым керек. Тимка акшаны эрец алды. М ен тынышталып моншара TycTiM. Сыпырткымды балкытып алып шабынатын свреге uitiFa бергендс кы зара 6epTin сабаланып жаткан сыбай- ласымды таныдым. О л д а м е т керди Кврд1 де a pi карай бурылып отырды. Мен де оны кысталамадым. Жакында- ганым жок. Моишанын каракрьглауы ж аксы екен... Шабынатын середе буркыраран туманный коюырак болтаны жаксы екен. Сы байласым маран «кершбей» середен сыррып ту- с:п кетт1. М ен жуынын болранша ол уш не кетш те ка- лыпты. Содан 6epi кешеде кездессе де танымай ете бере­ ди.. Танымай е те беруге жеттш , енд1 онын ар жагында. тапыстыктан айрылу рана калмаса жарар едк­ ие

С1ЛЕКЕЕВТЕРД1Ц КЕНЖ ЕС1 Ж а с ж !г1т м е н т кабинетчме ордандай басып юрд1_ — С а у боларсыз!.. Будан он минут бурый телефон сокданда да, сейлесу эллетш де д е 6ip ipLnix барлыгы байдалып ед!, мен оны- сына карам ай, кел дегем in. KaFa3Fa толы суррылт папка бар салмагьш ен мен1ц столыма сы лк ете Tycri. Ж 1г1ттщ ез! кец креслога шал- цая отыра бер'ш: — Темек1 тартатыныныз ж аксы екен... Л ук са т бо- лар?— дед! менщ темешме кольш созып. Л уксат.. — Б1з балсак» «Беломор», «БуркН», «Прима» тарта- мыз рой. «Лайка» деген ерекше б1рдеме болар? — Ерекше ештенес! жок, — Сонд а да... EKi аяры есерлйс, есклздж дейтш eKi баспал дакта тур- ран адам сиякты екен. — Ие, жумысынды айта отыр. Ж ан а айттым рой, жарты сараттан кейш жиналысымыз бар едк — Айта отырсам, мен а з г е ек{ рет х а т жазып ед1‘м, ж ауап бердщ1з... К ун me ондап, айына ж уздеп келетш хаттарды н кэб1- не ж ауап бере алмайтыным eciMe тусш , мен бултарыс жасараным жок. — MyMKiH... О ндай жалкаулы гым ж ок емес,— дед!м. Ж а с x<iriT онымды колма-кол пайдаланып, меш ьты с- тыра бастады: — Осыларыныз юмге болса да унамайды. Кою ксрек кон!— дед!. Мен басымды изед1м. — © зМ здщ 6ip энг!меюзге аздап сын айтып ед1м, элде соным жакпай каллы ма екен?— деп, енд1 менщ екшил жагымнан ж арм аса кеттй Tici бар. тип бар ж ас сиякты. Сондыктан anriMeHi аныктан тускгм кел in: — Ие, кандан сын айтып едщ?— деп сурады м. — О з д щ «Сез жок, соиын i3i» деген энг1мен!зде ек! мастын апаш Ty6ine колдетш туррандарынан баска не бар? Идея деген атымен ж ок кой. Совет адамдары н мас- куием е т т квроетуд! калай дурыс к в рд щ а? Мен осылар- ды айтып ед1м.

— Сондай 6ip CHiiFa ж ауап бергешм ес!мде. Алма- дын ба? — Ж ок, алганым жок. — А ты ц ,к!м сеш'н? — С1лекеев. — Онда алура тш ссщ , фамилиян еЙмде калыпты. — Менщ фамилиям ес!мде калыпты дегенЫ згё кал ай сепсем екен, э? ©3ini3 сенед! деп айтып отыр- сыз ба? Ж 1п т мыскылдай жымиып маган карады . вл п 'р е жауап!берген адам сиякты. Темеюсшщ кул1 еденде жат- кан юлем ге Tycin кетш ед1, оран ц т п р ш к е н ж ок, табаны- мен таптай салды. — М еш н е т м д е кал ган 6ip сенщ фамилиян емес, а гал ы -ш ш , нагашылы-жиенд! улкен 6ip топ адамдарым бар ед1 кептен бш етш . Солардын бэрш щ фамилнясы О л е к ее в екен... Б уза у кездеу, бука бурактау, е ш м т з де болы м сы здау.. Талант-талабы таяздау, талап eTyi шек- аздеу... Солар жайында жазайын деп жургешм бар едь..— деп, мен ж й т т н кезш е туралап карап ед1м, ан- рармады. О л н е т ырыстырардай болып ipl отырранда унай бастап едк Ж асты к кызуымен орынды-орынсыз срдтыра сойлегенш ауырларан жокпын да. Ж ап-ж ас ж1г1тт1, та- нып-бш п болмай, ур да жык, соткаР деп калай айтар- сыц? Т а сад а турып тао лактыратындарра калай кияр- сы ц ? — Сен ж азуш ы ма ед!н?— д ед1м, уз!л1п кал ган энг1- меге кайта оралгым хелш. — Ж ок, фельетон жазамын,— деп, ж ас ж !п т папка- сын алдына карай жакы ндаты п койды.— Кезш де аудан- дык газетке узбей басып ж урд!. Соларымды окып берсе- шз деп кел!п ед1м. — Ж арай ды , окиын, калдырып кет. — Bipan, кеб! шнмай-шытырман колдан жазылран калпында едь — Онда калай, машинкара бастырып екелес!н бе? — CoFaH а к т а м болынкырамай турраны... — EI..— д ед1м мен, дауы сы ма ец кем! ек!-уш турл! аетар 6epin. Ж 1г!т кез! лайланып, а к т а керекпг!н айтып тур. Ме- н!ц кез!м онысына тус!нбегендей карайтын сиякты. Ж<- riT ыандайыныц терш cypTTi. Еркектщ ен аянышты хал! 120

дэрменс!з ыржиран Keai рой. О нын ар жагы нда ж аутан- цау рана бар. Мен оган ж1бермей: — Фельетонист екенсш foh!— деп суйемел жасадым. — Ш ама-шаркымша...— >KiriT жуз1 ендене бастады. — Bip фельетоннын материалын кезще керсетейш, жазасын ба? — Жазам. — Жур... Мен О лекеевт1 epTin алып, ж аца моншага к е гл и . «Ж ана монша тамаш а екен!» дегенд1 ecTin, мен мана танертен Fana жуынып кайтып ед1м. Монша шын-ак ж аксы, жылы д а ж ары к екен. Моншаны ашкан куш ipi сездер сейленген1н монша бастырынын 03i айткан: — Bi3fliH Сандановский! дейт бары- — Астананын ажары! — Орындалган улы арман!— дегенге сыпты. Б!рак, б!здщ барлык кенседен куы п шыга алмай жур- ген кагазкум арлы к, ж азукум арлы к yflip-yfiipiMeH осын- да к е л т орнапты. Мен ж ас фельетонистка осыны корсет- ши келдк Фельетон материалдары моншага Kipe бере-ак кезде- Eni жерде ею касса: еркектердш, эйелдердШ. EKi жерде кшм м етш eKi корш ау. еркектер уш!н, эйелдер ymiH. Залдын е м басында eKi контролер: еркектер уш!н, ойелдер ушш. Булар моншара мрерш де тексеред1 EciK алдында тары eKi контролер: еркектер уш(н, эйелдер ymiH. Б улар шыгарында тексередь Bapi де ж усап отыр, танертен де ж усап отырран: жумыс жок. Улкен залда уш эйел, eKi еркек жуынып шьты п, дем- алып отыр. Б)збен ж етеу болдык Мен еркектер кассасына кел т: — Номерге eKi билет,— дед|’м. Ж умы с жоктыктан талм аурап отырран кассир эйел ж алкау козгалып, eKi билетл жыртып аллы да колдан номерледь Содан кожи Kipic-ш ы ры с штабына л р к е д ь Содан кейш маган бердь — К еп ш ш к бел1мше eKi билет,— дед1м. О л билет- 121

терд1 т1ркемей бердь BipaK, осы билеттер уш тур.Ч1 кулк!- ге ушыратарын такертен коргемш. М ен дасымдары jKiriTKe он тнын берд1м де: — С у ннеШк, icaccaFa барып усад та та дойшы,— де- щм. >I<iriT icaccaFa барып едь кассир эйел усадтамады: — У ад таур а ха дым ж од. А н а бурышта отырран жас ж т г п KepcciH бе, сол усадтайды. А лды нда ж ары д-ж ары д ж ал п ад стол, аядтары ссрей- ген ж ас ж!г'1т отыр. Стол устш де дой отарындай жайла- сып ж атдан кеи усад ... О сы адш а усад тауга кезектесш ктейтш уш дызмсткер бар! Б1з ж огаргы д абаттагы кеш ш лш бел!мше ете берген- де твменг! залда отырран контролер эйел Еизге долын созды. Bi3 б и л е т п з д ! усыидыд. О л билет!м1здщ уштен 6ipiH ж кр ты п алды да: — М ына белег!н моншашьтра бересшдер, мына бвле- г!н моншадан ш ы гарда ан ау eciK алдында отырран контролерге тапсырасындар,— дедь — Тусшд1к... Мен бул ж олы моншага тускеш м ж од, эрине. Еркек- терге арналран ерекше демалы с белм есш е К1р д1м де: — Калай, фельетондыд материал кере алдын ба?— дед1м. — Арты гымен!— д ед 1 HciriT. Ол менен артыгырад керген екен:— мынау деген низ 6ip сумдыд дой!— деп дорытты. — Ж азасын рой? — Жазамын. — Ал ендеше кетпк... Bi3 моншадан шырура бет алганда eciK алдындагы контролер долын созды: — БилеттерМ здщ контрольдыд дуладшасын! — Ж огар ы да тастап кеттж ...— дед1м мен. Эйел тынышсыздана бастады. А зы рад урсып алды. — Тауып экеле алмайсыз ба? — Ж од... мусор ж энпгж е тастап ж!берш ем... — Контроль дуладш аны маран тапсы ру керек екенш нагып бйпмейаздер? — Bip дуладш аны ан а контрольге 6epin едж дой! — О л ез алдына, мен вз алдыма... — А м ал не, Keuiipeci3 де... •

— Д алага шыккан сон фельетонист ж!птке: — Мэ, caFan жиырма бес сом... О сыдан фельетон шырара алсан, кайтып сурамаймын. Шырара алмасан, он куннен кешн кайтып экелш 6epeciH ,— дед1М. — Ойбай, aFa, болады! Содан 6epi он терт ай eTTi, фельетон да жок, жиырма бес сом болса-болмаса да жок... Монша T3pTi6i, кудайга uiynip, езгерш, анадан-мынадан арылып та улг!рд1. ЭМИНА Т ау тебесш деп Ег1зкелде не болып жатканы 6e.irici3 ед«. Ж ’ер ал ю н ге н ж ок. А слан ашык, кун тебеде кайнап тур. Д ем a.nyFa Ег1зкелге карай еткендердщ аягы сирегел1 де кеп болтан жок. BipeH-саран машина солай карай эл! де етш жатыр. Алайда жер табаны элдекандай 6ip думпу барын сезд1ргендей болады. К ар га мен сауы скан бажыл- дап-шарылдап тыным таппай ж ур. Т а у тебесшен кетер1- ле кеппп, етек таулардын устш де жосып жур. У-ш у болып ойнаган ж ас балалармен э ур е л е тп журш, Эмина еш нэрсет абайлаган жок. Bip бала катты ceKipin тускенш е мэз болып кулсе, тэрбиенп аиа да езу тарту керек. Bip баланын сандалына усак тас Tycin кетш, кынк eTin кал са, ана д а ауырсынып, к аб ак шыту керек. Кобелек устатпай кетсе OFan д а ур су керек. Балаж ан Эмина эр кунд1 осылай етю зедь Таны тез атады. KyHi тез батады. 9p 6ip ертещч кунге балалар уш ш жана кызыктар 1здейд1. Ертегы ер, ойындар, М ар­ шак, Чуковский... Балалармен, ойынмен етер кун кырык eni баланын анасы Эминага кызык кун болып етед). (Ирак онай кун болып еткен емес. Буп'и кун жексеиб!, еи кызык етю зетш кун. 0 з ге кун- дерде жумыстан калж ырап жургендей, балалар кеше жатарда-ак: — Ертен дем алые кой! — Эмина апай, ертен не керсетесщ? Кызык бола ма?— деп у-шу болтан. Ж аркын ж узд|, жайдары м!незд|, балаж ан Эмина балалар уш!н ез шешелерш умытгЫррйНДай шеше ед!. 123

MeftipiMAi шеше, ёёргек шеше, сен1мд! шеше. Кай байа- нык аярына кай куш кандай uierip KipreHiH бьлетж шеше Балаларра онын жымираны д а куаныш, аркасынан как- каны да куаныш , болмашы б1рдемеш айтканы да куаныш. .. ; . ; Бул эл 1 мектеп ж асы на жетпеген ж ас балалар уй1. А удан орталырынан алысырак. Ег1зколден саркырая кулан жататы н кулам а суды н баркынына салынран эде- Mi кек уй Yflfli айнала салынран жемкпт бакш ада сырра- дай салбырап курен шиелер ecin тур. А лмалар эл1 нэк, кыз бетшдей д е кызарран жок. Осы бакш ада кырык ек! ж ас бала ойнап жур. Е п зкел ж актан 6ipimni rywi сст1лд1. Тау анрарынан: еспе жел келе жатыр ма деп Эмина жан-жарына кара- нып едк кы лан еткен 6ip ж апы рак ж ок екен. Иык Tipec- кен тукт! коныр таулар тары кумп e rri. Бул жолы жацдры гу!л коюланып келш жарылып кеткен сияктанды. Терек тещ здщ т а с ж арасын акж ал толкын сорып ж1бергендёй бакш а Aip етш калды. Шие сырралар мелт1лдеЫп кеттк Б алалар калшнып тур а калыпты. Уржкен козы-лак- гай ypnHicin тур. — Anal — Эмина anal Б13 коркып кеттж!.. Эмина улкен 6ip катер таянранын сезж се де онын не екешн абайлаура мойын бурмай балаларра карай жу- Г1РД1. — Корыкпандар, ештене емес, корыкпандар!.. Ек1 т а у иырымен соктырысып 6ipiH-6ipi орнынан коз- Faft алмай iilipeHicin турып калран сиякты. Е г1зк9лдт 6eprici кйшрек болушы ед1, сонын бар суы лыксып кел!п, т а с кемершен 6ip-aK ыррып туст!. Л а к ет!п актарылды. Саркы рап ж ататы н кул ам а суды комш ж1бердк Уйдсй тастар гу р а л д е тш домалап келед1. Терек сайдын ек1 жак ернеуш с у кернеп, кем1рш-кенейтш келед1. Т а у тебесшеп кул ап тускен куж тастар шошынып урж кен тау егждей жосып, актарылран судын алдында келе жатыр. Жойкын су кейде ондаган тауог1зд1 жутып ж!беред1. Узамай он- даган тауег1з судан шыра келш, тары да Lnrepi дома- лайды. — Не кылып турсы н, ей1 Кашсаншы!— деген дауыс- ка Эмина ж ал т бурылып ед1, асханадары 6ip еркек, ек( вйел аспазшылар кашып барады екен. BipiHiK колында ож ау, б!р1шн колында Kypiui елегк енд1 6ipiniH колында дойдын саны. 124

А схана cyFa жакы нырак, ойпанда болатын ед!, су ке- л!п калган екен. Адамдары кашып барады. Балаларра мойын бурар емес. А к халаттары д ел бегей л ен т., лезде ж ок болды. Балапандарын сонына epTin келден кайткан казра усап, балаларын шубыртып epTin Эмина улкен жолга карай жевелди Сайды толтырып кыранра жайыла баста- ган су балалар уйш щ ipreciHe деш н жылысып келш к а­ лы пты. Ег!зкел жолымен ушыртып, арызып e x i ж енш маши­ на. келе жатыр. Эмина балаларды жолдын куламасына nipin койып, eai асфальт-жолдын кыркасына шырып, колын кетердн Маш иналар куйындай ж уйткш ете шык- ты. Екеушде де шофердан баска адам жок — Иелер1 кайда калды екен?— деп ойлады Эмина.. A pr жары анда-санда таре етш калып газик келе жатыр. Эмина OFan да колын кетердк Саналы адам болу керек, токтай калды да: — Мира! Bepi кел! М ира!— дед!. Шашы желк!лдеген кмикене кыз экесш е карай жуг!р- дк Э кес1 кызын кетерш алып, машинара кайта отыррыза бергенде Эмина оган: — Машинаныз бос квр1нед!, он шакты баланы ала кетн^зшП— дед!. — Б!здщ уй cyFa KeTin жатыр! Асырыспын! Каз|р осы жолмен (Нздщ ж ук машина е тед 1 Номер! он тогыз кырык Мен луксат етт! де!— Газик жылжып Kerri. Енд1 машиналар топталып ете бастады. Эмина бэрше де кол кетерд!. Е и ш м токтамайды. Стол, орындыктар тиеп алган, у й ш п , т е г ш п балалар м!нген ж ук машина- лары етш жатыр. Ж еш л машиналардьщ Ke6i бос, б!рак еиш м токтаган жок, токтар емес, мойын бурар емес. Урейленш, ушып барады Аки кезден!п кеткен. С у лыксып келш, жолдын eKi жарындагы кулам асы ­ на ж етш калды. О йпаттау ж ерде асф альт жолын белшён басып eTin, epi карай актарылып жатыр Мундай жер- лерге толкын пайда 'болды, апли пайда болды. Эмина балаларын денестеу ж ерге экелш, жолдын кы рка жие- г!не шыгарып ку.ыршактай Ti3in койды. ©Tin бара жат- кан машиналарга Эмина да кол кетерд!, у-ш у болып балалар да кол кетерд!, еи ш м токтамайды. Акиланып, урейленш ете бередн Уш ж ук машинасы куйрык TicTecin aFun кедед!. Эми­

на ек1 колын б!рдей кетёрТп ж олды ц как ортасына барып турды . Маш нналар GKipin-бакырып — Ж олдан кет!— дейдк Эмина козгалар емес. Маш нналар д а eiripe TycTi. Эмина д а катып калды. А ралары ж иырма метрдей жа- Кындаганда Эмина ж олга келденец кулады да кэз1н ж ум ды . Алдынры машина ек!рш -бакырран бойы т!зг1п!н тартканы сезьпедь BipaK жыланныц кыр аркасыидай кеп орнект! резенке доцралак «Ал бастым! Ал бастым!»— деп жакыидай берд!. Эминаныц мурнына куйген резен- кеш ц ыстык nici келд!. К,озгалран ж ок! — Сволочь!— дед! шофер машинадан басын шыра- рып. Бал ал ар шулап келш , Эмина апасын куш актап, кулап жатыр. Шоферд1н кез! бадырайып, eci шырып кеткен. — Ж э , бол, ж ы лдам тур !— дегенде шоферд!н eKi кв- з!нен ж а с барлап кеткен екен. Сакылдап-каркылдап жынданран адамша кулед!. Бал ал ар маш ннага тиел!п, аман-есен аудан орталы- рына жетт!...

ЖАПОН БАЛЛАДАСЫ АРКАН ЫН ЗНГ1МЕС1 АрКачнан булай туш п ж1бергенд1 б!лген емесп!н. Баеым кайкайып барып екшеме тид! бием . Догадай иш п калдым. Егер азды -кетч спортсмен болмасам, не мойным у з ш п кете^н едк не болмаса — бел1м. Будан уш -терт жыл бурын ез1м де талай баланы тушп калган болуым керек. 0 з сыбагамды да алатын- мын. А л, мына Tyflic окый та орасан екен. Маш инага тиелген кранныц тумсыгы туйш ж!берд1 ме екен деп ед1м. Егер мен емес 6ip москалдау адам болса, acipece, не эйел, не 6ip ж ас бала болса, мойны у з ш п , басы ке- шемен домалап бара ж атар едк Мумшн, бупн талай бастар домалаган да болу ке­ рек... Басым шлт кайкайып шалкалай бергенде туШп ж!бергенд1 керш калгым келш, арт жагымды шолып ул- ripfliM. Еш к1м жок, ешнэрсе ж ок. Б ул к ас какканш а дер- лш, кез Ыеспес сэтте болтан окига. Bipan, адам ойы одаи шабан емес екен, мен де 6ipa3 нэрсеш ацгарып калдым. А рт жап>ш иык т1рескен бш к т а с уйлер едк ¥шып кет- кендей 6ipeyi калмапты. Орындары кара тактадан. Ул- кен ерттерден, каланын опар-топарын шыгаратын жер Ылкнпстершен, кара куш к уй кабыргалары , сорайган турба, шан баскан агаш тар, кулаган уйлерд1Н уй ш д !а сиякты апат белплер1 калушы ед1 гой, бул жолы келген апат ешнэрсе калдырмаган, ж алап кетш ть А йналап тып- типыл... Эшейшде бшк уйлердщ тасасы нан керш е бер- мейтш жундес таулар еркеш-еркеш болып, ап-айкын квз1ме шалынды. Таулар орнында екен. Аспаннан кат-кабаттасы п калыктап мен керш-б!л- меген жалпак такталар кулап келедк Ж уздегбн уйлерд!н тебелср1 дур ет!п 61рден аспанга ушып, енд1 ж ерге кайта

кул ап келе ж аткандай. Элденелер аспаида эл1 калыктап жур. Ж алпак такталарды н ара-арасында кулан келе ж ат­ кам адам денелер! танылады. Олар д а уй тобелер!мен 6ipre ушып KCTin, аспаида ажырасып, ауыр-жешлге бе- лппп, белек-белек кул ан келедк Keft6ipeyiniH кулашы к е р ш п KipecKe уксайды . Енд! б1разыи адам га тэн депо белплерш ен танырлык. Тары 6ipa3 адам аспанра enai котерш п барады. Мен бул апатты догадай и ш п турып керд1м. Басым- ды кетере 6epin керд 1м, тур а 6epin керд1м, кулай 6epin кордам. Е е пен сез1мнщ апар-топар кезшде керд1м. Акты кар адай, караны актай сезшген кез!мде керд1м. Касыма тускен кара тас шоктай кып-кызыл жанып жаткам ке­ зшде керд!м. Эр жары карацрылык, эр жары мешреу- лш... тылсым... Бш к та с yii.nepi иык, TipecKeii кварталдарды мен жаца рана келденен Kecin еткемш . Каланын тар кешелк 6ip к аб ат уйл1 шет ж арына ж еткешм осы. Ж апои калалары- иык 6ip каб ат уйл! шет ж актары адам TypyFa эр! жайлы, api керкем келедк Б ул бабаларды н бабасы мен эжелер- ДЩ эж есш щ колы тиген уйлер. М ундай уйлердщ ау- ласы ндагы ap6ip бурш актай тасты адам колы ой'ып ориаткан. Эр уПд!н шарын-шарын ауласынан жапон гео'- графиясыныц Gip алкабын кергендей боласык. Юшкене- к1шкене т аул ар , к1шкенел!гше карам ай таура уксайды. .Алакандай гака келдер келге уксайды... ©зендер, кеп1р- лер. А ласа-аласа шие араштары, тырбык карарайлар. шатыр ж апы ракты араштар. Хризантема гулдерк Тукт1 кшемдей кек алан... CoFbic кезеш канша кыспакка алса да жапон эйел1 бул ауласы иа ш ан ж укты рм ай, кут1мд1 устайтын. Ж апоннын музы касы да, элемге таиы с сурет eHepi де езпин ж араты лы с табигаты нан Ksuiipin алгандай. Сон- дыктан болу керек, жапон баласы 6ip бутаны сындыр- майды, жапон кегалдарын адам ая?ы таптамайды. А лдынры ж агы м нан жапоннын мунды Gip музыкасы естм е д к Абыройсыз сорысты басынан кенн'рген^ жапон б ук ар асы бул кезде ылри мунды музыканы ойнайтын. Кун ыстык, музыка уш элдешмшк ауласынан келед1 Ме- IIi тап осы секундта аркамнан Tyflin ж1бердк Bip кабат уй л 1 кварталдын не болранын мен андай алганым жок. Б ул кезде м е н т иным асты устш е келш кайиап кеткен.„ Ояндым ба, eciMfli жиды'м ба, кай жерде, кандан куйде eciMfli жидым, оны мен осы кунге дей!н бтлмеймш.

Ораулы, танулы куш мде ж ата 6epinnin. Мен ез1мше, 6ip-ep кун ecci3 болтан сияктанамын. Bipau,, Америка ннститутыныц адамдары, acipece 6ip сопле докторы ма- тан ею ай боны урысып ж урш тк — Не деген кырсык адам, аркасыныц калай куйге- iiin, бомба жарылтан эпицентрден канш а ж ерде куйгешн неге тез!рек айтпайды!? Сопле гылымы уш ш онын каи- дай манызы барлыгын тусшбей ме екен! Ж ок, ол жаксы тусш едк К асакан а айтпайды. Намыстанган болады, корланган болады!.. Елщ ж е н ш п , п з е бупп, бас нген т а к т а м уньш кай корлану екен? Е л ш бас ид1, акымак жапон, императорын б а с ид!, куш и бас идН.. Бул кезде мешн ойыма корлану келген жок-ты. Kefiiu келди А рка KyfliriHiii уыты бэсеидей берген кезде келдк МумкЙ!, арка Kyftirineii корлану Kyftiri уы тты рак болраи liibiFap, 6ipaic, кейш келдь Америка докторы маган бскер урсыпты... Бекер' ренжтт1. • Мен ол кезде неден танулы жатканымды да б1лген ейеспш. Айлар бойында ойымда жалгыэ-ак елее жатты. О л э л п аркамнан тушп мибергенде кергендер!м. Сонын 031 немене? Мен оны д а туеш е алкан жокпын. Keftiii TyciHfliM... EciM юргеннен кейж ак халат киген доктордан неге жатканымды сурадым. — Аркан Жапониянык географиялык картасындай — дсд1 ол.— О н ж ак ж ауырынына Хоккайдо аралын салып- ты... ¥лы Хонсю тугел!мен он ж ак жонында... Мыкынын- да Снмоносеки кылтасы... Санында Кюсю... К уд ай га шу- KipaiK ет. Осынын 6api сол ж агы нда болса, оянуык киын болатын ед1... Мен муны неше айдан кейш сурадым, оны да бшмей- м!н. Талай куидер элденеш сурагым кел1п, cypayFa т ш м келмей жатканы еЫмде. Келер 6ip жолы доктор мешн аркамды мактанкырай суреттедк— Аркан енд! айта калгандай!.. Бедерл1 де будырлы... Фудзнам а тауы да, А сахи тауы да бар. Тюго- ку, Кюсю жоталары да бар. Хиросима, Нагасаки калала- ры да ез орындарында... Сопле уакытында шыккан бе- дерл1 карталардын irniiue будан aaeMici аз болар... — Доктор-, осынын бэрг неден болган 03i? Соны ту- ciiwipini3iui!— дед1м. Доктордын K03iaAipiri жарылып кете жа'здады. Ша- ,еднап бара жаткандай коршдк Ж апон улкен К0зд1 ел емес. Ойлы козд!, азгана мукды козд! ел. М аган калжын 129

айтып ж урген доктордын кезж е едэу1р дек корланран скен, K63iaAipiriii жарып ж1бере ж аздады. — Тамека Урико!— деп, есж ке карай тез бурылып KeiTi.— Осы кунге д ей in aiim an па едии'з? Орта жасты эйел Урико-Сан келдк — Айтып Kepin ед1м. ¥рына алмап едк Ие, угына алмаганым рас ед1. Еш улкен каланын как жарты халкы к ас какканш а кырылып калды, ж ок болып к е гп деген кезде миым тары да кайнап ж уре бер- ген. Енд1 ацдасам одан 6epi де он кун вткен екен. Д октор азгана басын шанкап касыма келш отыр- ды да: — Ci3 енд! еркекке ылайык. шыдаммси тынданыз. Б1здщ eai калага американсцтар атом бомбасын таста- ган,— деп 6ip токтады.— Неге? Шыдаммен тыцдацыз демед!м бе? Тэж1рнбе жасаран квршедк Алгашкысы — тэж1рибе, eKiHmici — тэж1рибенщ дуры с екешигш 6ip>no- ла аныктау... Э? Ол туралы eai турл! жорамал бар. Ж а- пония ж е н ш п т1зе буксе де онык аржарында б1ржола буктырып т аст ау болса керек... Одан сои, одактастары- ныц езш де ыктырып алу... С орыс арты к а т а н д а б1рде- Meni бол1су, сорыс атын apipei< апарып аркандаумен аяк- талатын здеН бар емес пе... Ж ур т аузындагы жорамал- д ар осы. E iu i дем ал. Ж ат... — Мен in шешем бар едк карындасым бар едь.. Со- лармен хабар ласуга болар ма екен? — Фамилиян KiM?.. К,ан кешеде турушы сдишер? — «Жазгы таи» кварталында... — Ол квартал каз1р жок, кушм... — Шешем орталы к бакш ада кызмет ететш ед|... — О рталы к бакшанын орвы Fana бар, кушм... Ал енд1 дем ал, ун шырарма... Д октор дуры с антыпты, ун ш ы гармау керек екен... К,орлапган ел аянш актап, кэйры сарынын корек етш отыра берсе, сэры ауру болудан баска не шырады дей- ciil!.. Содан 6epi, Mine жиырма жыл e rri. Мен aypyxanaFa он алты рет ж атып шыктым. Аркамды он алты рет жа- маттым. Dip елдщ бедерл! географиясын аркалап журе беру ауыр болды. Ж апон географнясынын 6ip 6eTi улы М ухи т Tcui3i, 6ip б е й Ж апон тешз1 рой. Сол теш'здер сиякты, Mcniu деиемде де са у жер калыпты. Содан тит- Aipin алам да ж ам атам , й л д 1 р т алам д а жаматам... TepiciH й л ш алган ж ерлерде ж ан а ж ар ал ар панда бо- лады... 130

K asip мен ак канды адаммын. Кызыл кан азая-азаи саркылып келедК Ж ны рма жыл ж ас ау уш ш де аз арпа- лысканым ж ок. Эл1 де алысып керемш... Жасым элi кырыкка жеткен жок. Кейде уйленпм келедь KiMre уйленемш? Е м ак канды косылсак, нэЫл не болмак? Кикы-шойкы, ш алаж ансар 6ip мугедек туып ж урсе кайтерм13? Тепнде, доктор дурыс айткан болар. Еркекше шыдау керек болатын шыгар... К 0 3 Д Щ ЭЦГ1М ЕС1 Айконы мен сонадайдан таныдым. О д а м е т танып, кутш тур. ©зге кыздар машинага Minin калыпты. Жапон кызында айгай салу эдет1 жок, Айко меш асыктырып. термос салган торламасын булгады. Меи e3iM д е асыгып келе жаткамын. Б у л и 6i3 корий- лес 6ip поселкенш мектебш жондесш кайтуга баратыи- быз. К арама-карсы келе ж аткан eKi трамвай ортак аял- дамасына жакындай бермегенде мен де кошен! колденен Kecin oTin кететш ед(м. Трамвайлар OTicin кеткен сон, оз!м!здщ мектепт!ц бакшасына карай тез!рек басып KerriM. Айко маган осы ар ада торлама-дорбасын булгады . MeKTe6iMi3 сол бакша- ныц iшiнде, трамвай у м есплмейтш жерде болатын. М аш инага Minin калган кыздар шуласып елен айта бас- тады. Айко термос салып алган торлама-дорбасын тез- тез булгап кетт!. Термосты к ж алты раган какпагы кунге шагылысып кумш донгалак жасай бастады. Айконыц ылги сойтепш бар. Еркелей бш едг Кулд1ре бьаедг Ж а- быркай бымейдй О кига меш осы ар ада устап калды. Ж апон аспаны жарылып кеткен шыгар деп ед!М. Teri, ол жарылып кет­ кен менщ кулагы м -ау деймш... Ан-тан, аспанра карады м. А слан мен кала арасына ак кардан ж асалгандай аппак ак шулан, от пен карды араластырып ж асагандай от шулан 6ip баган орнап калыпты. О т Torin тур, K03iH карай алм ас ж ары к топи тур. Жогаргы жапл ак калпактанып, буркырап кайнап, кенейш барады. Томенп ж агы каланын кай ж ерш е ка- далганын андай алмадым. Ж уанды гы дейЫз бе? Калай десем екен?.. Б1здщ каланыц орта тусында корме сараны болатын. Д оцгелектеу салынган сарай едг' Сонын кан- касы эл1 кулам ай тур дейдк Багаинын жуандыгы маган сол сарайдай сезихедк., 131

С аскалактап мектеп ж акка карад ы м ., — Айко! Айко!..— ©з дауысым ез1ме естшген жок. Айко да жок. Маш ина да жок, мектеп те ж ок екен. Bapi де ушып кеткендей. К ара куйш 6ip дала елестейдн Мектеп т у г т онын аржагы да кара кушк дала. Буюл дунне кара куГнк дала... Бакшанын мен ж ак шетк! аеаштары кесе келденен жапырылып, жер бауырлап, буксие бердь OpipeKTeri агаш тар жок. Ж апырылгаи агаш тардан ыстык леи Ke- ледь К ейлек туймелер! денеме шегедей Kipin барады. Д внгелене 6epreniM еам де... Арж агы карангылык... Сол каранпллы кта мен жнырма жыл отырмын... Ж а- нагы кврд1м дегендер!м эдеттег1 тусш ш тердщ баламасы. Онын б1рде 6ipin кезбен квруге болмайды. Кенйчщмен кересщ... Мен1н от, ж ары к, ак кар, ак шулан, от шулан дегендер1мнщ 6api де ycTipTin баламалар... О л эл1 аты ж ок бале, ол эл1 Teneyi ж ок бэле. в з г е а былай турсын, вл1м, кыргын дегендердш e3i coFan балам ага жарай алар ма екен!.. Т а с балкып, тем1р epin деген сездер кай елде де болу керек. А л, т а с пен TeMip кас какканш а куйпп, кул болып кеткешн неменеге тенейм1з? Улкен 6ip кала кезйий ашып-жумганша кул болып acnaiiFa ушып кеткешн не-, менеге тенейм!з? Ие, енд1 ол Menin жумысым емес. Мен жиырма жыл карангы да отырмын. К ала е н д е л т , калпына келд1 десе- д ь Бурынгысынан керкем де бай деседь Мендег1 арман калпына келген каланы 6ip кору болар едь Bip-ак рет! Содан сон K03iMfli 6ip жола ж умып алар ед1м!.. Жумып а л ь т каранеылыгЫма кайта кешер ед1м. Осы арманымнан мен эл1 умгг узг1м келмейдь Узе алмасам керек... А ур ухан ада алгаш eciM жиналганнаи кейнн доктордан сураганым д а осы, K03iMHiH жайы бо- латын. — Ж енеш е-ж ан, шршынызды айтыцызшы, кез1м не ж ай д а?— дегрм;,н. , , — KapaFHM-ay онын несш сурайсыц..- К езщ жайнап тур !— дед1 муд1рместен. — Сокыр болып калган жокпын ба afiTeyip? — -Жок, жок!.. Кермей калганы н рас. Узамай керетш боласыи... — Бет-аузйМ неж а'й йа?,

— О, бет-аузында1 елеулд ешнэрсе де жоп. А к мра- мордай 6ypanFbt калпында... — Шашым ше?.. — Шашынды алдырып тастаура тура келд!. Оп-онай ecin кететш шашты койшы, T3Hipi... Е м кол, eKi аярым кайда? Бар ма, ж ок па, оны мен бмм ейм ш , сезшбеймш. Алдымен е м кез1мдй бет-аузым- ды сурастырып жатырмын. Кездер1мд! сипап корпм келедь Eni колым танулы сиякты. М уммн, кесш п те калган болар. Аяктарым да сондай. К алай да eKi кезден ум Гг уз е алмаймын. Кездер|‘м калпына келсе, бет-аузымды онай-ак аж арлап аламын Foft. Ажарлаибайтын не болды дейсдн. А к мрамордай калпында демед! ме? М рамор емес, ак к уб а болатынмын. Ж апон кызынын Ko6i ак к уба рой. Айко маран кезпде кы- зыгамын деуш1 едй— Ko3inHiH карасы мвп-мелд1р, ары кеНлддр ж аркы рап турады. KipniKTepin кою, уш жары азырак кайкайып турады...— д е й т . Ж иырма жы л бойы мешн болмеме мрген 6ip адам Meni, мына кыз сокыр ма деген ж ок. Сонын б о р т е KiM уйретш койды дейсдц. Сондыктан мен бет1мд1 ашык ус- таймын. Д ауы с шыккан ж акка ьтыспай караймын. А мандасам, езу тартам... Слздерге д е соны icTen отыр- мын. Егер мешн коздер1м агып кеткендей, кабактарым инемен Tirin тастарандай жел1мден1'п тур са, с!здер де шошынып кетпес пе е дш зд е р ? Оныц y eti не бет-аузым ifl6iciH тырнагандай бклем-бйгсем болса, касыма келер ме едтоздер!.. — Ж ок, жок, к ездер ^ з жаркырап тур. Ж ат елдщ адамы ретшде айткан сыпайылырымыз емес, мелд1р кара кезшдздщ калай кормейтшше тан калгандаймыз. Ж ат елд!н адамы ретшде !рмлудд лайык керем1з, эйтпесе, осы белмешн жарыгында ci3AiH козini3д iH, efloyip enuiici бар дер еддк... — Мен каз1р отыз беске шыктым. Ж ар ы к дуние мен TipmifliKTeH айрылран куш он бесте болатынмын. 9з1м араласпаган cohfh жиырма жылды ©Mipre де санарым келмейдк Баяры он бесдмде жатырмын. Кезден yMiT уз- 6eftTiHiM де сондыктан. Осы yMiT меш картайтнай келедд. Ko3iM жазылган кун! мектеб!ме барам. Баягы жапы- рылып калган агаш тар басын к е т е р т , кайтадан эдемд бакша болып Kerri деседк Бурынгы eKi каб ат м ектеп тт орнына бес кабат мектеп салыныпты. Фотограф ке- 133

лш сурет1кш Tycipin экеткен. Оны улкен задка ш п Койыпты. Мектепт1 б т р у г е 6ip-aK жылым калып едк Ек алды- мен соны 6in'pin алсам деймш. Токио университеты » б 1р!нде ж ас балалар тамагынын, факультет! ашылыпты. CoFan туск!м келедк Мен 6ip Kepin калган кара куййс дун не кайтадан ке- repin, кала кайгысын умыткан деседй Кайгылы кала, кара жамылган кала ж аксы емес эрине, умытканы жен. Bipaic. адамдар бекер умытады. Кез1м жазылса, сол кун п кергешмд! ж аз у арманы д а бар... Мен оны Ke3iMfli 6epin керд1м гой! К ен ш м д е 6api сайрап тур. Алгашкы жылдары к е ц ш м кунде устемелеп, аныктай Tycyuii ед1, сонгы ж ылдарда кей б1рдемелер куцг!рттене бастады. Ke3iM тез ж азы лм аса, б!раз нэрселер умытылуы да мум- кш... М енде айгайлап айтар дауы с жок. Акырын т1збек- теп к агазга TycipceM бе деп ед1м... Хиросима тебесш де атом бомбасы жарылганнан ке- fiiH дуние ш улап карсы лык бйЫ рш тк Ол кезде мен эл устш д е ед1м. К арсы лы к катал болды ма, корку, ыктау араласты ма, мен оны бишеймш. О з д щ елдер кайтты? Э, солай болган шыгар. Б1зд1'н каланы н к а к жарты халкы eKi секундта кы-‘ рылып калды. Ж анып, кул болып кеттй К ул болып кет- пегендер1 колдан ертелдк Бул согыстык кала емес, ка- тын-калаш, бала-ш ага, кемшр-шалдын 6eft6iT каласы болатын. Bipeyre icTereH зулымдыгы да жок, эз1рлеп жаткан Kayini де жок, кызыгары да жок кала едк М ен т балан ойым эл1 жетпейдк 6i3 не ж аздык, юмге жаздык? Еркек ж октыктан Kepmi поселкенщ мектебш жендесуге кет1п бара ж аткан кыздардын жазыгы не? Жиырма ею кыз 6ip сэтте кул болды, тозанга айналып кетть Жиырма yiuiHiui мен гана аман калдым. Аман калдым деймш-ау, кай 6ip аманды к— Бултсы з куш жацбыр куткен шер- менде. Айко кандай едН Тар уйнпктерде аш -жаланаш тура- тын терт-бес кемш рдщ суйен'нш болатын. Ёрке дауысы- мен, а к жаркы н мшез!мен суйешш болып турып едй Айко 6ip туй ip Kypiiu, 6ip уы с ж уа , 6ip балыктын куйры- гынан 6ip уйге ж ететш там ак 1стей алатын... Сен айтып болганша, ол icTen ул п р етш едк Ею колындагы он сау- сапл он колга туратын. О л мешн кез1ме кызыкса, мен оныц кезш е кызыгушы ед1м. Кейде ж апа керген ой жэб1р1шге каргы с айткысы келедк Д уние же.-ii олай COFbin, булай согып, 6ip тенбш 134

шакды сонык iiuin отырган шайына апарып Tycipce кан- дай жаксы болар ед! дейдк Аржары белгим, о д а сондай мугедек... Туатын баласы кикы-шойкы, ж арымжан... Баласынын баласы тагы сондай... Ж ок, бул ойды мен ecipreu емеспш. Мундай ой кел- медь келмейд1 десем , сенбещздер. Талай келдк булык- тыра келдь Bipa3 жы лдар буктырып койып журд1м осы, кезде тугел euiipwiin кетп . Кай елде д е бул жамандыкты жауыма д а плем еймш дейтш сез болу керек. О л б1зде де бар. Ел жапон конакж ай, MeftipiMfli халы к. Мен ол бэле- Hi енш м ге де -племеймш. Qcipece, токсан каб ат, жуз кабат уйлердш мундай апатка ушырауын -племеймш. Сол уйлердеп кум ырска илеушдей ыры-жыры туратыи адамдардыц уй ш п , ертенш жатканын племеймш. Дуние ж е-ni ерсш -карсы лы соккан да енкей 6ip танбалы шан- дарды, тенбш шандарды буркыратып ж уруш нлемей- MiH. Сондайды жок. ететш куш тердщ ecyin н леймш . Коп адамдармен жолыра берген сон, коп кайталап айта берген сон, мумкш, менщ сездер!м ез1м дш емес — уйреинд!, ез1м д ш болса — ж аттанды керш ер. Оран 1стер амалым жок. М енщ и р ш ш п м -ум!т1мде. Y mIt Im ез колымда емес. Баскаларды н yMiTi неде, оны ездер! айтар... Ай, кез1м жазы лса екен, кез1м!.. ТАСТЫЦ 9НГ1МЕС1 Мен кара мрамор, кар а таспын. А дам колынан вткеи сон айнадаймын. Алдымдарынын бэрш квремш, тугел квремш. А дам кунге карай алмайды. Мен карай аламын. Адам кызыга карайды, куана карайды, корка карайды. Муныц 6ipi де дуры с кору емес. М енде ондайдын 6ip да ж ок, мен анык квремш. Мен тунде рана коре алмаймын. Мен кара мрамор, кара таспын. Кергешмд1 рана айта аламын. Мен адамнын куанышын д а сезшбеймш, кайры- сын да сезшбеймш. Менде квргешмнен бузылар кещл де жок- Мен калай керсем солай рана айта аламын. М е т ц куэл1пмнен адам 03i кандай корытынды ж асар, оны адамнын в31 б!лсш. Ол мейрам куш емес-Ti. Бул кезде бул елде мейрамга уксар еш нэрсе жок-ты. Cofuc салмарынан жаншылып, ж е н ш с азасын енд1 Fana сезш е бастаран ел езу тартуга уялатын. Менщ алдымнан ылри ж абыркау адамдар oTin 135

жатты. К еп ш ш п баляин жастар, окушылар, эйелдер мен к ар ь е р . Жем1р1лген екшелер, жырым-жырым шал- бар балактары eTin жатты. Кабактары тунып, устнбас- тарына кара май, квгалж1м, саррылт бояулар жуккан, ш албар т!зелер1 бултиып кеткен жумыскерлер мана, кун шыкпай еткен. Сорыстан бурын кыздар м е н т тусымнан еткенде кез- aep i 6ip ж ар к eTin калушы е д 1, каз1р ол да жок. Балалар мойны ж т ш к е р г е н , эйелдер enceci TyciHKi, барлык адам Kiuiipefiin, aierin кеткен. BipeH-сарандаран cofhc маши- налары ун шырармай, урланып кана KeTin барады. Буран дейшг1 кеудем — сок, OHri ж у р к т т уакыты ©Tin кеткен- дей. Аслан бултсыз, кун шанкан ыстык едь Каланын орталырын тугел орап алран орманды таулар ыстыктан балбырап, мулгш тур. М е н т бет1ме хйбек кейлектт желшгеншдей де леп келмейдь К еш е бойындары агаш жапырактары элдекандай дыбыска тоса койран кулакка уксап тынып калыпты. К ала тебесшен жарты километр бшкте элдене бурк етт1 д е от — ж олак, аппак барана орнай калды: жогаргы жары буркы рап кайнап, буйраланган ак калпак, Ty6i каланын дэл орталыгына кадалыпты. Ж ан-ж акка мен керш-бьлмеген от таекыны, ж арык таекыны гу ете туст1. Кала отка тускен караздай 6ypicin 6ip калды да жок болды. TeMip жанып кулге айналды. Т ас жанып тозанга айналды. О т пен ж ары к сурапылы кез1шй ашып-жум- ранша каланы тозанга айналдырды д а улкен 6ip енеш барлык шан-тозанды суырып-сорып acnaiiFa ушырып экетть К ала орнында кед!р-будыр кара куш к калды. Мен, куларым болса, аспаннын жарылранып естЫ м дер ед1м. Содан саны рау болып калдым дер ед1м. BipaK, мен кара таспын, еш нэрсеш ecTireHiM жок. Аспаннан жерге найзадай кадалган от таекыны ме­ н т алдыма экелш 6ip топ адамды yflin тастады . Bapi де атылып келш т уст ь Bapi де зенб1рек ененпнен атылран- дай пэрмендеп келш сорылып жатыр. Аяк-колдар узш п KeTinTi. Б астар мылжа-мылжа... Адам басы таска келш сорылмаура керек екен де... М е н т бет!ме шубатылран адам шектер1 келш ж абысты, адам каны шашырады. Ш ектер ж аб ы са 6epin к у й т 'Kerri, кан шашырай 6epin к у й т Kerri. А у а отка айналды. Трамвай аялдамасында ыры-жьты адам. Im i-тысы толFaн адам, трамвай орнынан козрала 6epfli де лап erri. Трамвайды н TeMip канкасы 6ip сэтке рана кезге шект!

де жоп, болды. Ы рььж ыры болып турган адам дар да райып болды. А дам куйгенш сезшген ж ок, олген!н сезш- ген жок. Егер ж етш с бес мыц адам куйгенЫ се з ш т , ауырсынып ыцыранганын е ст к ен не болар ед1?! Мыц- даган ж ас балалардын мелд1реген кар а кездер! куй in ж атканын кврсен не болар едщ ?! М ындаган мектеп кыз- дарыпыц KHiMflepi лап етш кетш, ж аланаш калган бал- гын дененщ куы рдактай шыжылдап куырылып ж атк а­ нын кореец не болар едщ ?! Эйтеу!р мен соны керген жокпын. Жылан т ш жылт еткендей гана уакыт етт!, кала ж ок болды. 1лезде кал а орны кед1р-будыр кара куйж дала болып калды. Кдрсы беттег! т а у боктерше шыккан калын орманнын жапырактары жулкына буй- раланып алай-тулей болды да, кузд1 кущ топталган кара TopFafi сияктанып бурк eTin ушып кетт!. Т а у бектерш де мындаган пiл елш тер! ж аткандай. Каланы вртеп, шан-тозанга айналдырып ушырып океткен б а л е т тура кугандай жел анырап кетт!. Жолын- да ж с1йл уйлер кездессе бу д а жулып зкетет!н. Кунында- тып, уйыткып согады. Каланы талай кезген жел, кала бакшаларын талай шскеген ж ел бу п н кара куй!кп и!с- келеп ж ур. Кара куйж тым улкен, бушл 6ip елд!н басы- на кара жам ылуга жетет1н. К ара KyfliKTiH алау-ж алауы басыла бергенде Tiprni- лж козгалысы бе л п берд1. Алдымен ан-тан алактаран балалар кершдк Ан-тан болмаска амал жок. Бала тупл улкеннщ ойына мундай апат барлыры келген емес. Бул дуннеге 6ipinmi рет келген апат. А дам жасаран, адамнын ез1м кыру уш ж жасаран апат. Балалардан кейпн кара куй!кт!н манайына эйелдер, шалдар келдк Айнала каранады , каланы 1здейдк Таба алмай жур. Таныс дуннесш тани алмай калыпты. Таба алмассын да тани алмассын. Адам, сен оны 1здеме, кара тунек кайдан копарылып кетт!, соны !зде! Зулымдык ордасып орте! К ара KyfliKTiH к ак ортасыпда 6ip-aK уй дщ канкасы Kopinefli. Айналасы тып-типыл. Б ул бес каб ат, тобес! Kiii3 уй сиякты квк кумбез, денгелен!п б гг е т т уй бола- тын. 03i де донгелен!п салынган уй. О т найзалар тура кадалмады ма, элде денгелене салынран уйге сорылран от топаны eni жарынан сусып к е гп ме, aflTeyip сол уйд!н канкасы аман калган. К ара куй!кте кыбыр-кыбыр т!рш!л!к басталды . Быт- н'ыт болтан, куырылып калган адам денелерш вртеп ж ур. А дам ертенген уясыныц орнын тазалап ж ур. Bipey- 137

дш колын, б1реудщ басын, енд! бфеуд'щ элденеменесж тауы п алып, ш емелелеп, уй ш ертейдк Менде есы р кулак болса, е к ауыр азап осы болды дер ед1м. ¥зам ай м е н т карсы алдымда б1рнеше ж азулы тактай- лар лай да болды. А п ат отынын ыстыктыры уш ж уз мыц градус екен. А пат огы кадалган ж ердщ айналасы 6ip километр колемшде ж анды-ж ансыз тугел жоралынты. О дан spipeK Tc апат купи бэсекшген. Т ас пен тем ip бал- кып барып ecin жинаган. Ж ан neci бул макайда да тугел кырылган. Мен кара мрамор, кара таспын. Айлар е тп , жылдар е т п , мен оны санай алмаймын. Мен м э н гш к уакмтты гана б!лем1н. K,a3ip баягы кал а кай та орнына тустк Бурынгысынан бш к те квркем, Kouie.nepi кец. К,ара куйжтен i3 калган жок- Адамдар жабылды, таулар жабылды, сулар жабыл- ды. Бакш алар Tipumi. Бул жошнде адам en6erin жыр кылып айтуга болар едк Б1рак, м е н т айтанын дегешм ол емес, ан ау сурапыл апат ж айы. TeMip ©ртенген кун, тас ертенген кун жайы. ¥мытпа демекпш. Сактан демек- niH. А п ат топаны кад ал ган , каланы н как. ортасында каз1р 6niK т а с ескертюш тур. О н колып ж огары к о т с р т , с у к ' саусагым ен аспанды мензеген адам Mycini. Сол колып колденен сермеп, бейб1т TipiiimiKTi нускайды. E ki кез! ж ум улы , енд1 аспаннан апат келмеуж т1леп отыргандан. М еш н айтарым да осы гана. Ол ушш не шара бар, оны адам тастан сурам ас деймш... Нагасакн-Хироснма, XI, 1966 ж.

EKI ОЧЕРК «КАЗАКТАРЫМ, ДОСТАРЫМ» T yuri он enire азгана калранда Сэбит телефон сокты: — Ж атар алдында боржом iuiin кан туFa калайсын? — Е, болады. Екеу1м1з «М осква» коиак уй ш щ yiuiHiui кабатындагы ресторанра келдж . М узыка тупке сакталар ынкылрэ ба- сып жатыр екен. Bi3 6ip шет1рек жерден орын алдык- — Bipeyi ж етер!— д ед1 Сэбит, dip бутылка боржом экелуд1 тапсырып жатып. — Жетер... О сындайда онай туып кететж мырзалык — сарандык калжыны бастала бергснде: — Казактарым, достарым!— деген дауыска жалт кар асак — Ш олохов екен. Сол ж ак колтырына б1рденеш кыстырып алган, он. колын катере жайып куш актаскалы келе жатыр. Кезде- piMen 6ipre муртына дейш кулгмдеп, жан-тэшмен, сапл- нышты ыстык ж ур ег1мен куш актаскалы келеди К уш ак- тасып, cyfiicin, аркага кагысып калдык. Михаил Шолохов совет жазушыларыныц шйнде ец карапайым кшнетш адам: суррылт гимнастерка, жал- пактыры 6ip суйем сэры былгары белбеу, Ti3ecine тускен кара-как галифе, конышы балтырынан Fana келетш, ак- шес! жем1р1'лген етп«. Касында — Кирилл Потапов. — Д остар басына ic тускенде сыналады д е й т в бе efli? Мына музыканын дан-дунынан кайда кашарымды б1лмен отыр ед1м. К уткар а керщ дер!— д ед1 Ш олохов.— А л, енд» конак етуд1 менен бастайык,— деп, колтырында- ры жартылык тубш де калган 6ip урттам конйякты 61зд 1ц бокалдарра бал in куя бастады... — Д уры с!— дед1 Сэбит.— Сенщ к аз а к ж ерш де етк!- зеп'н кундерщнщ кек1лд! болуы уш Ы

— «Шалкар» каздарынык канкы да |кулагцннак ке|- neyi ушш! — MeHia казак достарым ушш! — «Шалкар» келшш жарасындагы уяд ушш! /■ \" — Казактын ж ер1 ушш, жел1 ушш! Биш аспаны ушш! — ©зщнен rep i де мергешрек Мария Петровнанын саулыгы ушш! ■— М ш е, нагыз тост осылай болу керек! Bip урттам коньякты уш ке бел in ш кенш е осынша узак тостар кетердш, Бул 6ip ете ыстык кездесу едк Тш ектер де кеп, айтарын д а кеп, 6ipaK 6ipiHe-6ipi жол бермей сыпялы- сып, ауыз дейтш жалрыз какпадан окай ете алмай жа- тыр. М ихаил Ш олоховтын ерекше 6ip касиет1 — стол басында эдебиет жайын, acipece ез шырармалары жайын- да энг1мелесуге каны кас. Там ак ycTi кайда да, кашан д а ж ен1л эзйп, кек1ЛД1 еркшдштен аспауы керек кой. Ш олохов осыны унатады. Сондыктан aitriMe 6ipa3 уакыт «Шалкар» келшщ устш де болды. Кузд1гуш каз кайтар кезде казак жазуш ыларынык 6ipae-6ipi «Шалкарра» келмейтшше танданады екен. Ш олохов осыган кеп оралып отырды. Шынында да Батые Казакстандары «Шалкар», Арка- дары «Ш алкар» Кекшетаудары «Ш алкар» сиякты кел- дер1 кеп, Сырдарня, 1ле бойындарыдай кыргауылы кеп елге Шолохов сиякты дуниелш атагы бар жазушы жыл- да келш ж ургенде сонын касында 6ipae-6ip жазушымыз болмауы, эрине, танкаларлык мшез! — Ш ухов ж ы лда уэде береди жылда келмей калады. Сонын ез1 мылтык устай бше ме?— деп Шолохов 6i3- ден сурай бергенде, «Юмд! айтса, сол келед!» деген- дей Ш ухов Kipin келдк Б 13 6eciHiui орындык сурап ал- Дык. — Ие, Ваня, енд 1 неше жыл алдаисын?— дед| Шоло­ хов амандасып болганнан кейш. Ш ухов кшэны маран аударды: — MiHe, мынау айыпты... Ылри 6ipre барамыз дейд! де, дэл кезш де Африка — Азияны аралап кетедк Бул кыстыгуш болган кездесу едь Келер кузд! «Шал­ кар» келш щ басында 6ipre етк1зуге уэде ет1стж. Одан 6epi де терт-бес жыл eTin Kerri, уэдем1з эл1 орыидалган ж ок, 6ipaK, орнында... — О-о, Ш олохов — акам !— деген таные дауы ска бу- 140

рылЬИткйлсаКч Рафур Рулэм екен. Касында тары да уш- терт езбек жазушылары бар. Олар да, эрине, жаралай cyflicin, жаппай куш актасып амандасты. Д осты к кал- жынын Рафур бурынрысынан да кыздыра тусть Енд1 6i3re eni столды ж алгасты руга тура келдь — Ертенг1 пленумды осы ар ада аш айык т а, кеп соз- бай, тан ата аяктайык,— дед1 Рафур Рулам. — Ж ок , жок! Мен ресми эцг1меге жокпып рой,— дед1 Шолохов.— Em 6ip жиналыска кумарлырым жок- Мен мына назактарга К азакстанда «Ш алкар» дейтш атакты кел барын, онда каз KenTiriH, ак к у aHi куларыннан кет- nefiTiHiH, жазушыра ен пайдалы демалы с — аншылык екен!н айта бастап ед1м... Ондай энг1ме сен in Кулагина Kipyuii ме ед1?— деп Рафурра карады . Рафур калжыцра кысылган ба: — Мылтыкты атканда карнына Tipen коясы н ба, ке- зщ е Tipen коясыц ба?— дедь . — Эрине, карнына Tipen коясын. — Мылтыктын аузын Tipeft ме, дум ш Tipefl ме? — Эрине, аузын Tipeflfli... — Онда Meni калдырмандар кастарыннан... Эйел1мен Первенцов келш косылды. Е ю метр бойы- мен, eKi ю с ш к мол денеамен келш косылды... — A -а, «Кочубей!» Bis ушшнп столды жалрастырдык. TaFbi да ж ец!л калжындар Kerri. Ш олохов эн пм сш К азакстанга карай бура сейлеп отыр: — Батые Казакстаннын обкомы, облисполкомы ма- га н барлык жардайды жасады. Жамандары жок, жаксы жардай. К аз керш ее — ата бер, ж азары н болса — ойлай бер. Аншылык оран бегет емес... Аншылыкта жургенде ойын ылри жогары тартады. Дала ауасындай таза ойлар келедй дала аспанындай кен ойлар келедй ©згелердщ корытып берген ойлары смес, езщ тапкан 6ip мыскал асыл ой — ж азушынын сар- райып }здейтш осы смес пе? Ш олоховты эдебиет OHriMecine 61'р ж ола бурып эке- туге бет алып эркайсымыз «Тынык Д ои» романындары жаратылысты суреттеген жерл ер in еске Tycipe бастап едш, Шолохов кулана жымиып: — Ж ок, ж ок! MeHi к!тапка карай жетелемендер. Bip алым жасамаймын. Мен унин осындай р ахат KeuiTi ез- дерщмен сейлесш отырып етю зу ен кымбат нэрсе,— дед!. ‘ Бастапкы айткандары кандай терец маселе болса, Ml

сонрысы да солай рой. Ж азуш ыра коп адамдармен кездесу керек. Адам бей н еа ресми энлмелерден, ресми сипаттам алардан куралмайды. М ш ез-кулык ацрарыла- тын epniH эцг1мелерден ашылады. Ж азуш ы жинар твор- честволык кор осындайдан жиналады. Ш олохов аз ойланып калып, Баты е К азакстанга кай- та KemTi: — Умытып барады екемш, Баты е К,азакстан басшы- ларынын алдында улкен карыздар болуым керек. Олар айтпайды да, ecTipTneflfli де. BipaK менщ Орал каласына к е л т эр турл! кездесулер етюзу!мд1 ылри кутетшдерш мен де ж аксы сезшемш... А м ал не, мен «Шалкарра» келерде кагаз-карындашты мыктап тырып кетемш. Ж а­ зушы емес, аншы болып келемш. AiiFa шыкканда кагаз- каламды тырып кету керек, каламды колга алганда мылтыкты ты рып тастау керек. Б ул д а эдебиет м эсел еа емес пе? Маркум Сэмед Вургуи бастаган бес адам Азербай- ж ан ж азуш ылары келе жатыр. Bapi де куш актарын кен жайып алгап. — Сэлем! Ж асасы н орыс-казак-взбек достыры! О лармен 6ipre 6ipHeuie М осква акындары келш ко- сылды. М осквада ул т акындары мен орыс акындары жи! кездеседй Bipi орыс тш н е аударса, 6ipi орыс тш нен улт тм дерш е аударады. Бул келш косылган улкен топ сони акгартады. Б1з тары 6ip стол ж алгасты рып алдык- Амандык, саулыктан кешн, куш актасулардан кейш э ш м е кайта- дан К азакстан га бурылды. Умытпасам, оран себеп бол- ран тары д а Еафур Рулэм. — Келсем, орыс-казак класснктер1 отыр онаша... Е, сендер уш ш поэзия эдебиет емес пе, деп келд^м де ки- л ж п м ! Ж асасы н орыс-казак-взбек достыры!— дед1М. Раф ур оны айтпаса да айтты деп 6apiMi3 бокал квте- picTiK. — Ж асасын орыс-казак-езбек-ажербайжан досты­ ры!— деген жана тост тары косылды. — BipaK менщ Баты е Кдзакстанмен ерекше 6ip ка- рым-катынасым барлырын умытпандар!— деп Шолохов тосты толыктыра туст1. Б ул кезде ресторан босап калган. Б1здщ 6ip коше eTin жалрастырран столдарымыздан баска жерде 6ip адам ж ок- Барлы к официанттар б1зд< коршап алыпты: — Тары д а лимон ба? К,анша деднйз? K,a3ip!.. — ■ Шашлык, канш а д ед Ш з? K,a3ip!..

Сонымен кеп ултты совет едебиетш щ 6ip KepinicI сияктанып, улкен 6ip топ дос жазушылар узак отырып калыппыз. Еш к1М ж атсыраран жок. Б1разында, мумкш, ж уз танысты к ж ок та шырар, 6ipaK эрю мнш ж узж де Шолоховка деген улкен достык нуры. Шолохов жузшде де сол нур. Адам ойын, acipece, сез1м терендшш, терец сез!мнщ толып ж аткан бояуы мен сырын ж етш зуге Tin байлыры ж ете бермейдк Сол кеште 6i3 осындай халге кеп ушырасып отырдык. Енд! ойлап отырсам, сол кеш есте каларлык эдебиет кештершщ 6ipi екен. Жалыкпап- пыз д а шаршамаппыз. Михаил Шолохов дуние жузш керкем ойдын терендь riMen багыидырып алган жазушы. Онын азаматты к, ер- л1к-батылдыры да, ж азуш ылык шындыры да тан калды- рады. Кейде саран онай керш ген карапайым KepiHicrepi- Hin эржарында терен шындыктар ж атканын KefliHipeK абайлайсын. ¥ з ак тартылран шырарма ж ел1сш щ он бойында канша ойлар соктырысып, окушыны кандай корытындыга жетелеген!н б!рден-ак долбарлай салура уйренген доландар Ш олохов шырармаларына жакындас- параны ж аксы. Ш олоховты тусш д 1'р у уш ж ayeai 03in TyciHyiK керек. Ол онай емес. Керкем ой okhf3 т1збеН емес. Шырармадары тарты стар тек кан а элдею мдердж эрекет1 емес, терен ойлардын астарлы KepiHici. Шоло- ховта ондай ойлар кебш есе замана шындыры, 6ipiH Kepin 6apin танитын когамдык куштер бей н еа болып келедк 1Ш ркж, 6i3fli кей1н тусж едг дейтж жазуш ылар Ш олохов- ша ж азар ма едП Окуш ы алдына сез туманы емес, ой терендшш тосар ма едП Ш олоховтыц отызыншы жылдардары icTereH азам ат­ тык 6ip epairi ел1м!зге мэл!м. О л б е л г ш коллективтенд!- ру жолындары орасан бурмалаушылыкка байланысты. Ауыл шаруаларын расырлар бойында калы птаскан жеке меншжт1 TypiHeH б1рлескен, ортактаскан, социалист^ турге кенару тарихи кезен емес деп м м айта алады? Б 13- де соны айналасы жыл ж ары мда «артырымен» орындап шыккан жерлер болды. «Арба да сынды, eri3 де елдЬ>. Барлык жоспардын 1шжде «артыгымен орындау» деген- нж не екенж ойландырар 6ip ж оспар болса, ол осы кол- лективтенд!ру жоспары емес ед1 деп мм айта алар? Шолохов осындай тарихи терен мэн! бар 1ске Kipren суыккол —- суркиялык, ж алган табыстар ж енж де Ста- линнын езше, «барынар д а табынардын» езш е ха т жазып, карсылык б 1лд1рд{. Бул шын-ак улкен марынасындары азаматтык, батылдык, ед1. Улкен ойдан туар ерл!к ед1.

Bi3 кейде тукке турмайтын б1рдеме1й хадкымызра жа- былран ж ал а дегенге оп-онай бара беремзз. «Тынык Дон» романындагы Аксинья мен Дариянын Kefi6ip кылыктары снякты нэрселер кн оп ка Kipin кетсе, шошына бастаймыз. Дурысында улкен ойдын жазушысы ез халкынын тур- мысындагы ерескелдштерд1 шснегенде сол халкын жек коргендштен емсс, жанын кия жаксы кергендштен ба­ тыра сынайды. ©йткеш ондайдын бэр! де ecKiiiiH журын- дыеы. Сондай тагылыктан, анайылыктан, самаркаулык- тан тез арылу уипн сынайды. Б ул ж енш де Шолох'овтан кеп нэрсеш yfipenyiMi3 керек. Безш е ж азу, безшд1ре ж азу, кызыктыра-кыздыра жазу сиякты. бу да 6ip жазу- шыньщ улкен ойланар саласы, Кулд1ру жазушыра кебГ несе ж ылату ушш , ек й ш р у ушш, безшд1ру ушш керек болады. Ш олохов 1934 жылы «Тынык Д он» романы арылшын тШ нд е басылып ш ырарда мынадай алрысвз жазып бер- ген екен: «Окушынын сез1мгалдыгын аяраи болып, окушынын халгж айына карады м дейт1н ж алган т1лекке суйенш, шындыкка зиян келтфсе, болмысты боямаласа, ол жа- ман ж азуш ы болар ед1» деген. «Тынык Дон» эпопеясынык cokfu к1табы жарыкка ш ы кканш а, Григорий М елеховтын калай аякталары ту- ралы толып ж аткан топш ы лаулар болды. Белг1л1 5ip шеш1мге калы птаскан ойлар М елеховтын тап каз1рг1ше аякталары н сезш е алган ж ок. Не кызыл бояуга, не белп- л! кар а бояуга бой ура бердй А яктап келгенде не кер- дш? Григорий Мелехов образында мыкдар ушыраган мы ндаган ж ардайда, т1келей де, ж анам алай д а кездесер шытырманы кеп адам тардырынык философиялык uieuji- м1н тапканын керд1к. К®рд1к те сендш , кол койдык. • Ш олохов совет мэдениетшде рана емес, дуниелш мэ- дениетте улкен орны бар жазуш ы. С оц и ал и ста реализм эд1сш щ ш енбер! кандай кен екен1н, шеберлште шек жок- тырын ез ш ырармаларынан, кэркемд1к шындырымен дэлелдеп берген жазушы. Онын шырармалары Совет О дагы н да алпыс т1лде 30 миллион дана болып шыккан екен. Осынык езйак Шолохов шыгармаларын совет ха- лы ктары ны н кандай суйетш ш дэлелдей алса керек. Д ун иелш эдебиетке Ш олеховтай терен ой салган ж а ­ зушы кемде-кем-ак. Сондыктан да 6i3 оны дуниелш мэдениетке, дуниелш керкем ойга эсер етш отырран жа-< зушы дейм13.

> «Т ы ны кД он » мен «Кетерш ген тын» ж эне «Адам TaF- дыры» дуннё ж узш теп е аралап кеткенш айтпасак та болады. Bipan, Григории М елехов, Аксинья, слесарь Д а ­ выдов, солдат Соколов образдары дуниелш эдебнетке KipreH жана образдар екенш, улы Толстой образдары сиякты, жалгастары кэбейе беретш образдар екенш айта кету артык, та болмас. Шолохов эдебиетке улы революциянын ойларымен келдк Алгашкы кыска энг!мелершщ езГак онын ерекше 6ip дарын екенш керсетш едь Сонымен катар Шолохов «Тынык Дон» сиякты эпопеяга жаспын деп каймыкиай урынранын KopeMi3. Ж асты кты н отты кайратымен 6ipre терсн ойдын батылдырын «Тынык Доннын» басталган бсттершен-ак сезше бастайсын. Маркстш-лениндш эде- биет сыны онын алып куш екенш б1рден байкап калды. М аркстш терец, рй, тргел1 сыншылардын; 6ipi А. В, Лу- ирчарскнй «Тынык Дон>^ .туралы. , будди .35 жыл бурын былай дептВ «Эз1р аякталмаган «Тынык Д он»— ем1рд! СНлуде, адамды бшуде, eMip суреттерш щ кенд1гше кара.- paima, фабуласынын жанынды куй н ш рер шындыгына Караганда ерекше куш ! бар шыгарма. Бул орыс эдебис- тшш кай кезш алсан да ен жаксы шырармаларын ескс Tycipefli». «Орыс эдебнетшш кай кезш алсан да» дегеннщ iiuine Пушкин, Лермонтов прозасы да Kipeai, Толстой, Горький де Kipefli, Чехов, Короленко да шредк Одан api тэптш - теп жатудын каж ет! де болмас. Михаил Шолохов б!здщ Казакстан жазушыларынын III съсзше катынасты. Келгеи б е т ш д е — достарым, мен одебиет зерттеп ж урген адам емеепш, маран 6ip капшык KiTan берсендер, мумк!н, каза к эдебиеимен азды -кепп танысып керер ед!м,— дед!. Bi3 OFaH «Абай», «Ботакоз», «Миллионер», «К азак солдаты» сиякты романдарымыз- ды, Абай мен Ж амбыл шырармаларын бердш. Съезд ашылардан 6ip кун бурын. танертен Мухтар eKeyiMi3 Ш олоховка бардык. К в1плд! екен. Коздер!меи 6ipre муртына дейш кулш туратын белгьт! сушимд! кал- пы. К уш ак жайып карсы алды. Д осты к сезге. ж урекген жарып шыгор сезге М у хтар шалдырмас шебер eai гей, Tl'nTi, шебер емес, ж ас баладан KipmiKci3 таза актарылу- шы ед! pofii Шолохов кызыга «арап кадыпты. Элдекайда теренде eici улкен ой, exi. терец сёз1м кабаттасып-астасып, косыла врипн кеткендей. .Бул ок! адам га тек капа кызы- га караура болатыр едь Аз удкы .ттын.ш ш де кеп ойлар, кеп сез!мдер ж аркы лдасш !, уш «ин диашын «e rri. ¥мы-

тылмас та есю рмес, к ул ак еепгенш умытса да, кещ'л умыта алмас эсем кездесу, кез алдыцнан котпес кездесу. Bi3 коштасура бет алгамда Шолохов казак эдебиеть мсн шугыл таныскан жайларын айта к е л т : — 1ше берд1м, ж ута бердгм. К,андай эсем суреттер кврд1М, кандай epicTi ойларга кездеепм. К азак эдебиет! терец тамырлы, бой салып ескен эдебиет екен. Сешмд! скенсшдер. К азак — улы халы к екен!— дед!. О сы ойыи ол кейж съезде д е айтты, баска жиналыс- тар да д а айтты. Кецейтш айтып ж урдк К узге карай Ш олохов ылги Баты е К азакстанда, атакты «Шалкар» келнпн жагасында. Кулагында казак ж елш щ ызыцы, акку-каз 3Hi, усп н д е кен каза к аспаны. Шолохов эр кезде 6i36en 6ipre. Ол казак халкыиын, казак ж ерш н , казак жазушы- ларынын улкен досы. М актаны ш ететш досы. Б13Д1Н, БИ-AFA «Ецбекип казак» ra3CTinin жауапты хатты льты нан Сэбит М уканов босады да, оныц орнына Бешмбет Май- лин келдк Мен, эдеби кызметкер деген лауазымым бар, корректор ед1м, Орынбор р абф апн щ с т у д е н т п н . Сабактан кешн редакцияга келсем, Бешмбет барлык б е л 1м бастыктары мен эдеби кызметкерлерд1 жинап алып, к е ц е с т отыр екен. «Keuiirin келгешщй Kepin отыр- мын» деген кезбен Беш мбет маган 6ip карады д а ескерту жасаган жок. М эселе газеттщ т м ж агын ж аксар ту ж айында сияк- ты. Ж ан а келген жауапты хатшы газеттщ жыл басынан 6epri номерлерш алдына алып, эртурл1 макалалардан у з ш д 1 окып отыр. Ойы булдыр-буалды р, т ш TinTi ора- ш олак макалалар кептеу екен. Бук ар ага TyciHiKTi Tin Беш м бсттщ бас сыркаты екенш бурыннан б1летшб1з. — Осы м акалад а ой бар ма, тш бар ма?— дегендей Бей!мбет бел1м бастыктарына айнала карайды. Олар кызарандасып 6ipiHe-6ipi карайды. ЭЫресе сын бел!мш дс мш кеп. «Сын тузелмей, мш тузелмейдЬ деп басталады да сынар езулеп кетедь О кыганды к та мш — байлыктын белНЫ, окымагандык та Min — надандык б е л и с ь К а р а .б а ст ы MiHey кеп, корлау кеп, кекету кеп. ©нсрд1н Ke6i осы ж акта. Пролетариат жазушысы пролетариаттан шыкпак- Пролетариаты жок каза кта пролетариат эдеб и ей болм ак емес... Осы барыт-

тагы лар бадш йр ек те т й щ р е к. Б ул туста Беш мбет жа- уапты хатшы емес, жазушыдай ойланып калады. KeMip тец1репнде, мыс мандайында 6ipep жыл бол- рандар — пролетариат жазушысы 6i3 дейдй BipaK, ж азып келшт1ргендер1 ж октьщ касы. «Айдараны бес енш , ыскырыпл жер жарады». Булардын туп нысанала- ры a.ii баяры «Пролеткульт». Содан безш ш отырып, со- ран келе береди Калайда уйымдасу, б1рлесу орнына алш актаса беру басым. 3cip ece, Орынбор, Таш кент болып е к 1 жарылран топ та келннм жок. Бешмбетт1 газет манайы, жазушылардыц кепшШг! Би-ара дейтш. Би-аран TyHri он еш'ге таянганда каулы- карарларды ц аударм асы на токтады. Б1р-екеу1н мен аударган ед1м. Э р каулы га 3 сомнан а к т а д а алрамык. BipaK, тусшбей аударыппын, тусшбейтш етш аударып- пын. К асакыЛык жок., ш амам сол. — Кэне, кайсын тусш дщ осы каулыра? Ауыл калай тусшед1?— дед! Би-аран. Шынында да мынадай аудар- маны тусш у ушш Сократтай данышпан болу керек сиякты. Мен ундемей рана кутылармын, терлеп капа куты- лармын деп отыра берш ед1м, куты ла алмадым. — Булай аударатын ш ала сауатты адам дарра енд!- rapi аударм а бер!лмесш!-— д ед 1 БеШмбет. Сонымен, онай олжа болып келген уш тенгелштермен 6ipa3 адам бфжола коштастык. CaFaT тунп ушке таянранда БеШмбет жиналысты аяк- тап, бес-алты эдеби кызметкерге 6ip-6ip улкен материал бердБ — Осыны ендеп газетке басура жарайтын eTin экс- л1ндер... Бул ж ас эдебиетшшерге ж асап отырран сынагы сияк.ты. Мен ек| кун сурап ед1м, Би-арац уш кун берд1. Баскалар да ceflrri. Уодел1 кунi, тары да кешке таман, мен материалымды Би-араннын алдына экел!п салып ед1м, ол бастан-аяд ок,ып шык,ты. О н колынын с у к саусарымен маадайына тускен шашын бурап-бурап кояды. Акырындап ыскырып- ыскырып кояды. Кой кез д м еу адам. Бет1нде корасац Даты бар. кара емес, коныркай туст1, М аадайынан т!д тускен терен сызык. ек! кез!н KaFa3Fa т1к тонд1р!п турран- — ©з!н б1|>деме жазушы ма ед1ц?— деп сурады Be­ it1мбет, материалды ок,ып болтан сон.

-Ж ок. — М атериалды ез!н ендедщ рой? — 0зiM. — Ж азура ыцрайыц бар сиякты екен... — Ж урекЫ не берем... — Сонда да б1рдеме ж азып байкасан кайтед1? — Байкал керешн... — Bipep ж ум адан KefliH К,ызылордара кешемi3 рой. Сел кеше аламысыц? — Ж ок, елд| 6ip жылдык окуым бар. Пресногорьков жорары-бастауыш мектебш б тр ер д е еркш такы ры пка орысша ж азгал он бет э т м е м н е н 150 кате шыккан. Э р бетте 15 кате! Ж ас окытушы Силь­ вия Михайловна оныма бес койран. Касында кызыл xpeci бар. Баска окытушылар оны жарты сагат талаганыиа бой бермеп, ж е л т шыккан-ды. — Ж азуш ы болады,— деген. Сол байрустын болжалын актагым келш, талан та- лалтансам да бул кунге деГнн еш nepceiii к е л к л р е ал- май, ум1т узу гс бет алган кез1м ед1. БеГимбст сол сене бастаган ум ггп кайта ояткандай болды. Еш -уш куннсн кеГин Бн-aFana жиырма 6ip жолдык б1рдемсн1 экел!п берд1м. Ол «Ш аш ауш а» дегси мандай- ша коиып газетке басып шыгарды. — Тер т-ак сезд1 езгертлм ... Узбен жазып Kepuii;— леди БеГммбет сиякты атакты шеберд1ц жэрдсм 6cpepiii сезшген сон, мен тер т танды кез1мпсн аттырып, «Тула- ган толкында» деген уза к та у 6ip Э1шме жаздым. BipaK онымды Би-агана уш рет э к е л т , уш рет керсстпей алып кайттым. Аягында рабфактыц кабырра гезетше берд1м. Оныи редакторы Ум1т Балкашов болатын. М актауга саран Балкаш ов едэу1р мактады. Bip кун1 eKi сабакты н арасындары у з ш с т с мен класта отырып калып ед1м, са б ак т ас ж олдастарымнын 6ipeyi келт: — Оибан, ж ур! Теменде БеГимбет Майлнн кабырра газетш ен сещ ц энпм$1Ш окып т ур ,-- дедь Ei<i баспалдактан 6ip-6ip аттап уйдщ eKinuii кабаты- наи б1р1нш1 кабаты на туе п м . БеГимбет кабырра газетш окып тур екен. Екд колы артында. Кнсык ж агалы ак jki- бек кейлек кнген, ерм е кар а _ж1бек бёлбёудщ т а т а р ы 6ip Ti3eciHe карай салбы рап тур. БеГимбет кшм ж араса- тын су д у д а cyHFaK денел1 Tin-TiK болатын. Студенттер оны корш ап алыпты. 148

' Мен онын кез!не туспей, коридордын екшнп басына кегли де, коридордын бурылма бурышына тасаланып турып, алыстан бакыладым. О л аз енкейш эл1 окып тур. Конырау сорылганда мен тары да Бешмбеттщ кезше туспей класка бурын Kipin KerriM. Кешк! тамактан кешн ж атакханада 6ip бвлмеде ту- ратын терт xciriT сабагымызды эз1рлеп отыр едж , Бегпм- бет Kipin келдк — М ахорканы д а буркы раткан екенЫндер!— дед1, 6i3 ycbiHFan табуреткеге отыра 6epin.— С абан эз1рлеп отырсындар! Рахат кой! Bi3 мундайды кермей-ак втетш болдык. Содан Kciiiii 6i3re e3i темек1 усынды. БейiMбет б1здш бонымызды уйретш , ананы-мынаны сурастырран сон Fana маран бурылды. — Калай, «iriT, тары да жазранын жок па? Кабырра газетшдег! anriMenai окыдым. Ж ам ан емес екен... MaFan неге KepceTin алмадыи? Мен бата алмаранымды айттым. Энпмеге Б етм бст колы тиетш жерлер! бар екеш н д е тусшд!м. Эдебиелм!здщ жана аяктанып келе жаткан кезшде aFa жазушылар ж ас талаптарды (здеуге ершбейтш. Эр- кайсысынын ез Oflici бар. Сэкенге ж астар езшен e3i aFbi- лып жатады. Сэбнт болса болмаса ат устш де, 1лияс ол кезде Орынборра келген ж ок. БеМмбет бул кезде apt улкен жазушы, api мандай алды журналист. Ол жас куштерд1 кабырра газеттершен кеб1рек !здейдй К азак институты, рабфак, совпарт сиякты оку орындарынын кабырра газеттер!н !здеп к е л т окиды екен. Бопыида 6ip- д ем еа бар ж ас уи шырармай отыра ала ма! Гздегенге cypaFan кездесс кетедь Бейимбет 6i3re Тайыр деген ж ас акынды, жалынды жасты тауы п алганын айтты, Сол 6ip кеште (Нздщ кабырра газетке жазып ж уретш Эм1ралы Ержанов, Ыржан Манкин, Пастухов, Койдосов жэне 6ip татар студенлмсн ке з д е ст , 6ip рабфактан алты-жет! ллнм тауып oi<erri. Ертещне колымызга ллш ! деген ка- Fa3 6epin, елге Кайтканда газет тарата ж уруге ж уз дана- лык квитанцнялар берди Б|з Би-аганды т ун п ек! кезшде уйше апарып салдык. Ол уйгс Kipin шай iuiyre шакырды. Баз бата алмай, KeTin калдык. 149